Anaya

Aniztasunaren tratamenduaDerrigorrezko Bigarren Hezkuntza ikasleen hezkuntza komuna eta aniztasunaren tratamendua printzipioen arabera antolatzen da. Aniztasunaren tratamendurako neurr ien helburuak, gure proiektuan, ikasleen hezkuntza-beharrizan zehatzei erantzutea da, baita ikasturtearen oinarrizko gaitasunak eta helburuak lor-tzea ere. Ikasleen aniztasunaren tratamendu egokirako eta haien emaitza akademikoak hobetzeko, agian, zenbait neurri hartu behar dira; esate baterako, talde malguak sortu, ohiko taldeetan laguntza eskaini, curriculuma egokitu, etab.Lan horretan laguntzeko, gure proiektuak aurkezten dituen neurrian helburua prebentziokoa edo konpen-tsaziokoa da. Gerta daiteke une jakin batean edozein ikaslek neurri horien premia izatea.Hain zuzen ere, orrialdeotan, ikaslearen liburuko unita-teetarako lan-fitxak daude. Fitxa bakoitzak, berriz, ikas-learen liburuko edukiei loturiko ariketen orrialde bat edo bi ditu. Proposamen didaktikoan, baita fitxen soluzioetan ere, argi adierazita dago zein erabili behar diren indartzeko eta zein sakontzeko, unitateetako epigrafe bakoitzari dagokionez. Hala eta guztiz ere, irakasleen esku uzten dugu ikasle jakin batzuei soilik aplikatzeko aukera, bakoitzak dituen beharrizanak kontuan hartuta.

146

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

1.

2.

8.8.8.8.

3.3.

5.5.5.5.5.5.5.5.5.5.5.5.5.5.5.5.

6.6.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

............................................................ ............................................................

Izena eta abizenak: .......................................................................................................................................

Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

I. lan-fitxa1

A Bete hutsuneak orrialde honetan ageri diren ereduen irudietan, eta, bakoitzaren ba-rruan, idatzi erromatar zenbaki egokia, honako esaldi hauek zer dioten kontuan hartu-ta:

I) Izarrak finko daude Lurraren inguruan bira egiten duen esfera baten inguruan.

II) Ilargiak Lurraren inguruan egiten du bira.

III) Izarren esfera geldi dago.

IV) Lurra Eguzkiaren inguruan higitzen da.

V) Lurrak bere buruaren inguruan egiten du bira.

VI) Lurra ez da higitzen.

VII) Planetek zirkulu zentrokideetan egiten dute bira Eguzkiaren inguruan.

VIII) Eguzkiak Lurraren inguruan egiten du bira.

IX) Ptolomeok asmaturiko eredua da.

X) Kopernikok asmaturiko eredua da.

UNIBERTSOA ETA PLANETA EREDUAK

147

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.


1. unitatea. I. lan-fitxa

B Osatu esaldi hauek:

a) Dagoen espazio, materia eta energia guztiaren izena ........................................ da.

b) Zer astronomok garatu zuen teleskopioa? ............................................................. .

c) Ptolomeoren ereduan, zer astro da unibertsoaren erdigunea? .............................. .

Zer izen du eredu horrek? ...................................................................................... .

d) Kopernikoren ereduan, Lurrak Eguzkiaren inguruan bira egin, ala Eguzkiak egiten

du bira Lurraren inguruan? ………………....…......................................................

Zer izen du eredu horrek? ...............................................................

C Unibertsoaren oraingo ereduan, esan zientifikoki egiaztaturik zer dagoen:

a) Lurra ...................................................................................................... higitzen da.

b) Ilargiak .............................................................................................. egiten du bira.

c) Eguzkia da unibertsoaren erdia? ............................................................. Zergatik?

.........................................................................................................................

d) Planetek ........................................................................................ egiten dute bira.

e) Badu Lurrak biraketa-higidurarik? ............................................................................

f) Izarrek .................... dute zentroaren inguruan bira egiten duen esferarik eratzen.

D Marraztu unibertsoaren oraingo eredua. Horretarako, aurreko atala har dezakezu erreferentziatzat.

148

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

148148

A Aurkitu testuko akatsak, eta idatzi testua ondo.

Zientzialariek diotenez, unibertsoa orain dela 1 370 milioi urte sortu zen. Zur eta ener-gia guztia puntu oso txiki eta hotz batean metaturik zeuden. Big-bung izeneko eztan-daren ostean, norabide guztietan irten ziren jaurtikita, eta gero, aldi labur baten ostean, izarretan eta galaxietan bildu ziren.

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

B Bete testuko hutsuneak, hitz eta zifra hauek erabiliz: sateliteak, izarrak, 150 000 000, robot-ibilgailua, argi-urteak, galaxiak, 300 000, astronomikoa.

a) Lehenengo …………. eta …………….. unibertsoa sortu zuen eztanda handiaren

ostean sortu ziren, eztanda hori baino milioi bat urte geroago.

b) Argiak segundoko ………………. Kilometroko abiadura dauka, eta urtebetean egi-

ten duen distantziari……………….. esaten zaio.

c) Lurretik Eguzkira bitarteko batez besteko distantzia …………….. kilometrokoa da,

eta horri unitate …………………. esaten zaio.

d) Lurraren inguruan bira egiten duten ………………… dauden teleskopio indartsuen

bidez araka dezakegu unibertsoa.

e) …………………… planeten gainazaletik ibil daiteke, eta laginak batu eta azter

di tzake.

UNIBERTSOAREN JATORRIA


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

II. lan-fitxaII. lan-fitxa1 1

149

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

A a) Azaldu argazkian ageri den NGC 1 300 galaxiaren osaera eta forma.

B a) Errotulatu Esne Bidearen argazkian adierazitakoa.

b) Zer diametro du gure galaxiak? ...............................................................................

c) Zer galaxia-kumulutan dago gure galaxia? .............................................................

d) Zerez eginda dago nukleo galaktikoa? ....................................................................

e) Zenbat denbora behar du Eguzkiak galaxiari bira osoa emateko? ..............................

f) Nola ikusten dugu Lurretik? .....................................................................................

GALAXIAK

.....................................................

.....................................................

.....................................................

b) Eduki ditzake planeta-sistemak? Zer dira horiek?

.....................................................

.....................................................

.....................................................

3.

2.

1.


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

III. lan-fitxaIII. lan-fitxa1

150

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

A Zer astro ageri dira irudian? Zertan bereizten dira? Zer jatorri dute?

B Erantzun, labur-labur, honako galdera hauei:

a) Izar batek erabiltzen duen erregaia ................................................................... da.

b) Zer izarrek dute gainazaleko tenperaturarik altuena, gorriek edo urdinek? ..........

c) Nola hiltzen dira masarik handieneko izarrak? ........................................................

d) Eguzkiak ...................................... tenperatura du, gutxi gorabehera, gainazalean.

e) Nola sailkatzen dira izarrak tamainaren arabera? .......................................................

C Zer konstelazio ageri da argazkian? Zenbat izarrek osatzen dute? Lotu eta marrazki bat edukiko duzu; zeren antza dauka?

GALAXIAK

.....................................................

.....................................................

.....................................................

.....................................................

.....................................................

.....................................................

.....................................................

.........................................................

.........................................................

.........................................................

.........................................................

.........................................................

.........................................................

.........................................................

.........................................................

Zuria

Horia

Gorria

Urdina


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

IV. lan-fitxaIV. lan-fitxa1 1

151

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

A Irudi hauen artean, zein da elipsea?

B Lotu bi zutabeetako elementuak geziak erabiliz.

C Irudian, izar bat eta planeta bat ikusten dira. Identifikatu. Marraztu planetak translazio-higiduran egiten duen orbita eliptikoa. Adierazi higidura horren erlojuaren orratzen aurkako noranzkoa. Marraztu planetaren inguruan erlojuaren orratzen aurkako noranz-koan bira egiten ari den satelite bat.

PLANETAK ETA ASTRO TXIKIAK

∞1. Planeta batek bere izarraren inguruan

duen higidura.

2. Planeta batek bere izarraren inguruko biran duen ibilbidea.

3. Planeta batek bere ardatzaren inguruan bira egiteko behar duen denbora.

4. Planeta batek bere buruaren inguruan bira egitean duen higidura.

5. Planeta batek bere izarraren inguruan bira egiteko behar duen denbora.

6. Planeta batek irudimenezko lerro horren inguruan egiten du bira.

A. ORBITA

B. PLANETA URTEA

C. TRANSLAZIOA

D. PLANETA EGUNA

E. BIRAKETA ARDATZA

F. BIRAKETA


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

V. lan-fitxaV. lan-fitxa1

152

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

D Lotu bi zutabeetako edukia.

E Esan esaldi hauek diotena egia (E) ala gezurra (G) den:

1 . Lurra bing-bangarekin batera eratu zen.

2 . Eguzkia eta eguzki-sistema nebulosa bat uzkurtuta sortu dira.

3. Grabitate-indarrak bakoitza bere izarraren inguruan mantentzen

ditu planetak.

4. Planetek eta izarrek berezko argia dute.

5 . Eguzkia geldi-geldi dago unibertsoan.

11. Gas kantitate handiek (batez ere, hidrogenoa eta helioa) osaturiko zeruko gorputza.

12. Izar oso handi batek hiltzean sortzen duen eztanda.

13. Izarren, gasaren eta hautsaren metaketa handia.

14. Orionen besoa dagoen galaxia kiribila.

15. Orbita ekortu ez duen zeruko gorputza.

16. Unibertsoa sorrarazi zuen eztanda itzela.

17. Izotzak, hauts-partikulek eta gasek osaturiko zeruko gorputza.

18. Asteroideetatik, kometetatik edo unibertsoko beste edozein materiatatik sorturiko gorputz harritsua.

19. Orbita ekortu duen zeruko gorputz esferikoa.

10. Planeten inguruan bira egiten duen astroa.

11. Izar batek eta haren inguruan bira egiten duten zeruko gorputzek osaturiko multzoa.

12. Beste batzuen ondoan planeta baten inguruan dagoen gorputz harritsu txikia.

H. PLANETA SISTEMA

A. KOMETA

B. GALAXIA

C. PLANETA

D. ESNE BIDEA

E. METEORITOA

F. PLANETA NANOA

G. IZARRA

I. SUPERNOBA

J. BING-BANGA

K. ASTEROIDEA

L. SATELITEA

1Izena eta abizenak: .......................................................................................................................................

1. unitatea. V. lan-fitxa

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

A Ordenatu eguzki-sistemako planetak, Eguzkitik hurbilen dagoenetik urrunen dagoenera.

...........................................................................................................................

...........................................................................................................................

B Proposatzen dizugun irudi pare bakoitzaren barruan, ageriko desberdintasunak dau-de. Identifikatu bakoitzean adierazita dagoen zeruko gorputza, eta justifikatu desber-dinak direla.

EGUZKI SISTEMA

1. .......................................

.......................................

.......................................

.......................................

.......................................

.......................................

2. .......................................

.......................................

.......................................

.......................................

.......................................

.......................................

3. .......................................

.......................................

.......................................

.......................................

.......................................

.......................................


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

VI. lan-fitxaVI. lan-fitxa1

153

154

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

C Idatzi irudian ageri diren eguzki-sistemako gorputzen izenak, eta erantzun:

a) Planetek izarraren inguruan bira egiten dute, orbitetan. Zergatik?

........................................................................................................................

b) Zenbat milioi kilometro daude Lurretik Eguzkira? ....................................................

c) Eguzki-sisteman, Pluton ez ezik, beste zer planeta dira nanoak? ...........................

d) Zer dira troiarrak eta ceutaurusak? ........................................................................

e) Eguzki-sistemako zer planetak dute satelitea? ...........................................................

f) Zein dira lur-planetak? ...............................................................................................

g) Nola sortu dira eguzki-sistemako kometarik gehienak? .............................................

h) Zer planetak du «urterik» luzeena? Zergatik? .............................................................

i) Zer adin du gure eguzki-sistemak? ............................................................................

j) Esne Bidea galaxiaren zer besotan dago kokatuta? ................................................


