ARTESANÍA DE LUGO. A CULTURA DO BEN FEITO LUGO … · 2020. 12. 15. · MARTES 15 DE DICIEMBRE DEL...

04-05

10-11

06-07Carpintería de ribeira, lutier, tear, ebanistería

Cestería, moda, iluminación e cerámica

Olería, coitelería, bixutería e traxes tradicionais

08-09Torneado, xoiería, cantería e bonecos

Guía para contactar cos artesáns

La Voz de Galicia

12

LUGO PRESUME DE ARTESÁNS

Elías González, oleiro de Gundivós (Sober), dándolle forma a unha peza no torno baixo.

ARTESANÍA DE LUGO. A CULTURA DO BEN FEITO MARTES 15 DE DICIEMBRE DEL 2020

MARTES 15 DE DICIEMBRE DEL 2020 ARTESANÍA DE LUGO. A CULTURA DO BEN FEITO LA VOZ DE GALICIA

Un sector en auxe02

Lugooo

Ourol

Viveiro

O Vicedo

Ferreira

CervoBurela

San Cibrao

Foz

A Seara

Vilanova

Trabada

A Pontenova

Mondoñedo

Abadín

Vilalba

Xermade

Guitiriz

Muras

Castro de Rei

Rábade

Outeiro de Rei

Begonte

Friol

A Pastoriza

Meira

Mosteiro A Fonsagrada

O Chao

Castroverde

O Corgo

A Pobra deSan Xiao

Palas de Rei

Guntín

MonterrosoAntasde Ulla

O Páramo

Portomarín

Sarria

Becerreá

Baralla

San Román

A Pobrade Navia

As Nogais

Pedrafitado Cebreiro

Triacastela

Samos

O Incio

Folgoso do Courel

BóvedaChantada

Taboada

Escairón

Ferreirade Pantón

Sober

A BarrelaA Pobra

do Brollón

Quiroga

San Clodio

Monfortede Lemos

Ribadeo

12

3

4

5

6

7

8

9

11

13

1617

18

19

20

21

26

27

29

30

31

32

33

35

37

38

39

10121415

192223242528

343640

41

4243

46

47

48

44

45

AYERRA

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

49

50

51

52

53

54

55

56

57

40

41

42

43

46

47

48

44

45

Alfarería Elías

Figulus

Josefa Lombao

Quijada Canteiros

Abeiro

Cerámica Lucía Catuxo

Chus Lage

Regal Cerámica

Suso Fernández

Lanalutum

Esquina Atlántica

La Bellota Mágica

Manuel Fernández, Lolo

Mi madre no me deja

Ceniza de papel

Idoia Cuesta

Celso Ferreiro

Vidal Revilla

Tres Caracoles

Senda Coiro

Fonte Meimil

Rappa Taller

O Mestizo

Bolboretas de Coiro

Mis Marinillas

Art. Calabazas Mago de Luz

Pilar Cupeiro

Sara Lage

Escultura e Pedra

Jomaca

Arxemil

Xaneco

Joyería Abella

Milbrumas

Imavi

M&N

Lucecús

Enxógate

Arcoiris

Amigurumis Jano

Aldeas Artesáns de Galicia

Antigüed. Carmen Rodríguez

Arte-San

Astilleros Fra

Carpintería de Alejandro

Clara Naseiro

Miguel A. Fernández González

Obradoiro Armaior

Santiago Besteiro

Javier Varela Quintas

Cecilia Carballo-Artelar

En La

Noela Feal

R. Álvarez Tejidos de Autor

Fusaiola

Traxandaina

Alberto Geada

INSTRUMENTOSMUSICAIS

OLERÍA

CANTERÍA

CERÁMICA

CESTERÍA

COITELOS

COIRO

DECORACIÓN/COMPL/MODA/ILUMI.

ESCULTURA E PEDRA

FORXA

XOIERÍA

XOGUETES

LA

MADEIRA

MARROQUINERÍA

PIROGRAVADO

TÉXTIL

ZOQUEIRO

Sober (Gundivós)

Sober (Proendos)

Outeiro de Rei (Bonxe)

Begonte

Foz (San Martiño)

Trabada

Mondoñedo (Alfar)

Viveiro (Xunqueira)

Taboada (Castelo)

Lugo

Mondoñedo

Lugo

O Corgo (Anseán)

Lugo

Lugo

Outeiro de Rei (Cela)

A Fonsagrada (San Martiño)

Cervo

Lugo

A Pobra do Brollón

Mondoñedo

Lugo

Lugo

Lugo

Lugo

O Corgo

Cospeito (Vilapene)

Lugo

Antas de Ulla (Amarante)

Riotorto

Sarria

Outeiro de Rei (San Fiz)

Burela

Lugo

Vilalba (Santaballa)

Lugo

Guitiriz

Quiroga

Ribadeo

Lugo

Xermade (Cazás)

Sarria

Sarria

San Cibrao

A Pontenova

Vilalba (Santaballa)

Mondoñedo

Quiroga

Monterroso (Legorei)

Guitiriz (Santa Leocadia)

Triacastela

Monforte de Lemos

Vilalba

Lugo

Vilalba

Lugo

Mondoñedo

Artesanía Nombre

Principais obradoirosde artesanía

A provincia de Lugo conta cun prolífico

sector artesanal en auxe, do que

forman parte case medio milleiro de

traballadores profesionais

cualificados,

que

exercen a

súa labor

nunha

trintena de

especialidades

OleríaCantería

Cerámica

Muras

CesteríaCoitelos/Coiro

Decor./Co./M/Ilu.Escult. e pedra/ Forxa

Ins. musicaisXoiería

XoguetesLa

Madeira MarroquineríaPirogravado

TéxtilZoqueiro

Cerca de medio milleiro de per-soas traballan na provincia de Lugo coa certificación da carta de artesán. De-les, un cento vive exclu-sivamente do seu oficio, na súa maioría, autónomos, que desenvolven a súa acti-vidade creativa a tempo com-pleto e que teñen o seu obradoi-ro inscrito no Rexistro Xeral de Artesanía de Galicia. Contar coa carta de artesán permítelles dis-por dunha certificación de coñe-cemento do oficio, e tamén é o paso previo para a obtención da cualificación de obradoi-ro artesán, dos que se con-tan máis de cen na provin-cia, baixo a marca Artesa-nía de Galicia. Os secto-Os secto-res nos que desenvolven a súa actividade os artesáns lucenses rolda a trintena de especialidades: bixute-ría, bordado, calceta e gancho, cantería, carpintería, cerámica, complementos de moda, ceste-ría, ebanistería, encadernación, escenografía, escultura, forxa, gra-vado, marroquinería, metalistería, modistería, olería, produción de instrumentos musicais, re-vestimentos decorativos, restauración, serigrafía, talla de madeira, teci-do, tornería, traxes tra-dicionais, xoguetes, xoiería e zapatería.

Todos eles dan for-ma a un sector tan he-teroxéneo nas súas espe-cialidades como similar no xeito de concibir o seu oficio que, máis aló de ser o seu medio de vida, é unha filosofía de vida. Polas mans destes artesáns circula un saber ancestral, que é cultura e identidade, que transmiten a través das súas creacións. Son custodios dese auténtico pa-trimonio inmaterial que, sen eles, se perdería e que, con in-vestigación, innovación e moi-to traballo, souberon adaptar aos tempos actuais. Só así se explica, non só a supervivencia de oficios tradicionais, senón que esperten interese e trunfen en medio mun-do: que a cestería lucense desfile en Milán da man de Loewe, que en Xapón corten con coitelos fei-tos na Fonsagrada, que en Ale-maña luzan bolsos deseñados e fabricados en Monterroso, que en América soe música de ins-trumentos nacidos nun taller de lutería de Outeiro de Rei ou que en Estocolmo demanden utensi-lios de cociña de madeira de oli-veira creados en Quiroga.

Os custodios do patrimonio inmaterial

LAURA LÓPEZ LUGO / LA VOZ

Case medio milleiro de artesáns certificados traballan na provincia de Lugo

«Queremos habilitar puntos devenda fixos e plataforma en liña»

Efrén Castro Deputado de Artesanía e Deseño da Deputación de Lugo

ros anos que se dedicaron fun-damentalmente á formación fo-ron decisivos na xestación do que é na actualidade o sector artesán. Ao longo dos anos, o Centrad vén liderando ou par-ticipando en diferentes inicia-tivas (encontros, publicacións, exposicións...) a prol da conser-vación e promoción dos oficios tradicionais, que deron visibili-

dade, xeraron oportu-nidades e, dalgún xei-to, posibilitaron a su-pervivencia destes ofi-cios ata o día de hoxe. É certo que se perdeu al-gún oficio, si, pero o pe-so da artesanía medrou en Lugo, tanto en ter-mos económicos, deri-vados dunha labor pro-dutiva de valor engadi-

do, a creación de emprego e a promoción do medio rural, co-mo en termos culturais e sociais, xa que a artesanía promove a identidade local, a promoción da muller e do medio ambiente.

