revista galega de pensamento feminista3/2008 prezo: 5 euros

Editorial

Denuncias e comentos

O Convenio de Varsovia, un compromiso contra o trfico de seres humanos en EuropaAna Luisa Bouza

Maha Nassar na memoriaLaura Gmez Lorenzo

O outro punto de vista Idoia Elfstrm

O sufraxio feminino a debate en Galiza: A constitucin de 1931Isabel Rodrguez Mate

Encontro internacional da Marcha Mundial das Mulleres en VigoZlia Garcia

[DoSSIER] Mulleres, arquitectura e espazo colectivoCoordina: Clara Brea

Muller no baoCruz Louzao e Mariola Fortuo

[ENtREVIStA] A praza Roxa. Un proxecto de reurbanizacin dun espazo pblico urbanoClara Brea

O lugar e os sentidos: Natureza e arquitecturaCruz Lpez Viso

Apuntamentos, enlaces e bibliografa sobre a arquitectura de xneroClara Brea

[ENtREVIStA] Muller, naturalmente Entrevista a Mara Garca Gmez, vogal de Muller e Medio Ambiente de ADEGAEstrela Villaverde

A monfortina Juana Daz Ferrer e as sas irms: As fillas da vivaMarisa Gonzlez Seoane e Beatriz Parga Massa

[LIBRoS] A polacaPatricia Arias Chachero

Sobre o sexo de pagoNanina Santos

O segundo sexo en galegoEstrela Villaverde

LembranzasParir na Galiza rural dos anos sesenta.Lita e o nacemento do seu primeiro filloAnna Amors i Pons

[ExPoSICINS] Aqu e agora! Novas formas de accin feministaCarme Nogueira

51

52

47

44

41

38

34

30

26

03

24

12

10

09

07

04

20

49

54

Revista Galega de Pensamento Feminista

Terceiro cuadrimestre, 2008

Apdo. 1058 Santiago de Compostela

www.andainamulleres.organdaina@andainamulleres.org

Consello de redaccin

Nadia lvarez FernndezAna ArellanoPatricia Arias ChacheroCelia Balboa GuerraDalila DopazoZlia GarciaLaura Gmez LorenzoPilar Prez ReySaleta de SalvadorNanina SantosIria VzquezEstrela Villaverde

Colaboran neste nmero

Ana Luisa Bouza,Laura Gmez Lorenzo,Idoia Elfstrm,Isabel Rodrguez Mate,Zlia Garcia,Clara Brea,Cruz Louzao,Mariola Fortuo,Cruz Lpez Viso,Estrela Villaverde,Marisa Gonzlez Seoane,Beatriz Parga Massa,Patricia Arias Chachero,Nanina Santos,Anna Amors i Pons,Carme Nogueira

Deseo grfico: cebra

Imprime: Grafisant, S.L.

D.L.: C-1.146-88

A publicacin deste nmero contou cunha subvencin da Concellara de Cultura e Centros Socioculturais do Concellode Santiago de Compostela

Andaina non se identifica necesariamente coas opinins dos artigos que aparecen nesta revista

50sumario

Nestes das a crise eco-nmica desbordou as tradi-cionais pxinas sepia dos xo-nais para ser o tema principal deconversa nos faladoiros dos ba-res e nas colas dos supermerca-dos. Non s aumentaron os pre-zos dos productos bsicos, tamnaumentou, e moito, o medo. Omedo a perder o traballo a que seesfumasen os aforros, a non po-der pagar os prazos do piso, docoche, ou do televisor Gastosou inversins acometidas nunmomento en que as entidadesbancarias competan ofre-cendo formas de financia-cin. Ata hai uns mesesconsumir a crdito era si-nnimo de benestar, pero agora cando de repente osdieiros se esfumaron nanube que as propias enti-dades crearon, non s cor-tan de golpe as ilusinsconsumistas, senn queademais os xuros das dbedascontradas aumentan par quesoben os prezos da gasolina, doleite, do pan E cando hai medo e crise a cadearacha sempre polos lugares misfebles, polos contratos temporaisou a tempo parcial, traballos ocu-pados na meirande parte por mu-lleres. Se ben ao inicio da crise aperda de postos de traballo se dei-xou sentir sobre todo entre os ho-mes, que son a maiora dos ocu-pados no sector da construcin edo autombil, agora xa estamosa percibir tamn unha forte ca-da do emprego no sector servi-zos, desde as perruqueras ao co-mercio, pasando polo servizodomstico e a hostalera. Son ostraballos peor remunerados e queofrecen os servizos mis prescin-dibles cando se trata de axustaras economas familiares. E tamnpara abondar na febleza, traballos

que ocupan a moitas mulleres in-migrantes.

E se aqu agora se empezan asentir os efectos da crise, nos pa-ses de onde procede unha granparte destas inmigrantes hai xatempo que a veen padecendo,porque antes dunha crise inmo-biliaria e dunha crise financeirahoubo una crise de materias pri-mas. Desde os seus cmodos des-pachos os especuladores antic-panse ao incremento da demanda,compran e venden colleitas andasen sementar, e soben os prezosdos alimentos, e o que por aqu

sentimos como un aumento dosprezos do pan e o leite, para moi-tos habitantes de frica ou deAmrica Central supuxo a fame.As remesas dos emigrantes con-vrtense entn nunha axuda im-prescindible. Remesas que pro-ceden de salarios que agora estnna corda floxa, porque cando otraballo escasea miramos mal aquen ven de fra a facelo, an-da que sexan mulleres dispostas a coidar dos nosos maiores ou alimpar as nosas casas por baixosalario, sen contrato nin seguri-dade de ningn tipo.

Asistimos case sen inmutarnos,moitas persoas mesmo agradeci-das, facilidade e premura conque os gobernos acudiron a salvaras entidades financeiras. Mesmoneste pas, despois de presentaruns orzamentos austeros esta-mos en momentos difciles, xa sesabe, mentres non hai cartos

para aplicar a lei de dependenciaou se limitan os gastos en edu-cacin, non hai problema para fa-cilitar prstamos as entidades financeiras, e salvo o Bloque e Es-querda Unida que votaron encontra, todo o resto do Parlamen-to estivo de acordo en que habaque dar unha sada s crises dosbancos. Unha crise de tal enver-gadura que nin sequera despoisde varios meses hai quen lle poacifras, creada por especuladoresque se enriqueceron, e moito, conela e aos que ningun vai pedirresponsabilidades. Entre Europa

e Estados Unidos sonmoitos miles de millnsos que se investirn nestaoperacin de rescate, ci-fras que escapan ima-xinacin da maiora, pe-ro en todo caso bastantemis do que sera preci-so para paliar a fame domundo. Hai quen ve entodo isto o fin do sistema

capitalista, polo menos tal e co-mo ata agora estaba deseado. Algns gobernantes dos pasesmis ricos ou de maior potencial,co de Estados Unidos como anfi-trin, reunronse no mes de no-vembro para desear solucins,pero, no fondo, non se trata misque de aquilo que xa propuxo Giuseppe Tomasi di Lampedusa,moito antes: Algo debe cambiarpara que todo siga igual. O pas-tel saboroso como para com-partilo. Farn un molde novo deaparencia distinta, que presenta-rn en papel de cores rechaman-tes e con msica sobre pentagra-mas solidarios, pero cos mesmosingredientes: usura, rapina e es-poliacin de recursos dos mis humildes. E as seguiremos men-tres continuemos sen inmutar-nos, agardando pola seguinte crisee aumentando a distancia entrericos e pobres.

3

Editorial

4denuncias e comentosOs Nobel alternativos

Os Nobel alternativos, preceden aos outros No-bel. A Fundacin Right Livelihood Award decidiuoutorgar o Nobel 2008 ao matrimonio indio com-posto por Krishnammal Jagannathan e o seu mari-do Sankaralingam, e a outras tres mulleres mis quetraballan e loitan para mellorar o mundo:

Krishnammal Jagannathan unha activista, co-fundadora co seu marido da organizacin LAFTI, aprol da xustiza social na India. Ambos son seguido-res de ideas de Gandhi. Levan mis decincuenta anos loitando pola distribu-cin da terra que agora renen nesa Or-ganizacin Terra para a Liberdade dosCampesios, que tamn promove in-dustrias locais e facer fronte a moitosproxectos das multinacionais.

Mnica Hauser, unha xinecloga su-za, filla de pais italianos, que leva misde vinte e cinco anos vivindo en Ale-maa. O seu traballo con mulleres vti-mas de violacins en pases en guerra oucrises blicas mereceu a concesin des-te premio. En 1992, cando a guerra deBosnia, crearon Medica Mondiale. Des-de entn traballaron con mis de 70 000mulleres e nenas traumatizadas en Ko-sovo, Congo, Liberia, Afganistn

Asha Hagi, unha activista somal quexogou un importante papel na organi-zacin e participacin das mulleres naloita contra a marxinacin, a pobreza ea violencia. A organizacin creada en1992 resultou importante para a partici-pacin das mulleres nas negociacins depaz no 2000.

Amy Goodman, a que premian porpromover un modelo innovador de xor-nalismo poltico independente, co quese fan ouvir as voces normalmente ex-cludas dos medios convencionais. Fun-dadora e presentadora do programa De-mocracy Now xurdido en 1996 e emitidopor unha estacin de radio; hoxe en daretransmtese a travs de 700 redes deradio e TV.

Esther Gonzlez Garca, concelleira e nmerodous do PP na Corua, sacou a relucir a sa rique-za de vocabulario e as sas avanzadas ideas arredorde como e quen crea linguaxe.

Lendo en voz alta nunha xunta da corporacinmunicipal o Regulamento do Servizo de Atencin Infancia, ao toparse coa expresin familias mo-noparentais ou monomarentais fixo un alto e co-mentou: Isto unha imposicin da Mesa pola Nor-malizacin Lingstica porque eu nunca escoitei talpalabra. E iso que psicloga!

Teresa Portela (Aldn, Cangas, 1982), piragista deelite cun montn de premios s sas costas, reman-do en K1 e K4. Aqu a temos, con outras tres remei-ras, nos Xogos Olmpicos de Beijing 2008, onde ob-tiveron un quinto posto.

Teresa Portela primeira pola dereita.

As mulleres de Kirca, un lugar dunharexin ao sur de Turqua, cansas de terque percorrer 13 quilmetros para abastecerse de auga e fartas de que nin-gun fixese nada para axudalas, deci-diron non deixar entrar aos seus mari-dos nos dormitorios e presentaron a

iniciativa ao gobernador da rexin. Este tipo de ini-ciativas xa ten precedentes en Turqua. En 1983 unhapelcula retratou unha folga semellante. No ano 2001no lugar turstico de Sirtkoy, en Anatolia, as mulle-res tamn pecharon as portas dos seus dormitoriospara os maridos at que non se resolvese a cues-tin da auga e A verdade... parece que lles d re-sultado!

5Consiga peitos novos nesta pista de baile

Conseguir corpos carta ten tomado tales airesde normalidade que lancetas, implantes, botox e ou-tras posibilidades pululan por calquera lado.

Non se trata de aceptar a nosa encarnadura se-nn de cortar, estirar, encoller, anchear, suprimirComo se estivsemos falando de cousas e non decorpos, dos nosos corpos.

Unha discoteca en Arxentina hai moitas que ofan sortea implantes, as, como ledes: Consiga pei-tos novos nesta pista de baile. Uf, que medo!

O goberno italiano presidido por Berlusconiaprobou a mediados do mes de setembro e por de-creto lei severas penas para as prostitutas e para osseus clientes. Mara Carfagna, ministra de Igualda-de, presentou a idea en rolda de prensa xunto aos ti-tulares de Xustiza e Interior. O obxectivo eliminara prostitucin de ra. Que ningun pense que vanir aos pisos, aos hoteis, s casas, aos salns de ma-saxes, aos clubs de estrada, porque en Italia a pros-titucin non delito. O que si vai ser delito, a par-tires de agora, exercela en lugar pblico, porquecausa alarma social, ou iso din. Trtase de que a pros-titucin non se vexa e que as prostitutas, carentesde dereitos, sexan, a partires de agora, mis opacaspara as poder abusar mis delas.