1. unitatea. VI. lan-fitxa1

155

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

A Zeruan izarren eboluzioaren teoriaren proba esperimentalak ditugu. Tresna egokiak erabiliz, milioika izar ikus daitezke, eta bakoitzak izar mota jakin baten eboluzioa adie-razten du. Film baten fotogramak eduki eta film horren argumentua berreraikitzea bezalakoa da:

B Argazkian karramarroaren nebulosa ageri da; supernoba-aztarnarik ospetsuenetariko bat da, eta 6 000 argi-urtetik gorako distantzian dago Lurretik. Supernobaren eztanda K.o. 1 054 urtean ikusi zen Lurretik, eta txinatar astronomoek erregistratu zuten.

IZARRAK

a) Behatzaile batek ezin du izar baten bizitzaren eboluzioa ikusi. Zergatik?

.........................................................

.........................................................

b) Izarrei begiratzen diegunean, zeruan une horretan daudenak ikusten ditu-gula uste duzu, edo orain dela milioika urte egon zirenak?

.........................................................

.........................................................

a) Zer da supernoba? Eta nebulosa?

........................................................

b) Zer esan nahi du nebulosa bat Lurre-tik 6 000 argi-urteko distantzian dagoela?

........................................................

c) Zure ustez, zer ikusiko zuten Kristo-ren garaikideek unibertsoko zona horretan?

........................................................

d) Zer egongo da unibertsoko zona horretan milaka urte barru?

........................................................


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

VII. lan-fitxaVII. lan-fitxa1

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

156


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

VIII. lan-fitxa1

A Jupiter planeta Galileok aurkitu zuen, 1610ean; horren lau satelite nagusiak ere aurkitu zituen, argazkian ageri direnak. Taula hau kontuan hartuta:

a) Ordenatu handienetik txikienera, eta identifikatu Io eta Europa.

.....................................................................................................

b) Calistoren orbita-aldia zer dela eta da Iorena baino handiagoa? .......................

....................................................................................................................

c) Io bezalako zenbat satelite sartuko lirateke Lurraren diametroan lerrokatuta, Lurraren

diametroa 12 740 km-koa balitz? ................................................................................

d) Zeren baliokidea da «orbita-aldia» kontzeptua? ......................................................

.................................................................................................................

e) Lurra Eguzkitik dagoena baino hurbilago daude sateliteak Jupiterretik? Zergatik?

................................................................................................................

EGUZKI SISTEMA

SATELITEAJUPITERRERAKO DISTANTZIA (KM)

ORBITA ALDIA (EGUNAK)

ERRADIOA (KM)

Io 421 600 1,77 1 815

Calisto 1 883 000 16,69 2 400

Ganimides 1 070 000 7,16 2 631

Europa 670 900 3,55 1 569

157

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.


1. unitatea. VIII. lan-fitxa

B Balizko planeta-sistema batean, Hancock planetak bertatik 50 milioi kilometroko dis-tantzian dagoen izar urdin baten inguruko orbita du.

a) Zenbat UA dago batetik bestera? ...........................................................................

b) Egon daiteke bizirik planeta horretan? Zergatik?

..................................................................................................................................

C Bete taulako hutsuneak:

PLANETA

LURRERAKO DISTANTZIA

MILIOIKA KM-TAN

LURRERAKO DISTANTZIA UNITATE ASTRONOMIKOTAN

Jupiter 778

Marte 228

Urano 2 870

Saturno 1 429

D Identifikatu beheko irudian dauden eguzki-sistemako planetak. Sailkatu planetak:

a) Lur- edo gas-planetak: ............................................................................................

b) Atmosferadunak eta atmosferarik gabeak: .............................................................

c) Erlojuaren orratzen aldeko edo aurkako biraketa dutenak: ....................................

5.

4.

6.

8.

7.

3.

2.

1.

158

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

E Identifikatu argazkietan ageri den zeruko gorputz bakoitza, eta erantzun galderei.

a) Zeruko zer gorputz da?

..........................................................

b) Zerez osaturik dago?

..........................................................

c) Zer forma du?

..........................................................

d) Halako gorputz asko elkarrekin dau-denean, zer izena hartzen du multzo horrek?

..........................................................

a) Zerez osaturik dago?

..........................................................

b) Zergatik du kolore hori?

..........................................................

c) Zer jatorri du?

..........................................................

d) Nola hiltzen da txikia denean?

..........................................................

a) Nola du izena?

..........................................................

b) Zeren inguruan du orbita?

..........................................................

c) Zerez osatuta dago?

..........................................................

a) Zer da?

..........................................................

b) Bakarrik edo besteren batekin bate-ra egiten du orbita?

..........................................................

c) Badago halako gorputzik eguzki-sisteman?

..........................................................

1 2

3 4


1. unitatea. VIII. lan-fitxa2

159

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

Irudian zenbait lerro daude trazatuta. Meridianoak ala paraleloak dira? ............................

Egin ariketa hauek:

a) Esan ekuatorea non dagoen, eta errotulatu Ipar hemisferioa (boreala) eta Hego hemis-ferioa (australa).

b) Marratu Lurraren biraketa-ardatza. Irudikatu gure planeta bere ardatzaren inguruan

biraka. Zer hemisferiok du argitasunik handiena urtaro horretan? .................................

c) Esan Australia non dagoen. Eguna da planetako zona horretan? .................................

d) Esan India non dagoen. Eguna da han? ........................................................................

e) Non helduko da lehenago gaua, Indian ala Saudi Arabian? Arrazoitu.

………………................………………………………………….......………………………

f) Badakizu irudi horretan Greenwicheko meridianoa marrazten? Arrazoitu erantzuna.

……………….....………………………………………...….......……….........………………

g) Zer hemisferiok dauka lurrazalik handiena azaleratuta? ................................................

LURRA, GURE PLANETA

Eguz

ki iz

piak


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

I. lan-fitxaI. lan-fitxa2

160

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

II. lan-fitxa2

A Markatu Eguzkia, Lurra eta Ilargia irudian, eta erantzun galdera hauei:

a) Zer higidura daude lerro grisarekin adierazita? ……........…........…………………...

b) Erlojuaren orratzen aldeko edo aurkako noranzkoa du? ……...........................……..

c) Zer izen du egiten duten ibilbideak? Zer forma du? .................................................

d) Esan gezi zuriz adierazita daudenen izena ...............................................................

e) Zer higidurak sortzen ditu urtaroak? ..........................................................................

f) Zer higidurak sortzen ditu eguna eta gaua? …….............................…….…………….

B Bete testua honako hitz hauetatik egokiak aukeratuz: latitudea, eguna, uda, Hegoa, solstizioak, eliptikoa, zirkunferentzia, ekliptika, Eguzkia, translazioa, biraketa, 24, urta-roak, gaua, 365, ekinozio, Ilargia.

Lurrak, …………. inguruan bira egitean, ibilbide ………………. dauka. ……………

egun baino gehitxoago behar du bira osoa emateko; hori gertatzen den bitartean,

hainbat puntutatik igarotzen da, eta, puntu bakoitzean, argiztatze mota bat jasotzen

du. Izan ere, Lurraren ……………..-ardatza inklinatuta dago, eta, horren ondorioz,

…………… daude. Zenbait puntutan egunak eta gauak iraupen bera dute, eta puntu

horien izena …………… da; egunik edo ……………… luzeenei dagozkien puntuak,

berriz, ……………… dira.

TRANSLAZIO HIGIDURA

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

161

C Bete zuriuneak, honako hau kontuan hartuta:

– Lur-planeten gainean daudenetan (5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 eta 12), kasuan kasuko hemisferioa urteko une horretan zer urtarotan dagoen jarri beharko duzu.

– Gainerakoetan (1, 2, 3 eta 4) adierazi solstizioa ala ekinozioa den, eta ea udaberri, uda, udazken edo negu boreala den.

a) Ipar hemisferioan uda denean, Hego hemisferioan ........................................... da.

b) Hego hemisferioan udaberria bada, Ipar hemisferioan ...................................... da.

c) Poloetan, egunek eta gauek ............................................................ iraupena dute.

d) Ekliptika .............................................................................................................. da.

…..........…………………………….………………………………………..……………. .

e) Lurraren biraketa-ardatzak ekliptikarekiko .......................... graduko inklinazioa

duelako daude urtaroak.

f) Urteko zer egunetan hasten dira urtaroak Ipar hemisferioan?

…...............................................................................................................................

g) Hego hemisferioan, zer urtaro hasten da irailaren 22an? .......................................

h) Eta abenduaren 22an? ............................................................................................

i) Udako solstizioa egunik............... da hemisferio borealean, eta ........................

australean.

9.

10.

11.

12.7.

8.

5.

6.

1.

3.

4.2.


2. unitatea. II. lan-fitxa

162

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

Begiratu Ilargiak Lurraren inguruan duen translazio-higidurari. 1etik 8rako zenbakiak jarrita dituzten laukietan, ezkerreko irudietariko bat adierazi behar duzu. Gainerako zuriuneetan, idatzi Ilargiak kasu bakoitzean duen fasearen izena.

a) Zer noranzko du Ilargiaren translazio-higidurak? ...........................................................

b) Nondik dator Ilargiaren argia? ........................................................................................

c) Zenbat egunetako iraupena du ilargi-egunak? ..............................................................

d) Eta ilargi-urteak? ............................................................................................................

e) Zergatik ez da ikusten Lurretik Ilargiaren gainazal osoa? ..............................................

f) Zergatik dira muturrekoak Ilargiko tenperaturak? ...........................................................

.........................................................................................................................................

g) Zer dela eta daude horrenbeste krater Ilargian? ............................................................

.........................................................................................................................................

h) Badute urik Ilargiko itsasoek? Arrazoitu erantzuna. ……...........………………….....……

.........................................................................................................................................

i) Zer fase dator ilgoraren ostean? ....................................................................................

ILARGIA ETA ILARGIAREN HIGIDURAK

5.

6.

7.

8.

1.

9.

11.

10.12.

2.

Eguzki-erradiazioa

3.

4.

A.

C.

E.

G.

B.

D.

F.

H.


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

III. lan-fitxa2 2

163

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

EKLIPSEAK ETA MAREAK

A Bi irudietan, gertaera-sekuentzia ageri da; lehenengoa ezkerrekoa da. Begiratu ondo, eta erantzun honako galdera hauei:

a) Luzaro dago irudiko gizona arrantzan egin nahirik?

...................................................................................................................................

b) Zer ilargi-fase ageri da irudian? ................................................................................

c) Marrazkian, eguneko ala gaueko itsasgora dago? ...................................................

....................................................................................................................................

d) Egun horretako mareak, biziak ala hilak dira? Zergatik? ..........................................

.........................................................................................................................

B Ageri den sekuentzia 100 minutu baino aldi laburragoan gertatzen da. Begiratu eta erantzun.

a) Zer fenomeno ageri da argazkian? ..........................................................................

b) Zer gertatzen da? .....................................................................................................

c) Zer fasetan dago Ilargia hori gertatzeko? ................................................................


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

IV. lan-fitxa2

164

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

A Kokatu Lurraren geruzak irudian, eta azaldu zer osaera duten.

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

B Marraztu geosferako geruzak, zuriz ageri den Lurraren zatian.

LURRAREN GERUZAK ETA BALIABIDEAK

Zergatik egituratzen da Lurra geruzatan? Azaldu, labur-labur, geruza horiek nola eratzen diren.

...............................................

...............................................

...............................................

...............................................

...............................................

...............................................

...............................................