— En que proxectos traballa o Centrad actualmente?—Queremos que o Centrad se-xa un centro formativo e de pro-moción, que sexa un escaparate da artesanía da provincia, e esta-mos traballando en varios pro-xectos. Por unha banda, en ini-ciativas que favorezan a comer-cialización da artesanía, quere-mos habilitar puntos de venda fixos, durante todo o ano, e unha plataforma en liña. Algúns arte-sáns teñen a súa propia web de venda on-line, pero outros moi-tos non dispoñen dela, e iso é unha grande axuda, e máis nes-tes tempos. Esta crise ensinou-nos que non estabamos tan ao día en novas tecnoloxías como pensabamos.

E frén Castro é o deputa-do de Deportes e Arte-sanía e Deseño da De-putación de Lugo, que

está a impulsar a formación dos artesáns lucenses e a promoción das súas creacións.

— Cantos artesáns hai na pro-vincia de Lugo?—Hai cerca de medio milleiro de persoas que contan coa Car-ta de Artesán. Deles, un cento vive só da artesanía. Estes obra-doiros desenvolven unha trinte-na de actividades moi diversas, aínda que a cantería, a cerámi-ca e a olería, a marroquinería, a cestería e a forxa son as máis representativas.

— Incorporáronse novos ofi-cios?—Novos oficios propiamente, non, pero si que evolucionaron todos e xurdiron novas formas de traballar os materiais, deri-vadas da utilización de novas fe-rramentas, pola novidade no uso dalgúns obxectos ou por dese-ños innovadores aínda manten-do técnicas tradicionais. Tamén, non está recoñecido oficialmen-te, pero temos en mente traba-llar para que se recoñeza como actividades artesanal a manipu-lación de cabazas, porque temos o caso de Blas Piñar, que traba-lla no Corgo facendo lámpadas e outros obxectos con cabazas que cultiva el mesmo, nun pro-xecto de economía sostible que consideramos exemplar.

— Como evolucionou o peso do sector da artesanía na pro-vincia?—Nos últimos vinte anos me-drou o peso da artesanía en Lu-go, cada vez hai máis persoas que se dedican de forma profe-sional á artesanía. E niso xogou un papel moi importante o Cen-tro de Artesanía e Deseño (Cen-trad) de Lugo. Antes, por exem-plo, case non había lutiers, hoxe é un sector que medrou moito e desde o Centrad impulsouse a formación da Escola de Ins-trumentos Musicais, entre ou-tras iniciativas. A creación do Centrad significou un espala-darazo importante para a arte-sanía da provincia. Os primei-

O organismo provincial impulsa a formación dos artesáns lucenses e a promoción das súas creacións. É un sector que ten cada vez máis peso


«Esta crise ensinounos

que non estabamos tan ao

día como pensabamos»

«Cada vez hai máis persoas

que se dedican de forma

profesional á artesanía»

Efrén Castro defende o labor que dende o Centrad se fai a prol dos artesáns. FOTO ÓSCAR CELA

Cursos, organización de fei-ras e outros eventos de pro-moción, ou axudas directas son algunhas das iniciativas que se poñen en marcha des-de o Centro de Artesanía e Deseño de Lugo.

— Cal é o orzamento do Centrad?—Dispoñemos duns 300.000 euros ao ano de investimen-to real para a promoción da artesanía.

— Que tipo de axudas aos artesáns ofrece o Centrad actualmente?—Lanzamos unha liña de axudas de concorrencia non competitiva, que supo-ñen achegas directas de 1.500 euros aos titulares de obra-doiros de artesanía ubicados na provincia de Lugo. En to-tal, destinamos case 80.000 euros, que eran fondos que estaban reservados para ac-tividades formativas e pro-xectos expositivos que final-mente non se puideron reali-zar pola pandemia. Estas axu-das son moi necesarias, xa que a maioría das vendas dos artesáns realízanse en feiras e festas, que este ano non puideron celebrarse, así que quedaron duramente afecta-dos. Calculamos que se bene-ficien destas axudas unhas 80 persoas. En canto a activida-des formativas e cursos, que-dou todo parado porque di-ficilmente se poden celebrar en liña. Tamén organizamos a feira de artesanía Artesan-froilán, que foi un éxito, e foi un dos poucos eventos des-te tipo que se celebrou es-te ano en Galicia. Foi unha boa oportunidade para os artesáns, que puideron vol-ver vender os seus produ-tos nunha feira trala paraliza-ción da actividade en marzo. Ademais, esta feira é gratuí-ta, mentres que outras que se celebran noutros puntos do territorio cobran un canon.

— Pecharon obradoiros po-la crise do covid?—É difícil de calcular, aínda é pronto, porque algúns ar-tesáns non teñen a artesanía como única actividade. Pe-ro, aínda que non poidamos falar de peche definitivo, si que algúns obradoiros se vi-ron obrigados a darse de bai-xa temporalmente, e estima-mos que o 30% está en serio perigo de extinción.

«O 30% dos obradoiros está en serio perigo de extinción»

LA VOZ DE GALICIA ARTESANÍA DE LUGO. A CULTURA DO BEN FEITO MARTES 15 DE DICIEMBRE DEL 2020

Entrevista 03

Trala celebración do Artesan-froilán, unha das poucas feiras de artesanía que se celebrou en Galicia durante a pande-mia, agora chega o Mercado de Nadal, organizado tamén polo Centrad, que se celebra-rá entre o día 21 deste mes e o 5 de xaneiro. Contará con 14 casetas para os postos e unha informativa.

«Coa organización do Mer-cado facilitamos a artesás e artesáns un escaparate para a promoción dos seus produ-tos nun dos periodos de maior demanda, coincidindo co Na-dal e coa época de agasallos. É

Mercado de NadalUn escaparate nun dos períodos de maior demanda

unha cita xa consolidada que este ano ten unha importan-cia maior para o sector por-que a crise sanitaria reduciu moi notablemente o número de feiras e eventos que se ce-lebraron», explicou o deputa-do Efrén Castro.

O Mercado de Nadal dará cabida, por primeira vez, á artesanía alimentaria, xa que unha das casetas da feira se destinará a este tipo de produ-tos, en quendas de dous días, polo que serán un total de se-te obradoiros os que poderán vender as súas elaboracións na Praza de San Marcos.

«Facemos ‘stock’ para Nadal»Miriam Fernández Otero Fusaiola, Insua, Vilalba. Tecidos de baixo lizo

bre arte, etnografía, téxtil e cul-tura do mundo antigo. De aí que teña encargas de museos rela-cionadas con tecidos históricos. O ano pasado, ademais, publi-cou As Mulleres de Insua e o li-ño. Dez anos dun proxecto de re-cuperación etnográfica, editado polo Iescha.

Tamén é unha das impulsoras da Tasca do Liño, que este ano

T ecelá, historiadora da arte, escritora e gran dinamizadora cultu-ral no rural chairego.

Son algunhas das tarefas de Mi-riam Fernández Otero, de San Bartolomé de Insua (Vilalba), que xestiona, xunto á súa nai, o obradoiro Fusaiola, onde de-seña e confecciona de maneira artesanal pezas téxtiles de todo tipo. A pandemia obrigounas a parar o ritmo de feiras e even-tos, pero están aproveitando pa-ra facer moito traballo de taller e poder poñer en marcha a ven-da en liña, aínda que actualmen-te recollen tamén encargas por redes sociais e fan envíos: «Es-tamos facendo moito stock para o Nadal: chales, bufandas, car-teiras, bolsos de man, penden-tes de liño, chaveiros...», expli-ca. Os artigos están elaborados, fundamentalmente, con liño e la, pero tamén empregan algodón e algo de fibra sintética.

Pero as inquedanzas desta moza van máis alá, xa que ta-mén realiza investigacións so-


non se puido celebrar pola pan-demia, aínda que si que segui-ron adiante os certames de de-buxo e poesía. En canto ao do-cumental que se ía proxectar, O liño, arte e cultura, dirixido pola Asociación de Veciños de Cabreiros, «e para o que as mu-lleres de Insua aportaron todo o traballo da mostra dos proce-sos», colgouse nas redes sociais.

Miriam Fernández, co seu tear en Burela. FOTO SABELA EIRIZ

«Estes produtos non se estragan nunca, son eternos»

Pablo Rodríguez Armaior, Quiroga. Madeira de oliveira

riana, e ten un veteado moi bo-nito, ideal para agasallar».

O proceso de elaboración das pezas require de moita pacien-cia, dun gran coñecemento da madeira e de longos tempos de espera: «Arredor dun 25% da madeira que utilizamos é de Quiroga, pero o resto procede, sobre todo, da cunca do Ebro, de troncos de podas», explica.

Ata cinco anos de secado

A madeira precisa de un a dous anos de secado para que se es-tabilice e non rompa ao traba-llala. Despois, en función de ca-da peza, necesitará outro tipo de secado a maiores: unha tá-boa de picar pode precisar dous ou tres anos de secado, mentres que unha cunca estará lista con seis meses de secado; en xeral, precisa un ano de secado por ca-da medio centímetro de grosor.