As declaracins das ministras e o decreto lei doGoberno mereceron a crtica de diversas asociacins:Critas italiana, Save the Children, Grupo Abele, Onthe Road ou Comune Venecia. Nun comunicadoafirman que: Prohibir a prostitucin nas ras sig-nifica obrigar a quen se prostite a facelo en apar-tamentos onde quen explotado, vaino ser mis, in-visible para as forzas da orde e os servizos sociais.

Ademais declaracins de Mara Carfagna sobre avenda do propio corpo suscitaron o sarcasmo deCarla Corso, fundadora do Comit para os dereitosdas prostitutas, que lle lembrou a ministra cando vi-va do seu corpo como modelo facendo calendarios.

A hipocrisa social as! Que non se vexa que senon vemos, non existe. Nada importa o que diganas prostitutas sobre a sa autonoma e sobre o seudereito a que se negocien espazos pblicos para po-der traballar con tranquilidade.

Franoise Demulder (1947-2008), francesa, de-dicada desde moi nova ao fotoperiodismo, sinala-damente en Oriente: Vietnam, Iraq, Camboia, L-bano, Irn. A sa obra, valente e oportuna, sempreen primeira lia, d conta das guerras, do sufrimento,da violencia, do horror e das loitas e a dignidade hu-mana para sobrevivir en semellantes situacins.

Foi a primeira muller en gaar o prestixiosoWorld Press Photo, en 1977, cunha fotogarfa rea-lizada en Palestina.

Levaba doente desde 2003 e como estaba inmo-bilizada para traballar os colegas de profesin doa-ron un negativo para poxalo, o que lle permitiu ac-ceder ao tratamento preciso para o seu cancro demedula espial. A sa compaeira Genevive La-moroux comunicou a sa morte o 4 de setembrono hospital en Levallois-Perret, nun barrio perifri-co de Pars.

Manifesto en Defensa da Convivencia Lingstica

Aqu tes unha foto de algns dos membros rele-vantes que presentaron o Manifesto en Defensa daConvivencia Lingstica o 23 de xullo no Auditoriode Galicia, en Compostela. Mira ben, repara en to-dos os detalles. Ocorreseche algo?

denuncias e comentos

Exiliadas en San Simn

De esquerda a dereita: Dora Carcao, Mariv Vi-llaverde, Teresa Alvajar, Joaquina Dorado, Carmi-a Tagea e Silvista Mestre. Os das 19 e 20 de xu-llo foron protagonistas na Illa de San Simn noencontro de Mulleres Exiliadas, coordenado por Au-rora Marco.

Encontrarse, falar e contar a un pblico nume-roso as peripecias vividas desde a obriga do exilio apartires de 1936. A sa memoria e os seus relatos te-en sido unha fonte de primeira orde para coecero papel das mulleres na guerra do 36 e no exilio.

Peque Varela est tendo unmerecido xito coa sa curta1977, nela conta a vida dunharapaza na procura da sa iden-tidade sexual nunha pequena vi-la como Ferrol.

Despois de que no ano 2007fose rexeitada no festival de cur-tas compostel (Curtocircuto) eno festival corus (Mundos di-xitais), foi seleccionada entremis de 5000 curtametraxespara o Festival de Sundance, ondecompetiu con outras 82 cintasno apartado de animacin. Ade-mais tivo mencin de honra noFilminho a festa do cinema ga-

lego-portugus celebrado en Vila Nova da Cerveiraen xullo de 2008 e premio no festival de videocrea-cin do Condado.

Ela est toda chea, porque na sa curta apareceo barrio de Caranza, en Ferrol, onde se criou.

A curtametraxe dura oito minutos e as que a vi-mos na sesin de cine dos encontros de Outras vocesfeministas, en Panxn, en maio de 2008, s podemosdicirvos que paga a pena.

E que saibades, como curiosidade, que Europressna sa edicin dixital titula: El realizador gallegoPeque Varela... E non pensedes que unha grallado titular, porque na noticia Peque Varela segue sen-do un realizador.

Non encontro adxectivos que cualifiquenacertadamente o que estamos vendo: a ban-ca, afeita a exercer a usura prstamos a xuros de-sorbitados e a manexar cartos sen taxa proceden-tes dos aforros de milleiros de persoas necesitaque sexa o Goberno quen lle salve a situacin, des-pois das falcatruadas s que se teen dedicado coscartos dos demais.

Teen dificultades, seica, e o Goberno acode aorescate poendo fondos pblicos ao seu dispor. Aun interese ridculo, sen control. As, pola sa lindacara!

E Por que non vai o Goberno en axuda das per-soas en paro?, dos salarios mnimos, dos indixentes,dos inmigrantes sen papeis, das prostitutas sen de-reitos, dos xitanos a quen tanta xente empurra e nonquere ter de vecios, dos pensionistas con pensinsridculas, dos que non poden cunha hipoteca para aprimeira e modesta vivenda Soltando igualmen-te eses millns de euros dos contribuntes.

Ou que lles preguntaron que preferan e a maio-ra dixo que aos bancos, por favor, ddelle os cartosaos bancos?

Nada menos que entre 30 000 e 50 000 millnsde euros!

Supoo que todo para emular o que fixeron ou-tros gobernantes polo mundo adiante, por exemploo deses 700 000 millns de dlares de cartos pbli-cos para sacar a flote Wall Street.

denuncias e comentos

6

En abril de 2003, o Comit deministros do Consello de Europaencargou a redaccin dun conve-nio internacional para a loita con-tra o trafico de seres humanos cen-trado especificamente nos dereitoshumanos das vtimas e na preven-cin, a investigacin e a coopera-cin internacional na proteccin avtimas e testemuas. Publcase enmaio de 2005 en Varsovia co n-mero 197 o texto final, pero non

entrou en vigor at febreiro de2008, cando se cumpre o requisitomarcado no seu artigo 42 da nece-sidade de 10 estados asinantes, dosque 8 fosen membros do Consellode Europa. No momento da en-trada en vigor ratificaran o conve-nio Albania, Austria, Bosnia Her-cegovina, Bulgaria, Croacia, Chipre,Dinamarca, Eslovaquia, Francia,Xeorxia, Moldavia, Noruega e Ro-mana e asinaran pendente de rati-

ficacin Andorra, Armenia, Blxica,Finlandia, Alemaa, Grecia, Hun-gra, Islandia, Irlanda, Italia, Le-tonia, Luxemburgo, Malta, Mon-tenegro, Pases Baixos, Noruega,Polonia, Portugal, San Mario, Ser-bia, Eslovenia, Suecia, ex RepblicaIugoslava de Macedonia, Ucrana,Reino Unido.

O estado espaol non se tiaanda adherido daquela, cousa quefixo o 9 de xullo de 2008. Supn o

7

ANA LUiSA BOUzA

O Convenio de Varsovia,un compromiso contra o trfico de seres humanos en Europa

compromiso de adaptar s medi-das e orientacins do convenio apoltica do Estado en relacin coaloita contra o trfico de seres hu-manos en toda a sa amplitude.

O convenio establece das es-truturas internacionais de vixilan-cia da sa aplicacin, o Comit dasPartes formado por estados asi-nantes e GRETA (grupo de persoasexpertas independentes). Sobre odesenvolvemento desta parte ins-trumental ten Amnista Interna-cional publicadas en novembro de2007 14 recomendacins que subs-cribo totalmente e se poden mirarna paxina web da organizacin, asque non entrarei mais no tema.

Sobre a orientacin das medi-das concretas de loita contra o tra-fico de seres humanos si creo queas feministas temos algo que dicir,e mis cando, a raz desta sinatura,empeza a rodar un borrador deplan contra a trata de persoas confins de explotacin sexual por par-te do Ministerio de Igualdad espa-ol que se contrad nalgunha daspropostas coa orientacin do pro-pio Convenio de Varsovia.

Entendo que se adopta coa si-natura a terminoloxa e definicinsque aparecen no convenio e polotanto falaremos de trata ou trficode seres humanos (e non s de mu-lleres) e entenderemos por tal: acontratacin, transporte, traslado,aloxamento ou acollida de per-soas mediante ameazas de reco-rrer forza, recurso forza ou cal-quera outra forma de obrigacin, mediante rapto, fraude, engano,abuso de autoridade ou dunha si-

tuacin de vulnerabilidade ou me-diante a oferta ou aceptacin de pagos ou vantaxes para obter oconsentimento dunha persoa quetea autoridade sobre outra con fi-nes de explotacin; e con fins nons de explotacin sexual, sennque: A explotacin incluir, comomnimo, a explotacin da prosti-tucin allea ou ben outras formasde explotacin sexual, o traballoou servizos forzados, a escravitu-de ou prcticas similares escravi-tude, a servidume ou a extraccinde rganos.

A referencia exclusiva s mulle-res como vtimas do TSH fai queesquezamos que homes e, sobretodo, criaturas (persoas menoresde idade) poden ser tamn vtimas.A abordaxe, como marca o conve-nio 197 debe garantir que calque-ra accin ou iniciativa no campoda loita contra a trata de seres hu-manos debe ser non discrimina-toria e tomar en consideracin aigualdade entre mulleres e homes,e ter ademais un enfoque baseadonos dereitos da infancia.

A identificacin da trata exclu-sivamente coa prostitucin supn,por unha banda, limitar o campode actuacin, xa que moitas per-soas (e moitas delas mulleres) sontraficadas para outros sectores e ac-tividades; pero, ademais, pode re-sultar especialmente confuso senon se incorpora a expresin pros-titucin forzada, xa que unha par-te sen cuantificar das mulleres queexercen a prostitucin non proce-den do TSH e non son forzadas afacelo.

A asistencia s vtimas o prin-cipal obxecto do convenio. Propna creacin dunhas garantas e re-cursos especficos para a sa aten-cin. A consideracin de vtima deTSH d lugar a dereitos, polo quese deben realizar os estudos e pro-cedementos precisos para aca-dar procesos de identificacin eacreditacin rigorosa das vtimas,nomeadamente cando se fala depersoas menores de idade, para ga-rantir que os recursos se dirixen aquen efectivamente ten dereito a eles. Estas medidas de atencinnon deben ademais quedar subor-dinadas vontade da vtima de ac-tuar como testemua.

O artigo 19 do convenio entrana cuestin da criminalizacin daclientela dos servizos procedentesde TSH, pero sempre cando se de-mostre o coecemento previo des-ta situacin de trfico. Non pode-mos esquecer que esta clientelapode ser considerada en primeirolugar como axente colaborador naidentificacin e denuncia de situa-cins de TSH, xa que as mis dasveces son o primeiro contacto en-tre a persoa traficada e o exterior.Polo tanto debe ser obxectivo prio-ritario das campaas de preven-cin e loita contra o TSH.

O convenio aporta unha novaperspectiva na intervencin pbli-ca na loita contra a TSH que segu-ramente ser debate pblico nosvindeiros meses e a visin dos fe-minismos debe ter, ter sen dbi-da, grande protagonismo.

8

Sobre a orientacin das medidas concretas de loita contra o trafico de seres humanos si creo que as feministas temos algo que dicir, e mis cando, a raz desta sinatura, empeza a rodar un borrador

de plan contra a trata de persoas con fins de explotacin sexual

9Maha Nassar

Coecina durante esta visita, a travs danosa comn amiga Marisa Gonzlez Seoa-ne. Malia a sa apertada axenda, Maha foixenerosa co seu tempo, compartimos un xan-tar, un pequeno paseo e unha longa en-trevista para Andaina.1 Curtida na dura si-tuacin coti de resistencia do seu pobo, eespecialmente na das que pagan o mis altoprezo, as mulleres, a tenacidade formabaparte do seu carcter, trazo que conxugabacun esprito crtico, cunha gran lucidez nasideas e cunha clara e fluda exposicin dasmesmas. Sentase respectada pola sa socie-dade nas demandas de dereitos bsicos paraas mulleres, porque xa acadara credibilidadecomo esquerdista na loita de autodetermi-nacin. Era tranquila, doce, agarimosa e aco-lledora no trato. Isto proporcionballe unhagran capacidade de empata coas persoas.

