IRAILA 1977

l7.S.V.A.P.- en Zientzi eraskina

ZUZENDARIA: Luis Bandres

IDAZKARIA: Andoni Sagarna

HELBIDEA: Círculo de San Ignacio. - San Marcial, 26, bajo. - San Sebastián- Telf. 424280

ARKITEKTUR HIZTEGIA Lanaren hastapena

Joan zen urtean Euskal Herriko Arkitektoen Elkargo Ofizialak Euskal Ar- kitektur Iliztegi bat egiteko erabakia hartu zuen eta Euskaltzaindiaren es- kuetan utzi zuen lan honen ardura teknikoa.

Euskaltzaindiaren barnean Zumalabe jauna izendatu zuten lanaren ardu- radun bezala, Arkitehtura eta Eraikintzaz alde hatetik eta hizkuntzaz beste- tik behar ziren ezagumeriduak gogoan izanik.

Jaun honek berehala ekin zion lanari eta hasteko euskara tradizionalak gai honetaz duen hiztegiaren bilketa egitea erabaki zuen. Arkitektusa herrikoiak eta eraikintzak urte asko dituzte gure artean eta beraz euskarak baditu hitz ugari langintza hauetaz.

I-Iitzok bilatu egin behar ziren ordea eta iturri segurutan bilatu ere. Hauk izan ziren hautaturiko iturriak: Azkueren hiztegia, Arkitekto baten

Eskuliburua, eta Zumalabek bere harreman pertsonalez ezagutzen zituen eraikintza arloko profesional euskaldunak (beren profesioan maizenik euska- ra erabiltzen zutenak). Ez daiteke esan iturri hauk arras seguruak direnik,

4zkiie ez bait zeri eraikintz profesional ba t eta bere hiztegian bestela ere den dena CL dateke begiak itxita segurutzat hartzekoa. Gaurko etxegile euskaldu- nena ere ez da noski bere arloko hiztegiaren artxibo bizi bat e ta are guttiago da eiiskara gaiisetan espezialista.

Halaz ere, eziri iika horiek hehar zutela izan lehenerigo itiirriak. Brstela zein?

4zkii~rerigaridik t~ilketti egitea oso lari rieketsua da espairik gahe. 1,ehrnik eiiskara-crdtira delaho. Ilitzez hitz joaii 1)ehar da zer nori tiiirkituko den jakiri gabe. Hestet ik gaztt~ltrazko eta frantscsrzko ordainak c,ta literatiir atiibideak (haiik r re hi hizkuntzatnra itziiliak) irakrir t~en astrin htiirio astiinago da.

Eskerrak, ristcgabeko t o p ~ k e t a atsegiriek apur bat goxatiiko ~ io tcn ik alda- pa gogor hori Ziirnalahrri.

I,ari horirtatih irtrri ~c.11 hi~tc,giah ba siieri berez balio bnt. Balio tfohurrieri- taln csaricn nukc riih. Iridiistrialtsr. proLcxsoareii <iiirretik. eiiskarek ga r~ ia r i gartiiko tc>hnikarcri ninilako h i~ teg i t)at siic~neko iriitli riahiko jator t)ateri t)¿i- l ioa.

13este g¿iiiz¿i t)t i t da. o r t i r ~ , g ~ i i r k o trkitrhtiir¿ih hr1i;rr diierr hiztrgi rrahil- korra.

l<giiriho te~hriiL,iL (xtcxrigat)r sortzen ditiirii rk<ii, t rrsriti, profr\io et¿it,¿irrt~k I)t,r(.ri i~c.ri:ih t)c.li¿ir ditiiztr, lii~kiiiitsa 1)isi l)¿itrt¿iri. t rk i tekto Elkargourí.ri cs- ha1)itlcuri c rar i t~ i in prakt iko bat crriatrko, h i ~ t r g i niodcrrio 1):r i ostii i i t)rhnr Lcn.

Kriskara tratliziorialr~¿iii t)z dai teke (<retroexc¿i~ :idor:i)), ((policloriiro de , ini- lo,,, <cniódrilo de elasticidad,) ct¿i horrrlako t i i t~cri ordairiik niirki, ext t i hc~h¿irr(~z- koak dira rioski.