A isto hai que engadir que se trata dunha madeira con moitos nós, moitos debuxos, o que difi-culta o traballo e obriga moitas veces a cambiar de planes can-do se elaboran as pezas: «É unha

M adeira de oliveira e boa cociña compo-ñen unha maridaxe que coñecen ben na

empresa Armaior. Desde terras quiroguesas, no lugar de A To-ca, traballan os irmáns Pablo e Álvaro Rodríguez e a muller de Pablo, Ana Couto, para crear pe-zas artesanais a partir da madei-ra de oliveira.

O seu vén de familia; son a continuación dunha saga de carpinteiros: «Meu bisavó xa era carpinteiro, e tamén houbo tallistas na familia. Meu irmán e eu comezamos en 1999 como carpinteiros, facendo mobles, pero coa crise do 2008 tivemos que reinventarnos», conta Pablo Rodríguez. Así que optaron po-la oliveira, que empregan, fun-damentalmente, para elaborar utensilios de cociña, tanto para particulares como para cociñei-ros profesionais, cos que man-teñen un diálogo constante: «A madeira de oliveira é ideal para a cociña pola súa dureza, porque non absorbe, é 100% antibacte-


madeira á que se ten que adaptar o artesán, non se adapta a madei-ra a nós. Isto implica moito tempo, por iso hai poucos artesáns que se dediquen a isto».

Dese laborioso traballo saen pe-zas decorativas, pero tamén, e so-bre todo, utensilios de cociña: tá-boas de cortar, cuncas, ensaladei-ras, froiteiros, espátulas, garfos, cu-lleres, meleiras... Todos eles, sen data de caducidade: «Estes pro-dutos non se estragan nunca, son eternos, non se dan acabado. O úni-co mantemento que poden preci-sar é nutrir madeira con aceite».

A maior parte da clientela de Ar-maior é galega, pero tamén venden

en tendas especializadas de Pa-rís, Londres ou Estocolmo. De todos os xeitos, o 70% das súas vendas realízano en feiras de artesanía, cada vez máis pro-fesionais, aínda que este ano a pandemia impediu a celebra-ción de moitas delas. Tamén

recollen encargas, de cociñei-ros e de particulares, venden na tenda que teñen en Quiro-ga e dispoñen desde hai un ano de venda on-line, unha sección á que dedicarán grandes esfor-zos a partir de xaneiro, cando remate o cese de actividade.

Pablo Rodríguez elabora moitos produtos para a cociña.


Tear e ebanistería04

Miriam Fernández formou-se no oficio da man das mu-lleres tecelás do seu pobo e da súa nai, xa que procede dunha familia de tecelás. O seu interese pola tecedura, vinculada ás mulleres e es-pecialmente arraigada na Te-rra Chá, onde «antes había un tear en case todas as ca-sas», levouna a impulsar a creación da Asociación de Mulleres de San Bartolomeu de Insua, para ofrecer ás mu-lleres un lugar de encontro e para recuperar o cultivo tra-dicional do liño e toda a cul-tura xerada ao seu arredor. Porque o proceso do liño du-ra todo o ano: na primave-ra, seméntase, arríncase no verán, faise a tasca no outo-no, no inverno fíase e téce-se... Así que as xuntanzas fo-ron, desde entón, de alome-nos dúas veces por semana, ata que chegou a pandemia: «Tras doce anos, as mulleres de Insua levamos sen xuntar-nos desde marzo, e botámo-lo moito en falta», recoñece.

«Tras 12 anos, as mulleres de Insua levamos sen xuntarnos desde marzo»

«Cada instrumento é único en afinación e decoración»

Xoan Manuel Tubío Xaneco, Outeiro de Rei. Lutier

particulares, desde nenos ata xubilados, e tanto desde Gali-cia como do resto da Península e mesmo de América. E é que, ademais das pezas galegas, ta-mén é especialista noutros ins-trumentos, como a percusión vasca, polo que elabora moitas pezas para os chistularis. «Ven-do directamente, sen interme-diarios, en feiras ou por encar-ga, e sempre con series limita-das e únicas; e, desde hai cinco anos, dispoño de venda en li-ña», sinala.

Os materiais cos que traba-lla son adquiridos no mercado de proximidade e en pequenos serradoiros: «Utilizo madeiras nobres, porque iso inflúe en co-mo soa e aporta gran calidade. De feito, fabriquei tambores que con máis de vinte anos seguen funcionando ben». Emprega no-gueira, cerdeira, piñeiro do país, freixo, pradairo... aínda que ta-mén bota man doutras, segun-do o instrumento e os gustos do cliente, como ébano ou pau san-to, e a madeira cúraa o propio

A riqueza musical ga-lega e as súas parti-cularidades derivaron nunha prolífica lute-

ría no territorio galego e, en particular, no lucense. Un de-ses obradoiros que xurdiu ven-cellado á música tradicional é o de Xaneco Tubío, en San Fiz de Paz (Outeiro de Rei). Todo co-mezou coa carpintería, oficio que Xaneco aprendeu de seu pai e no que traballou durante dez anos. Parello a iso foi a súa implicación na música tradicio-nal, aprendendo a tocar o tam-bor: «Con 20 anos desmontei o tambor e fixen un para min», explica, e empezáronlle a cho-ver os pedidos. Ampliou a for-mación e en 1996 deu de alta o taller.

Desde alí fabrica, repara e res-taura instrumentos tradicionais galegos de percusión e zanfo-nas, aínda que tamén elabora al-gún xoguete. As encargas che-gan tanto de agrupacións mu-sicais e asociacións, como de


As zanfonas son unha das especialidades de Xaneco. FOTO ÓSCAR CELA

artesán de xeito natural: «Pa-réceme moi importante cons-truír os instrumentos en base a criterios de sostibilidade».

Unha zanfona, dous meses

O tempo de elaboración va-ría en función da peza, e vai desde a pandeireta ou o tam-bor, que estaría listo nunha semana, ata a zanfona, que pode precisar dous meses de traballo de corenta horas se-manais. O proceso é manual, pois case non ten mecaniza-do ningún paso, nun siste-ma produtivo no que prima a calidade por riba da canti-dade: «Cada instrumento é único en afinación e deco-

ración», afirma.A chegada da pandemia supu-

xo un freo nas encargas do obra-doiro de Xaneco, pertencente a un sector estreitamente conec-tado coas agrupacións e asocia-cións culturais, que quedaron sen cursos e sen actuacións, o que, unido á incerteza e á con-

fusión, freou as peticións de novos instrumentos. «Sigo tendo traballo porque estou poñendo ao día as encargas que tiña de antes, pero outros anos en novembro xa tiña peticións para agasallos en Nadal, sobre todo de instrumentos per-sonalizados para Reis, e este ano, ningunha», recoñece.

«A madeira é o mellor para construír»Francisco Fra Rico Asteleiros Fra, San Cibrao, Cervo. Carpintería de ribeira

pola súa boa resposta no naval. Pero tamén bota man do pino galego, do Báltico e americano.

O sector non atravesa o seu mellor momento debido, fun-damentalmente, ao bum da fibra e do aceiro, co que non poden competir en volume de produ-ción nin prezo: «Os barcos de fibra fanos coma churros e non fai falta tanta formación para fa-celos. Formar a un carpinteiro de ribeira require os seus anos».

« A madeira é o mellor ma-terial do mundo. É o me-llor para construír, en cal-quera sector e, desde lo-

go, a única materia prima que non se vai esgotar mentres ha-xa semente, sol e auga». Con esta paixón fala do seu oficio que, como bo artesán, conver-teu nunha filosofía e nun xeito de vivir, o mestre carpinteiro de ribeira Francisco Fra. Leva o te-món dun negocio que ten a pe-gada de sete xeracións, amantes da madeira, do mar, e da súa te-rra: Asteleiros Fra, con sede en San Cibrao (Cervo). Destas ins-talacións saíron barcos de pesca, de vela, de cabotaxe, para mu-seos... aínda que agora a maio-ría das encargas son embarca-cións de recreo, reparacións e restauracións, que chegan, so-bre todo, de Galicia e de Astu-rias. Unha actividade que com-pleta impartindo cursos e char-las. As madeiras que máis em-prega na construción de barcos son o carballo do país e o euca-lipto, un material que defende


Pero, en calidade e en sostibili-dade, non hai comparación po-sible, segundo explica Fra: «Os barcos de madeira son os me-llores para navegar, lévanse fa-cendo desde hai miles de anos. E mesmo o mantemento é me-nos custoso á larga na madeira que na fibra ou no ferro, que de-seguida o ataca o óxido», sina-la. En canto á sostibilidade, rei-vindica o seu valor ecolóxico, unha calidade amparada en va-

rios estudos, como o do Centro de Innovación e Servizos Tec-nolóxicos da Madeira, que com-parou as emisións de CO2 dun barco (de 21 metros de eslora) de fibra coas dun de madeira ao

longo dun ciclo de vida de vinte anos, tendo en conta a totalida-de do proceso, «mesmo desde a retroescavadora que se empre-ga para plantar a árbore»: cons-trución, uso, mantemento, des-pezamento... ¿A conclusión? 110 toneladas de emisións de CO2

por parte dun de fibra fronte as 18 dun de madeira.

