Itzulpena: Belaxe, Koop. E.Diseinua, maketazioa eta ilustrazioak: Iñaki LandaLizentzia: Argitalpen honek Creative Commons lizentzia du: Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin 3.0 Espainia. Ikusi lizentziaren kopia hemen: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/es/deed.eu

botere korporatiboa xxi. mendeko kapitalismoan. mutazioak pandemia-garaietan

AURKIBIDEA

1. Moduluaren helburuak 4

2. Eduki nagusiak 6

a. Botere korporatiboa 6

b. XXI. mendeko kapitalismoaren agenda 9

c. Merkantilizazioa eta bizitzaren prekarizazioa 10

d. Ekonomiaren finantzarizazioa 12

e. Ekonomia digitala: laugarren industria-iraultza 13

f. Lex mercatoria: konstituzio korporatibo global baterantz 16

g. Nagusitasunaren gaineko eztabaida geopolitikoa: Txina eta AEB 19

h. Neofaxismoa eta nekropolitika: kontakizuna eta jardunbidea 21

3. COVID-19ak areagotu egin du krisia: mutazioak botere korporatiboan 25

4. Eztabaidaren ardatzak 27

5. Oinarrizko materialak 28

4Gida Didaktikoa – I. Moduloa

1. MODULUAREN HELBURUAK

COVID-19aren aurreko normaltasun

zaharrean, gizarte-eredu global batean

bizi ginen. Botere korporatiboa zen

protagonista nagusia, eta krisian dagoen

kapitalismoaren inguruan egituratzen

zen, etengabe metatzeko eta hazteko be-

rezko beharrari erantzun ezinik, bereziki

kolapso ekologikoaren testuinguruan.

Kimera haren ahaleginean, bizitza pre-

kariotu egiten zen, eta eutsiezin bihurtu,

desberdinkeriak ugaritu egiten ziren,

gutxieneko demokratikoak suntsitu, eta

tentsio geopolitikoak ugaldu. Azken fi-

nean, oso makala zen normaltasun hura,

eta euskarri bi zituen soilik: finantzen

lokatzezko oinak eta ekonomia digitala-

ren ustezko agintzazko etorkizuna.

Beraz, dimentsio anitzeko krisi sakona

zen, kapitalismo desberdintzaile eta

harrapariaren inguruan egituratutako

menderatze-sistema anizkoitza osatzen

duen aldagai-multzoari eragiten ziona.

Kapitalismo hori heteropatriarkatuare-

kin, kolonialitatearekin eta intentsitate

txikiko demokraziarekin bat eginda

zegoen ezinbestean, kapitala metatzeko

eta irabaziak maximizatzeko dinamikari

eustearren.

Eta krisi horrek beste krisi asko eragin

zituen aldi berean. Ekonomikoa, ezinez-

koa baitzen hazkunde-zidor egonkorrik

aurkitzea (ELGEk berak aitortua zuen

hori, pandemia baino lehen ere), gutxie-

nez 2060ra arte. Ekologikoa, paradoxa

baten aurrean zegoelako: energia- eta

material-oinarri txikiagoarekin haztea

lortu behar zuen, klima-ahultasun larria

eta biodibertsitatearen galera esponen-

tziala nabarmenak ziren testuinguru

batean. Gizartearen alorrekoa, lanaren —

adierarik zabalenean—, baterako onda-

sunen eta gehiengoen aldeko bitarteka-

ritza publikoaren aurkako erasoa handia

zelako, eta, ondorioz, norbanakoen eta

familien lepora botatzen zuelako bizitza

ugaltzearen ardura. Politikoa, narriadura

demokratikoaren bidean aurrera gindoa-

zelako, egiatan enpresa transnazionalek

zuzendutako de factoko gobernuen esku-

tik. Eta are balioena ere, zeren eta, mur-

gilduta gauden espiralean, gero eta indar

handiagoz lotzen baitira indibidualismoa

eta irabazien etengabeko bilaketa, eta

imajinario neofaxistak, erreakzionarioak

eta baztertzaileak. Kapitalaren eta bizi-

tzaren arteko gatazka izan liteke, azken

finean, krisi metatu horren jatorrian

dagoen tentsio konponezina ondoen is-

botere korporatiboa xxi. mendeko kapitalismoan. mutazioak pandemia-garaietan5

latzen duena eta bizitzen ari garen garaia

argi eta garbi azaltzen duena.

2020an hasi dugun normaltasun berria

zaharra bezalakoa da, baina errealitate

areagotu eta deformatuan. Pandemiaren

eztanda, eragin nabarmenekoa zalan-

tzarik gabe, «azeleratzen» ari da nor-

maltasun zaharrean nozitzen genituen

kontraesanak, eta areagotu egin du ka-

pitalaren eta bizitzaren arteko gatazka.

Ondorioz, oraindik asaldura handiagoko

egoera batean sartu gara, eta, bertan,

gero eta ugariagoak dira eztabaida

geopolitikoak, kontrolik gabeko zorrak,

kapitalak deszentralizatzeko prozesuak,

lidergo korporatiboetako eraldaketak,

publikotasuna berrikusteko proposame-

nak, lanen eta horien baldintzen birdefi-

nizioak, gizarte-larrialdien segurtasun-

kudeaketa, lurraldeen militarizazioa eta,

azkenik, giza eskubideen nazioarteko

esparrua desegiteko nekropolitika, Pro-

zesu horiei guztiei arreta berezia eskaini

behar diegu, amildegira garamatzan

sistema hau suntsitu nahi badugu.

Premisa horretatik abiaturik, hauek dira

ikastaroaren lehen modulu honetarako

finkatu ditugun helburuak:

1. Botere korporatiboaren kontzeptuan

sakontzea; hauxe da: erakunde-sare

aldeaniztuna, egungo kapitalismoari

eusteko agenda ekonomikoa ez ezik

kulturala eta politiko-juridikoa ere

sustatzen duten enpresa transnazio-

nalen inguruan egituratua.

2. Botere korporatiboak fase hone-

tan, XXI. mendeko kapitalismoa deri-

tzonean, darabilen agendaren dina-

mika nagusiak kritikoki aztertzea eta

eztabaidatzea.

3. XXI. mendeko kapitalismoak pan-

demiaren testuinguruan dituen muta-

zio nagusiak identifikatzea eta horiei

buruz eztabaidatzea.

4. Eztabaida sortzea gaur egun kapi-

talaren eta bizitzaren arteko gatazka-

ri aurre egiteko eremu eta subjektu

estrategikoen inguruan, botere korpo-

ratiboa eta XXI. mendeko kapitalismoa

suntsitzearen alde apustu eginez.

6Gida Didaktikoa – I. Moduloa

2. EDUKI NAGUSIAK

a. Botere korporatiboa

Herrialde jakin bateko legeria betez

sozietate nagusi batek sortutako kor-

porazioak dira enpresa transnazionalak.

Beste herrialde batzuetan ezartzen dira,

zuzeneko inbertsioak eginez —herrialde

hartzailean sozietaterik eratu gabe edo

bertako legeriaren arabera sortutako

filialen bidez—, eta zentro korporatibo ba-

karrak zuzendutako estrategia bateratua

erabiltzen dute; zentro horrek hartzen

ditu erabaki nagusiak, ekoizpenaren, lan-

tegien kokapenaren, merkaturatzearen,

finantzaketaren eta abarren inguruan.

Sailkapen orokor horren barruan, mota

ugari daude, besteak beste: jarduera-

sektore bereko taldeak, akzioetan oina-

rritutako kapital partekatuaren bidez

enpresak zuzentzen dituzten holdingak,

eta jarduera ugari eta askotarikoen kon-

glomeratuak.

Enpresa handi horiek dira, gaur egun,

gizarte globalean indarrean dagoen

ereduko protagonista eztabaidaezinak.

