14

Peru Abarka

AlegiakEsopo eta Virgilioren

alegiak euskaraz.Donostia, 1842.

Ipuin OnakDonostia, 1804.Bizenta Mogel,gure literaturakolehen emakumea.

Tolosa,1803.

Obra honekarazoak elizgizontradizionalistekin.Donostia, 1824.

Markina,1802 /Bilbo, 1881.

Euskarazko lehen eleberri-saioa,

elkarrizketazkoa.

Lehen teatrolan idatzia.Arrasate,1750~.

Xabier Munibe, PeñafloridakoKondearen opera komikoa,

euskaraz eta erdaraz. Bergara,1764.

1793an argitalpenadebekatuta. XIX. mendean argitalpenik gehienak.

59

• Datu biografikoak

Eibarren jaio zen Juan AntonioMogel, 1745ean. Aita medikuak

han zuen lana. Ama Markinakoazuen, Urkitza anderea. 11 urterekinMarkinara joan zen bizitzera etahan, Xemeingo parrokian, abadeizan zen. 1804an hil zen.

Mediku familia batean jaio arren,bera abadea eta idazlea izan zen eta,gainera, idazle belaunaldi batenaitzindaria: Juan Jose eta Bizentailobak ere idazle izan ziren.

PERU:Nik uste neban bene-benetako handikiren1 bategaz berba egiten2

nebala. Hagaiti nengoan txapelaburuti kenduta, lotsa nintzala berba egiten.Jakin baneu lehenengoti Barberu txarbaino ez zineala, ez nintzan Jaunka3

zugaz egongo, ezta bere4 buru hutsean5.

M. JUAN: Adiskidea, egizu berba modu hobe-an. Zuk ez dakizu zer dan Barberu izatea.Lehengo barberu txarrak ibili ohi zireandesonretan euren ofizio onraua. Batuten6

zirean tabernetan eta nun-nahi; gitxi estu-diau eta gero hil edo bizi errezeta bat egin,botikako asko hartu eragin7, erremienta txa-rrak euki, eta barriketa8 batzuk nekezaleai9

esanda, trago galantak ezarrita10, Medikujakitun batek baino fama gehiago edukieroen11. Baina gaur Medikoen pare gara.

PERU: Barberua barberu eta mozoloa mozolo.Mozoloa baino nun dago hegazti edertoagojantzirik? Baina ez dau inoz mozolo izate-ti urten. Soineko apainduak ez deutsa12

gaixoari osasuna emongo.

M. JUAN: Agiri dozu13, adiskidea, baserrianhazi zareala; ez dozula inoz Bizkai etabaso arteti urten. Barberu edo bizargileabaino gehiago naz. Hiru titulo emon euste-ezan14 Madrilen, eta horretarako igaronituan hiru esamina kruel tribunale lotsa15

handiko baten. Naz, bada, Barberua,Sangradorea eta Zirujaua.

PERU: Hori baino gehiago ez badakardazu16,ni naz Arotza, Hargina, Itzaina17, Atxurlaria,Baso-azterlaria. Eta errazago ikasten dirazure behargintzak18 nireak baino.

(Lehenengo aututik. Laburtua)

Bilatu lauki beilegian testuan markaturik daudenhitzen sinonimoak edo egituren parekoak.

10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Pasarte horretan obrako bi pertsonaia nagusiakageri dira. Elkarrizketatik bakoitza zelangoaden ondoriozta dezakegu. Nor da nor?

1 . . . . . . . . . . . . . . . . . Mailako pertsonak adeitasu-nez, errespetuz tratatzen dituela adierazten du.

2 . . . . . . . . . . . . . . . . . Euskara jatorra egiten du,erdarakadarik sartu barik.

3 . . . . . . . . . . . . . . . . . Bere burua estimu handiandauka, tituluduna baita.

4 . . . . . . . . . . . . . . . . . Baserritarra da eta ez duhiria ezagutzeko aukerarik izan.

5 . . . . . . . . . . . . . . . . . Euskara baldresa egiten du,erdarakada ugari.