¿O gran problema? «A carpin-tería de ribeira é un sector pe-queno, con pouca forza, e as ad-ministracións non poñen nada da súa parte». Un exemplo: Fra considera que unha boa inicia-tiva sería que houbese bonifica-cións nos peiraos, ademais dou-tras deducións, para as embar-cacións de madeira, tendo en conta as vantaxes para o medio ambiente e a súa contribución a manter un oficio tradicional; iso impulsaría a súa demanda e, por tanto, a súa produción. A situa-ción na que se encontra o sec-tor pon en perigo a continuida-de deste estaleiro cunha oitava xeración da familia Fra: «Teño un irmán máis novo e un fillo, pero véxoo difícil, no mundo actual isto é moi sacrificado».

Francisco Fra é a sétima xeración de carpinteiros de ribeira deste estaleiro mariñán. FOTO PEPA LOSADA


Madeira 05


A pegada da natureza06

«Esta olería vai da man da Ribeira Sacra»Elías González Prieto Rectoral de Gundivós, Sober. Olería tradicional

mo escaparate— ou por teléfo-no, aposte máis por iniciativas máis persoais e presenciais. Así comezou cando adquiriu a anti-ga rectoral, do século XVIII, e a restaurou, converténdoa no seu obradoiro, pero tamén nun au-téntico museo de historia e pa-trimonio, onde realiza visitas guiadas, charlas e cursos.

O proxecto museístico e o propiamente oleiro compléta-se cun viñedo e unha bodega na Ribeira Sacra, e mesmo co-mercializan viños fermentados en pezas de Gundivós, olería es-pecialmente vinculada á viticul-tura. Por iso tamén ofrecen lo-tes de cerámica e viño ou lico-res, un conxunto baseado na tra-dición que ten moito éxito para agasallos. Ou mesmo meleiras de Gundivós, nunha liña de «ar-tigos de luxo» para achegarse aos produtos gourmet.

Torno baixo, pez e lume

O proceso de elaboración da olería de Gundivós mantense fiel á tradición. O barro é da pro-pia parroquia e elabórase todo á man, en torno baixo, que se xi-ra coa man e que obriga a sen-tar nunha cadeira de patas re-cortadas. Os acabados das pezas fanse tiznándoas no lume e con

A olería de Gundivós non podería enten-derse sen a paisaxe, as tradicións e a cul-

tura que fan da Ribeira Sacra un entorno con encanto, polo que aspira a ser Patrimonio da Hu-manidade. «Esta olería vai da man da Ribeira Sacra, da súa paisaxe, do seu viño... da ex-periencia que se vive ao visi-tar un conxunto inesquecible. E iso non se substitúe con vi-sitas virtuais nin con venda en liña». Así o explica o único al-fareiro de Gundivós, en Sober, Elías González, que mantén vi-va unha olería ancestral, proba-blemente a máis antiga da Pe-nínsula. Por iso, na Ribeira Sa-cra funcionan como un equipo, desde os museos, ata a hostale-ría: «Cada destino ten un per-fil, e o noso non pasa pola dixi-talización», e nin sequera polas feiras de artesanía, que repre-sentan o 5% dos ingresos desta olería: «Ten máis repercusión para nós un outono na Ribeira Sacra que un mercado de Na-dal», continúa Elías.

De aí que, aínda que se poi-dan facer encargas desde a web —que funciona, sobre todo, co-


pez (unha fusión de resinas na-turais) para impermeabilizalas. Os seus tamaños e formas están ligados aos seus usos: viticultu-ra, cociña, matanza, transporte... Hoxe en día, ademais dunha uti-lidade práctica, tamén se usan como obxecto decorativo ou pe-za de museo.

Os pedidos chéganlle desde diferentes puntos do mundo, moitos deles, de xente que vi-sitou a Rectoral e quedou pren-dado destas pezas limitadas.

Elías González, dándolle lume a unha peza de Gundivós. Abaixo, unha parte da rectoral restaurada.

«Creo pezas que fagan un fogar máis cálido»

Iria Pigueiras Vilar Imavi, Santaballa, Vilalba. Bixutería, complementos e cerámica

sa», explica esta artesá, que compaxina esta actividade coa docencia, xa que impar-te clases de linguaxe musi-cal e violín.

Pigueiras comezou de ne-na a interesarse polas cores e as manualidades, e no 2010 comezou a dedicarse profe-sionalmente á artesanía, ao tempo que segue amplian-do a súa formación. Empe-zou elaborando obras mode-ladas con flores secas e resi-nas, e continuou coa cerámi-ca artística. «A maior parte das pezas son en porcelana e píntoas co pincel, e tamén uso elementos naturais, co-mo flores secas, incluíndo as das verzas e os grelos», ex-plica. Tamén elabora ilustra-cións con pluma, e transfi-re esas imaxes á arxila po-

A natureza guía o traba-llo de Iria Pigueiras Vilar. Esta artesá de Viveiro, afincada en

Santaballa (Vilalba), consegue levar a cada fogar e a cada esti-lismo que conte coas pezas do seu obradoiro, Imavi, un sopro de aire fresco e puro e un ana-co da beleza da natureza. Flo-res, algas, resinas... están pre-sentes nas súas creacións, que van desde as pezas de bixutería e complementos ata cerámica.

«Aínda que comecei cos complementos, agora estou facendo tamén murais e moi-tas pezas decorativas ou utili-tarias, como vasos ou cuncas. A idea é crear pezas que fagan un fogar máis cálido, que con-ten cousas, que axuden á xente a sentirse máis rodeada na ca-


limérica.O seu traballo organízao

en coleccións, tanto por téc-nicas como por temáticas: en ilustracións, «BN»; en flores, «Prenso, logo existen»; en porcelana, «Susana» e «Cal-ma»; en resina con elemen-tos do mar, «Emerxentes»; «Burbullas de terra e mar»...

As súas vendas realízaas,

fundamentalmente, en feiras, e tamén recibe encargas, sobre todo para ocasións especiais. Aínda que non dispón dunha web de venda en liña, si que re-cibe peticións a través das re-des sociais (Facebook e Insta-gram), teléfono, correo electró-nico e WhatsApp. Tamén se po-den adquirir as súas obras nas tendas Cepece e El Alquimista.

Iria Pigueiras inspírase na natureza para as súas creacións.


Roupa e coitelería 07Tere Astorgano Traxandaina, Lugo. Traxes tradicionais

vestimenta», explica Tere. Unha desas pezas características é o mandil de mostra ou mostril. Tamén destacan as lenzas, que cobren a saia, «unha auténtica xoia, e unha forma de diferen-ciar o estatus da muller que o le-vaba, segundo fora máis ou me-nos ornamentada, xa que iso sig-nificaba que a costureira tivera que pasar máis horas de traba-llo. Mantelos de picote podían ter, pero unha lenza non todas as mulleres a tiñan». Tamén é propia de Lugo a saia baixeira

Á historia dun pobo po-de chegarse a través de panos, fíos e tea-res, a través de saias,

lenzas e mandís. O traxe tradi-cional galego ten moito que di-cir de quen o levou e moita luz que arroxar sobre o pasado e o presente de Galicia. Unha lec-ción que axiña entenderon Te-re Astorgano e Antonio Sanjur-jo, fundadores de Traxandaina, o obradoiro lucense dedicado á investigación, restauración, re-cuperación, divulgación e con-fección do traxe tradicional ga-lego, o aldeán de finais do sécu-lo XIX e principios do XX, es-pecialmente, o da provincia de Lugo. O que comezou sendo cu-riosidade —cunha intensa pes-cuda pola xeografía lucense, bus-cando teas ou testemuñas delas, como fotografías antigas—, con-verteuse en paixón ata que deci-diron profesionalizarse hai dez anos como Traxandaina.

Así foron descubrindo as pe-culiaridades da roupa lucense, xa que «hai máis dun século sa-bíase de onde viña a xente pola


de tecido «picotiño», raspo-so e teso, decorado cun zóca-lo vermello de pano de Sego-via, que cren que podía fun-cionar como «ahuecador» da saia, xa que todas as pezas apa-receron cunha lorza para man-telas máis tesas.

Con todo ese traballo de in-vestigación, fan vestimentas por encargo, sempre respec-tando a tradición e o máis pa-recido ao orixinal. De feito, moitas veces pídenlles o tra-xe propio da súa zona, e as en-

cargas chegan desde distintas partes do mundo. Utilizan ur-dimes de algodón e trama de la, a veces liños novos, pero nunca acrílico nin fan pezas de brocado, porque iso che-gou despois da vestimenta tra-dicional.

Fundamentalmente, traba-llan con vestimentas femini-nas, xa que as masculinas per-déronse antes: «Os homes ti-veron que saír das aldeas e nas cidades deixaban de usar o traxe aldeán», continúa Tere.