A Maha, segundo me transmite Marisa,gustballe formular unha pregunta en espa-ol, por qu no? En canto forma, posible-mente lle gustase a sonoridade. Sobre o con-tido, interpretmola como o cuestionamentoinicial dunha mente aberta ante unha posi-bilidade que comeza a valorar.

O traballo feito perdura, que os teus so-os sobrevivan, adeus Maha.

1 Entrevista publicada en Andaina, nm. 41(vern de 2005), pp. 27-31.

O pasado da 10 de outubro deste ano 2008finou Maha Nassar, Um Wadie, aos 54 anos,tras unha longa enfermidade, na cidade cis-xordana de Ramallah.

Maha Nassar foi unha valente e valiosaactivista do feminismo en Oriente Medio, daautodeterminacin de Palestina e do proce-so de paz, moi coecida tamn fra do seupas.

Naceu o 10 de xuo de 1954 en Xerusa-ln, nunha familia cristi. Fixo a carreira deFsica na Universidade de Birzeit, onde par-ticipou activamente na organizacin da Fron-te Popular pola Liberacin de Palestina.

Dende a poca de estudante foi detida envarias ocasins polas forzas de ocupacin,estivo na cadea, e s veces permaneceu bai-xo obrigado arresto domiciliario.

Traballou como profesora de fsica nunhaescola ata a sa dimisin, para poder pres-tarlle dedicacin completa causa das mu-lleres (obtivera tamn o postgrao de Msteren Estudos da Muller).

Formou parte do estabelecemento daUnin de Comits de Mulleres Palestinas noano 1980, foi escollida como presidenta des-te organismo en 1994 e reelixida en das oca-sins mis, desempeando o cargo ata o seupasamento.

A mediados do mes de marzo de 2005Maha fixo unha breve xira por distintas ci-dades e vilas do estado espaol con JuaniRishmawi (espaola de nacemento, quenexerca de esforzada intrprete). En Xixnrecolleu o Premio Pasionaria, na sa XII edi-cin, concedido pola rea da Muller de Izquierda Unida Unin de Comits de Mu-lleres Palestinas. Estivo tamn en Compos-tela, invitada pola Asociacin Galicia porPalestina, onde foi recibida no parlamento eno concello.

LAURA GMEz LORENzO

na memoria

As mulleres que son intelec-tualmente activas foron conside-radas perigosas ao longo da histo-ria. difcil de entender, porquerealmente, contra que atentaron?Seguramente, o nico perigo seraa consecucin da liberdade para simesmas como persoas e para as de-mais como xnero. Non sera misinteresante para todos, e non s pa-ra os homes, senn para a huma-nidade, que se tivesen aceptado ascapacidades creativas, de pensa-mento, de accin femininas? Queestas tivesen podido crecer sen cen-suras, sen aprendizaxes previas con-dicionantes, sen a carga histricada que vai ser difcil desfacerse po-la sa inercia de sculos? A histo-ria, perdeu a metade das sas ener-xas desperdiciando unha visin do mundo distinta. E ademais, es-te mundo soterrado foi explicado,cando o foi, con palabras que nos

son alleas, interpretadas tamn des-de a distancia.

cansia, decepcionante (perotamn estimulante como reto) acontinua supeditacin de grandescreadoras personalidade dun ho-me: Camille Claudel, Dora Maar,Natalia Goncharova, Frida Kahlo;e as como arquitectas, EileenGray, Lilly Reich, Charlotte Pe-rriand, Marion Mahony Griffin,Denise Scott Brown..., por falar dal-gunhas contemporneas. Inclusomoitas veces chgase mis al, mu-lleres asaltadas intelectualmente,o masculino nutrndose do ideariofeminino e facndoo seu sen nin-gn tipo de escrpulo. O home tenun maior peso social, simplemen-te pola sa condicin de xnero.Este feito protxeo.

As artistas, moitsimas veces as-manse historia cun ttulo secun-dario, secundario no sentido de que

para recoecelas hai que vincula-las; parece que por si mesmas nontean un autntico valor (cedidasdo pai ao marido, do analfabetis-mo dependencia dun ente crea-dor masculino). Esta relacin, fillade, amante de, esposa de... cu-riosa, porque vn determinada po-la preposicin de, que a que ser-ve para indicar pertenza, xusto onexo que as relaciona significa pro-

10

O outropunto de vista

iDOiA ELFSTRM

1.

piedade. Evidentemente foronamantes, fillas, esposas... e todasforon relacins frutferas e rec-procas. Por iso, difcil de crer arealidade que perdura escrita notempo. Que neste intercambio fo-ran sempre eles os tocados pola ca-tegora artstica plena e que, encambio, a obra das sas compa-eiras permanecera na sombra, enconcreto sa. Os artistas traba-

llan e as artistas divrtense?, nonpoden ser tomadas tan en serio?Por que non adquiren tamn estacalidade e por que os seus nomesnon se consideran dignos da histo-ria con maisculas?

Tantsimas veces podemos lerou escoitar que s mulleres artistase/ou arquitectas non se lles ten va-lorado o suficiente ou que non te-en sido recoecidas na sa xusta

naicias perfectas... ou displicen-tes prostitutas. Mentres ao homereservbaselle un destino incertocheo de desafos, tentos, aprendi-zaxes, praceres... Quizais non se-xa entn un problema tan s deeducacin. At onde debemos re-troceder para comprender cal foio fallo de base?

Neste sculo XXI, as mulleres de-beramos alcanzar certas cotas deprotagonismo absoluto. Certascousas cambiaron na poca actual.Xa no sculo XIII tratouse de dis-tinguir cales eran os trazos que con-formaban a identidade feminina naquerela de mulleres, desde un puntode vista conceptual, filosfico e po-ltico. As como a historia de mu-lleres est asociada ao feminismo,o movemento obreiro estao ao so-cialismo, o que quere dicir que co-mo outras minoras (e non seremosunha minora por unha cuestinde nmero) temos a necesidade decrear un corpus terico para revi-vir o pasado no escrito, cal foi o seudesenvolvemento e poder com-prender as, a situacin actual. preciso conquistar a nosa liberda-de en todos os mbitos. Xa que evidente que os homes e as mu-lleres non somos iguais, pero siequivalentes, igual de capaces. Ehai unha premisa de base que haique mudar: que o home no no-so mundo o un, e a muller o outro,a diferenza.

11

s mulleres que son intelectualmente activas foron consideradas perigosas ao longo da historia

1. Camille Claudel2. Marion Mahony Griffin3. Dora Maar4. Charlotte Perriand5. Natalia Goncharova6. Eileen Gray

3.

6.

medida pola importancia dos seustraballos. A pesar de estar alturade tantos outros artistas. curiosoque se lle conceda mis importan-cia ao xnero que calidade dostraballos. Volvemos ao punto deinicio, por que todo este temor?

No pasado, at o sculo XIX, oco-rre que o coecemento intelectualfeminino pertenca a unha elite,aquelas eruditas mis prximas aopoder encontraron tantas mis di-ficultades para chegar a destacarnun mundo de intereses dirixidopor homes. E tndose destaca-do tantos audaces artistas da masaera imposible que ocorrera de igualmaneira co sexo oposto, xa que agrandsima, por non dicir abafan-te maiora, foron educadas para se-ren mullercias, amias de casa,

5.

4.

2.

12

O 14 de abril de 1931, tras coe-cerse os resultados das eleccinsmunicipais celebradas dous das an-tes, Alfonso XIII decide abandonarEspaa e un goberno provisionalpresidido por Alcal Zamora pro-clamou a II Repblica.1

Entre as primeiras medidas le-vadas a cabo por este novo go-berno, estivo presente a cuestinda igualdade poltica e xurdica fe-minina. As, o 8 de maio de 19312

emitiuse un decreto no que se con-cedeu o voto a todos os homesmaiores de 23 anos e se declaraba

elixbeis a clrigos e mulleres, co-mezndose a erradicar os impedi-mentos legais que separaban mu-ller da actividade poltica. Nestefeito tiveron unha notable influen-cia tanto as incesantes proclamasen favor do dereito ao sufraxio fe-minino desde distintos sectores dasociedade espaola ao longo do pri-meiro terzo do sculo XX, como apresenza deste dereito en nume-rosos pases do entorno occidental.

Porn, se analizamos os deba-tes recollidos na prensa da pocaobservamos como perdura anda

iSABEL RODRGUEz MATE

O sufraxio feminino

1 As eleccins municipais celebra-das o 12 de abril constituron na prc-tica un referendo sobre a institucinmonrquica. Se ben o cmputo globalde concelleiros era claramente favo-rable monarqua (41.224 fronte a39.248 do bloque republicano), en 41das 50 capitais de provincia do estadotrunfou a coalicin antimonrquica.En SANCHEZ-ARCILLA BERNAL, J.: His-toria del Derecho. Instituciones poltico-administrativas, Madrid, Dykinson,1995.

2 DOMNECH, A.: El voto femeni-no, Cuadernos de Historia 16 (Grupo16, Madrid), nm. 163 (1985), p. 21.

Faro de Vigo, 04/10/1931

sectores. Para ilustrar esta afirma-cin vexamos por exemplo o se-guinte fragmento publicado no Fa-ro de Vigo:

Con criterio que encontramos enprincipio elogiable, el Gobierno de laRepblica ha empezado a abrir laspuertas de la vida poltica y ciudadanaa la mujer espaola. Le dio acceso pri-meramente a los cargos pblicos.Concedile luego la elegibilidad elec-toral. Este propsito adolece sin em-bargo de una parsimonia inexplica-ble. Se concede a la mujer, es cierto,los derechos pasivos en la vida elec-toral, pero meticulosamente se le sus-traen los activos. Y ello equivale a ne-garle de hecho su capacidad poltica.

No es cosa de discutir sobre elprincipio democrtico del sufragio fe-menino. Y menos an en un rgimencomo el instaurado entre nosotros, attulo de democracia y libertades po-

estando presente no debate p-blico, e sera obxecto dunha aca-lorada batalla4 parlamentaria nasCortes constituntes.

Nestas novas Cortes, votadas nasa primeira volta o 28 de xuo enunha segunda o 5 de xullo, resul-taron elixidas tres deputadas de 10includas nas listas de 13 circuns-cricins en todo o estado: ClaraCampoamor, polo Partido Radi-cal, elixida por Madrid, VictoriaKent polo Partido Radical-Socia-lista, tamn elixida por Madrid, eMargarita Nelken (eleccin que foiimpugnada nun principio) polo Partido Socialista Obrero Espaol(PSOE) e elixida por Badaxoz.5

En Galiza, s estiveron presen-tes as mulleres nas candidaturas

13

3 Comentarios de la prensa ma-drilea. Por que no se concede el vo-to a la mujer? Pregunta El Debate, Fa-ro de Vigo, 23/VI/1931, p. 1.

4 Nestes termos exprsase ArturoMori na sa Crnica de las Cortes cons-tituyentes, Madrid, Aguilar, 1933: Unabatalla parlamentaria de altura que ha-ba de dirigir, con su tesn, una mu-jer, puesto que de la mujer se trataba.Y decimos dirigir, porque aunque elladefenda el criterio feminista, con sugente, en la que estaban los socialis-tas, y no, en cambio, los radicales, par-tido al que pertenece la diputada, loque realmente era llevar la batuta de las altas y bajas del debate. Habaestudiado bien el problema, y estabadecidida a que no fuera uno ms delos aplacados. Nos estamos refirien-do, como podr suponerse, a la seo-rita Campoamor.