6 . . . . . . . . . . . . . . . . . Harrokeria barik berak erelanbide asko dakizkiela aitortzen du.

7 . . . . . . . . . . . . . . . . . Atzerrian ere ibili da tituluaklortzeko, eta horrek maila jasoagoa eman diolaaitortzen du.

8 . . . . . . . . . . . . . . . . . Esaldi laburren bidez epaizorrotzak botatzen ditu.

9 . . . . . . . . . . . . . . . . . Hizketa laguna kaikutzathartzen du, ezjakina dela uste du.

10 . . . . . . . . . . . . . . . . . Hizketa laguna hantusteadela konturatu da, harroputza dela.

1 jauntxoren2 hitz egiten3 “jauna” tratamendua

4 ere, be5 txapel barik6 elkartzen

7 harrarazi8 kontu9 nekazariei

egindaedukitzen zuten

dioezagun duzuzizkidatenerrespetu

badakarkidazuunaia

lanbideak

Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:52 Página 59

• Naturalismoaren eragina

Peru Abarka Rousseau-ren ideia . . . . . . . . . . .. . . . ildotik ulertu behar da. Rousseauk natura

goraipatu eta gizakia berez ona zela zioen, gizarte-an gaiztotzen zela. Bada, Peru Abarka-n baserriada zibilizazioak oraindik lauskitu ez duen mundua.

Mundu hori izango da euskararen . . . . . . . . . .. . . . . . . . , eta bertan Peru protagonista, benetakomaisu baserritarra, Maisu Juan . . . . . . . . . . . . . . .ezjakinari lezioak emateko.

Munduaren ikuspegi erromantikoa islatzen duobrak: Peru . . . . . . . . . . .egin da jakintsu; hiriakkutsatu ez duen gizakiaren arketipoa da.

60

Irakur itzazu informazio horiek eta bete hutsune-ak beheko zerrendetako hitzak aukeratuta.

✵ moldean✵ fonetismoak✵ 1881era✵ gipuzkeraz✵ idazle✵ nahasia

✵ aitzindari✵ autu✵ eredua✵ mundua✵ saioa

✵ jakintsua✵ alemaniar✵ frogatzen✵ zirujaua✵ literaturtasuna

✵ filosofikoen✵ unibertsitea✵ kaletar✵ naturan

• Bizkaieraren aitzindari

JJuan Antonio Mogelen lehenengo obra erli-jiozkoa izan zen (Erakasteak, 1800), eta

. . . . . . . . . . . . . idatzia. Baina Bizkaiko abadebatzuek eskatuta bizkaieraz idazten hasi zen etaeuskalki horri eite jasoa eman zion. Bera da biz-kaiera goi mailakoaren . . . . . . . . . . . . . ,Añibarro idazlearekin batera.

Peru Abarkaobra idazteko Markinako biz-kaiera . . . . . . . . . . . . . hartu zuen eta hitz egi-ten zen moduan idatzi zuen, . . . . . . . . . . . . . . .eta guzti: guztija, buruba, etxekuak...

• Peru Abarka eta Maisu Juan

Peru Abarkatesi obra bat dela ere esan daiteke.Bi pertsonaia horiek kontrajarrita autoreak

bere teoria . . . . . . . . . . . . du. Batean, Peru neka-zaria euskaldun jatorraren eredu da: jakintsua, eus-kara ederraren jabe, kristau ona...; bestean, MaisuJuan barberua ( . . . . . . . . . . . . . ) Peruren antite-sia da: hiritarra, traketsa jokabidez zein hizkuntzaz,jakintsu ustekoa...

Obran zehar, ordea, Maisu Juan pertsonaiaerrealagoa bihurtzen da Peru idealaren aldean. Bipertsonaia hauen arteko elkarrizketen bizitasunean,

grazian... datza obraren . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Euskaltzalea eta hizkuntzalaria

HH izkuntza gaietan . . . . . . . . . . . . . . . izan zenMogel. Euskalki gehienak bazekizkien eta

euskararen jatorriaz eta batasun premiaz arduraerakutsi zuen. Larramendiren eragina jaso zuen.