«Hai máis dun século sabíase de onde viña a xente pola vestimenta»

Tere Astorgano e Antonio Sanjurjo, no obradoiro de Traxandaina.

Tere Astorgano está convencida de que queda moito por investigar, moi-tas historias que descubrir entre as teas, pero «queda pouco tempo para salvar as cousas. Así que morran os vellos de hoxe, estas roupas quedarán sen memoria, pasarán a ser un farra-po porque xa non recordan ás per-soas que as levaron, e moitas das pe-zas acaban no lume». De feito, teñen un triste dito: «Casa restaurada, rou-pa queimada». De aí que unha parte importante do seu labor sexa ensinar en feiras e exposicións a maior canti-dade de pezas posibles por se alguén o relaciona con algo que ten na casa. Hai quen se avergoña de mostralas por estar roídas ou apolilladas, e ou-tros non lle dan valor. «A xente maior chámalle ‘os tecidos da fame’. Temos tendencia a pensar nunha Galicia bu-cólica, pero non foi tal». As expe-riencias ligadas a estas mostras dan para un libro: «Unha vez unha mu-ller maior pasou a carón dunha saia,

tocouna e bo-touse a chorar, ‘recórdame á miña mamá’, dicía. Tive-mos que dar-lle unha cadei-ra porque es-taba moi emo-cionada».

«Así que morran os vellos de hoxe, as roupas quedarán sen memoria»

«Hai demanda de coitelos artesanais»

Celso Núñez Ferreiro Celso Ferreiro, San Martín de Suarna, A Fonsagrada. Coitelos

para gañar en eficacia; emprega un aceiro inoxidable sueco e xaponés de gran calidade, ademais de ma-deiras de buxo, freixo, acacia, bi-dueiro e nogueira.

Liñas cadradas, sen punta

Todo iso sen perder o espírito da coitelería tradicional fonsagradina, que se caracteriza por liñas cadra-das, xeométricas, sen punta e cun bo corte. E faino para clientes de toda España e medio mundo: Rei-no Unido, Alemaña, Francia ou Xa-pón. Recibe encargos de particula-res, distribúe a tendas e tamén tra-balla da man de cociñeiros profe-sionais, como ten feito con Iñaki Bretal (O Eirado da Leña, Ponte-vedra), Héctor López (Restauran-te España, Lugo) ou Lucía Freitas (A Tafona, Santiago). De feito, fo-menta o diálogo entre artesanía e hostalería, que o levou a investi-gar durante anos en novos dese-ños de coitelos. Todo o proceso de creación, desde que pensa o pa-

D eseños sinxelos, li-ñas puras, materiais de calidade e «un cor-te impecable» é o que

define á coitelería tradicional da Fonsagrada, que recupera e ac-tualiza o artesán Celso Núñez Ferreiro. Desde o seu obradoiro de San Martín de Suarna elabo-ra a man pezas artesanais, úni-cas, distinguidas por un corte excepcional, que as fai ser elixi-das por moitos cociñeiros pro-fesionais. A diferenza entre un coitelo industrial e outro artesa-nal é abismal para o cliente, se-gundo explica Ferreiro: «O ba-leirado é diferente, e iso inflúe no bordo e, por tanto, no corte, así que a calidade é moito maior nun coitelo artesanal. Ademais, o artesanal ten un deseño único e dura de por vida, non facemos pezas de usar e tirar».

Novas técnicas e materias fo-ron chegando a este obradoiro


trón ata o acabado final, po-de levar anos.

Os tipos de artigos que ofrece van desde coitelos e garfos de mesa —aos que vai incorporar proximamente unha liña de sobremesa, al-go máis pequenos, para ter o xogo completo— ata pata-queiros, mixtos, ceboleiros, de trinchar, xamoneiros, na-vallas...

A irrupción da pandemia freou a celebración de feiras, pero explica que as encargas mantivéronse: «Hai demanda de coitelos artesanais». Por iso afirma que este oficio —no que el se formou da man de grandes mestres ferreiros como Vicente da Porteliña e Oliverio de Quei-xoiro— ten futuro e un mercado ao que dar resposta. Aínda así, falta o relevo xeracional.

O coiteleiro Celso Núñez Ferreiro, no seu obradoiro da Fonsagrada. FOTOS MANUEL FERNÁNDEZ


Pezas con sentimento08

«Precisas todos os sentidos para tornear»

Vicente Ledo Roca Aldea Artesán de A Fraga, Cazás, Xermade. Torneado de madeira

oficio, cunha produción adaptada ás necesidades da contorna: des-de bancos para a igrexa ou mobles ata sellas ou copetas para o pan.

Un oficio ancestral

En Xermade comezou coa restau-ración de mobles e actividades de animación sociocultural, e especia-lizouse no torneado de madeira, un oficio que en Galicia se remonta á Idade do Bronce ou do Ferro: «O torno estaba moi xunguido á vida no rural; os ferreiros, por exemplo, tíñano, para os mangos dos coite-los e outros usos. Lugares como Xermade, As Pontes ou como Ibias (Asturias), ademais, eran zonas de tradición de torneiros».Para apro-ximarse a toda esa historia da cul-tura material en madeira na Ida-de do Ferro resulta especialmen-te valioso o recentemente estrea-do documental O latexo do tempo humano, realizado por María Mar-tín Seijo, investigadora posdouto-ral da USC; un audiovisual que na-ce a partir do estudo das pezas de madeira carbonizada do Castro de Castromaior (Portomarín).

Vicente Ledo destaca que o tor-neado é un oficio con complica-

« Optei por unha forma de vida relacionada coa arte-sanía e co rural, co natu-ral», explica Vicente Le-

do, torneiro de Xermade, impul-sor dos Encontros Internacio-nais de Torneiros da Madeira —que reúnen cada ano a uns 5.000 torneiros de todo o mun-do— e creador do proxecto in-tegral Aldea Artesán de A Fra-ga, un espazo no que fan sim-biose artesanía e turismo rural e desde o que se investiga, se di-vulga e se recuperan os oficios tradicionais relacionados coa madeira, especialmente, o tor-neado. «Pero, sobre todo, ten-tamos responder ás necesida-des da contorna, damos forma-ción, recuperamos un oficio... e así tamén recuperamos unha parte importante da que somos custodios, que é a artesanía e ta-mén a cultura», sinala este arte-sán, que se criou entre garlopas, trenchas e serras, pasando boa parte da súa infancia no taller de ebanistería que tiñan nas Pon-tes seu avó e seu pai. Alí come-zou a descubrir os segredos do


cións técnicas, pero dinámico, máis rápi-do que a talla ou a res-tauración, «moi áxil e non é moi esixente fi-sicamente, así que hai cada vez máis afeccio-nados a esta técnica». As madeiras que em-prega proceden todas da zona, de limpezas e podas de fincas próximas: «Empre-go madeiras brandas, que se poden usar en verde, como o ameneiro ou o bidueiro».

As técnicas non cambia-ron, pero as ferramentas son cada vez de mellor calidade.

De todo ese proceso saen todo tipo de pezas, desde funcionais, como cuncas, a decorativas, que se venden, fundamentalmen-te, na contorna, pero tamén van para outras partes do mundo, como Estados Unidos ou paí-ses europeos. Aínda así, todo

ese saber facer, ese tem-po, ánimo e dedicación, non chegan para compe-tir coa produción indus-trial e, por tanto, dificil-mente dá para vivir. E niso ten moito que ver a men-talidade: «Aquí pides 150 euros por unha cunca e a moitos parécelle cara. En

Inglaterra está máis cara e cóm-prana. Creo que hai que facer algo máis de didáctica, expli-cando o porqué dos prezos e o que conleva o traballo artesanal, precisas todos os sentidos para tornear... e hai unha tradución emocional nas pezas».

Ledo da vida ao oficio do torneado desde o seu obradoiro de Xermade. FOTO ÓSCAR CELA

«Hago series limitadas y piezas únicas»Estefanía Gazol Valcárcel Milbrumas, Lugo. Xoiería

da mesma: «Suelo hacer co-«Suelo hacer co-lecciones de poca tirada, se-ries limitadas y piezas únicas porque no me gusta repetir. También realizo diseños ex-clusivos para eventos espe-ciales por encargo».

A maioría dos clientes con-tactan con ela a través da

D eseño e artesanía fúnden-se no obradoiro de xoie-ría Milbrumas, onde Es-tefanía Gazol fai verda-

deiras obras de arte con cada peza, na súa maioría, obxectos de ador-no persoal, aínda que tamén reali-za detalles para ocasións especiais, empregando sempre prata de lei, que combina, se o deseño o requi-re, con outros elementos, como ma-deira, acibeche ou pedras naturais.