Prozesu historiko luzearen ondorio da

protagonismo hori, eta, 70eko hamarka-

datik (metatze-eredu berria inposatzea

lortu zutenenetik) aurrera, globalizazio

neoliberalaren esparruan esponentzialki

bizkortu da mundu osoan. Une horretatik

aurrera, multinazionalak gure bizitzako

ia esparru guztietan sartu dira, beren ika-

ragarrizko boterearen eta metatzeko eta

irabazteko behar etengabearen bidez.

Alde horretatik, botere korporatiboaren

zentzurik hedatuenaz dihardugu. Honela

definitzen dugu: sare artikulatu bat, zei-

nak, enpresa transnazionalak ardatz har-

tuta, barne hartzen dituen estatu, tokiko

entitate, erakunde multilateral, lobby

eta think tank ugari ere, guztien artean

gobernantza global bat eratuz, enpresa

horien agenda merkantilizatzailea eta

interesak babesteko. Logika horri jarrai-

kiz, botere korporatiboa ez da mugatzen

merkatu globalen balio-kateak kontrola-

tzera; kulturaren, politikaren eta legeen

esparrura ere hedatzen da.

Hartara, ikuspegi ekonomikoari errepa-

ratuta, gaur egun metatze-eredu globala

definitzen duten produkzioaren, merka-

taritzaren, teknologiaren, finantzen eta

banaketaren alorretako kate nagusien

erdigunean kokatzen da. Horren hari-

botere korporatiboa xxi. mendeko kapitalismoan. mutazioak pandemia-garaietan7

ra, 500 enpresarik handienek 33,3 bilioi

dolarreko sarrerak eta 2,1 bilioiko iraba-

ziak lortu zituzten 2019an, eta 69,9 mi-

lioi langileren lan-indarra baliatu zuten.

Erakunde finantzario eta teknologikoen,

eta jatorri txinatarrekoen, pisua handi-

tuz doa urterik urte, eta kapitalismoaren

muinean gertatzen ari diren aldaketak

azaleratzen dituzte.

Bestalde, kulturaren arloari errepara-

tuta, kontaketa hegemonikoa eratzeko

gaitasuna du botere korporatiboak, eta,

horretarako, komunikazioa, informa-

zioa eta hezkuntza merkantilizatu eta

korporatibizatu egiten ditu. Ondorioz,

herritar-eredu indibidualista, kontsumis-

ta eta pasiboa sustatzen du, bizi dugun

intentsitate txikiko demokraziarekin

bat etorriz. Aldi berean, gizarte-erantzuki-

zun korporatiboa kolore berdez, lilaz eta

ostadar-kolorez jantziz, aurrerapen- eta

modernotasun-irudia eman nahi dute,

lan-munduan, gizartean, ekonomian, po-

litikan eta ingurumenean dituzten jardun

sistematiko deitoragarriak ezkutatuz,

bigarren moduluan sakonago ikusiko

dugunez.

Azkenik, beren botere hori blindatzeko,

herritarrarengandik urrun dagoen

gobernantza-eredu politiko eta juridiko

8Gida Didaktikoa – I. Moduloa

bat moldatu dute. Eredu horretan, era-

bakiak eskualdeko eta nazioarteko egi-

turek hartzen dituzte batez ere —horie-

tan enpresa handiek errazago eragiten

baitute lobbyen bidez—, eta ustelkeria,

ate birakariak eta aliantza publiko-

pribatuak funtsezko tresna bihurtzen

dira haien interesen mesedetan. Ildo

horretatik, zuzenbide korporatibo global

berria inposatzea lortu dute, giza eskubi-

deen nazioarteko esparruaren eta esta-

tuen jarduketa politikorako ahalmenaren

beraren gainetik dagoen lex mercatoria

bat, zigorgabetasun-arkitektura bat

eratuz, beren interesak babesteko. As-

kotariko tresna juridikoek osatzen dute

lex mercatoria hori; esaterako: merkata-

ritzari eta inbertsioari buruz indarrean

dauden munduko, eskualdeko eta alde

biko 3.000tik gora hitzarmen eta akor-

diok; doikuntza estrukturaleko planek;

mailegu baldintzatuek, eta erakundeek

korporazio handiekin sinatzen dituzten

kontratuek.

Lex mercatoria horrek justiziabilitate

handiko eta izaera hertsatzaileko

printzipio-multzo bat inposatzen du,

inbertsioen eta merkataritzaren segur-

tasun juridikoaren alde, eta, gainera, sis-

tema publiko judizialaren gainetik dau-

den arbitraje-auzitegiak erabiltzen ditu,

estatuen eta korporazioen arteko gataz-

kak ebazteko. Arbitraje-auzitegi horiek

eremu pribatuak finkatzen dituzte gataz-

kak konpontzeko, eta, horietan, enpresa

handiek soilik dute apelazioak aurkezte-

ko aukera. Printzipio eta desadostasunak

ebazteko egitura horien nagusitasunaren

ondorioz, arau-asimetria nabarmena dago,

zeinak enpresa transnazionalen eskubi-

deak blindatzen dituen eta, aldi berean,

betebeharrak desagerrarazi.

Horrela, bada, lex mercatoriak zuzenbide

sendoa eskaintzen die enpresa handiei,

aginduzkoa, hertsagarria eta exekutiboa;

betebeharrak, berriz, zuzenbide ahul

bat betearaztera murrizten dira. Hona-

ko hauek taxutzen dute zuzenbide ahul

hori: 1) herrialde hartzaileetako legeriek

—desarauketa neoliberalaren testuin-

guruan, erantzukizunak ez dira lurralde

artean zentro korporatibora hedatzen—;

2) galdagarria ez den giza eskubideen

nazioarteko esparruak, estatuei soilik

aplikatzekoa denak —enpresa handiek

ez dute zertan errespetatu—, eta 3)

gizarte-erantzukizun korporatiboaren

(GEKaren) logika borondatezko, aldeba-

kar eta ez-loteslea nazioartean hartzen

ari den garrantziak, Mundu Itunak eta

egun indarrean dauden Nazio Batuen

Enpresei eta Giza Eskubideei buruzko

Printzipio Gidariek sustatzen dutenez.

botere korporatiboa xxi. mendeko kapitalismoan. mutazioak pandemia-garaietan9

Azken finean, ondo lotuta dute dena:

enpresa handien interesen zerbitzu-

ra dagoen gizarte-eredua sortu dute.

Botere korporatibo hegemonikoak gure

bizitzetako arlo guztietan murgildu nahi

du, krisialdietan ere ugaltzen jarraituko

duela bermatzeko.

b. XXI. mendeko kapitalismoaren agenda

Botere korporatiboa agenda egunera-

tzeko lanean ari da azken bi hamarkada-

tan, jakin badakielako krisialdi ekonomi-

ko eta ekologikoak kinka larrian jartzen

duela kapitala ugaltzeko dinamika.

Hazteko eta irabazteko bide egonkorrak

lortzeko baldintzak sortu nahi ditu berri-

ro, aurreko mendeko 50 eta 70 bitarteko

hamarkadetan bezalatsu. Horretarako,

badaki gerra osteko gizarte-eredu globa-

la behin betiko gainditu beharra dagoela;

izan ere, metatze kapitalistaren inguruan

egituratuta egon arren, bazituen zenbait

eremu merkatuetatik eta enpresa han-

dietatik haratago. Orain, kapitalismoa

zaurituta dagoela, eremu horiek oztopo

bihurtu dira eta ezabatu egin behar dira,

multinazionalen interesen aldeko bene-

tako merkatu global arautu eta blindatu

baterantz jotzeko irmotasunez eta

euste-hormarik zein bitartekaritzarik gabe.

XXI. mendeko kapitalismoa deritzogu

horri, eta krisian dagoen sistema baten

bertsio are basati, bortitz eta autorita-

rioagoa da. Agenda berri hori ez dago

berariaz dokumentu batean ere idatzita,

baina eztabaidatu egiten da, bai eta osa-

tu eta partekatu ere, munduko eliteak

biltzen diren topagune ugaritan: Davose-

ko Foroan, Bilderberg Klubean, Batzorde

Trilateralean, inteligentzia militarreko

hainbat erakundetan, zenbait think

tanketan… Agenda integrala da, botere

korporatiboaren izaerarekin bat, eta ez

da arlo ekonomikoan soilik garatzen,

baizik eta baita politikoan, juridikoan eta

kulturalean ere. Eta garatze-bide bete-

betean dago.