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

V. lan-fitxa2 2

165

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

Mapa hau Mercator izeneko proiekzioa da; bertan, meridiano- eta paralelo-sistema koor-denatu-sistema kartesiar bihurtuta dago.

a) Markatu Greenwicheko meridianoa edo zero meridianoa eta ekuatorea.

b) Kokatu honako paralelo hauek: Kantzer tropikoa (23° I); Kaprikornio tropikoa (23° H); Zirkulu Polar Artikoa (66° I) eta Zirkulu Polar Antartikoa (66° H).

c) Zer herrialde daude koordenatu hauetan? Margotu zer koadrantetan dauden.

1. 33° H, 25° E ………………………… 3. 40° I, 4° M ……………………………

2. 25° I, 45° E ………………………… 4. 25° H, 135° E ………………………….

d) Zer koordenaturen artean daude honako herrialde hauek?

1. Honduras ………………...………. 3. Madagaskar …..………………………

2. Islandia ...……………….....……... 4. Hego Korea …...……..……………….

e) Honako herrialde hauetatik, azpimarratu zerotik hurbileko latitudedun hiririk ez dutenak: Argentina, Uganda, Txina, Amerikako Estatu Batuak, Singapur, Turkia, Kenya.

f) Honako herrialde hauetatik, azpimarratu zerotik hurbileko longitudedun hiririk ez dute-nak: Espainia, Erresuma Batua, Errumania, Aljeria, Iran, Peru, Finlandia.

LURRA, GURE PLANETA

180°

170°

160°

150°

140°

130°

120°

110°

100°

90°

80°

70°

60°

50°

40°

30°

20°

10°

0° 10°

20°

30°

40°

50°

60°

70°

80°

90°

100°

110°

120°

130°

140°

150°

160°

170°

180°

80°

70°

60°

50°

40°

30°

20°

10°

10°

20°

30°

40°

50°

60°

70°

80°

0°


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

VI. lan-fitxa2

166

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

1

4

3

2

A Begiratu irudiari, eta erantzun: Lauretatik zer posiziotan egongo litzateke Lurra, pro-posatzen dizkizugun uneetan? Arrazoitu erantzunak.

a) Udako solstizio boreala. .............................................................................................

b) Udazkeneko ekinozio australa. ..................................................................................

c) Neguko solstizio boreala. ...........................................................................................

d) Udaberriko ekinozio australa. ...................................................................................

e) Udako solstizio australa. ..........................................................................................

f) Udazkeneko ekinozio boreala. ..................................................................................

g) Neguko solstizio australa. ........................................................................................

h) Udaberriko ekinozio boreala. ....................................................................................

B Noiz hasten dira urtaroak hemisferio bakoitzean? Bete taula:

TRANSLAZIO HIGIDURA

HEMISFERIOA UDABERRIA UDA UDAZKENA NEGUA

Iparra

Hegoa


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

VII. lan-fitxa2 2

167

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

Munduko ordu-bitarteei buruzko mapa honetan, Greenwicheko meridianoko ordua ez dira eguerdiko hamabiak. Londresko biztanleak 2010/01/02 egunean daude, eta haien erlojuek 21:00ak adierazten dituzte. Begiratu mapari, eta erantzun honako galdera hauei:

BIRAKETA HIGIDURA

0 +1 +2 +5 +7 +8 +9 +10 +11 +12–12 –11 –10 –9 –8 –7 –6 –5 –4 –3 –2 –1 +3 +4 +6

m°15°m30°m45°m60°m75°m90°m105°m120°m135°m150°m165°m180°m 15°E 30°E 45°E 60°E 75°E 90°E 105°E 120°E 135°E 150°E 165°E 180°E

Greenwich-eko meridianoa0 1500 3000 6000 km4500

a) Zer da ordu-bitartea? .....................................................................................................

b) Zenbat ordu-bitarte du Lurrak? .......................................................................................

c) Zer egun da Txilen?............................ Eta Frantzian?............................. Eta Japonian?

d) Hainbat lekutan data ez da berdina. Zergatik? ..............................................................

e) Zer ordu da Greenwich hirian? ......................................................................................

f) Meridiano horren eskuinetara dauden herrialdeetan, ordua ezkerrekoetan baino aurre-

ratuago dago. Zergatik? ..................................................................................................

g) Zer ordu adierazten zuten Madrileko biztanleen erlojuek une horretan? .......................

..............................................................................................................................

h) Abenduaren 31n Iberiar penintsulan mahatsak jaten ari bagara, Australian lehenago

hartu zituzten? Arrazoitu erantzuna: …..…….........………....................................………


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

VIII. lan-fitxa2

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

168

A Izaki bizidunek hiru bizi-funtzio dituzte; honako hauek dira:

..........................................................................................................................

B Landareen elikadura ............................ da, elikagaiak ....................... erabilita sortzen

baitituzte.

Animalien elikadura ........................ da, elikagaiak ................................................

lortzen dituztelako.

C Idatzi estimulu baten adibide bat, eta azaldu izaki bizidun batek estimulu horrekiko zer erreakzio izango lukeen.

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

D Azaldu sexu bidezko eta sexu gabeko ugalketak zertan bereizten diren.

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

......................................................................................................................................

E Begiratu irudiari, eta erantzun galdera hauei.

1) Zein da osagairik ugariena izaki bizidunen-gan?

.................................................................

.................................................................

2) Zer ehunekotan daude karbono kantitate handiko substantziak izaki bizidunen-gan?

.................................................................

.................................................................

IZAKI BIZIDUNAK NOLAKOAK DIREN

Karbono kantitate handiko konposatuak (% 10-30)

Ura (% 65-90)

Konposatu mineralak (%1-5)


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

I. lan-fitxa3 3

169

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

A Eman zelula hitzaren definizioa.

............................................................................................................................

............................................................................................................................

B Begiratu eskema hauei, eta eman galdera hauen erantzunak.

a) Idatzi marrazturiko zelula bakoitza zer motatakoa den.

b) Jarri zelula bakoitzean adierazitako zatien izena.

1) Zelula .......................................................... .

ZELULA MOTAK

3.

5.

2.

1.

4.


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

II. lan-fitxa3

170

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

3) Zelula .......................................................... .

2) Zelula .......................................................... .

1.

2.

5.

1.

2.3.

4.

5.

6.

7.

8.

4.

3.


3. unitatea. II. lan-fitxa3

171

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

A Osatu zelula guztien zati komunen taula.

B Osatu taula, honako organulu hauen funtzioa adieraziz:

C Organismo hauetatik, batzuek zelula prokariotoak dituzte, eta beste batzuk eukario-toak. Esan bakoitzak zer zelula mota duen.

Landareek → ...............................................................

Animaliek → .............................................................

Bakterioek → .............................................................

Onddoek → ................................................................

ZELULAK ETA HAIEN ORGANULUAK

NOLAKOA DA? (EGITURA)

ZER EGITEN DU? (FUNTZIOA)

Zelula-mintza edo plasmatikoa

Zitoplasma

Material genetikoa (ADNa)

ORGANULUA FUNTZIOA

Zelula-horma

Mitokondrioa

Kloroplastoa


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


172

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

D Jarri X animalien zelulan eta landareen zelulan dauden zelula-organuluetan.

E Idatzi teoria zelularraren hiru oinarriak.

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

F Idatzi animalien eta landareen zelula eukariotoen arteko bi bereizgarritasun.

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

ANIMALIEN ZELULA ORGANULUAK LANDAREEN ZELULA

Zelula-mintza edo plasmatikoa

Zitoplasma

Zelula-horma

Mitokondrioa

Kloroplastoa

Bakuoloak

Zelula-nukleoa


3. unitatea. III. lan-fitxa3

173

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

A Organismo zelulabakarren zelulak .............................. eta ............................ izan dai-

tezke; zelula anitzeko organismoen zelulak ......................... dira beti.

B Zertan bereizten dira kolonia bat eta zelula anitzeko organismo bat?

............................................................................................................................

............................................................................................................................

C Osatu taula.

Sistema. 1. Jarduera komunean parte hartzen duten organoen multzoa.

Zelula. 2. Forma zehatza duen egitura, funtzio jakin bat duten ehun batzuek eratzen dutena.

Ehuna 3. Izaki bizidunen funtzio guztiak dituen unitaterik txikiena.

Organoa. 4. Antzeko forma eduki eta funtzio bera duten zelulen multzoa.

IZAKI BIZIDUNEN ANTOLAMENDUA

ANTOLAMENDU MAILA

DEFINIZIOA

a)

b)

c)

d)


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

IV. lan-fitxaIV. lan-fitxa3

174

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

A Jarri zenbakiak taxon hauen izenei, eta ordenatu estuenetik zabalenera.

B Txakurraren izen zientifikoa Canis familiaris da.

a) Badago akatsik txakurraren izen zientifikoa idazteko modu horretan?

Akatsik badago, idatzi izena ondo ............................................................................

b) Esan txakurra zer generotan dagoen .......................................................................

c) Esan txakurra zer espezietakoa den ........................................................................

C Osatu taula, zerrendako organismo bakoitza zer erreinutakoa den adierazita.

IZAKI BIZIDUNEN SAILKAPENA

Klasea Familia

Ordena Filuma

Generoa Espeziea

ORGANISMOAK ERREINUA

Kaxalotea

Artelatza

Ibaiko karramarroa

Arrosa

Itsas izarra

Barrengorria


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

V. lan-fitxa3 3

175

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

Pentsatu zientzialari batzuek urruneko galaxia batean beste hiru planeta aurkitu dituz-tela, eta horietakoren batean bizirik ote dagoen jakin nahi dutela. Horretarako, planeta horien ezaugarriak aztertu dituzte. Ezaugarri horietariko batzuk honako taula honetan jasota daude:

A Aztertu taulan ageri diren ezaugarriak, eta esan ea planeta horietakoren batean Lurrekoaren antzeko bizirik egon daitekeen.

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

B Pentsatu 3. planetan bizia aurkitu dutela. Zer alde egongo litzateke, zure ustez, Lurreko bizitik?

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

LURREAN BIZIA AHALBIDETZEN DUTEN EZAUGARRIAK

ATMOSFERA URA TENPERATURA

1. planeta Ez Ez–150 °C-tik 400 °C-ra

bitartean

2. planetaBai. CO2-a

detektatu daBai

–150 °C-tik 350 °C-ra bitartean

3. planetaBai. CO2-a

detektatu daBai

–80 °C-tik 150 °C-ra bitartean


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

VI. lan-fitxa3

176

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

A Teoria zelularraren ondorioetara heltzeko, XVII. mendetik XX. mendera hainbat aurre-rakuntza egin ziren, zelulen behaketan. Aurrerakuntza horiek, berriz, gero eta poten-tzia handiagoko mikroskopioak egiteari esker lortu ziren, baita zelulen laginak presta-tzeko teknikak hobetzeari esker ere.

a) Idatzi taulan, kronologikoki ordenatuta, teoria zelularraren garapenaren historiako gertaera nagusiak.

– 1858an, Virchow-ek «zelula guztiak lehenagoko beste zelula batetik» datozela esan zuen.

– 1839an, Theodor Schawnn zoologo alemanak, animalien zelulei behaketa ugari egin ondoren, «animaliak zelulaz osaturik» daudela esan zuen.

– 1673an, zientzialari eta mikroskopio-fabrikatzaile holandar batek, Anton van Leeuwenhoek-ek, tamaina erreala 300 aldiz handitzen zuen mikroskopioa egin zuen, eta organismo zelulabakarrak eta zelula asko ikusi zituen.

– 1831n, botaniko eskoziar batek, R. Brown-ek, zelularen nukleoa aurkitu eta orki-deen zeluletan deskribatu zuen.

– 1838an, Matthias Schleiden botaniko alemanak, landareen zelulei behaketa ugari egin ondoren, «landareen zelula landareen oinarrizko unitatea» zela ondorioztatu zuen.

– 1902an, Santiago Ramón y Cajalek nerbio-sistema zelulaz (neuronaz) osaturik zegoela frogatu zuen, eta, horrela, teoria zelularra ezarrita gelditu zen.