Kiiskar~reii g ~ i i r k o t ~ e e t ~ riorrri¿iltse prt.rrii¿irrri ;il(lcrcli hat gr1ii:rgo da tiaii a ~ h v r i firicari. hlota tiorictaho t)c,sir rtio~c'iri I:iric.ri t~sh¿iki7iiri t)r~rt)c~r¿ik (litri: ~ r ~ t i a ~ l n s i i r i a bilatii, I i i t l : iritcrri¿i~iorialnk rrioldatii, atsizhir~ri cta ,iiirrishic~ii crahilkcra sistrmatii, ordairiek haii tat~rrakouri dcribntiieri nrazow gogoaii isari 1.t uh.

1':7niigarri propioak cre t)aditii Inri honek. h:iln riola erdtrl hitz tekriikoen hil- keta, bakoitzareri tiedadiira srmaritikoareri rriiigak sciri dircn s(.hasita, hitzcri sailkaperi erabilgarriak egitea ...

Lariduta zegoenet ik aiirrrra jar ra i t~eko, 4 rhitrhtoeri Klkargoak r t a Kiis- kaltzaindiak, taldelaneari ihardun heharko Lela ikiisirik, batzordr hrrrsi hat izeridatzea erabaki zilten, Elhiiyar-hoekiri ere niiritzatii ondoreri.

Ilorrela, lau pertsoriaz osatutako laritalde hut sortii seri : Zurrialabr Kiis- kaltzairidiaren aldetik, J .M. 4ranhurii Rlkargo 0fizi:ilok i~rridatri ta etn 1. Azkiine e ta 4. Sagarna Elhugarko bezala.

a i zeri. Iliztegiari forma berezi ha t rma t ra erab k' Esan nahi bait da eraikintzan ari denak bere laneko zerbaiti biiriiz errefe-

rentzi ba t eman behar diienean, dela hitz egokia rrabiltzeko, dcla salririirria

jakiteko, dela obraren plangintza egiteko edo beste edozertarako, alfabetoari ez baino elementuaren izakerari, aplikazioari, eman behar dion tratamendua- ri e.a. begiratu behar izaten diola.

CI/SFR Sintemaren arauerako taxuketa

Rezka horrek bultzaturik eta egin ziren azterketen ondorio bezala, hiztegia CI/SFB sailkapen internazionalaren arauera taxutzea pentsatu zen. Baina zer da CI/SFB sistema?

Gen&ve;n 1949an izan zen konferentzian ((International Council for Buil- ding Documentation)) izeneko kontseilua sortu zen eta erakunde honek, jada- nik bazen «Comité International de Classification du Batimen; ekin ados ja- rririk, bien artean ((International Building Classification Committee)) izene- koa sortu zuten.

Erakunde berriak, bere arlorako eskasa bait zeritzan Klasifikazio De~imal Orokorrari, eraikintzari buruzko dokumentuak sailkatzeko sistema bat b3har zela ikusi zuen. 7

Arlo horretan erabiltzen diren 55 sistema aztertu ondoren egokien bezaia SFB sistema hautatu zuten. (1)

Sistema hau suediarra da jatorriz; (Samarbetskommittén for Byggnadsfra- gors (Eraikintz Industriarentzako Koordinazio Komitea)-k prestaturikoa.

Geroztik Britainia Haundian «Roya1 Institute of British Architects»-ek SFB metodoa hartu zuen beretzat eta ondoren handituz eta hobetuz dihardu. Bertsio britainiar hau CI/SFB deritza.

Guk 1968ko ingelesezko bertsioaren itzulpena den frantsesezko bertsioa eta horren ondoren argitaratu den ingelesezko bertsio berriagoa (1976) hartu di- tugu oinharritzat.,

Ordena alfabetikoa sailkapen oinharri bezala erabiltzea baztertu egin zen honako arrazoiongatik :

1) Hitz zerrendak egiteko, hauk bildu egin behar dira eta horretarako bide egokiagotzat hartu zen arkitekturari berari dagokion sailkapen sistema bati jarraitzea.

2) Hitzen azterketa egiteko, behar beharrezkoa ikusi zen ereku semanti- ko mugakideak eta are elkarren artean nahasiak dituzten hitz sailak batera bartzea.

3) Hiztegiaren erabilpenaren aldetik ere ez zen egokia ikusten ordena al- fabetiko soila erabiltzea. Aproposago zirudien eraikintzari legokiokeen sailka- pen batetan oinharritzea.