Jarraian, XXI. mendeko kapitalismoaren

dinamika eta helburu nagusietako batzuk

azalduko ditugu labur-labur. Erronka

itzela du aurrez aurre: produktibitatea

eta kapital-bolumen eskergaren

irabazi-itxaropenak handitzea, beraren

finantza-apustuaren urrakortasun itzela

onartzea —horren ondorioz, 2008koa be-

zalako eztandak etorriko dira berriro ere,

segurtasun osoz—, klimaren eta energia-

ren alorretan aurrekaririk gabeko tes-

tuinguru bati aurre egitea, globalizazio

neoliberalaren proiektua amaitzea eta,

hala ere, nagusitasun kulturalari eustea.

10Gida Didaktikoa – I. Moduloa

c. Merkantilizazioa eta bizitzaren prekarizazioa

Kapitalismoa buxatuta badago, estrate-

gikoa da irabazi-tasa handitzeko formula

berriak bilatzea, produktibitatea, inber-

tsioa eta enplegua handitzeko uhinak

sortuz. Bestalde, mundu osoan oraindik

merkantilizatu gabe dauden sektore

berriak behar dira, kapitala ugaltzeko

eta irabaziak lortzeko nitxo moduan.

Azken finean, metatzeari oztopo eko-

nomiko guztiak ezabatu nahi zaizkio,

merkantilizazio kapitalista infinituraino

eramatearren.

Noranzko horretan aurrera egiteko, ka-

pitalismo digitalean jarri dira itxaropen

guztiak —hurrengo atalean aztertuko

dugu fenomeno hori—. Baina kapitalismo

digitaletik harago, agenda korporatiboak

publikotasunean, ondasun komunetan,

naturan eta lanean (zentzu zabalean) jarri

du jomuga.

Lehenik eta behin, publikoa eta batera-

koa denarekin —zerbitzuak, erakundeen

erosketak…— lotutako guztia merka-

taritzaren logikan txertatzean jartzen

du enfasia. Hain zuzen, oinarrizko giza

beharrei lotutako arloak (hezkuntza,

osasuna, etxebizitza, elikadura eta abar)

balio bereziko helburu bilakatzen dira,

merkantilizatzea lortuz gero etengabe-

ko ugaltze-eremuak bermatzen dituzte

eta. Aipamen berezia merezi du, halaber,

ondasun naturalen jabetze pribaturako

asmoak, materialak eta energia-iturriak

agortzen ari baitira. Ura, lurra, petrolioa,

gasa, ikatza, litioa eta lur arraroak, bes-

teak beste, ardatz nagusia dira munduko

botere korporatiboa xxi. mendeko kapitalismoan. mutazioak pandemia-garaietan11

eztabaidetan. Korporazio handiek egin-

kizun garrantzitsua dute ondasun horiek

eta horien lurraldeak kontrolatzen.

Gainera, azkenetan dauden baliabideen

negozioaren eta kontrolaren alboan,

indar handia ari dira egiten merkatari-

tzaren mugak energia berriztagarrietara

ere hedatzeko. Kapitalismo berdea;

haize-, ur- eta eguzki-energiaren alo-

rretako megaproiektuen proposamena;

karbono-merkatuak, eta ingurumeneko

beste neurri batzuk XXI. mendeko ka-

pitalismoaren bereizgarri izango dira.

Eginkizun bikoitza izango dute: enpresa

handien irudia berdeztatzea, batetik,

eta, kolapsoa itzulezina bada ere, ener-

gia ahalik eta bide gehienetatik sortzen

jarraitzea, bestetik. Horretarako, tek-

nologiarekiko fedean oinarrituko dira,

azken baliabide moduan. Ildo horretan-

txe, bioekonomian jartzen dute arreta.

Merkatua eta zientzia uztartzen ditu,

klimaren, genetikaren, osasunaren eta

abarren arloetan gizartean aurrerapena

eta irabaziak sortzeko formula despoliti-

zatu gisa erabiltzeko.

Bigarrenik, agenda korporatiboak area-

gotu egin du enplegutik ahalik eta gain-

baliorik handiena lortzeko erasoa; izan

ere, aberastasuna lortzeko edo usurpa-

tzeko iturrietako bat izaten jarraitzen

du. Ondorioz, lana are gehiago prekari-

zatzen da. Horrela, korporazioari zero

erantzukizun dakarkion lana sortzen da,

enpleguen autonomo-izaera faltsuan

oinarritzen den lan-eredu berri bat, eta

langilea, balio-katean eginkizun jakin

bat betetzen badu ere, ez dago inolako

eskubidera lotua. Plataformako ekono-

mian eta ekonomia digitalean oinarritu-

tako enpresa berriak dira eraso horretan

protagonista, eta gig economy edo saio-

ekonomia taxutzen dute: kontratuak pun-

tualak eta noizean behingoak dira, eta

enpresak ez du inolako erantzukizunik.

Gainera, zerbitzuak atzerrian kontrata-

tzeko, merkantilizazio globala baliatzen

da, kontratatzen denaren herrialdeko

baldintzarik prekario eta erdiesklabutza-

koenak aprobetxatuz. Eta, jakina, for-

mula horiek guztiek lana desarautu nahi

dute, inbertsioak erakartzeko —bigarren

moduluan sakonduko dugu kontu horie-

tan guztietan—.

Bestalde, merkatuak eta arlo publikoak

gaitasunik ez dutenez bizitzaren ugal-

tze-prozesua konpontzeko, norbana-

koaren eta, bereziki, familien esku uzten

da erantzunkizun hori. Horrela, bizitza

birpribatizatu egiten da: merkantilizazio

gorakorraren, eta norbanako onuraren

zein kapital-metaketaren logiken menpe

kokatzen den einean pribatizatzen da;

12Gida Didaktikoa – I. Moduloa

eta bizitza aurrera ateratzeko ardura

familien esparru pribatu-etxetiarrean

delegatzen duenean pribatizatzen da

baita ere. Familiek bizitza aurrera atera

beharra dute goraka doazen zailtasunez

betetako testuinguru batean murgildu-

rik, pribatuki bakarrik eskura daitezkeen

baliabideen bitartez, eta hauek desber-

dinkeriz banatuta daudelarik gizarte-

klase, migrazio-estatus eta razializazio

irizpideak direla medio. Famili esparru

honetan, emakumeak dira erantzunkizun

hau bizkar gainean hartzeko mandatua

dutenak. Hartara, zorroztu egiten dira

gero eta hauskorragoak diren eremu

horietako asimetria heteropatriarkal eta

kolonialak, eta menderatze- eta kanpo-

ratze-prozesu hori emakumeen zaintza-

ren eta rolaren imajinario familista eta

erreakzionarioekin lotzen da.

d. Ekonomiaren finantzarizazioa

70eko hamarkadatik, ekonomia erreal

zeritzoneko irabazi-tasak azkar behera

egin zuenetik, finantzak dira egungo

kapitalismoaren sektore nagusia. Egoe-

ra hartan, kreditua izan zen herritarren

kontsumoari eusteko modu bakarra, lan-

gabezia eta lanaren prekarizazioa gero

eta handiagoak baitziren. Aldi berean,

soberakin korporatiboek esparru horre-

tan soilik aurkitzen zituzten ugaltzeko

eta irabazteko eremuak, 90eko hamar-

kadatik arautu gabe baitzegoen erabat.

Prozesu horren ondorioz, finantzak dira

nagusi egungo kapitalismoaren identitate-

ezaugarrien artean, eta horiek ekarri

zuten soberakina askoz handiagoa izatea

BPGd-aren bidez neurtutako ekoizpena

baino. Esate baterako, Erresuma Batuko

merkatu finantzarioa 5 aldiz handiagoa

da bere BPGd-a baino, Suitzakoa 10 aldiz

handiagoa eta AEBkoa 8 aldiz handiagoa.