A creatividade que desde sem-pre amosou Estefanía foise incli-nando cara a xoiería, formándose en deseño de xoias e deseño grá-fico. No 2015 decidiu crear a súa propia firma, Milbrumas, na que os clientes atopan sempre algo di-ferente: «Es una de las cosas que más me comentan tanto hombres como mujeres. Las joyas las ela-boro pensando no solo en el dise-ño, sino también en la comodidad a la hora de ser llevadas», explica. O proceso creativo xurde a partir dunha idea que desenvolve bos-quexando sobre papel e realizan-do posteriormente un prototipo


web, pero tamén se poden ad-quirir as súas pezas en tendas como El Alquimista, de Lugo, ou Breca, de Santiago de Compos-tela. A venda en feiras é outra das vías, e este Nadal participa-rá no mercado Las Casas del Art y Co. A maiores, «seguiré tra-«seguiré tra-bajando y me volcaré también

en mi tienda on-line. Estoy centra-da en los encar-gos de cara a es-tas fiestas, actua-lizando mi web y subiendo nuevas piezas que van sa-liendo del taller».

Estefanía Gazol, no seu obradoiro en Lugo. FOTOS MILBRUMAS

Estefanía Gazol conside-ra que o sector da artesanía está en auxe: «Grandes fi r- «Grandes fir-mas trabajan mano a mano con el artesano para llevar a cabo sus colecciones de ro-pa o accesorios y eso es algo muy positivo, porque diseño y artesanía confluyen consi-guiendo resultados muy in-teresantes», explica. Aínda así, é consciente de que o tra-ballo artesán non está o su-ficientemente valorado: «La labor que desempeña un ar-tesano en su oficio, las horas empleadas a la hora de abor-dar un trabajo hasta su finali-zación no es equiparable a los

productos de gran-des producciones. Cada hilo trenzado, cada engaste en una joya, cada pincelada de color, cada pun-tada…, adquieren un nivel casi tras-cendental en la vi-da de un artesano».

«Cada engaste en una joya adquiere un nivel casi trascendental en la vida del artesano»


Esculturas de pedra e tecidos 09

«Meu pai aínda fala o latín dos canteiros»

Xabier Quijada Quijada Canteiros, Begonte. Cantería

pai ten 86 anos e aínda fala no la-tín dos canteiros, pero os maiores foron morrendo e a lingua estase perdendo», sinala. A arxina flore-ceu nun contexto diferente ao ac-tual, cando os canteiros traballa-ban en cuadrillas que se despraza-ban a diferentes lugares para facer casas e outras obras: «Os de aquí, por exemplo, ían moito a Triacas-tela, e para falar entre eles, das súas cousas, empregaban ese latín», ex-plica Quijada.

Predilección pola escultura

O traballo de Quijada vai desde a cantería de talla e restauración ata o máis artístico, como a escultura, que é a modalidade que máis lle gusta porque pode despregar toda a súa creatividade. Aínda que ta-mén cultiva outras disciplinas, co-mo o gravado ou a pintura, ademais de ser mestre, divulgador e impul-sor do asociacionismo artesanal.

Todas as súas obras de pedra son feitas a man: desde as restauracións —as encargas que máis abundan— ata cruceiros, fontes, esculturas... Case todas son pezas de gran tama-

H ai traballos que van máis aló de aprender un ofi-cio e exercelo con mes-tría. E diso saben moito

os artesáns, un gremio que custo-dia con paixón e esmero toda unha cultura e un xeito de vida que, de non ser por eles, perderíase. Tal é o caso da cantería artesanal que, lonxe de reducirse á talla da pedra, encerra unha auténtica cultura, que inclúe ata unha lingua propia, a ar-xina, coñecida como «o latín dos canteiros». Xabier Quijada, «her-deiro» de todo un patrimonio in-material —pertence a unha saga de canteiros de Begonte, a familia dos Quijada— coñece esa lingua por-que a escoitou desde neno, cando ía con seu pai e os seus compañei-ros ao monte de Donalbai, comu-nal ou de veciños, a partir as pe-nas con cuñas e marra: «Sempre me gustou estar con eles e oír os seus contos e o son das pedras». Antes autoabastecíanse, pero hoxe xa non se pode arrincar pedra, hai-na que mercar nas canteiras, e tam-pouco se escoita a arxina: «Meu


ño, para o que realiza un bos-quexo e fai un prototipo en pequeno antes de lanzarse a pola peza grande: «Utilizo as mesmas técnicas e ferramen-tas que hai anos, e os acaba-dos non teñen nada que ver cos feitos con disco ou outras ferramentas eléctricas», sina-la. Porén, competir co traba-llo máis industrial, por tem-po e por cartos, é moi difícil: «Hai moita demanda de tra-ballo de cantería, pero non sempre se opta polo traballo artesanal, aínda que a xente si que o valora».

Obras públicas e privadas

As encargas chegan, por te-léfono ou in situ, desde par-ticulares ata institucións, ou

mesmo empresas, para traba-llos puntuais, que non teñen empregados cualificados pa-ra encargas artesanais. Actual-mente, traballan na empresa

tres persoas —unha delas, o ir-mán novo de Xabier—, que vi-ven dun oficio artesanal «moi gratificante» e cobren un oco no mercado.

Quijada traballa a pedra de forma artesanal.

En Lucecús contan con dis-tintas coleccións que van actualizando: «Temos unha colección de ‘lampydolls’ e outra de animais para be-bés», explica Rocío Barral. As ‘lampydolls’ son unha nova creación de bonecas de 30 centímetros, en al-godón, e con luz, que es-tán promocionando para este Nadal. En canto ás pe-zas para bebés, son a gan-chillo, confeccionadas pen-sando nos máis pequenos, desde 0 anos, con raposos, osos... Ademais, poden per-sonalizalo co nome borda-do. Os animais teñen moi-to protagonismo nas crea-cións destas artesás, e en-tre eles tamén hai cochos en feltro ou baleas en tea.

Tamén teñen unha colec-ción de broches con forma de bastidor de bordar, no que bordan palabras «que nos tocan no corazonci-ño», como «amoriño», «to-xiño», «brétema», «larpei-ra», «morro de amor»...

«Temos unha colección de ‘lampydolls’ e outra de animais para bebés»

«Facemos bonecos para toda a vida»Rocío Barral Lucecús, Guitiriz. Bonecos e complementos

nais galegos, nos pins de pandei-reta ou gaita... Tamén se inspi-ran en personaxes de contos ou películas, como O Principiño, Harry Potter, Mary Poppins, O Mago de Oz, Pippi Calzaslargas, Ana das Tellas Verdes, Alicia no País das Marabillas, Star Wars...

Os produtos pódense adquirir contactando co obradoiro direc-

B onecos para toda a vida e para todas as idades, de-talles orixinais cheos de tenrura e palabras que

tocan o corazonciño. Todo iso ofre-cen no obradoiro Lucecús, de Gui-tiriz, as irmás Rocío e Belén Barral, que botan man de feltro, teas de al-godón, ganchillo, abelorios, las e unha fonda inspiración na cultura popular galega e mesmo no cine e na literatura para elaborar as súas creacións, todas únicas e feitas a man. Están especializadas na rea-lización de bonecos, de diferentes tamaños, pero tamén elaboran bro-ches, pendentes, moedeiros, cha-veiros, pins...

As creacións non teñen data de caducidade: «Facemos bonecos pa-ra toda a vida», explica Rocío Ba-rral, sempre personalizados e úni-cos. Ademais, fan roupa, calzado e complementos para os bonecos, de forma que se lles poida ir cambian-do. Personalizan todo o que fan e iso convérteas en pezas únicas.

A súa vinculación aos grupos de música tradicional déixase sentir nas recreacións dos traxes tradicio-


As irmáns Rocío e Belén Barral inspíranse en contos, películas e a cultura galega. FOTOS FOTO SUSO

tamente, e en tendas especiali-zadas, como El Alquimista de Lugo ou outras de Pontevedra e Vigo. Son creacións, ademais, que se prestan moi ben para aga-sallar, xa que fan envíos das pe-zas acompañadas dunha tarxe-ta escrita a man cunhas verbas especiais. Ningún detalle se lles escapa.


Traspasando fronteiras10

«A artesanía é un percorrido a longo prazo»Idoia Cuesta Alonso Idoia Cuesta, Cela, Outeiro de Rei. Cestería

e a súa importante labor de dig-nificación do oficio da cestaría levouna a gañar no 2014 o Pre-mio Nacional de Artesanía. E é que, grazas ao traballo de Idoia Cuesta, a cestería galega está dando a volta ao mundo.

Creacións para Loewe

As súas creacións, baseadas na tradición, na experimentación e na investigación, pódense ato-par nos escaparates de marcas de luxo ou sobre as pasarelas de moda, da man de grandes dese-ñadores, como Maya Hansen para a que creou un corsé de medula de roten o ano pasado, Sara Coleman ou Martín Azúa. Coa firma Loewe, por exemplo, leva traballando desde hai ca-se unha década, e na actualida-de está precisamente inmersa no prototipado de bolsos para Loewe de cara ao Salón do Mo-ble de Milán.

As súas creacións camiñan entre o mundo da decoración, o interiorismo, a moda, os com-plementos e a arte, con pezas funcionais e decorativas: cestos de diferentes materiais, bolsos, lámpadas, gorros, chales, puffs...