– 1665ean, Robert Hook zientzialari ingelesak mikroskopioa egin, eta kortxozko laminatxo batean gelaxka batzuk ikusi zituen; gelaxka horiei, zelula izena jarri zien.

– XIX. mendearen amaieran, teoria zelularra formulatu zen, baina zientzialari ba-tzuek esan zuten hori ezin zitzaiola nerbio-sistemari aplikatu.

SAKONDU TEORIA ZELULARREAN


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

VII. lan-fitxa3

Hook-en mikroskopioa. Santiago Ramón y Cajal.

177

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

B Adierazi Santiago Ramón y Cajalek teoria zelularraren ezarkuntzan izandako egin-kizuna.

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

ORDENA GERTAERA

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.


3. unitatea. VII. lan-fitxa

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

178

A Inguratu bakterioen ezaugarriak zirkuluak erabiliz:

1. Organismo zelulabakarrak dira.

2. Zelula anitzeko organismoak dira.

3. Organismo eukariotoak dira.

4. Organismo prokariotoak dira.

B Osatu taula:

C Marraztu bakterioen ugalketa.

MONEROEN ERREINUA


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

I. lan-fitxa4 4

BAKTERIO MOTA FORMA MARRAZKIA

A Idatzi protozooek lekualdatzeko zer mekanismo erabiltzen dituzten, eta azaldu bakoi-tza zer den:

a) .......................................................................................................................... dira.

b) .......................................................................................................................... dira.

c) .......................................................................................................................... dira.

B Algek elikadura autotrofoa dute. Azaldu alga arreek eta alga gorriek fotosintesia alga berdeen moduan zer dela eta egiten duten.

............................................................................................................................

............................................................................................................................

............................................................................................................................

C Osatu taula:

PROTOZOOAK ETA ALGAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

II. lan-fitxa4

179

BAKTERIOA PROTOZOOA ALGA

ZELULA MOTA

ZELULABAKARRAK EDO ZELULA ANITZEKOAK

ELIKADURA MOTA

ERREINUA

ADIBIDEA

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

180

A Jarri X onddoen erreinuaren ezaugarrietan:

1. Organismo zelulabakarrak dira.

2. Zelula prokariotoak dituzte.

3. Kloroplastoak dituzte.

4. Zelula-horma dute.

5. Zelula eukariotoak dituzte.

6. Onddo guztien gorputza hifek osatzen dute.

B Marraztu perretxiko bat, eta jarri honako errotulu hauek: kapela, laminatxoak, oina, hifak eta esporak.

ONDDOAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

III. lan-fitxa4 4

A Idatzi adierazitako atalen izenak:


a) Landarerik konplexuenek ......................., ....................... eta ....................... dituzte.

b) Landareek elikadura ..................................... dute, eurek fabrikatzen baitute janaria,

...................................................... bidez.

c) Landareen sexu bidezko ugalketa ............................................... bitartez egiten da.

d) Sexugabeko ugalketa ......................... edo ........................... bidezkoa izan daiteke.

C Lotu bi zutabe hauetako elementuak:

LANDAREAK NOLAKOAK DIREN


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

IV. lan-fitxa4

181

1. ....................... 2. .......................

4. .......................

a. GIMNOSPERMOAK

b. ANGIOSPERMOAK2. Fruituan haziak dituzten

landareak.

c. GOROLDIOAK ETA IRATZEAK

1. Hazirik gabeko landareak.

3. Haziak fruituan ez dituzten landareak.

3. .......................

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

182

A Koniferoak gimnospermorik ugarienak dira. Idatzi koniferoen hiru adibide.

............................................................................................................................

............................................................................................................................

B Osatu esaldi hau:

Koniferoen loreak ......................... bilduta daude, eta horiek bi motakoak izan daitezke:

....................., ...............-aleak sortzen dituztenak, eta ......................, haziak garatzen

dituzten ............................... sortzen dituztenak

C Osatu angiospermoen eta gimnospermoen arteko ezaugarri bereizgarriei buruzko taula hau.

D Idatzi ezagutzen dituzun lau zuhaitzen, zuhaixken edo belarren izenak, eta adierazi gimnospermoen edo angiospermoen taldekoak diren.

ADIBIDEAK ZER TALDETAKOAK DIREN

................................................. .................................................

................................................. .................................................

................................................. .................................................

................................................. .................................................

ESPERMATOFITOAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

V. lan-fitxa4 4

ANGIOSPERMOAK GIMNOSPERMOAK

Haziak Ez daude fruituan

Hosto motak Hosto erorkorrak

Loreak

Kanpo-itxuraZuhaitzak, zuhaixkak

edo belarrak

A Osatu goroldioei buruzko esaldi hauek:

a) Goroldioak ....................... izena duten harizpi batzuen bidez eusten dira lurzorura.

b) Goroldioek euren ...................................................... xurgatzen dituzten beharrezko

substantzia mineral batzuk.

c) Bizitzako fase batzuetan, goroldioak .................................. bidez ugaltzen dira, eta

beste zenbait fasetan, berriz, ......................... bitartez. Haien gorputz-............ bidez

ere ugaltzen dira.

B Idatzi irudi bakoitzak zer adierazten duen, eta adierazitako atalek zer izen duten:

GOROLDIOAK ETA IRATZEAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

VI. lan-fitxa4

183

2. .......................

3. .......................

a. b.

3. .................... 2. .......................

1. ....................... 1. .......................

................................................ ................................................ © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

184

A Jaten ditugun barazkiak landarearen hainbat atal izan daitezke: hostoak, zurtoinak, sustraiak, loreak. Kontsultatu «Landareen zer atal jaten dugun», eta esan honako hau jaten duzunean landarearen zer atal jaten ari zaren:

Buru-aza .............................................. Apioa ...............................................

Erremolatxa ......................................... Uraza ..............................................

Arbia .................................................... Zainzuria .........................................

Ziazerba ............................................... Azalorea .........................................

Orburua ............................................... Azenarioa .......................................

Brokolia ................................................ Tipula ..............................................

B Irakurri arretaz ezaugarri hauek, eta esan onddoenak, landareenak edo bienak diren:

a) Zelula-horma dute .............................................................

b) Elikadura autotrofoa dute .............................................................

c) Ezin dira lekualdatu .............................................................

d) Elikadura heterotrofoa dute .............................................................

e) Klorofila dute, berdeak dira .............................................................

f) Fotosintesia egiten dute .............................................................

g) Zelulabakarrak eta zelula

anitzekoak dira .............................................................

h) Zelula anitzekoak dira .............................................................

i) Zelula eukariotoak dituzte .............................................................

ONDDOAK ETA LANDAREAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

VII. lan-fitxa4

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

185

A Esan esaldiok diotena egia (E) ala gezurra (G) den:

a) Animaliak organismo prokariotoak eta zelula anitzekoak dira.

b) Animaliek organoak, aparatuak eta sistemak dituzte bizi-funtzioetarako.

c) Animaliak autotrofoak dira.

d) Animaliak heterotrofoak dira.

e) Animaliak ez dira inoiz ere orojaleak.

B Adierazi irudiko animalia ornoduna ala ornogabea den.

C Zer simetria mota dute honako animalia hauek?

ANIMALIEN EZAUGARRIAK

a)

a)

b)

c)

b) c)

d) e)


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................



Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

II. lan-fitxa

A Lotu bi zutabe hauen edukia, gezien bidez:

PORIFEROAK ETA KNIDARIOAK

II. lan-fitxa5 5

186

B Marrazkia erabiliz, azaldu belakiak nola elikatzen diren.

1.

2.

3.

11. Gorputzeko horma zulatuta dute.

12. Knidozitoak dituzte.

13. Knidozitoak dituzte.

14. Oskulua dute.

15. Itsasoko uretan bizi dira, ur-azalean.

a. Polipoak

b. Belakiak

c. Marmokak

C Idatzi irudian ageri den animalien gorputzaren zatirik garrantzitsuenak:

.................................................................

.................................................................

.................................................................

.................................................................

.................................................................

.................................................................

.................................................................

.................................................................

................................................................. © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

187

A Idatzi harrei buruzko esaldi bat, hitz hauek erabiliz:

Lur-zizareak, eta aberasten du, eta lurzorua aireztatu, galeriak egin.

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................


a) Teniak ......................................................... zapalak ditu.

b) Teniak bentosak eta ...................... ditu ......................., ........................ hormetan

eusteko.

c) Nematodorik ezagunenak .................. dira; esate baterako, ..................., pertsonen

..................... bizi direnak.

d) Lur-.................... ............... edo ...................... izeneko iletxoak ditu ........................

..............................

C Adierazi irudiko animaliak zer izen duen, arnasa nola hartzen duen eta zer ugalketa mota duen; halaber, marrazkia erabiliz, deskribatu animalia horren gorputza.

Arnasketa: …………………..……...……………...........………………………………...…

Ugalketa: ………………..………...…….................……………………………………...…

Gorputza: ………………............…..........…………………………………………………..

.…………...........………............………......……………………………………………...…

HARRAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


5

A Adierazi bakoitza zer molusku mota den:

B Osatu taula:

MOLUSKUAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


GasteropodoakMaskorra

.......................... dute

Oina

........................... da

BibalboakMaskorra

...................... eratuta dago

Oina

........................... da

ZefalopodoakMaskorra

.......................... da

Oina

........................... da

188

a)

b)

c)

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

189

A Begiratu eskemari, eta azaldu zefalopodoak nola lekualdatzen diren.

1. Txipiroiak ura sartzen du gorputzean.

3. Ura kanporatzen du, sifoi izena duen onil batetik.

4. Sifoitik irteten denean, urak geziak adierazitako norabidean bultzatzen du txipiroia.

2. Handitu egiten da.

A B

ZEFALOPODOAK NOLA LEKUALDATZEN DIREN


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


.......................................................................................................................................

............................................................................................................................

.......................................................................................................................................

............................................................................................................................

.......................................................................................................................................

............................................................................................................................

.......................................................................................................................................

............................................................................................................................

Sifoia

5

A Esan bi eskema hauek zer adierazten duten, eta osatu, falta diren izenak erantsita:

B Idatzi animalia hauetako bakoitza zer artropodo taldetakoa den, eta adierazi bakoitza-ren gorputz atalak marrazkian:

ARTROPODOAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


190

a) b)

a) b)

c) d) © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

191

A Eskema erabilita, azaldu itsas trikuaren sistema anbulakrala nola dabilen.

B Eskema erabiliz, azaldu itsas izarraren ugalketa sexugabea nolakoa den.

EKINODERMATUAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

Oin anbulakrala

Oin anbulakralek likidoz beteriko

anpuluak dituzte.

Anpulua uzkurtzen denean, likidoa irten

eta oinak aurrera egiten du.

Anpulua berriro ere likidoz betetzen denean, oinak

bentosarena egin eta tiratu egiten du gorputzetik.

6

A Idatzi, irudien leku egokian, hitz hauek: operkulua, isats-hegats homozerkoa, ezkata zapala, zakatzak, isats-hegats heterozerkoa, igeri-maskuria, alboko lerroa.

B Esan irudietako arrain bakoitza zer motatakoa den.

1. ......................................................... 2. ............................................................

C Adierazi, hauen artean, zer ezaugarri dituzten arrainek:

1. Haragijaleak, belarjaleak eta orojaleak izan daitezke.

2. Gehienak erruleak dira.

3. Biriken bidezko arnasketa dute.

4. Lehorrean bizi daitezke, baina beti uretatik hurbil.

5. Hegatsak dituzte uretan lekualdatzeko eta maniobrak egiteko.

6. Azala biluzik dute.

7. Ektotermikoak dira.

ARRAINAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


192

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

193

A Erantzun igelaren ugalketa-zikloari buruzko galdera hauei:

ANFIBIOAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

II. lan-fitxaII. lan-fitxa6

ANUROAK URODELOAK

Atzeko hankak luzeagoak

Luzera bereko hankak

Azal oso mehea, guruin ugarikoa

Ez dute isatsik

Ektotermikoak

Gorputz luzanga

B Osatu taula, talde bakoitzeko anfibioek adierazitako ezaugarria duten ala ez (BAI ala EZ) adieraziz.

a) Non garatzen dira igelen arrautzak? ............