XX. mendeko kapitalismo berantaren pa-

troi hori lerratu da XXI. mendeko kapita-

lismora ere, ekonomia errealak buxatuta

jarraitzen baitu, eta produktibitateak

oso maila txikietan. Horrela, bada, sis-

temari izaera zaurgarriagoa, epe labu-

rragokoa, fikziozkoa eta espekulatiboa

ematen diote finantzek. Hainbesteraino,

ezen finantzak izan ziren 2008ko eztan-

daren hazia. Estatu Batuetako subprime

hipoteken merkatuan abiatu zelarik,

Europako zorraren krisiarekin jarraitu

zuen, eta erasan handiak sortu zituen

mundu osoan.

Inpaktu horiek kontuan hartuta, mundu-

ko eliteetako sektoreek finantza-

merkatuak arautzea erabaki zuten,

aurreko hamarkadako shockari erantzu-

botere korporatiboa xxi. mendeko kapitalismoan. mutazioak pandemia-garaietan13

teko. Halere, berehala baztertu zituzten

erabat. Ekonomia errealean kapitala

ugaltzeko esparrurik ez badago, finan-

tzak dira bide bakarra, bai irabaziak

masiboki lortzeko, bai zorraren bidez

kontsumo eta inbertsio minimoa berma-

tzeko. Finantzak eta horien desarauketa-

logika ez dira negoziagarriak egungo

kapitalismoarentzat. Aitzitik, azken ha-

markadan, diru gehiago sortzea izan da

politika hegemonikoa —inolaz ere, kon-

trolatzea—, eta, xede horrekin, moneta-

politika hedakorrak erabili dira soberaki-

na eta, ondorioz, eze gonkortasun siste-

mikoa handitzeko. Estrategia hori erabili

dute bai Trumpen gobernuak, Txinaren

finantzaketari ihes egiteko beste modu

bat lortze aldera, bai Europak, euroa-

ren porrota eta atzeraldi sakonagoa

saihesteko; bai Txinak, haren higiezinen

alorreko burbuila gero eta handiagoa-

rekin, eta bai garatzeko bidean dauden

herrialdeek. Eta ez erakunde publikoek

bakarrik; pribatuek batik bat. Zor korpo-

ratiboa, ildo horretatik, eztanda egiteko

zorian dagoen erloju-bonba bat da.

Azken buruan, espekulazioa eta zorra

XXI. mendeko kapitalismoaren egitu-

razko bi fenomeno dira, etorkizunean

eztanda gehiago ekartzeko mehatxua

dutenak.

e. Ekonomia digitala: laugarren industria-iraultza

Ez dago onartutako definiziorik lauga-

rren industria-iraultzaz (4IIaz); kapitalis-

mo digital, plataformen kapitalismo, ka-

pitalismo kognitibo eta abar ere esaten

zaio. Edozein modutan, iraultza horren

hedaduraren eta eraginen inguruko iri-

tzietan alde handiak badaude ere, bada

14Gida Didaktikoa – I. Moduloa

adostasun bat: fenomeno garrantzitsua

da egungo eta etorkizuneko gizartea

ulertzeko.

Fenomeno horren oinarrian bat egiten

dute aurretik abian dauden askotariko

garapen teknologiko ugarik: ekonomia

digitalak, datuen kudeaketak, automatiza-

zioak, robotizazioak, bioteknologiak, neu-

roteknologiak, geoingeniaritzak eta abar.

Garapen horien guztien baturak, hasie-

ra batean aurreko iraultza digitalean

euskarritzen denak, ezagutza (big data)

atera, kontrolatu eta kudeatzea ahal-

bidetuko luke. Ezagutza digitalizatu

horrek, automatismoaren eta robotiza-

zioaren gaitasun berriekin bat eginda,

errealitate ukigarrira eraman dezake

Interneten funtzionamendu-logika —

berehalako interkonexioa—, eta Gauzen

Internet sortu. Horrela, Interneten sare

birtualari eta Gauzen Interneti esker,

ordenagailuak, robotak, makinak eta

gizakiak konektatu egin ahal izango

dira, eta balio-kate osoan zehar beren

burua kontrolatzeko moduko sistema

adimendunak sortu. Halaber, ekoizpena,

finantzak, teknologia, kontsumoa eta

banaketa prozesu eraginkor, malgu eta

azkarragoetan integratuko dira. Une

horretan, birtualtasunak eta materialta-

sunak bat egingo dute, ekonomia-zikloa

antolatzeko modu berrietan. Beraz,

sistema ziberfisikoak izango dira horiek;

makina fisikoak eta ukigarriak prozesu

digitalekin uztartuko dituzte, eta gai

izango dira erabaki deszentralizatuak

hartzeko eta euren artean eta gizakiekin

lankidetzan jarduteko.

Horrenbestez, datu-kopuru eskerga

xurgatu eta algoritmoen bidez proze-

satzeko gaitasunean oinarrituko da 4II

hori, eta helburu hau izango du: eraba-

kiak hartzea, gizakiak baino askoz ere

azkarrago eta askoz ere bolumen han-

diagoan. Baina, gainera, jarduera guztiak

kutsatzen dituen ekoizteko modu bat

ezartzea ekarriko du, batez ere kontsu-

mora bideratutako zerbitzuen sektorera

begira. Beraz, nolabaiteko adostasuna

dago fenomeno horren garrantziaren eta

ekonomia-ehuna (nekazaritza, industria,

finantzak eta zerbitzuak) eraldatzeko

ahalmenaren inguruan.

Gutxieneko adostasun hori, ordea, mila

zatitan hausten da, beste hedatze-uhin

bat sortzeko benetan duen gaitasuna

aztertzen denean. Munduko eliteek

hazkunde-fase berri egonkor eta orokor-

tu bat sustatzeko esparrua ikusten dute

ekonomia berri horretan. Eraldaketa bat,

Davoseko Itunaren arabera krisi globala

mugatuko lukeena eta ekonomiari mal-

botere korporatiboa xxi. mendeko kapitalismoan. mutazioak pandemia-garaietan15

gutasuna eta produktibitatea emango

lizkiokeena. Apustu horrek sormenean

oinarritutako eta ondo ordaindutako lan-

postuak sortuko lituzke sektore digitale-

tan eta arlo teknologikoan aurreratuak

direnetan, baina ez lirateke nahikoa izan-

go automatizazio-prozesuak suntsituko

dituen enplegu guztiak estaltzeko. Iraul-

tza horren ondorioz, ekonomia desmate-

rializatu egingo litzateke digitalizazioa-

ren mesedetan, eta ahalbidetuko luke

ingurumen-efizientzian urratsak ematea,

sistema ziberfisiko adimendunei, zirkuitu

ekonomikoen hurbiltasun handiagoari

eta geoingeniaritzako —klimaren eskala

handiko manipulazioa— eta beste dizipli-

na batzuetako aurrerapenei esker. Eredu

horrek, azkenik, sormenean eta lanki-

detzan gehiago oinarritutako ekonomia

baterantz eramango gintuzke, burokra-

zia, serializazio eta errutina txikiagoko

ekonomia baterantz; izan ere, halako

lanak makinek egingo lituzkete.

Bestalde, herri-sektore kritikoetatik

azaleratu dutenez, orain arte ez da

hazkunde nabarmenik izan produktibi-

tatean; hortaz, ez dira inondik inora ipini

hazkunde egonkor baterako oinarriak.