(1) SFB sistema, klasifikazio bat da. Eraikintz dokumentazio guztia bost taularen bidez sailkatzen du: O Taula: Ingurumendu fisikoa 1 Taula: Elementuak 2 Taula: Eraikintzak, formak 3 Taula: Ekaiak 4 Taformak 3 Taula: Ekaiak 4 Taula: Lan intzak eta eskakizunak

Bost taula hauei iagokien bidez, eraikintzari, ingurumendu fisikoari, plangintzari eta arlo hauekin zerikusia duen edozein langintzari bumzko informazio oro izenda edo sailka daiteke.

Nola landu den hiztegia

SFR sistema sailkapen-oinharritzat hartii ondoren erderazko zenbait erai- kintz hiztegi ta tik atera dira hitzak beren euskal ordainak ezartzeko.

Erabili diren hiztegiak hauetxek dira: - 1)iccionario Técriico Ilustrado de Edificación y Obras Públicas

R/\RRIER-STOSKOPF-Cl\DIERGIJES-FLITZ. - Diccionario Franchs-Español de la Construcción- y Obras Públicas

HL!CKSCH-G41,\1,. - 1)iccionario Maniial Iliistrado de \rquitectura

M ARE-RE \TTY. - Dictionary of Irchitectiiral Science.

(;o\+ \Y. - I'eqiieño Laroiisse de Ciencias y 'Técnicas. - I)icc~ioiiario l'oliglota de la \rquitectura

H \SSEGOI) 1. 1)iccionario Tecnológico. (:11 \MREHS.

Etki craihintzari hiirii~ho te\tiilibiirii asko. Ordairi hila hasteari oso kasii dest)erdinen aurrean topatu gara: badira eus-

ha1 hitz ~ a h a r grizti~ ezagiinak, euskalhi guztitan erabiltzen direnak eta zuzen Liizerican onhar daitezkeenak. Zoritxarrez ez da askotan gertatzen hori. Ge- liiagoturi sortzen da zalantza soluzio erraza baino. Euskal hiztegi hauk erabili diIiigii ciishal hitzen esannahiak zehazteko:

I>iccionario Castellano-\ asco 1'. Z1I'Gl h \ I>ictcionurio \. asro-l.;sl)¿ifiol-Friinc6~ 1%. 41. de \%hl E

- I>ic.c.ioiiario \ asco-Español-Franccs 1'. lAl l 1 \ 1)l.l I)icciori¿irio General > 'I'6cnico 1,. 91. 'Lll J l k \

- Euskal Hiztegi Xloderrioa s. k I h T \ h 1 8 llrte arteho ikastola hiztegia E l Sh \1,TZ\1\1)1 \

- Euskara Ratua Zertan Den l,~\RRESORO

- ha tur Zientzia liiztegia JAKITV

- Lexicón del Eiiskera Dialectal de Eibar T. ETXEBERRI \

- Vocabularios de jlránzazu, \Isasua EIZAGUIRRE

- Obras de J. I\I. BARANDIARAN - Tekniko Industrial Hiztegia

DANOBAT-ELHUYAR Gainera, eskuartean izan ditugu Elhuyar-ek duen 40.000 fitxa inguruko fi-

txategia, zenbait hiztegi arrunt ingeles-gaztelera eta frantses-gaztelera, gazte- Ierazko Gran Enciclopedia Larousse eta Espasa eta jakina Zumalabe jaunak egindako lana.

Hitzak banan banan aztertu dira. Azterketa nola eraman den argiago gera dadin zenbait kasii aipatuko dugu.

1,an handirik eskatu ez diiten hitzetatik gehiago behar izan dutenetara ba- goaz :

a) HIERRO. Ordain ezaguna duen hitza. Euskara batuari begira garbi ikiisten da gipuzkerako burni baztertu eta burdin (a) hartu behar dela. HlIRDIh 14 (,a,, itsatsi eta guzti hartzea erabaki zen euskal hiztegiak eta hitzaren literatur tradizioa aztertu ondoren.

1 ) ) ARIDO. Erainkintzan adiera berezi bat du: mortairu bat egiteko aglo- meragarriari nahasten zaizkion harea, harri ea.

Euskarazko ordainik ez genuen ezagutzen. P. Mugikaren hiz- tegian drido,, hitzaren hiru adieraren ordainak azaltzen dira: I.'seco, estéril, enjuto 2. falto de amenidad 3. (m. pl.) granos, semillas.

Guk behar dugiinik ez dago. Beste hainbeste gertatzen da beste euskal hiztegi guztietan. Euskarak ez du kontzeptu horrentzako hitzik.