5 VILLALAN GARCA, P.: Mujeres enlas candidaturas electorales. 1931-1936,Cuadernos Republicanos, nm. 47.

As mesmo, esta exclusin inicial do sufraxio activofeminino dara lugar a que esta cuestin seguise

estando presente no debate pblico, e sera obxectodunha acalorada batalla

unha desconfianza cara madurezdas mulleres para participar nos es-pazos de decisin poltica. As, fi-cara anda pendente, e sera ob-xecto de numerosos debates, orecoecemento do sufraxio activofeminino.

Neste sentido, son numerososos exemplos de caricaturizacin dasmulleres amosndoas como frvo-las, febles e incapaces de abordarcon criterio propio a reflexin po-ltica. Non obstante, tamn pode-mos rastrexar unha anda tmidamudanza na caracterizacin do x-nero feminino por parte dalgns

lticas. Ni de invocar siquiera la rutaprogresiva que en este punto ha se-guido el constitucionalismo contem-porneo de Europa y Amrica. In-glaterra con todos sus dominios,Alemania, Austria, Checoslovaquia,Holanda, los Pases Blticos y Escan-dinavos, los Estados Unidos de Am-rica. En todas partes, hasta en Rusia,la mujer est equiparada a las masasmasculinas en lo que al sufragio con-cierne. An en pases de menor am-plitud democrtica como Blgica lasmujeres participan activamente enlas elecciones municipales.3

As mesmo, esta exclusin ini-cial do sufraxio activo feminino da-ra lugar a que esta cuestin seguise

La Voz de Galicia, 04/10/1931

a debate en Galiza: A constitucin de 1931

electorais s eleccins constitun-tes de 1931 nas provincias da Co-rua e Pontevedra. No tocante primeira, foi presentada D. Ibarruri,polo PCE, que ademais de ser can-didata por esta circunscricin ta-mn o fixo por Bizkaia capital, Alacant, Barcelona capital e Las Pal-mas. Con respecto a Pontevedra,

A principios de setembro de1931, momento no que se presen-ta o Proxecto de Constitucin sCortes, estas das disposicins re-collronse no artigo 34:9

Los ciudadanos de uno y otro se-xo, mayores de 21 aos tendrn losmismos derechos electorales, con-forme determinen las leyes.

la repblica trajo lo que no trajo lamonarqua sentir mayores fervoresrepublicanos. Es decir: que ahora nolos va a sentir.11

A mediados de setembro de1931 deu comezo a discusin sobreos artigos do proxecto de Consti-tucin. Ao longo das distintas se-sins fronse debatendo as diver-

14

incluirase nas listas a ConcepcinAlfaia, polo Partido Radical Agra-rio, e que sera a nica muller pre-sente nas candidaturas dereitistasen todo o estado.

No referente aos resultados elec-torais, Concepcin Alfaia foi a mu-ller mis beneficiada, con 9127 vo-tos.6 D. Ibarruri acadou 338 votosna Corua, un resultado moi infe-rior ao acadado en Bizkaia (4065),mais superior aos 185 votos en Bar-celona, e os 156 en Las Palmas.

Unha vez constitudas as novasCortes, encargouse a unha comi-sin presidida polo penalista Jim-nez de Asa a redaccin do Pro-xecto da nova Constitucin. Enrelacin aos dereitos polticos e ci-vs femininos, ademais do artigo25,7 esta comisin incluu dous ar-tigos no anteproxecto presentado:

Art. 20: Todos los ciudadanos par-ticiparn por igual del derecho elec-toral, conforme determinen las leyes.

Art. 34: Tendrn derecho al vototodos los espaoles mayores de 23aos, as varones como hembras.8

Finalmente, na redaccin defi-nitiva deste artigo 34 modificara-se s a idade electoral, que se es-tableceu en 23 anos para ambossexos.

A prensa galega destes das dconta da transcendencia que tive-ron estes debates en todo o estado,xa que se trataba, como expresouVictoria Kent, de dar o negar elvoto a ms de la mitad de los indi-viduos espaoles.10 Neste sentido,se ben a granmaiora dos sectoresda Cmara recoeca a inxustiza denon inclur s mulleres na novaconxuntura de democracia e igual-dade que representaba a Repblica,algns integrantes de grupos re-publicanos e da esquerda manifes-taban o seu temor a que a influen-cia clerical na muller puidera serdeterminante para o triunfo das formacins conservadoras. Entreeles atopbase Victoria Kent:

La seorita Kent deca que la con-cesin del voto era cuestin de opor-tunidad, y que cuando la mujer re-coja el fruto de la repblica y vea que

6 VILLALAN GARCA, P, op. cit., p. 17.7 Este artigo recolla o principio xe-

ral de que non sera constitutivo de pri-vilexio xurdico: a natureza, a filiacin,o sexo, a clase social, a riqueza, as ide-as polticas ou as crenzas relixiosas.

8 CAPEL MARTNEZ, R. M.: El sufra-gio femenino en la 2 repblica espaola,Granada, Secretariado de publicacio-nes de la Universidad de Granada,1975.

9 GARCA MNDEZ, E.: La actuacinde la mujer en las Cortes de la II Repbli-ca, Madrid, Ministerio de Cultura,1979, p. 54.

10 MORI, A.: Crnica de las Cortesconstituyentes, Madrid, Aguilar, 1933,p. 224.

11 Desde Madrid. El voto de la mu-jer, Faro de Vigo, 8-X-1931, p. 10.

sas emendas ao articulado do pro-xecto, e a fins de setembro inaugu-rouse o debate do artigo 34. A esterespecto, presentronse o da 30das emendas: a do seor Ayuso,do Partido Republicano Federal,que non foi tomada en considera-cin polo seu contido impropio:

El Pueblo Gallego, 18/02/1936 El Pueblo Gallego, 18/02/1936

Finalmente, na redaccin definitiva deste artigo 34 modificarase s a idade electoral, que

se estableceu en 23 anos para ambos sexos

Los ciudadanos varones desde losveintitrs aos y las hembras desdelos cuarenta y cinco tendrn los mis-mos derechos electorales conformedeterminen las leyes.12

E por outra banda a defendidapor Guerra del Ro, que pretendaaprazar a cuestin do voto femini-no alegando entre outros motivosque este feito poda poer en peri-go a estabilidade da Repblica. Afavor desta ltima emenda vota-ron os radicais, os radicais-socia-listas e Accin Republicana; e encontra, os grupos de dereita e a mi-nora socialista. Finalmente, rexei-touse a emenda con 153 votos fron-te a 93.13

Desbotadas estas das emendas,s restaba iniciar a votacin defi-nitiva do artigo. No momento dasa ratificacin estaban presentesna Cmara un 60% dos deputados,e o resultado final foi de 160 votosa favor e 121 en contra. No casogalego, s se atopaban presentes26 deputados dos 47 existentes(55,3%). Deles, 16 votaron a favor

15

E por outra banda a defendida por Guerra del Ro, que pretenda aprazar a cuestin do

voto feminino alegando entre outros motivos que este feito poda poer en perigo a

estabilidade da Repblica

12 GARCA MNDEZ, E., op. cit., p. 56.13 GARCA MNDEZ, E., op. cit., p. 58. La Voz de Galicia, 02/11/1933

Faro de Vigo, 18/02/1936

(61,5%) e 10 (38,5%) en contra.14

Tomando en conta a porcentaxede votos afirmativos, vemos comoGaliza est dentro da media dos te-rritorios do estado, con arredor dedous terzos dos votos afirmativos.No conxunto estatal, tan s hai al-gunhas excepcins a esta regra xe-ral, como o caso de Castilla la Vie-ja onde houbo 17 votos negativosfronte a 16 afirmativos, ou Murcia,con 9 votos negativos fronte a 4afirmativos.

Para ilustrar este feito, vexamosunha relacin dos deputados gale-gos que votaron en favor e en con-tra da concesin do sufraxio acti-vo e pasivo s mulleres:15

16

14 Este elevado ndice de absentis-mo dos deputados era relativamentehabitual entre os representantes de te-rritorios fisicamente afastados de Ma-drid; as, tan s 21 deputados catalnsdun total de 53 acudiron votacin,ou 3 de 7 navarros.

15 Elaboracin propia a partir da lis-ta realizada por Rosa Mara Capel pa-ra o conxunto do estado.

A Nosa Terra, nmero solto especial, Novembro de 1933

El Pueblo Gallego, 21/11/1933

Se facemos unha estimacindestes datos por provincias, A Co-rua foi a que tivo un maior ndi-ce de votos afirmativos entre os de-putados presentes no hemiciclo: de9 votaron a favor 8 (88,8%). EnPontevedra votaron afirmativa-mente 6 deputados (75%) e en con-tra 2. Na provincia de Lugo vota-ron afirmativamente 2 deputados(28,5%) e 5 votaron en contra. Fi-nalmente na provincia de Ouren-se non houbo ningn voto afirma-tivo e si 2 en contra.

No referente ao ndice de ab-sentismo por provincias, asistiron9 deputados corueses dun totalde 16, dndose polo tanto unhaparticipacin do 56,2%; na provin-cia de Pontevedra, votaron 8 de-putados dun total de 12, tendo po-lo tanto unha participacin do66,6%; en Lugo votaron 7 deputa-dos dun total de 10, obtendo unhaparticipacin do 70%; e finalmen-te na provincia ourens tan s vo-taron 2 deputados dun total de 9,reducndose a participacin ao22,2% dos deputados.

Finalmente, se fixsemos unhaanlise destes datos por filiacinpoltica, obteramos os seguintesresultados: pola Federacin Repu-

17

DEPUTADOS GALEGOS QUE VOTARON EN FAVOR DO SUFRAXIO ACTIVO E PASIVO FEMININO

Nome Circunscricin Filiacin poltica Profesin

Laureano Gmez Paratcha Pontevedra Partido Republicano Galego Mdico

Joaqun Pozas Juncal Pontevedra Federacin Republicana Galega Avogado

Eugenio Arbones Castellanzuela Pontevedra Socialista Mdico

Jos Gmez Osorio Pontevedra Socialista Obreiro

Alejandro Otero Fernndez Pontevedra Socialista Mdico e catedrtico

Enrique Heraclio Botana Pontevedra Socialista Obreiro

Ramn Beade Mndez A Corua Socialista Agricultor

Santiago Casares Quiroga A Corua Federacin Republicana Galega Avogado

Jos Reino Caamao A Corua Independente Avogado

Jos Mareque Santos A Corua Socialista Obreiro

Edmundo Lorenzo Santiago A Corua Socialista Tipgrafo

Ramn Surez Picallo A Corua Federacin Republicana Galega Xornalista

Ramn Mara Tenreiro Rodrguez A Corua Federacin Republicana Galega Escritor e xornalista

Luis Cornide Quiroga A Corua Federacin Republicana Galega Avogado

Enrique Gmez Jimnez Lugo Derecha Liberal Republicana (PRC) Enxeeiro

Luis Recasns Siches Lugo Derecha Liberal Republicana (PRC) Catedrtico

DEPUTADOS GALEGOS QUE VOTARON EN CONTRA DO SUFRAXIO ACTIVO FEMININO

Nome Circunscricin Filiacin poltica Profesin

Antn Rodrguez Prez A Corua Federacin Republicana Galega Avogado

Jos Lpez Varela Pontevedra Radical Avogado

Emiliano Iglesias Ambrosio Pontevedra Radical Avogado

Manuel Becerra Fernndez Lugo Radical Enxeeiro

Daniel Vzquez Campos Lugo Federacin Republicana Galega Avogado

Gerardo Abad Conde Lugo Radical Profesor e avogado

Ubaldo de Aspiazu y Artazu Lugo Radical Enxeeiro

Francisco J. Elola y Daz Varela Lugo Radical Avogado

Basilio lvarez Rodrguez Ourense Radical Crego

Manuel Garca Becerra Ourense Partido Republicano EnxeeiroRadical Socialista

El Pueblo Gallego, 18/11/1933

A Corua foi a que tivo un maior ndice de votos afirmativos entre os deputados presentes no hemiciclo []

blicana Galega votaron 5 a favor e2 en contra (hai que ter en conta apluralidade ideolxica interna des-ta coalicin electoral); os 7 depu-tados socialistas votaron a favor; os7 do partido radical en contra; os 2republicanos conservadores vota-ron a favor; e houbo 1 independen-te que votou a favor.