Aldi berean, ekonomia digitalak eragin

ikaragarria izango du enpleguaren bo-

lumenean eta berorren prekarizazioan:

hainbat kalkuluren arabera, egungo

lanpostuen % 9 eta 47 bitartean suntsi-

tuko da. Merkataritza gure eguneroko

bizitzan txertatuko da (Blablacar, Airbnb,

Netflix…). Plataformei esker, inoizko

tamainako megaenpresak sortuko dira,

aukera emango dutenak garaile globalak

(planeta osoa hartuko duten enpresa

bakarrak) sortzeko, eta, horrela, botere

korporatiboa handitzeko. Zaintza-ahal-

mena eta kontrol soziala enpresa gutxi

batzuen eta horiei aliatutako estatuen

esku egongo da. Eta ez du, inola ere, eko-

nomia desmaterializatuko eta deskar-

bonizatuko, energia- eta material-kopuru

eskergak behar baititu ezartzeko.

Zentzu horretan, arreta berezia eskaini

behar zaio fenomeno horri, zeren eta,

hedatze-uhin oso luzea sortzeko itxu-

rarik ez izan arren, inoiz ikusi gabeko

hedadurako botere korporatiboa sor

dezake, gaitasuna izango duena sektore

merkantilizatuak handitzeko eta asal-

dura eta gizarte-gatazka nagusi dituen

testuinguruan autoritarismoz eta kon-

trol sozialez erantzuteko. Ildo horretatik,

urratsak eman nahi dira gaur egun batez

ere AEBko eta Txinako enpresa gutxi

batzuen eskuetan dauden datuen eta

adimen artifizialaren kontrol publiko-

komunitarioan.

16Gida Didaktikoa – I. Moduloa

Azken finean, gaur egungo eztabaida

handietako bat da, eta, beraz, ezin da

gutxietsi, XXI. mendeko kapitalismoaren

nondik norakoak finkatuko ditu eta.

f. Lex mercatoria: konstituzio korporatibo global baterantz

Aipatu ditugun hiru erronka ekono-

mikoak (eraso merkantilizatzailea,

finantzarizazioa eta digitalizazioa)

euskarritzeko, zorroztu egin da botere

korporatiboak azken hamarkadetan

eraiki duen gobernantza globalerako

eredua. Horrenbestez, blindatu egin nahi

dute auto-araututa eta beren interesen

mesedetan ultra-arututa dagoen merka-

tua, oraindik indarrean diren gutxieneko

irizpide demokratikoak behin betiko

suntsitzeko.

Beraz, enpresa transnazionalen de

factoko gobernu batez ari gara, transna-

zionalen neurrira egindako konstituzio

korporatibo global batez. Poliedrikoa da

konstituzio hori, azken belaunaldiko

hainbat merkataritza- eta inbertsio-itun

batuz eraikia, zeinak lehen aipatu dugun

lex mercatoriaren osagai klasikoei gehi-

tzen zaizkion. Konstituzioa diogu, hain

zuzen ere, piramide juridiko-politikoa-

ren erpinean kokatzea duelako helburu,

konstituzioek bezala egingarri zer den

zedarritzeko: zerk duen lehentasuna

eta zerk ez, zeri ematen zaion balioa eta

zeri ez. Konstituzio korporatibo globa-

la, nazioartean negozioen nagusitasun

eztabaidaezina ezarri nahi duelako, hain

justu. Eta konstituzio poliedrikoa, haren

edukiak ez daudelako agiri bakar batean

jasota, berariazko artikulu eta guzti:

hainbat eratako itun ugaritan ageri dira,

eta antzeko parametroak dituzte, estra-

tegia dinamiko, malgu eta progresibo

bati jarraikiz.

Horiek lau apustu osagarritan laburbildu

daitezke. Lehenik eta behin, nazioarteko

merkataritzaren definizio hedatua dakarte

itun berri guzti-guztiek. Elementu hauek

ere sartzen dira, orain, definizio berri

horretan: inbertsioak, zerbitzuak, finan-

tzak, ondasun naturalak, erosketa publi-

koa, merkataritza digitala, berrikuntza,

lehiakortasuna eta abar. Nahitaez, en-

presa handien negozio-eremuan sartzen

dira alor horiek guztiak, eta eztabaida

politikotik eta herri-subiranotasunetik

kanpo geratzen dira.

Bigarrenik, merkataritza-akordioek balio

jakin batzuk ezartzen dituzte mundu

osoan, galdagarritasun-, auziperagarrita-

sun- eta hertsadura-ahalmen handikoak

botere korporatiboa xxi. mendeko kapitalismoan. mutazioak pandemia-garaietan17

guztiak, agindu korporatiboen harlauza ba-

lira bezala, eta egingarri zer den zedarri-

tzen: arau bihurtu dute enpresa handiak

oztoporik gabe jardun ahal izatea merka-

tuan; inbertsioen eta enpresa-irabazien

segurtasunak lehentasuna du, herriaren

eta demokraziaren gainetik; eskubide

kolektiboak murriztu egin dira, horre-

tarako araudiak bateratuz, lehiakorta-

sunaren gorazarrez eta haren aldeko

alderdi anitzeko egitura trinkoa eratuz,

eta, sektore publiko zein komunitario

ororen merkantilizazioa sustatzearekin

batera, eragotzi egiten da nazionaliza-

zio- eta birpublifikazio-prozesu oro, bai

eta irabazi-asmorik gabeko jabetza eta

kudeaketa kolektiboko ahalegin oro ere.

18Gida Didaktikoa – I. Moduloa

Hirugarrenik, botere korporatiboaren

proiektuaren aldeko eskualdeko eta

alderdi anitzeko egitura berri gehiago

sortzen dituzte itunek, oraingo hone-

tan berariazko eginkizun hau dutenak:

konbergentzia arautzailea sustatzea, hau

da, ingurumenari, ekonomiari, gizarteari

eta lanari buruzko araudiak desarautzea.

Europar Batasunak eta alde anitzeko

beste zenbait organismo eta eskualde-

alorrek lehendik ere aldarrikatzen zuten

hori; orain, berriz, eremu horien erabate-

ko laguntza izango dute, bai eta ahalmen

politikoa ere, oztoporik gabeko nazioar-

teko merkataritza- eta inbertsiosistema

bat ezartzeko edo haren alde presio

egiteko.

Laugarrenik eta azkenik, akordio-olatu

berri horrek zabaldu egiten du atzerriko

inbertsioa babesten duen justizia pribati-

zatuaren ekintza-erradioa, betiere agin-

du korporatiboen begiradapean.

Horrela, mundu osoan nagusitu da

arbitraje-auzitegien eredua. Agindu

korporatiboen zaindariak dira auzitegi

horiek, eta berdintasun juridikoaren

printzipio orotik urruti daude; hori dela

eta, arbitro pribatu batzuek ahalmena

dute beren laudoak betearazteko esta-

tuei. Enpresa handiek badute laudook

salatzerik, baldin eta arriskuan ikusten

badituzte iraganeko, oraingo eta etor-

kizuneko irabaziak; estatuek, berriz,

ez dute enpresak salatzeko ahalmenik.

Beraz, alor pribatuaren alde makurtu da

behin betikoz balantza juridiko-politikoa,

alor publikoaren gainetik.

Konstituzio global horren aldarrikatzai-

le den merkataritza-itunen olatu berri

horrek behin betiko mugatu du alor

publikoaren boterea, erakundeena. Kor-

porazioen aginduak konstituzio bihur-

tu dira orain, eta haien mende daude

erakunde publikoen ahalmen legegile,

betearazle eta judizialak, botere kor-

poratiboaren aldeko alde anitzeko eta

eskualdeko egitura baten eta «egingarria

den» esparruaren mugetatik irtetera

ausartzen direnak izutzen eta zigortzen

dituen ad hoc justizia baten aginduetara

makurtuta. Hala, bada, segurtasuna eta

eskubideen desarautzea dira estatuen

eginkizun nagusiak, eta enpresa multina-

zionalak dira de factoko gobernu berriak.