............................................................................

............................................................................

.............................................................................

b) Berezi helduak eta larbak, adierazitako banakoen artean:

..........................................................................

..........................................................................

..........................................................................

c) Zer izen dute igelen larbek, eta zertan bereizten dira igel helduetatik? ...................

..................................................................................................................................

...................................................................................................................................

d) Larbak prozesu baten bidez heltzen dira. Zer izen du prozesu horrek? ....................

...................................................................................................................................

1.

2. 3.

4.

5.

6

A Esan narrasti hauetako bakoitza zer taldetakoa den.

B Osatu taula, anfibioen eta narrastien arteko bi berdintasun eta bi desberdintasun adie-razita:

C Adierazi narrastien ezaugarriak.

1. Batzuek ezkatak dituzte. 2. Endotermikoak dira.

3. Biriken bidez hartzen dute arnasa. 4. Oro har, lehortarrak dira.

5. Gehienak belarjaleak dira. 6. Oskoldun arrautzak dituzte.

NARRASTIAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


a) ………...........…

c) …………………....……………………

b) …………………....……………………

d) …………………....……………………

ANFIBIOAK ETA NARRASTIAK

BERDINTASUNAK DESBERDINTASUNAK

..................................................................

..................................................................

..................................................................

......................................................................

......................................................................

......................................................................

194

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

195

A Osatu hegazti hauei buruzko esaldi hauek:

a) Hegaztiek forma ...................................... dute, errazago egiteko .......................... .

b) Masailetan ............................... dute, eta horren forma aldagarria da, hegaztiaren

...................... araberakoa.

c) Birikak ....................... izeneko poltsa batzuekin komunikaturik daude; horiek gorpu-

tzaren pisua arindu, eta ...................... errazten dute, hegaztia hegan dabilen artean.

B Irudietan jasotako informazioaren arabera, esan bakoitzean zer hegazti mota ageri den.

C Adierazi hegaztien ezaugarriak.

a) Endotermikoak dira.

b) Lumak dituzte, gorputzeko berotasuna hobeto mantentzeko.

c) Ezkatak dituzte.

d) Ektotermikoak dira.

e) Hegan egiteko lumak dituzte.

f) Oskolik gabeko arrautzak jartzen dituzte, eta arrautzok habietan txitatzen dituzte.

HEGAZTIAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


Zikoinaren tamaina handia hegan doanean nabaritzen da ondoen.

Kasuarioak ez du gilarik, eta hanka indartsuak ditu, oihan tropikaletan segurtasun handiz lekualdatzeko.

a) …………………....……………..… b) ……………................……....………………

A Osatu ugaztunen eskema hau, termino hauek erabilita: ornitorrinko, erditzailea, karen-duna, martsupiala, txakurra, errulea, adar-formako mokoa, erditzailea, garatu gabeko kumeak, kume garatuak, martsupialak.

B Zabaldu goiko eskema, ugaztun hauen izena leku egokian jarrita: saguzarra, koala, izurdea, kangurua.

.......................................................................................................................................

C Nola elikatzen dira ugaztunen kumeak bizitzako lehenengo etapetan?

............................................................................................................................

D Aipatu karendun ugaztunen hiru ezaugarri, hegaztiek ez dituztenak.

1. ...................................................................................................................................

2. ...................................................................................................................................

3. ...................................................................................................................................

UGAZTUNAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

V. lan-fitxaV. lan-fitxa6 6

196

Monotremoak

Kangurua

• Karena

UGAZTUNAK

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

197

A Gizakia Homo sapiens espeziekoa da. Kontsultatu giza espeziea terminoa, www.ana-yadigital.com webguneko glosarioan, eta osatu taula.

B Idatzi gizakiaren filum bereko, klase bereko eta ordena bereko bi animaliaren izena.

Filum berekoak: .............................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

Klase berekoak: ............................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

Ordena berekoak: .........................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

GIZAKIA, UGAZTUN BEREZIA


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


ERREINUA ANIMALIAK

Filuma

Klasea

Ordena

Familia

Generoa

Espeziea Homo sapiens

7

198

A Osatu paragrafo hau:

Dibertsitate biologikoa, hau da, planetan .............................................................., ba-

lio handiko ondasuna da, ....................................... eskaintzen dizkigulako eta ............

.......................... .ezinbestekoa delako.

B Aipatu dibertsitate biologikoak kasu hauetako bakoitzean ematen dizkigun baliabide batzuk.

a) Mendilerro baten maldan mendiko erreka batek zeharkatzen duen gaztainondo-baso ederra.

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

b) Herri txiki baten kostaldean zabaltzen den ozeanoa.

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

C Espezie bakarra galtzeak eragina izan dezake planetaren orekan. Azaldu esaldi ho-rren esangura, adibide bat jarriz.

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

ZERGATIK DA HAIN GARRANTZITSUA DIBERTSITATE BIOLOGIKOA?


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

199

DIBERTSITATE BIOLOGIKOA GALTZEN ARI DA. ZER EGIN DEZAKEGU HALAKORIK EZ GERTATZEKO?


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


A Gizakiaren ekintza hauek dibertsitate biologikoa galtzea dakarte. Ordenatu taulan, gehiegi ustiatzea edo ekosistemak aldatzea izatearen arabera:

a) Oihaneko zona bat erretzea, laborantzak egiteko. b) Itsas zona batean, arrain mota bat modu masiboan harrapatzea. c) Baso baten erdian errepidea egitea. d) Zuhaitz guztiak moztea. e) Ibai batean, arazi gabeko hondakin-urak isurtzea. f) Giza popula-ziorik gabeko kostalde batean, urbanizazioa eraikitzea.

B Gune heze baten irudia da; Espainiako estatuan, dibertsitate biologikorik handieneko ekosistemetariko bat da. Osatu taula, bertan bizi diren espezieak jarrita.

GEHIEGI USTIATZEA EKOSISTEMAK ALDATZEA

BALIZKO MEHATXUAK BABESTEKO NEURRIAK

7

200

A Esaldiok diotena gezurra da; azaldu zergatik den hori.

a) Espezieak oso azkar moldatzen dira ingurunearen baldintzetara.

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

b) Lurraren dibertsitate biologiko handia bat-batean agertu zen, eta beti bera izan da.

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

B Esan izaki hauetako bakoitzaren gorputz-moldaera bat, eta azaldu horrek zer hobari ematen dion:

MOLDAERA, EBOLUZIOA ETA DIBERTSITATE BIOLOGIKOA


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


ESKORPIOIA

Moldaera: ....................................................................

.....................................................................................

Hobaria: .......................................................................

.....................................................................................

BARRASKILOA

Moldaera: ....................................................................

.....................................................................................

Hobaria: .......................................................................

..................................................................................... © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

201

FOSILEK DUTEN INFORMAZIOA


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


A Pentsatu zientzialari batek dinosauro baten eskeletoaren fosila aurkitu duela. Erantzun:

a) Zer jakin dezakegu, fosilean oinarrituz, dinosauroari buruz?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

b) Zer dela eta ezin dugu jakin haren azala zer koloretakoa zen?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

B Fosilak harri sedimentarioen estratuetan egoten dira.

a) Azaldu estratuak zer diren.

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

b) Organismo bat bizi izan den garaia bat dator haren fosila duen estratua eratu zen garaiarekin. Zergatik da hori?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

c) Estratu-serie batean, zer fosil dira zaharrenak, goiko geruzetakoak edo beheko geruzetan daudenak?

.........................................................................................................................

d) Ze rgatik?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

7

202

A Ordenatu, denbora-lerroan, Lurreko biziaren historiako gertaera hauek:

a) Artropodo lehortarrak agertu.

b) Dinosauroak desagertzean, hegaztiak eta ugaztunak ugaldu.

c) Izaki zelulabakar fotosintetikoak sortu.

d) Lehenengo izaki zelulabakarrak eratu.

e) Lehenengo anfibioak lehorreratu.

f) Itsasoetan zelula anitzeko izakiak agertu.

g) Narrasti handiak ugaldu, baita loredun eta hazidun landareak ere.

h) Dinosauroak desagertu.

B Aipatu honako hauek ahalbidetu zituzten moldaerak:

a) Artropodoak inguru lehortarra kolonizatzen lehenak izatea.

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

b) Narrastiek uretatik urruneko inguruneak kolonizatzea.

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

c) Hegaztiak eta ugaztunak ingurune hotzagoetan bizitzea.

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

C Zelula anitzeko zer organismo agertu ziren lehenen Lurrean? Zer ingurutan sortu ziren?

.........................................................................................................................

LURREKO BIZIAREN HISTORIA


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


Biziaren

jatorria

Oraingo

garaia

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

203

DIBERTSITATE BIOLOGIKOA ESPAINIAN


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


A Irakurri testu hau:

Espainia, Europako herrialde guztien artean, dibertsitate biologikorik handienetariko bat da. Izan ere, ingurune natural asko ditu, bata bestetik oso desberdinak, eta horietariko bakoitzean, gainera, hango baldintzetara moldaturiko espezieak bizi dira, batzuetan espezie oso bereziak.

Halaber, ingurune horietariko batzuetan (adibidez, Penintsularen iparraldeko haran ezkutuak, Mediterraneoko kostaldeko gune heze eta gazi bereziak, barrualdeko men-dien gailurrak eta maldak, eta Balearretako eta, batez ere, Kanarietako ingurune bereziak), munduko beste ezein lekutan ez dauden espezieak bizi dira. Espezie horien izena endemismo da.

Espezie endemikorik garrantzitsuenetariko batzuk (arrarotasuna eta urritasuna kontuan hartuta), Espainiako dibertsitate biologikoa osatzen dutenak, honako hauek dira: kata-motz iberiarra, eguzki-arrano iberiarra, Sierra Nevadako bioleta, farteta eta samaruka (itsasertz mediterranearrean soilik bizi diren bi arrain), uhandre iberiarra, ferrereta edo Balearretako apotxoa, basoilar kantauriarra eta, batik bat, Kanariar uharteetako landare-diaren eta faunaren zati handia.

a) Azaldu endemismoa zer den, eta jarri adibideren bat.

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

b) Kanariar uharteetan, Espainiako beste ezein lekutan baino espezie endemiko gehiago dago. Zergatik da hori, zure ustez?

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

.........................................................................................................................

c) Kontsultatu Espainiako dibertsitate biologikoari buruzko aurkezpena, www.anayadi-gital.com webgunean ageri direnak. Aukeratu Espainiako basoren bat edo faunako espezieren bat, eta idatzi txosten laburra.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

Nombre y apellidos: .....................................................................................................................................

Curso: ..................................................................... Fecha: ....................................................................

204

A Adierazi ea esaldiok egia (E) ala gezurra (G) dioten:

I. Atmosferako gasik ugariena oxigenoa da.

II. Lurreko geruzen artean, pisurik txikiena atmosferak dauka.

III. Landareek fotosintesia egiteko behar duten gasa oxigenoa da.

IV. Nitrogenoak aireko gasaren bolumen osoaren % 78 dauka.

V. Atmosferako ur-lurrunaren ehunekoa iraunkorra da beti.

VI. Atmosferako hautsa esekiduran dago.

B Idatzi ondo zure ustez gezurra esan duten esaldiak, aurreko atalekoak:

I. ..................................................................................................................................

II. ..................................................................................................................................

III. .................................................................................................................................

IV. .................................................................................................................................

V. ..................................................................................................................................

VI. .................................................................................................................................