Halaber, nabariak dira Mogelengan eraginaizan zuten beste bi alderdi: batetik, RSBAP elkarte-ko kide izan zen; bestetik, Wilhelm von Humboldt.Hizkuntzalari eta ikerlari . . . . . . . . . . . . . honenadiskide izan zen, eta hark bezala euskara-iberierateoria onartu eta defenditu zuen, apologista gisa.

• Testuinguru historikoa

11 800. urtearen inguruan, Hegoaldean euska-razko obra ugari egin ziren. Hainbat apolo-

gista, ikerlari eta . . . . . . . . . . agertu ziren:Mogeldarrak, Astarloa, Agirre, Añibarro...

Garai . . . . . . . . . . . izan zen hura, istilu-tsua: Frantziako Iraultza (1789), KonbentzioGerran Hego EHren okupazioa (1793), EH osoaFrantziapean biltzeko . . . . . . (Garat-en proiek-tua), Zamakolaren matxinada Bizkaian (1804),Frantziak Espainia inbaditu zuen (1808)...

• Peru Abarka

MM ogelek obra hau 1802rako egina zuen,baina ez zen argitaratu . . . . . . . . . . arte.

Titulu luzea jarri zion erdaraz: El doctor PeruAbarca... Obra hau elkarrizketa-eleberri didakti-koa da. Sei . . . . . . . . . edo elkarrizketa ditu,trama narratibo baten harian. Sarreran, gaztela-niaz, Mogelek bere teoriak azaltzen ditu: batetik,euskara-iberiera; bestetik, baserritarren euskaradela . . . . . . . . . . . . : jatorra, garbia, aberatsa.

Obrak trama soila du: elkar ezagutu ondo-ren, Peruk Maisu Juani baserri . . . . . . . . . .erakutsiko dio: ohiturak, tresnak, lanbideak...

Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:52 Página 60

1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

61

PERU: Maisua, bedeinkatu daigun1 mahaia; nireetxean eta baserrikoen artean beti jan aurre-an halan egin ohi da, baita jan ostean bere2

eskerrak emon Jaungoikoari, zeinen eskueta-ti jatorkuzan3 on guztiak.

M. JUAN: Ni baino hobeak zaree, ez dot nikmahairik inoz bedeinkatu.

PERU: Zer dinozu? Non hazi zara? Bedeinkatuegizu bada, gaur, esan ez daiguen4 kristinaugaiztoak gareala.

M. JUAN: Baina ez dakit zelan egin; eta egizu zeuk.

PERU: Zagoz isilik! Zer esango litzate entzungobalitz baserritar batek bedeinkatuten dauelamahaia, ez jakin arren5 Barberu hain apain-dua eta Madrilen urteak egin dituanak?Eskolaua6 zara; erabili eta irakurri dituzuliburu asko, eta zelan ikasi ez dozu?

M. JUAN: Peru, ez naizu7 lotsatu, eta errezau egizuzer edo zer hagin artean, eta erantzungo dotnik bere ahal dodana, igarriko ez deuskuen8

moduan nork bedeinkatuten dauen mahaia.

PERU: Haurra9, ba. Hasten naz, «Aitaren, eta Se-mearen, eta Espiritu Santuaren izenean»...

M. JUAN: Ez dakit nik euskeraz Aita Gurerik10,eta erantzungo dot erderaz.

PERU: Maisu Juan, ez zara hori esaten lotsa?

(Lehenengo aututik.)

M. JUAN: Peru, errefranak bere badakizuz?

PERU: Zer da errefrana?

M. JUAN: Errefrana, errefrana; edo beste izenbatean adagioa.

PERU: Lehen bestean11 geratuten naz.

M. JUAN: Zer esango deutsut12 bada, ez badakitzelan esan euskeraz?

PERU: Esaizu, bada, edolan13 bere bat eta nikesango deutsut euskeraz zelan deritxon14.

M. JUAN: Oraintxe esan dozu bat, eta hona neukantxina entzun nebana15: «Errementariarenetxean, zotza burduntzi». Ez dakit gehiagoeuskeraz; erderaz, batzuk bai.