Demokraziaren egitekoa, berriz, merka-

tuak bazterrera lagatzen dituen apurrak

kudeatzea da. Intentsitate minimoko

demokrazia da, negozioen eremua amai-

tzen den mugan hasten dena.

botere korporatiboa xxi. mendeko kapitalismoan. mutazioak pandemia-garaietan19

g. Nagusitasunaren gaineko eztabaida geopolitikoa: Txina eta AEB

Nagusitasun globalaren gaineko ezta-

baida geopolitikoa dugu XXI. mendeko

politikaren beste ezaugarri bat. Ugaltze-

krisi larri guztietan bezala, hankaz gora

jauzten dira kapital batzuk eta besteak

elkartzen eta egituratzen dituzten ados-

tasunak, hazkundeak ez baitu ematen

denentzako adina. Hala sortu dira ezta-

baida geopolitikoak, eta areagotu egin

da Estatu Batuen eta Txinaren arteko

borroka, munduaren nagusitasuna zei-

nek eskuratuko.

Aldatu egin ote da agenda hegemoni-

koa; behin betiko hautsi ote dira XXI.

mendearen hasierako kapitalismoaren

adostasunak? Galdu egin ote dute itunek

beren garrantzi estrategikoa TTIP ituna

izoztu eta Trumpen eta beste zenbaiten

gobernuen itzala hedatu ahala? Estatu-

protekzionismoa nagusi duen testuin-

guru desglobalizatzaile bat ari ote da

finkatzen? Muga-zergak ote dira eskual-

deetako bloke korporatiboen arteko

lehiaren eragileak?

Gure iritzian, testuinguru geopolitiko

horrek ez du zalantzan jartzen kapita-

lismoaren erasoa —oraingoz, bederen—,

alde batera utzi gabe gerraren bat ere

sor litekeela. Dena dela, kontuan izate-

koa da munduko elite guztiak ez direla

enbor berekoak: batzuek kapitalismo

unibertsalistagoa aldarrikatzen dute,

multilateralismoa eta merkantilismoaren

agenda klasikoa oinarri dituena; beste

batzuek, aldiz, ikuspegi unilateralagoa

dute, diskurtso atzerakoiagoa eta baz-

tertzaileagoa, eta agenda protekzionis-

tagoa, norberaren interesen aldekoa.

Nolanahi dela ere, oraingoz behintzat

egiturazko patroi jakin batzuen arabera

ari da garatzen liskar hori.

Hiru patroi jorratuko ditugu hemen;

kapitalismoaren barruko gerrarako

esparrua zedarritzen dute hirurek.

Lehenik eta behin, finantzek jarraitzen

dute hegemon edo gidari nagusia izaten,

eta sistema osoari ezartzen diote beren

izaera (epe laburrekoa, ezegonkorra eta

beren mesedetan autoarautua) mundu

osoan. Ez dago neurri handiagoan edo

txikiagoan patroi horrekin bat ez dato-

rren agenda kapitalistarik. Bigarrenik,

logika globaletan egituratzen dira

ekonomia-kateak, enpresa transnazio-

nalen kontrolaz baliatuz. Oso handia da

eragileen elkarrekiko mendekotasuna:

erantzun globala du lurralde jakin batean

hartzen den neurri orok (muga-zergak,

20Gida Didaktikoa – I. Moduloa

interesak, truke-tasak eta abar) eta

bumeranaren gisako albo-ondorioak. Be-

raz, zaila da gerra ireki eta erabatekorik

izatea, alderdi guztiek asko baitaukate

galtzeko. Eta, hirugarrenik: kapitalak,

oro har, jabetzen dira krisi ekologikoaz

eta metaketa-krisiaz; hori dela eta, alde

batetik materialak eta energia-iturriak

dira gatazka-iturri nagusiak eta, bestetik,

4II deritzon horretako sektorerik aurre-

ratuenetan —datuak, adimen artifiziala,

merkataritza digitala— aurrea hartu nahi

izatea.

Hortaz, ekonomia globalizatu eta finan-

tzarizatu baten mugen barruan zedarri-

turik dago kapitalismoaren barruko gerra.

Metaketa-krisi larria eta kolapso eko-

logikoa gainditzea du eginkizun nagusi

ekonomiak, jokabide horrek kapitalaren

eta bizitzaren arteko gerra irekia sorra-

razten duen arren. Finantzen, energiaren,

materialen eta teknologiaren alorrak dira

kapitalismoaren barruko gatazka-

iturri nagusiak.

Estatu Batuek zalantzarik gabeko nagu-

sitasuna dute finantzen eta diruaren alo-

rretan, bai eta diplomatiko-militarrean

ere, eta, nagusitasun horretan oinarrituz,

beren aldeko aliantzak eratzen ahale-

gintzen dira, betiere ikuspegi ultraliberal

eta atzerakoi batetik. Hala eta guztiz ere,

larrutik ari da ordaintzen egungo pande-

miaren inpaktuak, eta ezin aurreikusizko

ondorioak jasan ditzake, jada egituraz-

koa den pisu espezifikoa galtzeko proze-

su horretan.

Txina, berriz, halako neokeynesianismo

unibertsalistago baten adibide dugu gaur

egun: estatuaren esku-hartze eta inber-

tsio publiko orokortuei esker, «zetaren

ibilbidearen» megaproiektua eredu gisa

aurkeztu du nazioartean. Bere alde ditu

ekonomia digitalaren —5G teknologia—

eta kapitalismo berdearen —automobil

elektrikoa, eguzki- eta haize-energia…—

alderdi estrategiko batzuk. Alde du,

halaber, aliantza-sare gero eta handia-

goa, batez ere Asian, Latinoamerikan

eta Afrikan. Aldiz, aurka du ahalmen eta

jardun diplomatiko eta militar urriagoa,

eta askoren gaitzespena eragiten duten

formula politiko autoritarioak.

Europa, berriz, deseroso sentitzen den

gonbidatu baten gisa ageri zaigu gatazka

horretan, arrazoi hauengatik:

eskualde-egitura ahula du, hazkunde

urria eta kanpoko baliabide materialare-

kiko eta energiarekiko mendekotasuna;

gainera, nahiko atzeratuta dabil digita-

lizazioaren lasterketan. Une honetan,

merkataritza-hitzarmenak etengabe

ari da sinatzen Europa, hazkunde-maila

botere korporatiboa xxi. mendeko kapitalismoan. mutazioak pandemia-garaietan21

handiko eta baliabide natural ugariko he-

rrialdeekiko loturak sendotzearren, eta

«itun berde» berri bat ari da bultzatzen,

ingurumenaren alorretik korporazioen

gurdira igotzeko azken ahalegin modura

(berandu samar hor ere).

Azkenik, Afrika eta Latinoamerika gogor

ari dira pairatzen pandemiaren erasoa,

eta zorraren arazoa nabarmenki larria-

goa dute. Bi eskualde horiei beren po-

sizio periferikoa gaiztotu egingo zaiela

iragartzen digu egoera horrek, eta gizar-

tean egonezin larriak agertuko direla.

Ezin jakin nola amaituko diren borro-

ka sozial eta geopolitiko horiek, baina

lehenago edo geroago gora egingo du

tentsioak eta, agian, gatazkak sortuko

dira nazioartean.

h. Neofaxismoa eta nekropolitika: kontakizuna eta jardunbidea

Azkenik, hona hemen XXI. mendeko ka-

pitalismoaren erabaki oldarkorren eus-

karri diren kontakizun bat, jardunbide

bat eta haien ondorioa, intentsitate oso

txikiko demokrazia testuinguru dutela.

Eliteek beren irabaziei eutsiko badiete,

areagotu egingo dituzte herritarren,

komunitateen eta naturaren aurkako

jokabideak. Lurralde-harrapaketa hutsa

da gaur egun kapitalismoa, eta Lurraren

muga biofisikoak aise gaindituak ditu

jada. Finantza-sistemak, berriz, arris-

kuan jartzen du gizateriaren izatea bera,

eta nahikoa botere dauka Lurrean geldi-

tzen dena bereganatzeko.