Co mencionado triunfo da apro-bacin do artigo 34, as mulleres ve-ran recoecido o seu dereito aosufraxio activo e pasivo. Sen em-bargo, anda ficaba pendente acuestin de cales seran as primei-ras eleccins nas que se fara efec-tivo este dereito, xa que poda seraprazado polas disposicins adi-cionais transitorias.

En funcin destas premisas, o21 de novembro o deputado de Pa-lencia por Accin Republicana Ma-

tas Pealba,16 presentou unha dis-posicin na que se estabeleca a con-veniencia de que o voto da mullernon se fixese efectivo nas primei-ras eleccins lexislativas, mentresnon se tiveran renovado integra-mente os concellos actuais.

A proposta de Matas Pealbaestaba secundada por 10 deputa-dos pertencentes s filiacins pol-ticas que mis se posicionaron encontra deste artigo: Radical, Radi-cal-Socialista, e Accin Republica-na. Non obstante, houbo algunhasexcepcins a este feito, como foi ocaso de Ramn Mara Tenreiro Ro-drguez, integrante da FederacinRepublicana Galega e que deu oseu voto afirmativo aprobacindo artigo 34.

Se analizamos de novo algnsdos debates recollidos nos xornais

galegos destas datas, podemos ob-servar que as opinins a respectodesta disposicin eran moi dispa-res. As, existen voces que falan doperigo da influencia caciquil nasmulleres, e da sa escasa capacita-cin para decidir politicamente porsi mesmas, mentres que outros ne-garn estas acusacins. Un exem-plo ilustrativo deste ltimo caso se-ra o seguinte artigo recollido en ElPueblo Gallego:

En las postrimeras del debateconstitucional hubo un nuevo inten-to de mermar las atribuciones con-cedidas a la mujer en materia electo-ral. Proponan los sostenedores de laenmienda que el voto femenino nose aplicase hasta que fueran renova-dos totalmente los ayuntamientos...

Las mujeres podrn otorgar su vo-to equivocadamente; pero siemprelo otorgarn limpiamente, sin ven-derlo al mejos postor, como suelenhacer muchos hombres.

Desde luego en Galicia el voto fe-menino ser el enterramiento defini-tivo del caciquismo. A la mujer ga-llega siempre le sobraron los nimoscuando los hombres andaban escasosde llos, en luchas contra los caciques.Son las mujeres gallegas quienes acu-den las primeras a los mtines, y alien-tan a los hombres a sostener la dig-nidad y a defender las causas justas.

Dirase, por otra parte, que al des-confiar los republicanos del voto dela mujer desconfan de s mismos, quetienen poca fe en su capacidad y do-minio intelectual, puesto que se ma-nifiestan impotentes para contrares-tar en el nimo de sus familiaresfemeninos las influencias de otrosdoctrinarismos contrarios al pensa-miento republicano.17

18

16 A esta disposicin habera queengadir outra presentada polo Sr. Ba-rriobero que propoa aprazar o votopara aquelas mulleres que non fosensolteiras ou vivas, ate transcorridosoito anos logo de ter estabelecida a no-va lei electoral. En CAPEL MARTNEZ,R. M., op. cit., p. 197.

17 Opiniones. Republicanos y elvoto femenino, El Pueblo Gallego, 3-XII-1931, p. 1.

Co triunfo da aprobacin do artigo 34, as mulleres veran recoecido o seu dereito

ao sufraxio activo e pasivo

DEPUTADOS GALEGOS QUE NON VOTARON NA QUENDA DA APROBACIN DO ARTIGO 34

Nome Circunscricin Filiacin poltica

Salvador de Madariaga Rojo A Corua Federacin Republicana Galega

Alexandro Rodrguez Cadarso A Corua Federacin Republicana Galega

Antn Vilar Ponte A Corua Federacin Republicana Galega

Emilio Gonzlez Lpez A Corua Federacin Republicana Galega

Roberto Novoa Santos A Corua Federacin Republicana Galega

Leandro Pita Romero A Corua Federacin Republicana Galega

Benito Blanco Rajoy y Espada A Corua Independente

Jos Llad Valls Lugo Independente

Rafael Vega Barrera Lugo Partido Radical

Manuel Portela Valladares Lugo Independente

Luis Fbrega Coello Ourense Partido Radical

Ramn Outeiro Pedraio Ourense Frente Republicana Galega (Partido Nazonalista Repubricn)

Alfonso Pazos Cid Ourense Partido Republicano Radical Socialista

Justo Villanueva Gmez Ourense Partido Radical

Manuel Martnez Risco Macas Ourense Accin Republicana

Jos Calvo Sotelo Ourense sen clasificar

Alfonso Quintana Pea Ourense Partido Socialista Obrero Espaol

Manuel Varela Radio Pontevedra Federacin Republicana Galega

Bibiano Fernndez Osorio y Tafall Pontevedra Federacin Republicana Galega

Afonso Rodrguez Castelao Pontevedra Partido Galeguista de Pontevedra

Ramn Salgado Prez Pontevedra Radical Agrario (Partido Radical)

Cando esta disposicin adi-cional se someteu a votacin, a opinin dos deputados galegos pre-sentes nestes debates estivo dividi-da, incluso dentro dos integrantesdun mesmo partido. Entre os par-tidarios de non aprazar o voto fe-

19

18 EL Pueblo Gallego, 2/XI/1931, p.2.19 Las mujeres tienen prisa por vo-

tar. A quien van a votar las mujeres?,Faro de Vigo, 1/II/1931, p.1.

El Pueblo Gallego,0

3/12

/193

1

minino atopbase Gmez Parat-cha, do Partido Republicano Gale-go, cuxa opinin aparece reflectidana prensa:

El seor Gmez Paratcha, por laminora gallega, elogia a la mujer desu pas, entusiasta republicana, y di-

ce: No puede consolidarse la Rep-blica con leyes de excepcin, y no esprudente privar a la mujer del ejerci-cio de los derechos ciudadanos.18

As mesmo, dado que os parti-darios do aprazamento deste de-reito carecan de argumentos sli-dos que lexitimasen a sa posicin,repetronse constantemente as mes-mas premisas, s que como vemos,se refire Clara Campoamor nestaentrevista publicada no Faro de Vigo:

Las mujeres pueden, quieren y de-ben votar. No le quepa a usted duda,y la prueba est en que contra el votono se han esgrimido an argumen-tos serios. Todos dicen lo mismo queno le interesa la poltica..., que noest preparada..., que votar alcura..., que es un peligro... Nadade esto es cierto, y si lo fuera, nadiems que los hombres seran los cul-pables. Por qu las han tenido sin en-terarlas de nada? Por qu no las hanapartado de la influencia religiosa?19

Finalmente, fracasaron as ten-tativas de condicionar o sufraxioactivo da muller, e previsiblemen-te este feito modificara en parte oresultado das vindeiras eleccins.As fontes das que dispoemos atao de agora aluden a unha presen-za notablemente alta de mulleresnos colexios electorais, mais estesdatos son referidos fundamental-mente poboacin urbana. Quepasou na Galiza rural? Ante a faltade maiores estudos, isto segue a serunha incgnita.

20

Encontro internacionalda Marcha Mundial dasMulleres en Vigo

zLiA GARCiA

A Marcha Mundial das Mulle-res, baixo o lema Mulleres en Mar-cha at que todas sexamos libres,organizou un encontro interna-cional que culminaba cunha masi-va manifestacin polas ras de Vi-go o 19 de outubro. Achegamoscrnica fotogrfica desta mobili-zacin, as como un resumo das ac-tuacins, debates e demais actospblicos que se realizaron nestasxornadas feministas na comarca deVigo.

A manifestacin sau da prazado Concello de Vigo, baixo o le-ma Marcha con ns para mudardo mundo, e percorreu as ras docentro desta cidade at a EstacinMartima.

No seu comezo tivo lugar aconstrucin dun Milladoiro coaparticipacin de todas as delegadasda Marcha Mundial das Mulleres.Este milladoiro ten un valor sim-blico, e foron tres mozas da Es-cola de Belas Artes quen crearoneste proxecto artstico. Nesta per-formance participaron Uxa Pedrei-ra e Nut Teatro.

Esta mobilizacin estivo mar-cada pola cor que encheu as rasde Vigo, as como polo ambienteldico e festivo da mesma, desdeo comezo at o final da mesma. Amarcha partiu da praza do Rei sdoce e media do medioda e re-matou na explanada da EstacinMartima. Puideron lerse faixas re-clamando o aborto gratuto na sa-nidade pblica, a fin da violenciacontra as mulleres e o acceso ali-mentacin de todos os pobos.

Ao remate da marcha tomarona palabra representantes da MMMde Galiza, Filipinas, Mal e Brasil,para esixir a fin das guerras, do ca-pitalismo e do patriarcado ma-chista, vez que lembraron queas mulleres deben seguir en mar-cha at que todas sexan libres.

Despois da manifestacin con-tinuou o encontro e a festa na fei-ra da soberana alimentaria situa-da na praza de Estrela.

Encontro internacional da MMM

Mulleres en marcha at que to-das sexamos libres! o lema que ti-vo o VII Encontro Internacional daMarcha Mundial das Mulleres quese celebrou desde o 14 de outubro,

21

nesta ocasin na Galiza, sendo des-tacbel o feito de que este o pri-meiro Encontro Internacional daMarcha Mundial das Mulleres ce-lebrado en Europa.

Son catro os bloques de accinque foron obxecto de debate aolongo destes das: paz e antimilita-rismo, ben comn e acceso aos re-cursos, violencia contra as mulle-res, traballo das mulleres.

Os obxectivos marcados pola coordinadora internacional para estes das de debate son moi am-biciosos; ademais da definicin daaccin mundial para o 2010, fxoseunha reflexin e anlise dos desa-fos actuais do movemento femi-nista, e esta anlise non foi allea situacin actual de crecente mili-tarizacin do mundo, o avance doneoliberalismo co consecuenteempobrecemento dos pobos e o renacemento dos integrismosrelixiosos.

Delegadas dos cinco continentes

Neste encontro participaron de-legadas dos cinco continentes: Asia(Bangladesh, Nepal, India, Filipi-nas), frica (Mal, Burkina Faso,Congo, Ruanda, Burundi, Costa deMarfil, Senegal, Tunisia, Benn,frica do Sur, Gambia, Gana, Mo-zambique, os Azores), Latinoam-rica (Arxentina, Bolivia, Brasil, Chi-le, Colombia, Costa Rica, Cuba,Ecuador, O Salvador, Guatemala,Hait, Mxico, Per), Amrica doNorte (Estados Unidos, Canad,Quebec), Oriente Medio: Marro-cos, Palestina, Shara Occidental,Pakistn, Turqua), Europa (Blxi-ca, Catalua, Espaa, Francia, Ga-liza, Grecia, Italia, Euskal Herria,Portugal, Suza, Chipre).

Feira de encontro, lecer e debate

No contexto deste encontro in-ternacional, tivo lugar tamn a Fei-ra da Soberana Alimentaria, quese celebrou o 18 e 19 de outubro,desde as 11 da ma, na praza da

Estrela en Vigo. Con esta feira, aMarcha Mundial das Mulleres xe-rou un espazo para o debate sobreos principios nos que est baseadoo dereito dos pobos sa sobera-na alimentaria, que se concreta nodereito a producir as comunidadeso seu propio modelo alimentariobaseado na producin e consumoa travs do mercado local, con pre-zos xustos, comercio en p deigualdade e respecto pola terra e osseus recursos como a auga ou assementes, e tendo como piar o re-coecemento do traballo das mu-lleres. A feira contou con 3 carpas,unha de colectivos e proxectos, ou-tra para debates e proxeccins, eunha terceira que foi o punto deencontro e festa, no que se desen-volveron distintas actuacins.