C Idatzi termino egokia puntuen gainean:

Atmosferak ................. geruza ditu. Kanpoaldekoa .................... da; horrek, alde

batean ...................... eta bestean kanpoko espazioa ditu. Erdiko geruza .....................

da, eta meteoritoak bertan desegiten dira, .............. ...................... sortuz. Estratosfe-

raren barruan, ..................... izeneko zona dago, eta geruza horretan .....................

izeneko gasaren kantitate handiago dago; ozonoak garrantzi handia dauka, Eguzkia-

ren erradiazio ......................... xurgatzen dituelako (erradiazio kaltegarriak). Atmosfe-

ran, sakonen dagoen geruza .................... da; geruza horretan, fenomeno

.......................... gertatzen dira, eta bertan daude Lurreko izaki bizidun guztiak.

ATMOSFERAREN OSAERA ETA EGITURA


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.



D Zenbat litro oxigeno daude 9 metro koadroko azalera eta 2 metroko altuera dituen gela batean? Azaldu egin dituzun kalkulu guztiak.

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................

E Bete marrazkian ageri diren hutsuneak, gezietan atmosferako geruza egokiaren izena jarrita; ezkerreko hutsuneetan, bakoitzaren amaiera adierazten duen altitudea, eta, eskuinekoetan, geruzen arteko mugaren izena.

Energia handiko eguzki-erradiazioa

– 90°C

Aurora polarrak

Sateliteak

Orbitan dauden ontziak

Everest mendia(8864 m)

I.

VI.

VII.

VIII.

IX.

XIII.

XII.

XI.

X.

II.

III.

IV.

V.

_ 100 °C 0° 15° +100 °C

8 km

0 °C

Ozono-geruzaEguzki-erradiazio

ultramorea

Airearen tenperatura

Izpi kosmikoak

Izar igarokorrak

Hegazkin supersonikoak

Eztanda atomikoek sorturiko hodeiak

Erreakzio-hegazkinak

Gidaturiko globoakPrezipitazio-fenomenoak

205

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

206


I. .............................................

........................................

II. ............................................

........................................

III. ............................................

........................................

IV. .......................................................................

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

V. ...............................................................

.......................................................

F Identifikatu irudi hauek. Zutabe bakoitzean, idatzi bakoitzaren izena, eta adierazi atmosferako zer geruzatan dagoen

8

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.


207

A Azaldu irudi honetan atmosferaren zer propietate ageri den.

B Azaldu aurreko propietatearen eta irudi honen artean zer lotura dagoen.

C I. Zure ustez, zer eragin du CO2 metaketak propietate honekin? ................................ .

II. Eta hodeiek? ..........................................................................................................

III. Atmosferako zer geruzatan gertatzen da fenomeno hori? .........................................

IV. Erregai fosilak erretzetik edo automobilen ihes-hodietatik sortzen diren gasek, zure

iritziz, badute eraginik horretan? Zergatik? ..............................................................

ATMOSFERAREN FUNTZIOAK

.....................................................

.....................................................

.....................................................

.....................................................

.....................................................

.....................................................

.....................................................

.....................................................

.....................................................

.....................................................

.....................................................

.....................................................


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


Eguzki-erradiazioa

CO2-ak eta ur-lurruna infragorriak xurgatu

Hodeiek islaturiko infragorria

Erradiazio infragorria

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

A Marrazkiek Torricelliren esperimentua adierazten dute; esperimentua itsasoaren mai-lan egin zen, eta 4 000 metroko mendi baten gailurrean. Begiratu ondo, eta erantzun galdera hauei:

B Erantzun galdera hauei, eta osatu:

I. Globo bat puztu eta pisatuz gero, puztu barik baino pisu handiagoa ala txikiagoa

du? ..........................................................................................................................

II. Itsasoaren mailan, 1 000 milibarretik gorako ala beherako presioa dago? ………….

III. Airea, tenperaturak gora egiten duenean, hedatu ala uzkurtu egiten da? ……..….....

IV. Presio altuak ...................................................... mb-tik gorako presioei dagozkie.

V. Antizikloiak ala depresioak dira presio baxuko zonak? .............................................

VI. Atmosferako zer geruzatan da txikiena presio atmosferikoa? .................................

VII. Eta handiena? ........................................................................................................

VIII. 760 mm Hg, hain zuzen ere, .......................................... milibarren parekoak dira.

I. Zer indarrek ekiditen du merkurioa jaistea?

............................................................................

II. Mendian gora egin ahala, handiagoa ala txikiagoa

da indar hori? …………...........................………….

III. Torricelliren esperimentuan, hodiko merkurioa jaitsi

egin zen; zer altuerataraino? ...............................

IV. Zeren baliokidea da atmosfera bat, presio-

unitatetzat? ..........................................................

V. Bi irudietatik, zeinek adierazten du itsasoaren mai-lan egindako esperimentua, eta zeinek 4 000 me-troko mendian egindakoa? Zergatik?

..................................................................

PRESIO ATMOSFERIKOA


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


A B

8

208

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

209

A Identifikatu irudiko fenomeno atmosferikoak, eta azaldu nola eta zergatik sortzen diren:

FENOMENO ATMOSFERIKOAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


III. .................................................................................................................................

IV. .................................................................................................................................

I. ......................................

...................................

.......................................

........................................

........................................

........................................

II. .....................................

........................................

........................................

........................................

........................................

........................................

B Irudietan, antizikloia eta depresioa eratzeko modua-ren eskema ageri da.

I. Zein da zein? .........................................................

II. Azaldu bata eta bestea eratzeko prozesua.

...............................................................................

.................................................................................

III. Zer da haizea? .....................................................

...............................................................................

I.II.III.IV.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

A Osatu paragrafoko hutsuneak, hitz hauek erabiliz: hezetasun, eskualde, planeta, klima, aire, meteoro, eguraldi, atmosfera, tenperatura.

......................... gertaera naturalen izena .................. edo fenomeno atmosferiko da.

Aireak, ...................... zonaren arabera, dentsitate, .................... eta ......................

desberdina duelako sortzen dira. Atmosferak leku eta une jakin batean dituen baldin-

tzei buruz ari garenean, ............................ buruz ari gara; ............................ batean aldi

jakin batean dauden fenomeno atmosferikoei buruz ari garenean, berriz, eskualde

horretako ...................... buruz ari gara.

B Erantzun, labur-labur, galdera hauei:

I. Zer da estazio meteorologikoa? ................................................................................

……………………………………….....…………………..........……...…………………

II. Zergatik esaten da estazio meteorologiko bateko tresnek eguraldia neurtzen dute-

la? Zergatik ez klima? ................................................................................................

III. Zer da meteorologia? ..............................................................................................

C Taularen eskuineko zutabean, eguraldiari edo klimari buruzko esaldiak ageri dira; ida-tzi, eskuineko zutabean, kasu bakoitzean, zeri buruzkoak diren.

EGURALDIA ETA KLIMA


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


GERTAERA EGURALDIA/KLIMA

Ezin izan naiz zaldiz ibili, elurra hasi delako I.

Atsegin ditut hemengo udak! II.

Hegazkina berandu heldu zen, haizeak eragindako turbulentzien ondorioz.

III.

Bizkaian, urtarrila euritsua izaten da IV.

Poloetatik hurbil dauden zonak hotzak dira V.

Penintsularen iparraldetik depresioa sartuko da VI.

210

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

211

D Begiratu beheko irudietan ageri diren tresnei. Esan zer izen duten, zertarako erabil-tzen diren eta zer neurri-unitate dituzten.



211

I. .........................................................................................

........................................................................................

...............................................................................

...............................................................................

II. .........................................................................................

........................................................................................

...............................................................................

...............................................................................

III. .......................................................................................

........................................................................................

...............................................................................

...............................................................................

IV. .......................................................................................

........................................................................................

...............................................................................

...............................................................................

V. ......................................................................................

........................................................................................

...............................................................................

............................................................................... © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

A Esan esaldi hauek egia (E) ala gezurra (G) dioten:

I. Karbono monoxidoa eta karbono dioxidoa erregai fosilak erretzean sor-tzen dira.

II. Oihaneztatzea atmosferako karbono dioxido metaketa handitzeko auke-ra ematen digun metodoa da.

III. Errekuntzetako errautsak eta kea atmosferaren zati dira.

IV. Berotegi-efektua handitzearen ondorioz, Lurraren tenperaturak behera egiten du.

V. Ozono-geruza murriztearen eraginez, minbizi- eta alergia-kasu gehiago sortzen ari dira gizakien artean.

VI. Euri azidoak landaredia eta lurzoruak suntsitzen ditu.

VII. Energia alferrik ez galtzea ingurumeneko kutsadura murrizteko modu ona da.

VIII. Basoetako suteek atmosferako kutsagarri kopurua handitzea dakarte.

B Begiratu irudiari, identifikatu fenomenoa, eta arrazoitu atmosferaren kutsaduratzat har daitekeen ala ez.

ATMOSFERAREN KUTSADURA


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8

212

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

213

A Begiratu eguraldi-mapari, eta erantzun honako galdera hauei:

I. Zertarako erabiltzen dira eguraldi-mapak? ................................................................

II. Antizikloietan, 1 013 milibarretik beherakoa ala gorakoa da presioa? ...................

III. Zer dira isobarak? ....................................................................................................

IV. Eta fronte hotzak? ......................................................................................................

V. Antizikloiaren ala depresioaren eraginpean dago Iberiar penintsula? Zergatik? ........

...................................................................................................................................

................................................................................................................................

VI. Hiri hauetako zein dago edo daude antizikloi baten eraginpean? Lisboa, Londres,

Aljer, Madril, Berna, Praga, Berlin. ……............................................................

...........................................................……………………………………………….....

VII. Zer ikur erabiltzen da fronte beroak adierazteko? ...................................................

................................................................................................................................

VIII. Zer noranzko dute haizeek Ipar hemisferioko depresioetan? ................................

.....................................................................................................................

IX. Eta Ipar hemisferioko antizikloietan? .......................................................................

......................................................................................................................

X. Adierazi mapan antizikloiaren eta depresioaren zonak, eta idatzi errotulaturik ez dauden isobaren balioa.

EGURALDI MAPEN INTERPRETAZIOA


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


40º N

50º N

Madril

Aljer

Berna

Viena996 mb

Paris

Berlin

Praga

Lisboa Erroma

Londres

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

A Bilatu, Interneten edo beste iturri batzuetan, Magdeburgoko hemisferioen esperimen-tu ospetsuari buruzko informazioa, eta eman galdera hauen erantzuna:

PRESIO ATMOSFERIKOA


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

VIII. lan-fitxaVIII. lan-fitxa8

I. Azaldu, labur-labur, esperientzia hori zer izan zen.

.....................................……………………………………………………………………

.....................................……………………………………………………………………

.....................................……………………………………………………………………

II. Zergatik esaten diete «Magdeburgoko esferak»? ......................................................

..............................……………………………………………………….......……………

III. Zer urtetan egin zen esperimentua? ........................................................................

IV. Zer izen zuen asmatzaileak? ....................................................................................

V. Atmosferaren zer propietate izan zen gertakariaren protagonista? ...........................

..............................................................................................................................

VI. Zenbat zaldik hartu zuten parte gertakarian? ...........................................................

B Osatu taula hau, ilara bakoitzean ageri den zifra ilara bereko presio atmosferikoko beste unitate batzuetan adieraziz.

ATMOSFERAK MILIBARRAK HG MILIMETROAK

1,2

990

690

8

214

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

215

A Adierazi honako datu hauek neurtu zaizkion hiri baten klimograma.