Reste hizkuntzak aztertuz hauxe ikusten dugu: frantsesez : agrégat ingelesez : aggregate alemanez: zuschlag Hego Ameriketako gazteleraz ere agregado esaten da. ER4SKIN hitza hartu da ordain bezala.

Izkenik hitz familia baten azterketa azaldu nahi dugu, zenbait kasutan sortzrri diren eragozpenak ikus daitezen: 13Erri1%, RHEA, ALQUITRAN,ASFALTO, PEZ, GALIPODIO

1,ehenik hitz bakoitzaren esannahia zehaztu behar da:

ALQUITRAN: Líquido muy viscoso, de olor característico, obtenido por destilación seca de productos diversos, como hulla, lignitos, turbas y también madera y esquistos bituminosos. frantsesez : goudron ingelesez : tar alemanez : teer

ASFALTO: Mezcla de hidrocarburos naturales sólidos o muy viscosos de color negro y composición análoga a la del petróleo, aun- que en general son de peso molecular superior y con mayor contenido en azufre y nitrógeno. Los asfaltos se originan

por evaporación de yacimientos de hidrocarburos líquidos (petróleo) y se presentan impregnando diversos tipos de ro- cas, principalmente de areniscas, calizas y dolomias. frantsesez : asphalte ingelesez : asphalt alemanez : asphalt

BETUN: Sustancia líquida muy viscosa o sólida no cristalina, de co- lor marrón oscuro o negro, soluble en sulfuro de carbono, compuesta en su mayor parte por hidrocarburos y sus deri- vados. La distinción entre asfalto, betún y alquitrán no es tajante, existe cierta confusión general determinada por la diversi- dad de los significados que cada uno de estos términos tiene en algunas lenguas extranjeras. frantsesez : bitume ingelesez: bitumen alemanez : erdpech / bitumen

BREA: La brea o alquitrán de hulla es un líquido negro, espeso, de olor característico, que se obtiene en la destilación seca de la hulla. frantsesez: goudron / brai ingelesez : pitch alemanez: teer / pech

PEZ: Residuo que se obtiene por calentamiento del alquitrán de la destilación de la madera o del lignito. frantsesez : poix ingelesez: pitch alemanez : perh

GALIPODIO: Mezcla resinosa utilizada para el calafateado de las embar- caciones de madera o las partes externas en madera de las embarcaciones metálicas. frantsesez: galipot ingelesez: white frankincense / galipot

Oso kontutan izatekoa da hitzen mugak ez daudela batere argi. Nekez fin- ka ditzakegu beraz euskaraz ordain zehatzak:

Ikus dezagun zer eskaintzen diguten erdara-euskara hiztegiek.

Diccionario Castellano-Vasco (P. Múgica)

ALQUITRAN, brea = bike, ikatz-pike, mundrun, lerdo. ASFALTO = naslika, lugui, mundruna BETUN 1. para el calzado = naslika, zira

2. zulague = liga, leka 3. betún de Judea, alfalto = lugui, lui, ui, mundruna

BREA, alquitrán = mundrun, pike, lerdo brea mineral = ikatz-pike, ikatz-ui brea seca = kolofon-erretxin brea de calafate = bike-koipe

PEZ, la pez = pike, bike, ui, lekeda pez griega, colofonia = kolofon-lerdo, kolofon-erretxin

GALIPODIO = - - -

Euskal Hiztegi Modernoa (Kintana-Tobar) ' ALQUITRAN = alkitran, ui, mundrun ASFALTO = asphalto, asfalto BETUN = Bitun BREA = - - - PEZ = bike, ui GALIPODIO = - - - Diccionario General y Técnico (L. M. Múgica)

ALQUITRAN, brea = bike ASFALTO = asfalto BETUN = betun, ui BREA, galipot, pez = bike - PEZ = bike GALIPODIO = - - -

8 Urte arteko ikastob hiztegia

ALQUITRAN = - - - ASFALTO = - - - BETUN = - - - BREA I - - - . PEZ = aike GALIPODIO = - - -

Natur Zientziak (JAKIN)

ALQUITRAN = - - - ALFALTO = asfalto BETUN = betún BREA = - - - PEZ = - - - GALIPODIO = - - -

Azterketa honetatik argitasunaren ordez zorabioa datorkigu. Hemen azaldu zaizkigun euskal hitzak aztertzeko Azkueren hiztegia hartu-

ko dugu: Alkitran= - - - Asfalto,. asphalto = - - -

Betun (G-And) = masa de ingerto, mastic A greffer Bike (AN-b,L-arin), bikhe (BNc,L) = pez, alquitrán, poix, goudron (33) Bike-Koipe = - - - Bitun = - - - Ikatz-pike = - - - Ikatz-ui = - - - Kolofon-lerdo = -- - -

Kolofon-erretxin = - - - Leka = 3." (BNc, ...), baba o líquido viscoso de anguilas, limacos.