Yayo Herrerok dioenez, «ekonomia glo-

balizatua du euskarri lurralde-faxismoak,

eta ingeniaritza sozialaz eta arrazional-

tasun ekonomikoaz baliatzen da horre-

tarako, zeinaren bizitzen eta lurraldeen

garrantzia sortzen duten “balio erantsia-

ren” araberakoa baita soilik». Ikuspegi

horren arabera, bizitzaren merkantiliza-

zioa dute jomuga balio-hierarkiak, proze-

dura instituzionalek eta arau juridikoek.

Giza eskubideak, berriz, indarra galduz

doaz, arautzeko ahalmena urritu ahala.

Bilakaera eta garapen desberdina du

joera horrek, herrialdea, garaia, lurraldea

eta gauzatzeko modu zehatza zein duen.

Eta hona gure galdera: sistema demokra-

tikoaren behin-behineko, aldi baterako

eta kutsu autoritarioko desbideratze

hutsa da? Ala, aitzitik, eremu neofaxista

geroz eta instituzionalizatuago eta oro-

kortuago bat ari da finkatzen?

Zalantzarik gabe, egungo eremua ez da

iragan mendeko 1930eko edo 1940ko

22Gida Didaktikoa – I. Moduloa

hamarkadako bera; izan ere, pairatzen

ari garen zibilizazio-krisiari loturik dago

egungoa. 1933an, hauteskundeen bidez

bereganatu zuen boterea Alderdi Naziak

eta, hilabete-pare batean, diktadura

bat eraiki. Mussolinik denbora gehiago

behar izan zuen sistema demokratiko

batetik diktadura baterako bidea egite-

ko, baina irmotasun bera baliatu zuen

erregimen autoritario bat antolatzeko.

Honetan datza egungo neofaxismoaren

eta faxismo klasikoaren arteko aldea:

neofaxismoa gai da jarduteko eredu

liberaleko erakundeak eta zuzenbidezko

estatua indarrean direla, oraingoz behin-

tzat, betiere edukiz hustu badira eta alor

formal hutsera bazterturik baldin ba-

daude. Ez dago hauteskunde-prozesuak

bertan behera utzi beharrik ideia neofa-

xistak oinarri dituen arkitektura politiko

bat eraikitzeko, erakunde pribatuek eta

botere korporatiboak sustatzen baitute.

«Estatu demokratiko-liberal» deritzen

horien bizikide da egoera berri hori.

2008ko krakaren ondoren nagusituz

joan den joeraren arabera, merkatuaren

aginduak ordezkaritzako demokraziaren

kontrolpetik at dauden «arau bortxae-

zin» batzuk bete behar dituzte gober-

nuek. Zenbait muga ezartzen dira, eta

konstituzional bihurtzen; herri-subira-

notasunak, berriz, ez du ahalmenik muga

horiek negoziatzeko. Hartara, agintariak

izendatzeko prozedura bihurtzen da

demokrazia, baina armadura juridiko

zeharkaezin batek zedarritzen ditu haien

erabakiak. Arau horiei esker, mugarik

gabe jarduten da merkatua, eta korpora-

zio transnazional handiek bermatua dute

aberastasunaren metaketa.

Zibilizazioaren egungo krisiak gogor-

tu egin du boterea erabiltzeko modua,

baina gogortze hori ezin da faxismotzat

jo, besterik gabe. Kontua da dinamika

global berri horretan elkarrekin lotu

behar dela —eta dagokien testuinguruan

kokatu— botere politiko-ekonomikoak

isolatu eta ezohikotzat aurkezten dituen

zenbait gai, adibidez: Israelgo Estatuak

Palestinako herriaren aurka darabilen

sarraskitze-politika. Myanmarreko

armadaren eta poliziaren rohingya he-

rriaren aurkako genozidioa. Bulgariako

gobernuak ezarri nahi duen «integrazio

sozialeko estrategia», emakume ijitoen

haurdunaldiak mugatzeko eta erroma-

ni jatorriko herritarren deitura aldatu

eta jatorriz europarrak ez diren izenak

jartzeko. Mexikoko gizarte-suntsipena,

400.000 herritarren heriotza eragin

duena 1997-2018 epean, gobernua

gaizkide duen krimen antolatuaren

indarkeria dela medio. Guantanamoko

atxilotze-zentroan (hots, eremu insti-

botere korporatiboa xxi. mendeko kapitalismoan. mutazioak pandemia-garaietan23

tuzional batean) egiten diren giza esku-

bideen urraketa larriak. Feminizidioen

zein bortizkeri patriarkalak asumitzen

dituen bestelako formen gorakada,

lurralde-lehiapeko eremuetan bereziki.

Genero-ideologia deritzonaren aurkako

oldarraldia eta sexu- zein erreproduk-

zio-eskubideen murrizketak. Kontzen-

trazio-eremu bihurtu diren hirietako

aldiriak, non ez baitago inolako zerbitzu

publikorik —ezta urik ere, batzuetan—

eta egunero ikusten baita kalean jende

armatua. Dokumentaziorik gabeko

neska-mutikoen eskubideen urraketa

AEBko atxilotze-zentroetan. Mediterra-

neoan azken 25 urteotan hil eta desager-

tu diren 35.000 pertsonak —kopuru hori

bikoitza ere badela dio zenbaitek— eta

Saharako basamortuko migratzaileen

hilerri klandestinoa (ez dago jakiterik

zenbat gorpu dauden). Horiek guztiak

ez dira gertakari isolatuak: elkarrekin

gurutzatzen dira, eremu neofaxista berri

bat eratzen ari den logika global baten

ondorioz. Izaera instituzionala eta erai-

kuntza mailakatu geroz eta egituratua-

goa ditu bereizgarri eremu horrek. Ezin

ditugu beste edozein lekutan gertatzen

diren gauza ikaragarri bezala ikusi, baizik

eta gutako edonoren gain gerta daite-

keenaren ispilu bezala. Gero eta modu

esplizituagoan egikaritzen den biolentzia

hori, publikoki gardentasunez argumen-

tatua eta defendatua izaten ari dena,

koloreetako neoliberalismo horren ez-

kutuko biolentziarekiko jarraikortasun-

hari batean kokatzen da. Bere proiektu

globalizatzailearen baitan eskubide zein

askatasunen erabateko betearazpena

hitzemanez gu liluratzera jokatzen zuen

neoliberalismoa, alegia.

Testuinguru horretan, jarduera politi-

koaren erdigunean kokatu da joera hau:

etikoki onartezina den hori onartzea.

Erakundeen armaduraren aurrean

herri-subiranotasuna lausotu ahala,

nekrokapitalismoa ageri zaigu lausotze

hori justifikatzen duen kategoria oro-

kor gisa. Nekrokapitalismoa: kudeaketa

ekonomiko eta politikoaren erdigunean

txertatzea heriotza, ez haien ondorioe-

tan bakarrik. Faxismoaren bertsio kla-

siko batean, eskubide eta askatasunen

erabateko ezabapena ekarriko luke

horrek, eta disidentziaren aurkako eraso

orokorra. Langile-klasearen eta askata-

sun demokratikoen aurkako gerra zibilaz

arituko ginateke, heriotzaren industriaz,

gas-ganberez, deusestatze-esparruez…

Une honetan ez gaude egoera horretan,

baina ez litzateke harritzekoa muturreko

autoritarismoa bidea zabaltzen aritzea

eremu neofaxista berri bati, non jokabi-

de jakin batzuk arau bihurtzen diren, ez

salbuespen.

24Gida Didaktikoa – I. Moduloa

Eskubideak suntsitzen eta deuseztatzen

ez ezik, beste hau ere ari dira egiten eli-

teak, gobernuak eta erakunde ekonomiko-

finantzarioak: erabakitzen nor diren es-

kubide-subjektu eta nor geratzen diren

gizaki-kategoriatik kanpo. Etapa berri

batean gaude giza eskubideen nazioar-

teko sistemaren suntsipenari eta demo-

kraziaren definizioari dagokienez. Eredu

neofaxista berri baterantz garamatza

nekropolitikaren eta jokabide totalita-

rioen bat-egiteak. Ez gara ari muturreko

eskuina hauteskundeetan gora egiteaz

soilik; izan ere, harreman ekonomiko,

politiko eta juridikoen feudalizazioa

kolonizatzen ari da ordezkaritzako de-

mokrazien egitura instituzionala. Eta, are

kezkagarriagoa: badirudi luzaro irauteko

asmoa duela.