C hegou a Galicia pa-ra preparar unha te-se de bioloxía mariña a principios dos no-

venta, pero atopouse co Cen-tro de Artesanía e Deseño (Cen-trad) de Lugo e cambioulle a vi-da. Idoia Cuesta, natural de San Sebastián, formouse entón no sector téxtil, en teares de al-to e baixo lizo, pero un curso de cestería foi o detonante pa-ra que cambiase o seu rumbo profesional e vital para conver-terse en cesteira: «Dinme conta de que non podía facer cestos tradicionais porque non estaba moi valorado» e porque xa había paisanos que os facían. Así que optou pola cestería contempo-ránea, na que conflúen o téxtil coa cestería, e na que combina o clásico vimbio —que ela me-sa cultiva na súa finca de Outei-ro de Rei, onde instalou o seu obradoiro—, coa la, a pel, a ra-fia, a corda, a madeira ou outras fibras vexetais.

Esa adaptación da tradición cesteira ás tendencias actuais, conquistando novos mercados,


que se poden adquirir en ten-das especializadas ou median-te a venda en liña na súa web.

Esa labor de creadora vai acompañada tamén do traballo formativo, impartindo cursos, pero tamén traballando en dife-rentes proxectos con outros co-lectivos, como o labor que rea-liza para crear cabanas de vim-bio vivo para os patios escolares.

En canto á situación do sec-tor, Idoia opina que é bastan-te complicada porque «a xente non cre que se poida vivir da artesanía, pero si que se pode. O que ocorre é que non vai ser chegar e gañar diñeiro, a artesa-nía é un percorrido a longo pra-zo, a formación no oficio é du-ra, leva tempo, dedicación e tés que ter paixón», resume.

Idoia Cuesta cultiva o vimbio que emprega para realizar as pezas de cestería. FOTO ALBERTO LÓPEZ

«A venda ‘on-line’ vai destruír os cascos históricos»

Alfonso Otero Regal Regal Cerámica, Xunqueira, Viveiro. Cerámica

ces valórase máis o de fóra».Regal Cerámica conta cun

museo, Regal Xunqueira, e un obradoiro de artesanía, do que saen pezas para máis de 200 tendas e para galerías de todo o mundo, ademais de ar-tigos para agasallos de em-presa ou institucionais. Son pezas decorativas e utilita-rias, nas que emprega mate-ria prima da zona para facer unha cerámica a alta tempe-ratura: porcelanas, refracta-rios e greses, que son imper-meables de por si e non pre-cisan esmaltado. A decora-ción faise a pincel.

5.000 pezas deseñadas

Son todas pezas únicas, de series limitadas, «moita va-riedade e pouca cantidade», di Regal, que leva «5.000 pe-zas deseñadas na miña vida». Actualmente, está traballan-

P ara Regal Cerámica non está sendo un ano fá-cil. A empresa acaba de prescindir de boa parte

dos seus empregados —«algúns levaban trinta anos»—, asfixiada polas débedas, a caída en picado do turismo e das encargas, deri-vadas da pandemia, a populari-zación de plataformas de venda en liña —como Amazon— e a crise que xa arrastraba o sector pola competencia china.

Alfonso Otero Regal, Premio Nacional de Artesanía no 2011 e fundador desta empresa vivei-rense que leva desde 1982 le-vando a cerámica artesanal lu-cense por todo o mundo, ve con mágoa e indignación esta situa-ción: «Eu non quero axudas, o que quero é que me dean traba-llo». E aí carga contra as admi-nistracións: «Hai mil formas de vender o noso, pero moitas ve-


do nunha nova colección pa-ra funerarias, con xarróns e outras pezas, e ten case lista unha colección sobre o Ca-miño de Santiago. Pero no seu catálogo destacan des-de vaixelas ata murais cerá-micos, xarróns, reloxos ou esculturas.

Ademais da venda en es-tablecementos especializa-

dos ou por encarga, dispón de tenda en liña, pero é moi crítico co hábito da compra «on-line» en plataformas foráneas: «A venda ‘on-li-ne’ vai destruír as vilas e os cascos históricos: coa pande-mia, moitos acostumáronse a Amazon e non entenden que se non consumen no seu po-bo, o pobo acábase».

Otero Regal, con algunhas das pezas almacenadas no seu obradoiro. FOTO PEPA LOSADA


Luz e delicadeza 11

Sara Lage, no seu obradoiro de Lugo, e algunhas das súas creacións.

Sara Lage Sara Lage, Lugo. Moda (deseño, patronaxe e confección de roupa para cerimonia)

vistas, probas, arranxos... «Son modista a domicilio», conta Sa-ra entre risos.

O seu son os traxes para ce-rimonias, principalmente, noi-vas, nunha deriva que foi che-gando soa: «Desde sempre me gustou traballar coa cor bran-ca, vense moito as texturas... E as propias noivas empezaron a chamarme e fóronme levando cara a este sector», explica. Noi-vas galegas, principalmente, pe-ro tamén recibe encargas dou-

E ntre sedas, bordados, encaixes de Camari-ñas, fíos e las rústicas van tecendo os soños

das noivas no taller de Sara La-ge, unha deseñadora lucense es-pecializada en traxes de ceri-monia e que se fai cargo de to-do o proceso de creación: des-de o deseño, ata o patronaxe, o corte e a propia costura. Con ela traballan tres profesionais máis, que este ano tiveron que facer fronte a un escenario «de-sastrosísimo, con case un ano de facturación perdida», expli-ca Sara Lage. E é que a pande-mia obrigou a aprazar case to-das vodas previstas para esta campaña.

Aínda así, non para de traba-llar: «Agora estamos rematando os vestidos das nenas que apra-zaron e tamén estamos traba-llando coas datas novas das que casan no 2021», explica. O novo contexto, ademais, cambiou as rutinas de traballo: calquera vi-sita ao taller require duns pro-tocolos previos e posteriores de desinfección, polo que op-ta, sempre que sexa posible, por desprazarse ela mesma aos do-micilios das clientas, para entre-


tros puntos do país, que buscan o selo de Sara Lage.

O proceso para crear un vesti-do de noiva é longo e laborioso, «require entre nove e doce me-ses», recoñece Lage. É un perco-rrido longo que comeza cunha entrevista de Sara Lage coa noi-va, para coñecer os seus gustos e desexos, pero tamén a súa per-sonalidade: «Hai un contacto persoal moi estreito, e ao final tamén me ilusiono coas noivas».

No taller fan o deseño exclu-

sivo, a medida, patro-naxe e confección, coidando cada deta-lle; de feito, hai unha traballadora especia-lizada en bordado. En

canto os encaixes e puntillas, moi presentes nas pezas de Sa-ra Lage, utiliza exclusivamente os de Camariñas.

Reutilización de teas antigas

Polo que se refire aos mate-riais que máis utiliza, depende dos presupostos e dos desexos das noivas, pero sempre inten-ta empregar sedas e las rústi-cas, e bota man de provedores nacionais, italianos ou france-ses. Porén, noutras ocasións to-

«As noivas fóronme levando a este sector»

ca facer traballo de «restaura-ción», xa que algunhas noivas lle levan un vestido da familia —co que casou a nai, por exem-plo—, para adaptalo á nova noi-va, ou teas antigas que teñen un valor sentimental moi forte na familia, para utilizar na confec-ción do vestido. Todo un reto para a deseñadora, que acada resultados emotivos, ademais de fermosos.

A travesía de Sara Lage no ac-tual taller de moda e creación artesanal comezou no 2017 e o balance destes anos é moi po-sitivo: «Atopamos estabilida-de e o noso sitio, así estamos ben, tampouco queremos me-drar máis», explica.

«Interésame moito a luz e a súa enerxía»

Pilar López Cupeiro Pilar Cupeiro, Vilapene, Cospeito. Iluminación, deseño e pintura

grafía, acrílicos...) e van sobre uns laterais de láminas de madeira fi-nas, «sempre empregando os ma-teriais máis respectuosos co me-dio ambiente posibles». Con esas combinacións xoga coa luz e pai-saxes da contorna ou inventadas que dan lugar a pezas moi artísti-cas. Poden adquirirse na súa pro-pia páxina web, na que dispón de venda en liña, e en feiras, que es-te ano caeron en picado por mor da pandemia, uns encontros que Pilar bota en falta: «Nas feiras ves as reaccións da xente e presencio a maxia que xorde entre a peza e o espectador», confesa.

Serigrafías manuais

A súa produción é pequena, con pezas de autor, por iso non é moi partidaria de comercializalas en tendas, porque «pensaría máis en producir que en crear, e eu non busco unha produción en serie, fa-go series limitadas, cunha serigra-

A luz guía o traballo da artesá e artista multi-disciplinar Pilar Ló-pez Cupeiro. Desde

a calma e a tranquilidade que atopa na contorna rural e o es-pazo natural no que se sitúa o seu obradoiro —Vilapene, Cos-peito—, fusiona luz e ilustra-ción e crea auténticas obras de arte en forma de lámpadas, cai-xas de luz, murais... «Interésa-me moito a luz e a súa enerxía e como nos inflúe a nós», expli-ca Cupeiro, que ademais traba-lla a pintura, a escultura, a ce-rámica, o debuxo e o deseño de interiores.