Foro internacional de Soberana Alimentaria

O sbado 18 de outubro, no Au-ditorio Caixanova, tivo lugar o Fo-ro Internacional de Soberana Ali-mentaria, que propiciou o debatee a reflexin sobre a perspectiva fe-minista nos principios da sobe-

A manifestacin sau da praza do Concello de Vigo, baixo

o lema Marcha con ns para mudar do mundo

22

rana alimentaria. Este foro tivo das partes, unha primeira na quea travs dunha palestra participa-da por Gladys Alfaro (Mxico), Li-dia Senra (Galiza) e Irene Len(Ecuador) se presentou a sobera-na alimentaria como unha sadapara os pobos, e un instrumentode accin para as mulleres, e unhasegunda parte onde se explicaronexperiencias concretas.

Os centos de persoas que en-cheron o Auditorio tiveron ocasinde participar a travs das sas pre-guntas e suxestins.

Todas as intervencins coinci-diron en que se estn construn-

gal, as como do colectivo femi-nista As Lerchas de Ourense. Asoradoras expuxeron as sas visinssobre o feminismo, as diferenzasentre xeracins de feministas e mos-traron o seu interese en desenvol-ver unha axenda de actividades deformacin e debate especifica pa-ra as mozas. No debate que seguiuxurdiron temas moi interesantes,como por exemplo a cuestin doslmites entre cultura e dereitos dasmulleres, o maternalismo como for-ma de bloqueo no poder deciso-rio das mis novas, e a institucio-nalizacin dos movementos sociase feministas.

do novas relacins entre a agricul-tura e as mulleres, que se est a valorizar o coidado, o traballo re-produtivo e que con toda esa refle-xin quiz se estea redefinindo ofeminismo.

As feministas novas

A conferencia Feministas no-vas: Novas perspectivas do fe-minismo internacional, que tivolugar no domingo 19, no CentroSocial Caixanova, contou coa par-ticipacin de representantes das coordinadoras nacionais do Bra-sil, Quebec, Hait, Galiza e Portu-

23

arquitece espcolec

Escala unha das palabras que entrou no meuvocabulario cando a arquitectura, a construcin eo urbanismo formaron parte da mia actividadeprofesional. Foi tamn a palabra que me roldabacando me ofreceron a coordinacin deste dossierde Andaina.

A que escala abordar o tema de mulleres, ar-quitectura e espazo colectivo? A primeira opcinfoi a grande escala, grandes nomes, grandes temas,grandes contornas. Pero deixndome levar poloque coeca, decateime de que a grande escala xaestaba en moitos artigos e libros, coeca e podaacceder a outras mulleres e outros proxectos demenor escala aparente, non menor por calidade,senn por repercusin.

A intencin de este dossier destacar a arqui-tectura feita por mulleres e as mulleres que traba-llan para e coa arquitectura. Busquei no meu re-dor e atopei as colaboradoras deste especial: unestudo de arquitectura formado por das arqui-tectas; unha arquitecta que se dedica investiga-cin; das arquitectas, recentes colexiadas, come-zando a sa andadura profesional e compaxinandoos proxectos e visitas de obra coa ampliacin dasa formacin acadmica.

Que sau deste encontro? pois estes tres captu-los: unha reflexin sobre a percepcin dos espazosnaturais e os arquitectnicos, un proxecto de reur-banizacin dun espazo urbano, e a visin de dasarquitectas mozas. Estas son as pequenas escalase os nomes non tan coecidos, pero que estn le-vando a cabo traballos de grande e diversa escala.

Pola mia profesin, bibliotecaria e documen-talista, nunha biblioteca especializada en arqui-tectura, non poda faltar un apunte bibliogrficofinal que axude a todas e todos aqueles con inte-rese por ampliar informacin sobre este tema.

ctura pazo

ctivoCoordina: Clara Brea

Mulleres,

Durante unha conversa nunha cafetera, sentadasnunha praza de Barcelona, falabamos de cara a ondedirixir o artigo que deba tratar das nosas experienciascomo mozas arquitectas. Isto implicaba non poder se-parar a arquitecta profesional do feito de ser muller,e ter unha visin crtica co que acontece ao noso re-dor na cidade, nas sas ras e nos seus predios.

Das cousas quedronnos gravadas ao tentar lem-brar as nosas experiencias como mulleres nas escolastcnicas superiores de Arquitectura de Barcelona e deValencia en relacin ao xnero:

A primeira, a gran diferenza no nmero entre ar-quitectas e arquitectos catedrticos e tamn naspoucas arquitectas recoecidas que son materia deestudo.

26

Muller

nobao

CRUz LOUzAO*MARiOLA FORTUO*

* Cruz Louzao PernasArquitecta pola Escola Tcnica Superior de arqui-

tectura de Barcelona dende novembro de 2006.Nada en Santiago de Compostela. Interesada en fa-

cer Arquitectura ao servizo das persoas, da sociedadese do ben comn. Actualmente estudante do Mster deArquitectura da Paisaxe da Fundacin UPC, en Barce-lona, movida polo seu interese de protexer o medio na-tural, xestionalo, preservalo.

* Mariola Fortuo BortArquitecta pola Escuela Tcnica Superior de Ar-

quitectura de Valencia dende o ano 2006.Nada en Vila-real (Castelln). Arquitecta sensibili-

zada pola paisaxe e inqueda por descubrir o mundodende a perspectiva de xnero dende moito antes. Rea-liza traballos relacionados co urbanismo e a participa-cin cidad. Membro da Agrupacin de Arquitectes pelPaisatge do COACV e da asociacin Gatosa de Godella(Valencia) coa que traballou en talleres e actividadesque recollen a complexidade de xnero. Actualmenteestuda o Mster de Arquitectura da Paisaxe da Funda-cin UPC, en Barcelona.

A segunda, os baos. A esco-la de Barcelona actualmenteconsta de dous edificios, o ve-llo e a posterior ampliacin. No primeiro, as mulleres tamos unha tarefa mis difcil, ou me-llor dito longa, para encontrar un bao. No edificio orixinal,que durante dcadas foi a nicasede da escola, s tamos lava-bos femininos no primeiro e nocuarto andar. Cando pregunta-bas o porqu, a reposta sempreera: a arquitectura foi unha ca-rreira de homes.

Claro, tras chegar da escola deValencia, onde tamos total li-berdade para entrar en lavabos co-lectivos que compartamos os doussexos e que nos pareca avanzadoe modernsimo, veu a decepcinao descubrir, nesta conversa, quese trataba de redutos do pasado, deespazos que nunca tiveron previs-to acollernos.

Coas reformas, as das escolasadoptaron criterios diferentes pa-ra adecuar os lavabos, a primeira,que en principio os diferenciaba se-gundo os sexos, unificndoos, e a segunda retornando xa acostuma-da separacin para mozos e mozas.

A arquitectura sempre foi ex-presin, mesmo a travs das sascontradicins, da clase dirixente do seu tempo, posto que debido osseus determinantes poltico-eco-nmicos non imaxinable unha ar-quitectura de oposicin. A arqui-tectura o reflexo da clase dirixentedo seu pobo.1

O detalle dos lavabos da escolade arquitectura un sinal de comoestes espazos poden condicionarnos.

Noutros edificios pblicos a se-paracin dos baos por sexos es-tndese ademais a unha diferen-ciacin no seu deseo, xa non setrata s de adaptalo a un uso fisio-loxicamente diferente, senn querecolle outros aspectos como o docoidado dos nenos. Os vestiariosnormalmente encntranse nos la-vabos de mulleres, porque anda selles atribe esta funcin case ex-clusiva de atencin cara aos fillos.Os baos para persoas discapaci-tadas tenden a se encontrar nos aseos femininos cando por falta deespazo non poden dispoerse nos

27

dous; quizais este feito poderaseexplicar tamn neste coidado dasmulleres cara a outros familiaresao seu cargo, ou porque nos aseosmasculinos os urinarios estn misexpostos visualmente. Desta ma-neira, constren un lugar que con-diciona o noso comportamento eforma de vida e divide identida-des de xnero. En todas as activi-dades humanas estn presentes osmodos e as relacins de producinmaterial, que condicionan a vidasocial, os valores culturais e formasde pensar e de estruturarnos, a tra-vs da divisin do traballo, as cla-ses sociais, as formas de familia eas identidades de xnero que esti-pulan, entre outras cousas, o uso evalor diferenciado do espazo.2

Os espazos que habitamos in-flen no noso comportamento, nasrelacins que estabelecemos co en-torno e na nosa calidade de vida.

Se estiramos a nosa reflexin ca-ra ao espazo pblico urbano, rev-lase que a cidade se constre igno-rando o comportamento ou asnecesidades especficas dunha granparte dos seus habitantes. O feito dainexistencia de lavabos en parquese prazas que utiliza a xente anci, osnenos e mulleres xestantes, entreoutros, evidencia que os que pen-saron o seu deseo non contem-plan a diversidade de necesidadesdos usuarios nestes lugares.

1 ANDERSON, S., M. CACCIARI e ou-tros (1989): Adolf Loos, Barcelona, Sty-los, p. 20.

2 CEVEIDO, Mnica (2003): Arqui-tectura y gnero, Barcelona, Icaria, p. 12.

Algns espazos deseados por mulleres urbanistas si inclen os baos. Quizais polo feito de ter sido durante anos as encargadas

do coidado cara aos demais

Algns exemplos de espazos de-seados por mulleres urbanistas siinclen os baos. Quizais polo fei-to de ter sido durante anos as en-cargadas do coidado cara aos de-mais, entenderon perfectamenteque hai outros cidadns que nece-sitan un bao accesbel e prximoaos lugares da cidade que utilizan.Para os cativos que estn apren-dendo a controlar as sas urxen-cias e para os ancins e ancis que,da mesma maneira que nos seus

de sade lles impiden pasar tempofra da casa, e quedan condenadasao confinamento nos seus fogaresou dependencia dos demais, por-que o deseo da cidade alleo ssas necesidades e non est pensa-do para elas.

Cando se fala de arquitectura exnero, falamos de detectar a ine-xistencia da muller na toma de de-cisins para a creacin das cidadese os seus predios. E lvanos a pre-guntarnos se non se perderon opor-

pre estivo ao servizo dos demais.A sa forma de ver as cousas e a vi-sin de todos os que viven a cida-de pode aportar unha complexi-dade necesaria para se adecuar aosdiferentes modelos de convivenciae formas de vida; isto beneficiaraa todas e todos e faraa mis hu-mana e mis habitbel.

Canta mis diversidade de mo-dos de ver incla o proxecto misrico e mis adecuado para todos etodas. Se esta diversidade estivesedesde o principio no deseo dos baos, seran diferentes? Por exem-plo: a baeira, que pode ser ade-cuada para baar a nenos e nenase non o para persoas maiores. Por que non se fan baos flexbeis?

28

percorridos cotins necesitan unbanco que lles permita descansarat chegar ao parque, ao centro deda, ao ambulatorio, etc., os aseospblicos suporan tamn unha axu-da para a sa liberdade de move-mentos. Incluso en determinadoscasos son indispensbeis para al-gunhas persoas cuxos problemas

tunidades na arquitectura, semprereducida ao enfoque do xneromasculino.

A muller non pode desinhibirsede todo o aprendido nunha socie-dade que lle lembra en todo mo-mento cal ten que ser o seu com-portamento e as sas dedicacins,e que o seu espazo e tempo sem-

Con materiais que non escorran,con posibilidade de cambios en funcin dos seus habitantes, etc. adecuado o deseo do inodoro pa-ra ambos sexos?, e para ancins?, e para a xente con problemas deaccesibilidade?