EGURALDIA ETA KLIMA


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

IX. lan-fitxaIX. lan-fitxa8

URTEKO HILABATEZ BESTEKO

TENPERATURA (°C)PREZIPITAZIOAK (mm)

Urtarrila 15 22

Otsaila 14 21

Martxoa 12 29

Apirila 8 54

Maiatza 5 134

Ekaina 3 141

Uztaila 3 129

Abuztua 4 116

Iraila 5 58

Urria 8 39

Azaroa 10 25

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

B Eman, arrazoiak azalduz, egin duzun klimogramari buruzko galdera hauen erantzunak:

I. Ipar ala Hego hemisferioko hiri batena da? Zergatik? ..............................................

...................................................................................................................................

II. Zer hiletan dago prezipitaziorik handiena? ..............................................................

III. Egin urteko tenperatura guztien batez besteko aritmetikoa.

IV. Zenbat prezipitazio erregistratu dira guztira? Metro koadroko zenbat litro dira? .....

.................................................................................................................................

C Begiratu ondo klimograma honi, eta erantzun honako galdera hauei:


8. unitatea. IX. lan-fitxa

I. Zer zona klimatikotakoa da, zure ustez?

………...........……....................………

………………....…........……........…

II. Ipar ala Hego hemisferiokoa da? Zer-

gatik? ......…..……......……………......

………………....…........……........…

III. Zure iritziz, zergatik dago hain prezipi-

tazio gutxi? ….......................……......

………………....…........……........…

IV. Zein da hilerik hotzena? Eta euritsuena? ………..…….....................……………......

………………......….........................................................…………........…

V. Zer latitude du leku horrek?

1. 0° eta 30° bitartean.



Tenperatura (°C) Prezipitazioak (mm)

urt. ots. mar. api. mai. eka. uzt. abu. ira. urr. aza. abe.

40

20

00

–20

–40

–60

200

160

120

80

40

0

8

216

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

217

A Eguraldi-mapa honetan, honako hau egin behar duzu:

I. Depresioak eta antizikloiak adierazi.

II. Agertzen diren isobara guztien balioa identifikatu, eta isobarak zenbakitu.

III. Fronte guztiak identifikatu.

Orain, erantzun honako galdera hauei:

I. Presio baxuko ala altuko zonan dago Iberiar penintsula? Zergatik?

...................................................................................................................................

II. Erlojuaren orratzen aldeko ala aurkako noranzkoan ote doaz haizeak Italian? Zergatik?

...................................................................................................................................

III. Kanariar uharteetan, Espainiako gainerako eskualdeetan baino klima hobea dago beti. Zergatik da hori, zure iritziz?

...................................................................................................................................

EGURALDI MAPEN INTERPRETAZIOA


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

X. lan-fitxaX. lan-fitxa8

40º N

50º N

10º E10º O20º O 0º

Londres

Lisboa

1036

1020

1020

1004

Madril

Paris

Erroma

Berlin

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

URA


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


A Adierazi esaldi hauek diotena egia (E) ala gezurra (G) den:

I. Materiaren hiru egoerak solidoa, likidoa eta gaseosoa dira.

II. Ur hutsa oso ugaria da naturan.

III. Izotzak flotatu egiten du ur likidotan; beraz, ur horrek baino dentsitate txikiagoa du.

IV. Kostaldeko zonetan barrukoetan baino leunagoa da klima.

V. Lurra eratzeko lehenengo etapetan, ura egoera likidoan zegoen.


I. Ura ......................................................eta .......................................... osaturik dago.

II. Uraren formula kimikoa ....................................................................................... da.

III. Uraren ezaugarriak hauek dira: ......................., ................ ... ..............., .................

..................................., ..........................................

IV. Gaur egun, Lurreko .................................................................. urez estalita daude.

V. Hasierako itsasoak ur-lurruna ................................................................. sortu ziren.

VI. Itsasoaren mailan urak 100 °C-tan ...................... du (.........................), eta 0 °C-tan

..................... da (............................).

C Begiratu irudiari, eta erantzun galdera hauei:

I. Materiaren zer egoeratan dago argazkiko ura? Arrazoitu erantzuna.

…... . . .…...…….... . . . . . .…... . .…………

….... . .…...…….... . . . . . .…... . .…………

II. Azaldu argazkian ageri diren uraren bi pro-pietate.

…... . . .…...…….... . . . . . .…... . .…………

….... . .…...…….... . . . . . .…... . .…………

9

218

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

219

A Osatu testu hau, hitz egokiak erabiliz:

Itsasoko urek ............................... dute. Horien gatzik ugariena ...............................

kloruroa da. Ur horiek ozeanoetan daude, etengabe mugitzen, itsas ......................,

olatuen eta mareen eraginez; Ilargiak eragin handia du mareetan. Tenperatura altuko

zonetan, itsasoek ............................................ handia dute. Ur horien zonarik beroena

lehenengo .................... metroetakoa da, ........................ dauden zona, hain zuzen ere;

algek ......................... egiten dute, hau da, CO2-a materia ............................. bihurtzen

dute.

B Begiratu grafikoari, eta eman galdera hauen erantzuna:

C Aurreko ariketako grafikoaren ezkerreko aldetik sektore-diagrama hau egin dugu. Osatu, ondoko koadroan beste sektore-diagrama bat marraztuta, planetaren gainaza-leko ur geza likidoa adierazten duten errotuluekin.

URAK LURREAN DUEN BANAKETA


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


I. Non dago gehienbat ur geza? Zer egoera-tan dago?

………….......................................………

………….......................................………

II. Gainazaleko ur gezatik, zein da urriena? Eta ugariena?

………….......................................………

III. Zein da ugariena, lurpeko ura edo ain-tziretakoa?

………….......................................………

Lurpekoura

% 30,1

Izotz-geruzaketa glaziarrak

% 68,7

Gainazalekour geza

% 0,3

Beste batzuk% 0,9

Ur geza Gainazaleko ur geza (likidoa)

Ibaiak % 2

Urtegia% 11

Lakuak% 87

Izotz-geruzak eta glaziarrak % 68,7

Lurpeko urak % 30,1

% 0,98% 0,3

Beste batzuk Gainazaleko ur geza

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

I. .......................................................................................

..............................................................................

................................................................................

....................................................................................

II. .......................................................................................

..............................................................................

................................................................................

....................................................................................

III. .......................................................................................

..............................................................................

................................................................................

....................................................................................

IV. .......................................................................................

..............................................................................

................................................................................

....................................................................................

V. .......................................................................................

..............................................................................

................................................................................

....................................................................................

D Identifikatu irudietan ageri diren ur motak, eta azaldu bakoitzari buruz zer dakizun.


9. unitatea. II. lan-fitxa9

220

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

221

A Begiratu errotulurik gabeko irudi honi, eta idatzi bertan uraren zikloa osatzen duten prozesu guztiak.

URAREN ZIKLOA


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


Azaldu, labur-labur, glaziarrean izotz bihurtuta metaturik dagoen urak izango lukeen ibilbidea.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

III.V.

VI.

IV.

II.

I.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

B Eman, eta arrazoitu, galdera hauen erantzuna:

I. Zure ustez, zer eragin dute baldintza hauek uraren zikloan?:

1. Tenperatura handia egonez gero, handitu edo murriztu egiten dira lurruntzea eta

transpirazioa? Zergatik? .........................................................................................

2. Haize handia badabil, ur kantitate handiagoa ala txikiagoa lurrunduko da, zure

iritzian?...................................................................................................................

3. Ingurune-hezetasuna oso handia bada, eta tenperatura guztiz altuak, hodei

gehiago ala gutxiago sortuko dira? Zergatik? ........................................................

...................................................................................................................................

4. Basamortuan, hezetasun txikiarekin eta tenperatura handiarekin, hodeiak daude?

Zergatik? ...............................................................................................................

...................................................................................................................................

II. Zer gertatzen da lurrean iragazten den prezipitazioetako urarekin? ............................

...................................................................................................................................

C I. Ura ateratzeko zer prozedura ageri da arga z-kian?

………………......…...…………..……………

………………......…...…………..……………

………………......…...…………..……………

II. Non kokatzen da ur hori, atera ahal izateko?

………………......…...…………..……………

………………......…...…………..……………

………………......…...…………..……………

III. Ur guztia (adibidez, ureztatzeko) ateratzen denean, zergatik betetzen da berriro, zure ustez?

………………......…...…………..……………

………………......…...…………..……………

………………......…...…………..……………


9. unitatea. III. lan-fitxa9

222

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

223

A Bete paragrafoa honako hitz hauek erabilita: sedimentatu, ibai, goiko ibilgu, higadura, deltak, azkar, meandro, ibai-ahoa, garraio, korronte, erdiko ibilgu, iturburu, astiroago, beheko ibilgu.

................. sortzen hasteko lekua .................. da. Lehenengo kilometroetan, ibaiaren

............... ..................., .................... indarra nagusitzen da; maldak handiak dira, eta

ura ................ doa. Ibaia ................ .................. heltzen denean, urak .....................

doaz, eta ..................... nagusitzen da; horrela, paisaian ........................ sortzen dira.

Ibaiaren azken zatian, edo .................... .........................., ...................... txikia da, eta

ibaiak herrestan eramandako materialak ........................... egiten dira; horrela,

....................... sortzen dira ..............................

B Errotulatu irudia, eta erantzun galdera hauei:

I. Zer tartetan jaisten dira arinago ibai bateko urak? …......….…........….......…………

II. Zer tartetan daude arroilak, uharrak eta ur-jauziak, zure ustez? Zergatik? ……..........

..……………........……………........……………....……....…….........................………

III. Zer sortzen dute itsasoko urek erauzitako materialek? ......….......….........................

IV. Izaki bizidun baten masatik, zer ehuneko da ura, gutxi gorabehera? .........................

URA NATURAN ETA IZAKI BIZIDUNENGAN


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


1.

7.

6.

5.

2.

3.

4.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

ZERTARAKO ERABILTZEN DUGU URA?


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


A Lotu ezkerretara ageri diren efektuak eta kutsagarriak urari ematen zaizkion erabilera kutsagarriekin. Pentsatu erabilera bakoitzak kutsadura mota bat baino gehiago sor ditzakeela.

B Uraren erabilera hauetatik, jarri gurutzea kontsumokoak direnetan eta ez direnetan.

I. Hondakin fekalak, detergenteak, xanpuak, mikroorganismoak

III. Ongarriak eta pestizidak

II. Petrolio-hondakinak

IV. Kutsagarri kimikoak; adibidez, metal astunak

V. Kutsagarri solidoak (zurak, plastikoak, harri-zatiak)

ERABILGARRITASUNA KONTSUMOKOA KONTSUMOKOA EZ DENA

I. Zentral hidroelektriko batean, energia lortzea

II. Igerilekua betetzea

III. Erremolatxa-arlo bat ureztatzea

IV. Automobila garbitzea

V. Industria bateko makinak hoztea

VI. Harriak garbitzea, mineralak banantzeko

1. Jolas- eta garraio-erabilera

2. Nekazaritza-erabilera

3. Industria-erabilera

4. Meatze-erabilera

5. Etxeko erabilera

9

224

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

225

A Erantzun honako galdera hauei:

B Grafikoan, etxe bateko ur-kontsumoa ageri da. Alde batetik, edateko uraren kontsu-moak ageri dira, eta, bestetik, edatekoa ez den uraren kontsumoak. Begiratu ondo, eta erantzun galdera hauei.

I. Zer ehuneko dagokie edateko ur-beharrizanei? Arrazoitu erantzuna.

................................................................................................................................

II. Zer ehuneko dagokie edateko urari lotu gabeko beharrizanei? ...............................

..................................................................................................................................

III. Erabil daiteke arazitako ura edateko urik behar ez duten erabileretarako? Zergatik?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

URAREN KUDEAKETA JASANGARRIA


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


I. Zer ur mota ageri da irudian? …......…...……..

..….....…........…………….....................................