PERU: Horri esaten jako16 euskeraz «esaera» edo«esakuntza». Gogait eragin17 artean aitatu-ko18 neuskezuz19 horrelango esaerak. Urtendaigun etxeti eta gura badozu esango deu-tsudaz20 batzuk batzuk.

M. JUAN: Goazan, bada; baina bidea erraz iga-roteko, hasi zaitez berehala esaten.

(Laugarren aututik.)

Maisu Juanen estualdia. Bete ariketak.

1. Pasartean bada egitura bitxi bat, bizkaierazahozko hizkuntzan arrunta ez dena. Idatzi.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Pasarteko esaldi adierazkorrak.a) Galderazkoa, baina harridura erakusteko:

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) Harridurazkoa, baina agindu itxurakoa:

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zer adierazi nahi du esaldi horren bidez?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Beste egitura berezi bat: aditz elementuen orde-na aldatua dago. Idatzi esaldia.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Peruren jakituria. Bete ariketak.

1. Zelan adierazi du Peruk ulertu gabe segitzenduela? Idatzi.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Bizkaieraz urten eta igon aditzak Nork eranerabiltzen dira. Jarri testuko adibide bat.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Zenbait edo baten batzuk esateko, zein moldeageri da testuan? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Antzina, deritzo aditzak deitzen zaio esanahiazuen. Ba al dakizu zelan esaten zen?...

a) Peru deitzen naiz: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) Zelan deitzen zara?: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bilatu testu horietan markaturiko hitzen sinonimo-ak edo egituren parekoak eta idatzi lerrootan.

diezaguten

ez jakiteagatik

Hara hor

Hara hor

zeozelan

aspertu

nizkizuke

Niri Peru

Zuri nola

Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:52 Página 61

Aztertu item hauek eta markatu egia diren ala ez: Egia / Faltsua.

1. Juan Antonio Mogel medikua eta apaiza izan zen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍2. Peru Abarka obra Mogel hil ondoren argitaratu zen, urte asko geroago. . . . . . . . . . ❍ ❍3. Mogelek bizkaiera batu batean idatzi zuen, bizkaierazko hizkeren sintesia eginez. . . ❍ ❍4. Peru baserritarra euskaldun jatorraren prototipo gisa ageri da obran. . . . . . . . . . . . . ❍ ❍5. Maisu Juan zibilizazioak trakestu duen pertsona moduan ageri da obran. . . . . . . . . . ❍ ❍6. Peru Abarka elkarrizketazko eleberri gisa defini daiteke. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍7. Juan Antonio Mogel idazle familia batean hazi zen; bazituen senide batzuk idazle. . . ❍ ❍8. Obraren sarrera, gaztelaniaz egina, Mogelen teorien azalpena da. . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍9. Mogelek bere obra guztiak bizkaieraz idatzi zituen, bai Peru Abarka, bai erlijiozkoak. ❍ ❍

10. Maisu Juan pertsonaia euskaldun baldresaren eredu da, erdarakada asko esaten baititu. ❍ ❍

62

Baserri mundua Peru Abarka Peru protagonista eta M. Juan antagonista ardatz1802 Hainbat apologista, ikerlari eta idazle

FITXA TEKNIKOA. Koka itzazu beheko informazioak. Grisez daudenak, goiko hutsuneetan.

Obrak sei autu edo elkarrizketa, kapitulu gisaJ. A. Mogel Titulu luzea gaztelaniaz Bizkaieraren aitzindariElkarrizketa

Euskarazko lehenengo «eleberri saioa» Rousseau-ren ideia naturalistak Munduaren ikuspegi erromantikoaren islaEibarkoa

Markinan Tesi-obra: baserri munduaren goraipamena Hegoaldean euskalkien lanketa literarioaGipuzkoa Elkarrizketa nobelatua

Humboldt-en euskara-iberiera teoria XIXBizkaierazko lehen obra literarioa Markinako euskara molde herrikoian idatzia1881

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aro klasikoa-Ikas 28/11/03 09:52 Página 62