O bao aparece na vivenda ouintegrado na edificacin no sculo

O bao en todas as pocas representou o privado, delimita o espazo da intimidade, un

espazo e un tempo reservado ao persoal

XIX. Xorde a partir da divulgacindos novos ideais hixinicos da po-ca que levan o ser humano a bus-car a intimidade para realizar a lim-peza total do seu corpo. Nace asun cuarto privado que acolle estasprcticas. O sintagma cuarto de aseoaparece no ano 1870 e a peza doinodoro confrmase como unhapeza ancorada, resultado da cre-cente industrializacin e mecani-zacin caractersticas do momen-to. Ao principio o retrete sitasenunha posicin marxinal, separa-do da actividade do bao, pouco apouco irn agrupndose nun espa-zo comn. Esta nova dependen-cia entndese para beneficio de va-rios, mais con uso non simultneo.

Nalgunhas culturas este espazonon se recolle dentro do fogar ha-bitbel e se excle e relega ao ex-terior, mis vinculado ao ar libre e natureza, como ocorre na tradi-cin xaponesa.

Na cultura bubi (Guinea Ecua-torial) a vivenda tradicional djovoconsta de cocia e dormitorio, res-ponde exclusivamente s necesi-dades mis bsicas da habitabi-lidade. A cocia o espazo misgrande e onde teen lugar as rela-cins sociais, anda que a vida bubise desenvolve, en gran medida, noexterior da vivenda como unhacontinuidade da cocia.3

Neste caso, as necesidades fi-siolxicas resolveranse no exteriore o bao nin sequera forma partedo feito de habitar.

O bao no mbito domstico un espazo alleo mirada, un lugarprivado e de uso individual e soli-tario, cun deseo rxido e espec-fico, tanto do lugar como dos seusobxectos. En ocasins, pode ser re-fuxio para a soidade sen necesidadede dar explicacins. Quizais paraalgunha muller que non encontraseun espazo propio na casa fose a sanica posibilidade de intimidade. un espazo compartido por todaa xente da casa, que utilizamos demaneira solitaria e que, sen se tra-tar dun espazo propio, proporci-nanos un tempo propio.

O bao en todas as pocas re-presentou o privado, delimita o es-pazo da intimidade, un espazo e untempo reservado ao persoal. Lugarde hixiene, e talvez un dos poucosespazos onde a muller (previo fe-rrollo) atopa privacidade por mo-mentos, at que algun chame porta.4

Porn, nalgns predios pblicosa coincidencia de varias persoasnon resulta tan estraa nin inc-moda, est aceptada. En discote-cas, por exemplo, convrtese nolugar de conversas e de diversas re-lacins persoais. Nos institutos en-tndense a mido como espazosde liberdade onde corren os segre-dos a voces, ou espazos de sub-versin onde ocultar o prohibido.

Ao lanzar unha mirada repre-sentacin dos usos do bao, en-contramos que frecuentemente secaricaturiza o comportamento dos

diferentes sexos neste espazo. Asse lle atribe muller un uso de-dicado atencin do seu corpo eao coidado pola beleza, un labor rigorosamente privado como sedunha vocacin natural se tratase.O home, no entanto, utilizarao co-mo un lugar de tempo propio, delectura e de relaxacin.

Outras representacins no mun-do da arte inspranse no tema damuller no bao, desde El bao de Ve-nus at algns artistas pop, comoRoy Lichtenstein, pasando por co-ecidos artistas como Antonio L-pez, J. Auguste Dominique Ingres,Pierre Bonnard, entre outros. Entodos aparece ou suxrese o coida-do do corpo feminino nu, e ten sidoun tema moi recorrente. Boteroequilibra a sa obra e atrvese a daras sas versins, ademais da saMuller no bao, ofrcenos a sa obraxemelga, o Home no bao.

29

3 FERNNDEZ MORENO, Nuria (1995):Una aproximacin antropolgica alorigen de los espacios segregados, enCIUDAD y mujer. Actas del curso Urbanismoy Mujer. Nuevas visiones del espacio p-blico y privado (Mlaga 1993-Toledo1994), Madrid, Seminario PermanenteCiudad y Mujer.

4 CEVEIDO, Mnica (2003): Arqui-tectura y gnero, Barcelona, Icaria, p. 12.

Outras fontes, VIGARELLO, Georges(1988): Higiene e intimidad del bao.Las formas de la limpieza corporal,Arquitectura Viva, nm. 14, pp. 25-32.

PU

BLi

CiD

AD

E

As arquitectas Cristina Ouzande e Cristina Ezcurra foron as encargadas dunha das intervencins mis importantes nos espazos pblicos urbanos de Santiago de Compostela, a praza Roxa.

Empezan a non ser estraos os estudos de arquitectura formados s por arquitectas, pero en Galicia anda non habitual que estes estudos leven a cabo un proxecto desta envergadura.

Cristina Ouzande cntanos como se pensou, planificou e desenvolveu este proxecto.

CLARA BREA

A praza RoxaUn proxecto de reurbanizacin dun espazo pblico urbano

30

31

CB: Cal era o mbito non que se tia que desenvol-ver este proxecto?

CO: O proxecto comprenda tres partes ben dife-renciadas, anda que conectadas fisicamente: apraza Roxa, a praza dos Agros de Ramrez e asras adxacentes a estas.Estes espazos estn situados no ensanche com-posteln, desenvolvido entre os anos sesenta e se-tenta, froito dunha especulacin moi dura, co re-sultado dun crecemento urbano sen zonas verdese como nicos espazos pblicos as das prazas eas ras, dedicadas na maior parte da sa superficieao trfico rodado.

CB: Era esta a primeira intervencin na praza Roxa?

CO: Non, fora remodelada en varias ocasins epor ltima vez nos anos oitenta. Agora atopbasedeteriorada polo uso, ao igual que a praza dosAgros de Ramrez, onde se situaba un parque in-fantil que tamn necesitaba ser renovado e adap-tado nova lexislacin. No ano 2002, proponse aconstrucin dun aparcamento subterrneo queocupa as das prazas e polo tanto faise imprescin-dbel a demolicin e reconstrucin destas.Varias eran as dificultades de partida do proxecto,un contorno de edificios moi altos, moi densos,con moi pouca calidade arquitectnica na prazaRoxa e un conxunto de edificacins en Agros deRamrez, promovidas polo Ministerio da Vivendaa principios dos sesenta, proxectadas como unha

unidade, cunha implantacin moito mis acertadae unha escala moito mis ambel que as anteriores.A primeira das prazas, practicamente circular, case plana, nela conflen cinco ras ademais daconexin con Agros de Ramrez. A segunda rec-tangular, con dous niveis e unha diferenza de al-tura entre eles de 1,70 m. A todo isto nense to-dos os condicionantes que impn apoiarse nunforxado e non en terreo natural, as como as servi-dumes que significan as ventilacins e os accesosdun aparcamento.Ademais destas premisas o concello peda unha fervenza vertendo cara praza Roxa dende a cos-ta das Camelias, como alusin a un curso de au-ga que discorrese por esta zona, a recolocacin doparque infantil en Agros, unha porcin de praza li-bre coa superficie suficiente para a colocacin dunhacarpa para eventos puntuais e o trazado dunha vaque atravesaba a praza Roxa dun lado a outro.

CB: Cal foi a vosa proposta hora de elaborar oproxecto?

CO: A praza Roxa formlase como un espazopracticamente difano, con algns elementos demobiliario, poucos, que permiten descansar, estara cuberto, escoitar, ver, dicir, gozar do espazo.Bscanse a orde e a limpeza, alongar perspecti-vas, abrir un espazo que se nos antolla moi pe-chado, descentralizalo, que se prolongue a travsdas ras e da praza de Agros.

No ano 2002, proponse a construcin dun aparcamento subterrneo que ocupa as das prazas e polo tanto faise

imprescindbel a demolicin e reconstrucin destas

CB: Outro dous elementos que destacan na praza a fervenza, dicas que era unha premisa do proxecto.

CO: Si, era unha condicin de partida que estable-ca o concello.A auga ten grande importancia como elementoformal. A cascada a forma unha lmina onduladade mrmore, que se desenvolve todo ao longo dacosta das Camelias sobre a que se desliza unha l-mina de auga duns 3 cm de espesor que cae porgravidade, aproveitando a forte pendente da ra,funciona como un elemento sensitivo de son, luz,cor, brillo... Xa na praza, o estanque serve comoelemento separador do trfico e aprovitase parasacar a ventilacin do aparcamento.

32

CB: As marquesias foron obxecto de moitas inter-pretacins, de onde parte a idea?

CO: As marquesias xorden da necesidade de bus-car unha escala mis humana respecto aos edifi-cios circundantes e para crear espazos protexidosda chuvia e o sol. Son pezas metlicas, lixeiras,que se apoian sobre piares. Serven tamn comoelemento unificador ao recoller baixo elas as en-tradas do aparcamento subterrneo, as papeleiras,as cabinas de telfonos, etc.

CB: A forma curiosa, cal a sa orixe?

CO: A sa forma, xurdiu da discusin de cal serao mellor xeito de desaugalas, e o mellor xeito re-sultou ser o xeito no que desaugan as follas das r-bores, por unha punta.A sa altura determinrona as vents dos primei-ros pisos, non se podan interromper as vistas, asa posicin dentro da praza, o interese por xerarun percorrido cuberto a travs desta. A sa incli-nacin determinouna a velocidade idnea para obaleirado da auga e o xogo de sol e sombra sobreo banco corrido baixo estas; sempre a metade aosol e a metade sombra; no inverno recibe a som-bra da marquesia que ten diante, no vern, daque ten enriba.

CB: E a praza de Agros de Ramrez, cal foi o trata-mento, a importancia do espazo infantil?

CO: En Agros de Ramrez haba que resolver unparque infantil que formaba parte do proxecto.Exista unha conexin visual entre as das prazas,de maneira que o xardn que se xerase en Agrospodera funcionar como desafogo visual. Recup-rase o espazo de xogo e constrese un xardn e unespazo de estar e de paseo.Partindo de pouca superficie qurese conseguir aimpresin de estar nun xardn grande, con moitavexetacin, moitos percorridos posibles e mlti-ples estanzas. Para iso recrrese aos montculosverdes. Deste xeito o xardn est en horizontal een vertical, a superficie duplcase. sa vez, xe-ran, unha sucesin de espazos separados e perco-rridos case labirnticos onde se colocan os xogosinfants ordenndoos por idades. O acceso a cal-quera destas zonas pdese facer a p.

As marquesias xorden da necesidade de buscar unha escala mis humana

respecto aos edificios circundantes e para crear espazos protexidos da chuvia e o sol

colectores de lixos da superficie mediante o seusoterramento.Nas beirarras, e prximos ao bordo, alansenunha secuencia luminarias e rbores respectiva-mente, son o axardinamento e a iluminacin dara, pero tamn o obstculo para que os vehcu-los non suban s beirarras.

33

patas metlicas, situado debaixo dunha das mar-quesias, pdese usar dende mbolos dous lados ea diferentes alturas. Outros illados, con respaldoou sen el, simplemente apoiados, para facilitar asa reubicacin se fose necesario facer sitio a al-gunha instalacin temporal; suficientemente pesa-dos para que non os mova a movida nocturna.s luminarias son algo que est, pero non se ve, aoeliminar o que podera resultar un exceso de bcu-los. A iluminacin faise dende as fachadas, a excep-cin de catro mastros que se colocan en puntoscentrais das das prazas e uns pequenos elementosencaixados que iluminan rbores e bancos.As ras son dun s carril, para conseguir beira-rras mis anchas; incorpranse zonas de carga edescarga e nalgns casos carril bus. Elimnanse os

CB: Vemos que un proxecto moi estudado. s ve-ces parece que estes espazos son meras escenogra-fas e que o nico valor o esttico.

CO: Efectivamente, pretendeuse buscar unha prazahabitbel, tendo en conta as necesidades da xenteque a a usar e procurando un bo funcionamento.Crear espazos con posibilidades de uso individualou colectivo, xerar zonas con calidades diferentesde luz, de sombra, cubertas e descubertas.Como se parte dun espazo pequeno evitronse oselementos que xerasen particin, non dividir o es-pazo, pero si conseguir ambientes e currunchoscon calidades diferentes.Independentemente de que se puidese optar porunha solucin formal diferente, certo que a pra-za funciona, que a xente a usa.