As pezas máis demandadas, por tamaño, por prezo e pola súa delicada beleza son as cai-xas de luz, verdadeiras portado-ras de calma. Son unhas caixas decoradas con distintas técni-cas de ilustración (tintas, seri-


Pilar Cupeiro fusiona luz e ilustración nas súas obras.

fía manual, buscando obras que comuniquen algo e con títulos evocadores», engade. Aínda que si está pensando en abrir un lo-cal propio, máis próximo a un núcleo urbano, pero o proxec-to quedou parado, de momen-to, pola pandemia.

Pilar Cupeiro comezou moi nova coa cerámica, pero axiña viu que precisaba máis ferra-mentas para expresarse e cur-sou Belas Artes, algo que lle per-mitiu «volver a ser nena e re-cuperar a creatividade». Des-pois seguiu ampliando a súa formación co deseño de inte-riores, «algo máis funcional que tamén me permitiu ir abrindo máis campo de visión, porque canto máis abres o teu campo de visión, máis libre podes ser, sen complexos», relata.

MARTES 15 DE DICIEMBRE DEL 2020 ARTESANÍA LUCENSE. A CULTURA DO BEN FEITO LA VOZ DE GALICIA

Premios12

«Traballo con pedra e pel para interiorismo»Santiago Besteiro Santiago Besteiro, Legorei, Monterroso. Marroquinería

tinuar no 2021, chámase «Do-mus», e xa conta con pezas es-cultóricas en forma de vasos de gran tamaño (dun metro), cunha base de pedra e unha estrutura de pel: «Traballo con pedra e pel para interiorismo, seguin-do coas técnicas que tamén uso nos bolsos, de mesturar diferen-tes materiais. Neste caso, ade-mais, está moi vinculado coa no-sa cultura, coa tradición, coa pe-dra de granito, moi apreciada e utilizada en Galicia, e co coiro, tamén propio desta terra», ex-plica Besteiro.

Etiquetas de trazabilidade

Outra liña de traballo na que pretende profundar aínda máis é a da sostibilidade, moi presen-te tamén na súa obra: «Primo os valores da sostibilidade, o com-promiso coa cultura e coa pre-servación dun oficio artesán e a calidade á hora de fabricar as pezas, para que leven a un con-sumo menor. A idea é fomentar o consumo responsable, com-prando obxectos de máis cali-

S er finalista —o pre-miado coñecerase es-te mes— nos Premios Nacionais de Artesa-

nía, que convoca o Ministerio de Industria, Comercio e Turismo, fixo que as encargas ao obra-doiro de marroquinería de San-tiago Besteiro, que xa habitual-mente ten un volume de traba-llo importante, chegasen a mo-reas, sobre todo nestes tempos de agasallos para Nadal. Do ta-ller deste artesán de Monterroso saen pezas de alta calidade que el mesmo deseña e fabrica, fun-damentalmente, bolsos, com-binando o traballo da pel co da madeira, a pedra e a escultura.

Innovación, tradición, calida-de e concienciación medioam-biental van da man nas crea-cións de Besteiro, que xa deu tamén os seus primeiros pasos no ámbito do interiorismo e a decoración, con tallos, lámpa-das, vasixas, esculturas... A súa nova colección, coa que vai con-


dade, polo que se consumiría menos», sinala. Agora dará un paso máis incorporando etique-tas de trazabilidade.

Máis da metade da súa clien-tela procede de Europa central, sobre todo, de Alemaña e Ingla-terra. As feiras profesionais eran

a súa principal vía para vender, aínda que tamén recibe encar-gas en liña e ten produtos en tendas especializadas: «Con es-te novo escenario estou traba-llando tamén nunha nova web porque todo mudou e quero im-pulsar a venda on-line».

Santiago Besteiro investiga sobre materiais, formas e deseños, e prima o coiro, a pedra e a madeira.

· Abeiro, cerámica Caritel, 6, San Martiño de Mondoñedo, Foz, www.caxigueiro.com

· Abella Joyería Arcadio Pardiñas, 81, Burela

· Alberto Geada, zoqueiro Mondoñedo

· Aldea Artesán, torneado de madeira A Fraga, Cazás, Xermade www.casadafraga.com

· Amigurumis Jano, La Lugo

· Antigüedades Carmen Rodríguez Porvir, 39, Sarria

· Arcoiris, Xoguetes Ribadeo

· Armaior, ebanistería A Toca, 4, Quiroga www.artesaniaarmaior.com

· Arte-San, talla de madeira Maior, 49, Sarria

· Artelar, Cecilia Carballo, téxtil Peregrino, 20, Triacastela

· Arxemil Luthería Marqués de Ugena, 48, Sarria www.arxemil.com

· Asteleiros Fra Beiramar, San Cibrao

· Bolboretas de Coiro Miguel de Cervantes, 82, Lugo

· Calabazas Mago de Luz, decoración Laxosa, O Corgo

· Cantería A Palleira Rececendes, 17, Castro de Amarante, Antas de Ulla

· Carpintería de Alejandro Estrada xeral, A Pontenova www.carpinteriaalejandro.com

· Celso Ferreiro, coitelos San Martín de Suarna, 7, A Fonsagrada www.celsoferreiro.com

· Ceniza de Papel, cerámica, deseño gráfico Lugo

· Clara Naseiro, madeira Barreiro, 13, Santaballa, Vilalba

· Chus Lage, cerámica Os Muíños, Alfar, Mondoñedo

· En La Vigo, 38, Barrio Casar, Monforte de Lemos

· Enxógate, xoguetes R/ Real, 175, Quiroga www.enxogate.es

· Esquina Atlántica, cerámica Mondoñedo

· Figulus, olería Corvelle, Proendos, Sober

· Fonte Meimil, coiro Mondoñedo

· Fusaiola, téxtil Coturiña, 13, Insua, Vilalba

· Idoia Cuesta, cestería Lugar das Hortas, 7, Cela, Outeiro de Rei www.idoiacuesta.com

· Imavi, xoiería Santaballa, Vilalba

· Javier Varela Quintas, debuxo e pirogravado Aldar, 6, Santa Leocadia, Guitiriz

· Jomaca, forxa Hermida, 25, Riotorto

· Josefa Lombao, olería A Veiga, 17, Bonxe, Outeiro de Rei

· La Bellota Mágica, cerámica Lugo

· Lanalutum, cerámica Lugo www.lanalutum.com

· Lucecús, xoguetes R/ do Ferrocarril (vivenda Adif), Guitiriz

· Lucía Catuxo, cerámica Casa do cura, Trabada www.casadocura.es

DIRECTORIO DE ARTESÁNS LUCENSES

· Manuel Fernández, Lolo, cerámica Anseán, O Corgo

· Mi madre no me deja, cerámica e complementos R/ Nova, 67, Lugo www.mimadrenomedeja.com

· Miguel A. Fernández González, carpintería O Formigueiro, Mondoñedo

· Milbrumas, xoiería R/ Río Navia, 11, 1º, Lugo www.milbrumas.com

· Mis Marinillas, complementos Lugo

· M&N, xoiería R/ Anduriñas, 5, Lugo www.mynjoyas.com

· Noela Feal, téxtil Cidade de Lugo, 122, Vilalba

· O Mestizo, coiro. Lugo

· Pilar Cupeiro, lámpadas A Modia, Vilapene, Cospeito tienda.pilarcupeiro.com/es

· Quijada Canteiros, cantería Polígono Industrial de Begonte, 36-38, Begonte

· Ramón Álvarez, téxtil Río Ulla, 29, Lugo

· Rappa Taller, coiro R/ da Raíña, Lugo

· Rectoral de Gundivós Sober www.rectoraldegundivos.es

· Regal Cerámica Camino Real, 127, Xunqueira, Viveiro www.regalceramica.com

· Santiago Besteiro, marroquinería Legorei 2, Monterroso www.santiagobesteiro.com

· Sara Lage, moda R/ Tinería, 24, Lugo www.saralage.com

· Senda Coiro A Pobra do Brollón

· Suso Fernández, cerámica Finca Aragunte, Santán, Castelo, Taboada

· Traxandaina, téxtil Ronda das Fontiñas, 65, 7ºB, Lugo www.traxandaina.com

· Tres Caracoles, coiro Avenida Ramón Ferreiro, 21, Lugo www.trescaracoles.es

· Vidal Revilla, coiro Cervo www.vidalrevilla.es

· Xaneco, lutería. Abeladoira, San Fiz de Paz, Outeiro de Rei www.xaneco.gal

ARTESANÍA DE LUGO. A CULTURA DO BEN FEITO LUGO … · 2020. 12. 15. · MARTES 15 DE DICIEMBRE DEL...

Documents

Transcript of ARTESANÍA DE LUGO. A CULTURA DO BEN FEITO LUGO … · 2020. 12. 15. · MARTES 15 DE DICIEMBRE DEL...