Laburbilduz, XXI. mendeko kapitalis-

moaren agenda egitasmo integrala da

(ekonomikoa, politikoa, juridikoa eta

kulturala), bortitzagoa, gordinagoa,

autoritarioagoa. 2020an, martxan den

prozesu hori gogortu eta areagotu egin

du COVID-19ak eragindako pandemiak.

botere korporatiboa xxi. mendeko kapitalismoan. mutazioak pandemia-garaietan25

3. COVID-19AK AREAGOTU EGIN DU KRISIA: MUTAZIOAK BOTERE KORPORATIBOAN

Gidaren hasieran genionez, hazkundea

eta mozkinak lortzeko etengabeko aha-

leginean XXI. mendeko kapitalismoak

pairatzen duen krisiaren azeleratzai-

le izugarri bat baino ez da pandemia.

Oraindik ere fenomeno horretan bete-

betean murgildurik gabiltzan arren, bis-

takoa da ekonomian duen zuzeneko era-

gina, eta mendebete baino gehiago da ez

dugula ikusi 2020an pairatzen ari garen

atzeraldi ekonomiko globala. Gainera,

ez dakigu zenbat iraungo duen krisiak,

eta ez-jakite horrek are larriagoak bilaka

ditzake egungo datuak. Beraz, lehengo

lepotik burua beste behin ere. Bestalde,

mundu osoari eragingo dio krisiak, baina

asimetrikoki, hau da, ez du inpaktu bera

izango eskualde guztietan; nolanahi ere,

eragin handia izango du Espainiako esta-

tuan eta Latinoamerikan.

Testuinguru berri horretara egokitzen

ari da XXI. mendeko kapitalismoa, shock–

aren doktrina deritzona aplikatuz. Al-

daketa handiak aurreikusten dira, eta,

horien bidez, munduko eliteak —enpresa

transnazionalak buru dituztela— beren

nagusitasunari eusten saiatuko dira,

oraindik ere sortzen ari den normaltasun

berrian. Egoera honek, seguruenik, za-

laparta finantzario, ekologiko eta sozial

larriak ekarriko ditu, epidemikoak baz-

tertu gabe. Horrela, bada, lehendik dau-

katen botere globala areagotu egin nahi

dute multinazionalek, euren indarraz

eta dinamismoaz baliaturik, iristear den

atzeraldia, elikatzen dituzten balio-kate

globalen hauskortasuna, zorpetzeak era-

gindako balantze-ahulezia eta funtsezko

sektore korporatibo batzuen krisi nabar-

mena gorabehera. Pribilegiozko posizio

batetik abiatuko lirateke, beraz, gure

mundu honi erantzunak eskaintzeko;

izan ere, COVID-19ak behin betikoz di-

gitalizaziorantz eta automatizaziorantz,

trantsizio energetikorantz, lan-mun-

duaren berrantolaketarantz eta zenbait

gatazkaren segurtasun-kudeaketarantz

bultzatu duela dirudi.

XXI. mendeko kapitalismoaren agenda-

ko mutazio horietatik, lau hauek dira

funtsezkoak: kapitala esku gutxitan

kontzentratzea eta zentralizatzea —lan-

gileak kaleratzeko eta enpresak ixteko

eta fusionatzeko prozesu baten ondoren,

betiere inbertsio-fondoak protagonista

direla; megaenpresa digitalek, finantzek,

26Gida Didaktikoa – I. Moduloa

kapitalismo berdeak eta esparru indus-

trial-militarrak osatutako fenix hegazti

korporatibo berri bat hedatzea; Estatu

Batuen eta Txinaren arteko tentsioa

areagotzea, nagusitasuna zeinek eskura-

tuko, eta alor publikoaz jabetzeko behin

betiko erasoari ekitea, horixe baita fenix

hegazti korporatibo berria martxan jar-

tzeko eremu estrategikoa.

Diagnostiko hori abiapuntu hartuta, egi-

tura korporatiboa desegiteak du lehen-

tasuna, alde batetik; bestetik, funtsezko

zenbait eremu (lana, natura, finantzak,

datuak eta adimen artifiziala) merkantili-

zatzeko borrokak.

Ikuspegi feminista baina, aldi berean,

adierazitakoarekin bat datorren batetik

begiratuta, honako hauek nabarmendu

nahi dira zehazki: herritarren zorpetzea

eta errentak (berrogeialdiak eta grebak

zehaztuz, hurrenez hurren); lana berran-

tolatzea, eta oinarrizko lanak balioestea

eta duintzea.

Ondorioz, parerik gabeko une historiko

eta kritiko bat ari gara bizitzen, krisiak

langileoi, herriei eta gehiengo sozialei ez

ezik kapitalismoari ere eragiten bai-

tio. Izan ere, ez aurrera ez atzera dago

kapitalismoa, eta horregatik da bereziki

oldarkorra. Hasi da jokoa, eta asmatu

beharra dago «nor?», «zer?» eta «nola?»

galderei zer erantzun, kapitalaren eta

bizitzaren arteko gatazkan korporazioen

boterea eta sistema kapitalista garaitze-

ko moduan izan gaitezen.

botere korporatiboa xxi. mendeko kapitalismoan. mutazioak pandemia-garaietan27

4. EZTABAIDAREN ARDATZAK

1. Zein dira, gaur egun, eraso

merkantilizatzaile eta

prekarizatzailearen eremu

nagusiak?

2. Zenbateraino zehaztuko du

ekonomia digitalak gizarte

globalaren identitatea?

Zer zentzutan?

3. Hastear dagoen eztabaida

politikoak suntsitu al dezake XXI.

mendeko kapitalismoaren agenda?

Zer zentzutan?

4. Zein dira pandemia bizkortzen

ari den erasoaren aurreko

erresistentziaren ardatz eta esparru

nagusiak?

28Gida Didaktikoa – I. Moduloa

5. OINARRIZKO MATERIALAK

Artikuluak eta argitalpenak:

Fernandes y Moreno (2021): Capitalis-

mo digital: dinámicas actuales de acumu-

lación y resistencias populares.

https://omal.info/IMG/pdf/podercorpre-

sistweb02capitalismodigital-.pdf

Hernández, González y Ramiro (2021):

Empresas transnacionales y derechos hu-

manos: coyuntura, debates y perspectivas.

https://omal.info/IMG/pdf/podercorpre-

sistweb03empresasderechos.pdf

Fernández (2019): Comprender lo global

para transformar lo cotidiano.

http://iparhegoa.eus/index.php/eu/

talaia/konstituzio-ekonomiko-berria-ka-

pitala-erdigunean/202-gonzalo-fernan-

dez-ortiz-de-zarate

Hernández, Ramiro (2019): Hacia un

nuevo espacio neofascista global.

https://www.elsaltodiario.com/fascis-

mo/hacia-un-nuevo-espacio-neofascis-

ta-global

Fernández (2020): El callejón del gato

capitalista. Disputas frente al poder

corporativo en la nueva normalidad.

http://omal.info/spip.php?article9282

Emakumeen Mundu Martxa (2020):

Crítica feminista al poder corporativo.

https://marchemondiale.org/index.

php/2020/08/06/critica-feminista-al-

-poder-corporativo/?lang=es

Ramiro y González (2020):

¿A dónde va el capitalismo español?.

https://www.traficantes.net/sites/default/

files/pdfs/TDS_UTIL_CAP_ESPA_web.pdf

Bideoak:

OMAL (2018): ¿Adónde va el capitalismo

español? (I, II eta III).

http://omal.info/spip.php?article8642

botere korporatiboa xxi. mendeko kapitalismoan. mutazioak pandemia-garaietan29