O arboredo fundamental nunha praza de obrigada dureza pola existencia do aparcamento subterrneo

CB: En canto aos elementos como o arboredo, ilu-minacin, mobiliario urbano das ras, cal foi o cri-terio para escollelo?

CO: O arboredo fundamental nunha praza deobrigada dureza pola existencia do aparcamentosubterrneo. Reservouse unha zona coa profundi-dade de terra suficiente para plantar rbores de fo-lla caduca, Pyrus malus, e perenne, Photinia fraseri Rede Robin, de bo porte e distancia necesariapara non producir sombra nin sacar vistas s vi-vendas. Buscbase dar cor durante todo o ano e aomesmo tempo ver o paso das estacins. Na costadas Camelias, recuperronse as camelias orixinaisque lle dan nome.Os bancos son de dous tipos, un lineal de grantamao, formado por unha lousa de pedra sobre

34

O lugar e os sentidos:

CRUz LPEz ViSO*

* Cruz Lpez Viso MorisArquitecta pola Escuela Tc-

nica Superior de Arquitectura deMadrid, dende 1990.

Exploradora de campos cuxoslmites se cruzan: fotografa quexera imaxes intervidas dixital-mente, augadas sobre papel e ar-quitectura sentida dende o anli-se intelectual.

Realiza estudos de doutora-mento en ETSAM, dentro do de-partamento de proxectos, e desen-volve a sa tese en torno ltimaetapa creativa de Luis Barragn,con extensins a outros arquitec-tos que constren dende a sensi-bilidade interseccin entre ar-quitectura e natureza.

Viaxa a Mxico DF en xuo do2007 para analizar a obra de Ba-rragn no seu contexto.

1. Percepcin do espazo na natureza

O espazo dentro do bosque hmido e tctil.

Ao achegarme descalza ao bor-de da auga a atencin agudzase,sinto nas plantas dos ps a terra vi-brante, porosa e clida.

A luz do solpor fractura o sen-tido de verticalidade e obriga a ollaren escorzo.

A cpula arborescente criba eseefecto e funciona como unha ce-losa.

A corporeidade da luz vai ta-llando o espazo do bosque.

O po suspendido, os pequenosinsectos voadores fan da luz un ele-mento case tanxbel.

Natureza e arquitectura

O ar transfigrase en feixes deluz.

O son amplifica a quietude e oespazo transfrmase. O movemen-to da auga xea a axitacin das r-bores que atenan o vento e ac-tvase o olfacto. A auga ten olor,transparntase e escurece transfor-mando os reflectidos co seu tremor.

A intensidade das sensacins im-plica que todo o espazo se cargadunha atmosfera que envolve ocorpo.

Mvome preto da auga, seguin-do a canle do ro, primeiro contracorrente. A corrente discorre sal-tando e ns ascendemos, os nososvectores de movemento son con-trarios. O camio oscila sobre o

ro, as rbores cobren o ceo. Osollos abren o camio e outean dis-tancia pero a ollada tctil prod-cese nos ps e no peito onde sintoo vibrar do salto como un tambor.

O regreso distinto. Seguimoso curso do ro que nos desliza sua-vemente cara aos claros do bosque.Os pasos son pequenos e mesura-dos e os ollos concntranse no res-plandor da auga que achega frag-mentos de ceo.

A percepcin de formas impli-ca o sentido da vista.

O espazo convoca outros senti-dos mis suts.

Imaxinemos que estamos den-tro dunha caverna. Pechamos osollos. O seu cheiro e a humidadeque zumegan as paredes constrena estatura do espazo dentro de ns.

Estamos a procesar informacinnon visual.

Dende os sentidos habtase o lu-gar intre tras intre.

E s o intre constre o tempopor acumulacin.

Cada intre un lenzo vivo on-de as lindes se esvaecen e a Natu-reza entrelzase coa Arquitectura.

2. Arquitectura como revelacin do lugar

O espazo faise presenza a travsda forma.

Intensifcase e gradase median-te a materia construda.

Todo o proceso coa complexarede de varibeis que cmpre con-xugar para realizar un proxec-to est presente no resultado final,do mesmo modo que as primave-ras cristalizan nas montaas e nosvales.

A Natureza carece de vontade, unha lei de expresin pura.

35

A Arquitectura materializa avontade de ser e facer visbel o in-visbel, o indeterminado, primeirofoi un gorecerse para evolucionarcomo cultura configurando a no-sa medida do territorio, outorgan-do sentido humano ao espazo.

O territorio accin, verbo puro.Estratos concentrados que se

mostran aos nosos sentidos.A experiencia hptica1 do espa-

zo mitiga o sentido da vista e amal-gama calidades latexantes que ate-souramos dende a pel.

A Arquitectura emerxe do terri-torio como extensin da Naturezaantepoendo as potencialidadesdo lugar ao espellismo da forma,onde o valor outorgado s rborescomo presenzas tectnicas, aoseixes cardinais e paisaxe recibidadende os sentidos disolve os lmi-tes entre interior e exterior.

A Arquitectura emerxe do territorio como extensin da Natureza antepoendo

as potencialidades do lugar ao espellismoda forma []

1 N. das E.: nin o substantivo hp-tica nin o adxectivo hptico/a figurannos dicionarios de lingua; posibel-mente a voz hptica provea do gre-go hapthai (tacto), significando o rela-tivo ao contacto e as sensacins tctiles.

Bosque queimado 2005 (fotografa orixinal de J. M. Rielo) Imaxe pintada dixitalmente do entorno das fervenzas do Barbantio (C. l. Viso, 2008)

A Arquitectura penetra no lugare transfrmao nun campo magn-tico vivo, disolvendo os bordes erevelando o lugar.

3. Naturezas do lmite na Arquitectura de Luis Barragn

O lmite procede dunha causa inter-na, de dentro, do mis ntimo da vida.

MARA ZAMBRANO:Los sueos y el tiempo.

As palabras de Mara Zambranoaplicadas Arquitectura interpretano concepto de lmite impulsado dende o interior do suceso arquitectnico.

O limite non s a demarcacinimposta para diferenciar dominios,senn a radiacin exercida polo mag-

36

netismo da materia e o seu entrecru-zamento co contexto que a sostn.

Os volumes lquidos creados naAlhambra estabelecen lmites sutsonde a forma se desmaterializa noseu reflexo e o son estabelece unsinal na distancia como rumor, ad-vertencia, e anticipacin, ese gra-diente sensitivo un lmite en su-cesin e non por imposicin, ondeo sentido da vista se entrelaza coouvido.

A aparicin dun lmite inten-cionado o primeiro movementoda Arquitectura como creacin duncampo magntico vivo que se car-ga intensamente co primeiro sinalque crea unha discontinuidade noterritorio.

A realidade fsica de Mxico DF esencial para entender as obrasde Barragn.

En Mxico, o sol omnipresentedetermina a gradacin de move-mentos cara luz, que na casa-es-tudo de Tacubaya matizada me-diante filtros que funcionan comosuperficies refractarias canalizan-do ese fluxo e mitigando o seu efec-to. A materia non est atirantadapero si hai resistencia fonte de luzque se sita extra muros. Barragnconvrtea en cor neutralizando avisin do exterior.

A luz intrnase suavizada, ra-cionalizada e privada da intensida-de que pose na cidade. un ele-mento elaborado dende a parte altados muros e mediante amplas fies-tras cando o fai dende o xardn.

Os muros como superficies re-fractarias que mitigan a sa forza, acolocacin dos ocos moi medita-dos e o sentimento do lugar ao quea casa est arraigada determinan o

As palabras de Mara zambrano aplicadas Arquitectura interpretan o concepto de lmite

impulsado dende o interior do suceso arquitectnico

Patio do convento de Tlalpan de Luis Barragn (C. L. Viso, xuo 2007)

A auga tan tectnica como osseus muros.

Nas obras que eu visitei a auga escura e presntase en contedo-res primitivos. Non a auga lami-nar que acompaa a Arquitecturae a reflicte. a auga escura e viva.Ferdinand Bac di que a auga levaa luz s tebras. Na mia percep-cin de Barragn, a auga son astebras, o misterio, o absoluto quesinala a sa Arquitectura e o femi-nino como principio ancestral.

O cuarto sen teito

Josep Llus Sert denominou o pa-tio interior cuarto sen teito. Osespazos abertos intercalados natrama da casa son cavidades que vanacompasando as estancias e creandoun ritmo entre elas, evocando aidea do espazo xapons que podeconcibir fragmentos de naturezaminsculos en lugares impensbeis.

Contorno o espazo compren-dido entre uns lmites determina-dos, leva consigo a idea de perme-tro, marco dun lugar.

O contorno un espazo enmar-cado por un observador.

A realidade presntase ilimita-da e aberta. A observacin estabe-lece un marco e fragmenta un es-trato real onde se solapan outrasrealidades mergulladas que a ima-xinacin sostn.

Abstraer transformar o fen-meno observado na sa esenciamediante a depuracin das impre-sins creadas polos sentidos.

As portas dos sentidos son ascanles de absorcin da realidade, eo espazo interior, o lugar de ela-boracin da obra. A Arquitecturaconstrese dende os sentidos sen-do a sa experiencia interior un es-tado que se trascende deixando ensuspenso a percepcin para chegara un absoluto.

A abstraccin acdase median-te a disociacin da forma e os seuselementos, para os reconstrur con maior pureza e transparencianunha formulacin non contin-xente.

37

espazo resultante como vector des-tas varibeis. O entendemento daluz unha delas sen engadir a estaanlise nada que non sexa rigoro-samente tectnico.

Determinados segmentos daobra de Barragn escenifican estecontraste que expresan as palabrasde Navarro Balldeweg, un movemen-to oscilante entre os lmites sensbeis.

Na obra de Barragn son mlti-ples as naturezas do lmite que sepresentan, dende o limiar lmite,mediante o trnsito da luz percibi-da como penumbra interior, ao l-mite como filtro, materializado nacelosa-muro que crea o veo me-diante o cal algns espazos de Ba-rragn se protexen do exterior me-diante un burka.

A escuridade da auga

En O Banquete, segundo Fedro,os xardns de Adonis nutranse coasaugas negras cheas de fermentospara estimular a rpida floracindas plantas e festexar a Eros. Esasaugas eran alimento da terra ondebrotaban as mis estraas flores.

A auga un elemento presentena arquitectura de Barragn.

Non preciso recorrer met-fora para o entender.

Contorno o espazo comprendido entre uns lmites determinados, leva consigo a

idea de permetro, marco dun lugar

Patio da Casa Gilardi de Luis Barragn (xuo, 2007) Tecido en sombras ao medioda no patio da Casa Gilardi (C. L. Viso, 2007)

Apuntamentos, enlacese bibliografa sobre a arquitectura de xnero

38

39

Dende os anos oitenta a noventa arquitec-tura de xnero empeza a destacar, vese as no nmero de publicacin monogrficas dedicadas a mulleres arquitectas e paisaxistas, e no aumento dos encontros, xornadas e con-gresos que sobre o tema se estn a celebrar. Sen ir mis lonxe, no momento de realizar estedossier estanse a preparar das xornadas en Galicia: i Xornadas, En construcin: Arquitec-tura, xnero e cidadana (do 30 de outubro ao 1 de novembro de 2008) en Vigo e na Coruaas i Xornadas de Urbanismo e Xnero: Espazo comn, organizadas polo instituto Azimut, o Concello de A Corua e a Xunta de Galicia (o 13 e 14 de novembro de 2008).

Unha pequena mostra das asociacins, webs ou libros destacados sobre o tema:

CLARA BREA*

* Clara Breabibliotecaria, actualmente na Bi-

blioteca do Colexio Oficial de Ar-qui