Bave ou liquide visqueux des anguilles, des limaces. Lekeda = 1." (BN-s,R) Suciedad que se forma en la superficie de las

aguas estancadas. Saleté que se forme A la surface des eaux etagnantes. 3." (AN-b) cola de pegar objetos. Colle pour joindre des objets 4." (L) goma, gomme

Ler = 1 ." (BN-s,R) pino, pin Lerdo = l." (BN-S) Resina, Résine ( V . ler, 1.") Liga = 1 ." (B-nb), liga para coger pájaros, gluA oiseaux ( 3 3 ) Lugui = - - -

Mundrun (BN-haz,L-ain,S) = alquitrán, goudron (33) Mundruna = - - - Naslika (L?) = betún, bitume Pike (C, ...), pikhe (Sc) = 1." pez, sustancia resinosa: poix substance rési-

neuse ( 3) Ui l ." (Bc, ... ), = pez sustancia resinosa, poix substance resineux Zira = 2." AN-b, BN) betún, cirage ( 3 3 )

3." (BN,S) cera, cire ( 3 3 )

Azkueren hiztegiak duen balio dukumentala epaile bezala harturik, zera esan beharko litzateke:

Herri eta literatur euskaran erabili izan diren hitzetatik gu aztertzen ari ga- ren hitz sail honekin lotura zuzena duten hitz bakarrak hauk dirateke:

Bike ( AN-B,E-ain), bikhe ( BNc,L) = pez, alquitrán Mundrun (BN-haz,L-ain,S) = alquitrán Naslika (L3) = Betún Pike (c, ...), pikhe (Sc) : = pez, sustancia resinosa U1 (Bc, ...) = pez, sustancia resinosa Zira 2." (AB-b,BN) betún

3." (BN,S) cera

Azkuek berak, espezialista mailan ez zelako ari, kontzeptuak nahastu egi- ten ditu:

pez-alquitrán-sustancia resinosa

Halere garbi dago pez hitzaren ordaina bike, bikhe, pike, pikhe, ui hitzen artetik hartu dugula.

Idazkeraren aldetik bikhe eta pikhe baztertu eginen ditugu Arantzazuko erabakien, arauera.

Bike eta pike hitzen artean fonetika desberdintasun bat besterik ez dago eta euskara batuaren joerari begira pake/bake, pekatu/bekatu ea. etan egi- ten den aukera kontutan izanik, bike hautatuko dugu.

Bike eta ui ditugu azkenean. Bitasun bat ez uztekotan euskalki gehienetan erabilia denez:

pez = bike

.\sfalto hitzaren ordainik ez dugu aurkitzen 4zkuerengan, bestalde hiztegi modernotan batasun nabari bat azaltzen da P. Mugicarenean ezik. Beste hiz- kuntzetan ere batasuna dago; hitz internazionaltzat har dezakegu. f/ph ren arazoan beti f ren alde jokatzen dugunez:

asfalto = asfalto

Betun hitzarentzat, bere adiera teknikoan, zira hitza erabiltzea ez zaigu egokia iruditzen, naslika berriz ez da oso segurua.

Hiztegi modernotan betun/bitun agertzen zaigu, baina beste hizkuntzetan bitume/biturnen/bitrimen ikusten dugu.

Deribatuak sortzeko (bituminoso = bitumentsu) duen erraztasuna ere hontutan izanik :

betún = bitumen

flllqiiitran hitzareritzat ordain bat ipintzekotan badirudi muildrun ez dela desegokia (ik.F'.klugica,Kintana-Tobar,Azkue) eta hitz internazionalik ez dagoenez :

alquitran = mundrun

Brea hitxarentzat miindrun mota berezi bat denez har liteke agian: brea = ikatz mundrun

Galipodio/galipot hitzarentzat berri rnailan galipot oso erabilia denez: galipodio = galipot