………………......…...…………........……………

II. Ur geza ala gazia da? …..................................

III. Zer ezaugarri ditu ur horrek? ...........................

…... . . .…...……....…... . .…... . . . . .……………

………………......…...…………........……………

Edateko ura behar dutenak

Edateko urik behar ez dutenak

Dutxa-bainuontzia

% 2

Konketa

Edan eta janaria prestatu

Platerak garbitu

WC

Etxea garbitu

Garbigailua

Landareak ureztatu

% 30

% 20% 10

% 20

% 5% 4

% 9

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

C Errotulatu irudi hau, eta, gero, eman galdera hauen erantzunak. Errotulu hauek jarri behar dituzu: ureztatzeko arazitako ura; ibaia; erauzteko putzua; etxeko kontsumoa; laborantza-lurra; urtegia; tantaketako ureztatzea; arazitako ura isurtzea; ureztatzeko ura hartzea; arazteko gailua; hondakin uren araztegia.


9. unitatea. VI. lan-fitxa

I. Zer da HUA bat? ........................................................................................................

II. Zer dira hondakin-urak? ............................................................................................

...................................................................................................................................

III. Zer prozesu jasaten dute ingurumenera itzuli baino lehen? .....................................

........................................................................................................................

IV. Azaldu etxean uraren kudeaketa jasangarrian laguntzeko har ditzakezun bost neu-rri:

1. ……………………………………........................……………………………………

2. ……………………………………........................……………………………………

3. ……………………………………........................……………………………………

4. ……………………………………........................……………………………………

5. ……………………………………........................……………………………………

2.

1.

3.

4.

5. 6.

7.

8.9.10.

11.

9

226

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

227

A Egin esperientzia hau:

1. Isuri, kristalezko bi edalontzi handitan, txorrotako ura eta hiru koilarakada gatz dituen txorrotako ura, hurrenez hurren. Biek maila berean gelditu behar dute. Mugitu koilara bat erabiliz, harik eta gatz guztia disolbatu arte.

2. Sartu arrautza oso freskoa txorrotako ura baino ez duen edalontzian, eta begiratu zer gertatzen den.

3. Atera, koilara erabilita, arrautza edalontzitik, eta sartu, kontu handiz, ura gatzez nahasita duen edalontzian.

Begiratu zer gertatzen den, eta erantzun honako galdera hauei:

I. Zer gertatzen zaio arrautzari? Zer ondorio ateratzen dituzu esperimentutik? ................

..................................................................................................................................

...................................................................................................................................

II. Zergatik flotatzen dugu errazago itsasoan igerilekuan baino? .................................

...................................................................................................................................

B Aztertu taula hau, eta erantzun galderei:

UREN GAZITASUNA


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


I. Zer izen du uretan disolbaturiko gatz kantitateak? ....................................................

II. Proposaturikoen artean, zer ur masak du gatz kantitate handiena, ur kilogramo

bakoitzeko? Eta txikiena? ......................................................................

III. Zeinetan da zailago flotatzea? Zergatik? Ordenatu irizpide horren arabera, flotatzea

errazen denetik hasita. ..............................................................................................

UR MASAGATZ METAKETA (GATZ KANTITATEA/

UR DISOLUZIOAREN GUZTIZKOA)

Igerilekua 500 mg/kg

Itsaso Hila 360 g/kg

Ozeano Atlantikoa 36 g/kg

Mediterraneoa 38 g/kg

Ipar itsasoa 34,5 g/kg

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

URAREN ERABILERAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


Begiratu urak, planetako hainbat herrialdetan, pertsona eta urte bakoitzeko duen kon-tsumoaren mapari.

A Identifikatu legendaren arabera munduan pertsonako ur-kontsumorik handiena

duten herrialdeak. .....................................................................................................

B Pertsonako zer gastu egon da, litrotan, 2000. urtean honako herrialde hauetan?

I. Australia: ...........................................................................

II. Argentina: .........................................................................

III. Mexiko: .............................................................................

IV. Somalia: ..........................................................................

V. Norvegia: ...........................................................................

VI. Saudi Arabia: ...................................................................

VII. Errusia: ...........................................................................

Ur-kontsumoa pertsonako (m3)

Iturria: FAO.

1 000 baino gehiago

500etik 1 000ra

250etik 500era

100etik 250era

Daturik ez

100 baino gutxiago

0 1500 3000 6000 km4500

10

228

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

229

MINERALAK ETA MINERALEN PROPIETATEAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

I. lan-fitxa

A Lotu lehenengo zutabeko propietateak bigarren zutabeko definizioekin.

C Arrazoitu ea substantzia hauek mineralak izan daitezkeen:

a) Moluskuen maskorra, kaltzio karbonatoz osaturik dagoena (adibidez, kaltzita).

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

b) Errubi sintetiko batzuk, aluminio oxidotik lor daitezkeenak.

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

PROPIETATEAK DEFINIZIOA

1. MarraA. Mineral batek marratzearen aurka

jartzen duen erresistentzia.

2. EsfoliazioaB. Mineral batek haustuta dagoenean

duen kolorea.

3. DistiraC. Mineral batek gainazal lauen arabera

apurtzeko duen gaitasuna.

4. GogortasunaD. Mineral baten gainazalaren itxura,

argia islatzen duenean.

I. lan-fitxa10

B Esan mineralen propietateei buruzko esaldi hauek egia (E) ala gezurra (G) dioten.

a) Mineral baten forma haren osagaien antolamendu ordenatuaren araberakoa da.

b) Mineral baten kolorea haustean duen kolorea da.

c) Mineral gogorrak nekez apurtzen direnak dira.

d) Esfoliazioa apurtze mota bat da.

e) Mineral baten dentsitateak haren pisua adierazten digu.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

230

MINERALEN PROPIETATEAK IKERTZEN


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


A Islandiako espatua kaltzitaren aldaera gardena da, eta birrefringentzia izeneko pro-pietatea du; hau da, haren bitartez, bikoitza ikusten da. Beiraren antzeko gainazala duen mineral horri kolpe bat emanez gero, erronboedrotan (6 aurpegi erronbiko dituen poliedroa) hausten da, eta, azido-tanta batzuk botatzen badizkiogu, burbuilak egiten ditu.

Azalpen horren arabera, zer propietate ditu mineral horrek?

.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B Mineralak identifikatzeko erabiltzen diren propietateetariko bat distira da, eta hainbat distira mota daude; horiek izendatzeko, haien antza duen objektuaren izena erabiltzen da. Horrela, mineral baten gainazalak metal baten itxura duenean, distira metalikoa dela esaten da.

Begiratu hiztegian, eta saiatu distirak, itxura hauek dituenean, zer izen duen ondorioz-tatzen.

a) Beira bezalakoa: ........................................................................................................

b) Diamantea bezalakoa: ...............................................................................................

c) Zeta bezalakoa ........................................................................................................

d) Argizaria bezalakoa: .................................................................................................

e) Nakarra bezalakoa: ...................................................................................................

C Mineral baten lagina dugu, eta identifikatu egin nahi dugu. Badakigu mineral horren masa 0,130 kg eta bolumena 25 cm3 direla. Taulako datuak kontuan hartuta, esan zer mineral den.

MINERALA PIRITA GALENA MAGNETITA KALKOPIRITA ZINABRIO

Dentsitatea 5 gr/cm3 7,5 gr/cm3 5,2 gr/cm3 4,3 gr/cm3 8,1 gr/cm3

10

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

231

HARRIEN EZAUGARRIAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

III. lan-fitxa

A Esan harrien osaerari buruzko esaldi hauetatik zein ez dagoen ondo, eta idatzi ondo.

a) Harriak osatzen dituzten aleak harriak osatzen dituzten mineralak dira.

....................................................................................................................

b) Harriak osatzen dituzten mineralen izena petrogenetiko da.

....................................................................................................................

c) Harri guztiak hainbat mineralez osaturik daude.

....................................................................................................................

d) Harriak osatzen dituzten aleak, nolabait ere, elkarri lotuta daude.

....................................................................................................................

B Osatu harrien propietateei buruzko esaldi hauek:

a) Harriak, jatorria aintzat hartuta, mota hauetakoak izan daitezke: ........................,

............................... eta ....................................

b) Harri baten osaera harri hori osatzen duten mineralen multzoa da. Granitoaren

kasuan, mineralok ......................, ....................... eta .................... dira.

c) Mikroskopioa erabilita ikusten denez, arbelean mineralak lauak dira eta orientaturik

daude. Harriaren propietate horri ......................................................... esaten zaio.

....................................................................................................................

d) Harrien beste propietate bat ............................................................................... da.

....................................................................................................................

....................................................................................................................

III. lan-fitxa10

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

232

HARRI MOTEI BURUZ ZER DAKIDAN


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


A Egin zentzuzko esaldi bat, honako hitz hauek erabiliz:

a) Magma, harri magmatikoak, solidotu.

....................................................................................................................

b) Foliazio, harri metamorfiko, mineral.

...................................................................................................................

c) Fosil, harri sedimentario, estratu.

....................................................................................................................

B Esaldi hauek ondo osatuz gero, hiru harri motaren definizioa lortuko duzu:

a) Harri ............................. azaleko beste harri batzuk aldatzen direnean sortzen dira;

aldatze hori, berriz, harrien gaineko ....................... eta ........................ gora egitean

gertatzen da.

b) Harri .......................... magma bat hoztu eta .......................... denean sortzen dira.

c) Harri ............................, bestalde, itsasoen edo lakuen hondoetan metaturiko

............................... trinkotzen eta aldatzen direnean sortzen dira.

c Esan harriei buruzko esaldi hauek egia ala gezurra dioten. Gezurra badiote, aldatu eta idatzi ondo:

a) Harri guztiak hainbat mineral motaz osaturik daude.

....................................................................................................................

b) Harri plutonikoak eta bolkanikoak harri metamorfikoak dira.

....................................................................................................................

c) Harri sedimentario batzuek foliazioa dute.

....................................................................................................................

d) Metamorfismoa sortzen duten faktoreak presioa eta tenperatura dira.

....................................................................................................................

10

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

233

MINERALAK ETA HARRIAK BALIABIDEAK DIRA


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

V. lan-fitxa

A Eman mineral eta harri interesgarriei buruzko galdera hauen erantzuna:

a) Aipatu eraikuntzako materialak lortzeko erabiltzen diren hiru harri eta metalezko bi mea.

....................................................................................................................

b) Zer mineral erabiltzen da beira lortzeko?

....................................................................................................................

c) Zer metal lortzen dira galenatik eta kalkopiritatik?

....................................................................................................................

d) Aipatu apaingarritzat erabiltzen diren bi harri.

....................................................................................................................

B Osatu esaldiok, termino hauek leku egokian jarriz: diamante, uranitita, metal, beira, bauxita, gema, zentral nuklear, silize, oligisto eta esmeralda.

a) Metalezko meak ............................ lortzeko erabiltzen diren mineralak dira. Talde

horren barruan, ......................... eta .......................... sartzen dira.

b) Mineral batzuen kristalek balio handia hartzen dute, eta ........................... izena

dute. Talde horren barruan, ............................... eta ............................. sartzen dira.

c) Kuartzoa ............................. lortzeko erabiltzen da, baita ............................ lortzeko

ere, eguzki-plakak egiteko erabiltzen den materiala.

d) Uranioa .................................. izena duen mineraletik lortzen da, eta ......................

..................................................... erabiltzen dute.

V. lan-fitxa10

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

234

A Biosferako baliabideei dagokienez:

a) Geosferako baliabideak hauek dira: ......................, ................... eta ............ ...........

...................................................................................................................................

b) Noiz erabiltzen dira marrazkikoa bezalako lurpeko meatzeak, geosferako baliabi-deak ateratzeko?

………………………………….......………………………………………………….

c) Lurpeko meatze batean, bi bide mota daude: ....................................., eta ..............

...................................................................................................................................

d) Zertarako erabiltzen dira zulaketak? .........................................................................

………………………….....……….......………………………………………………….

B Esan esaldi hauek diotena egia ala gezurra den:

a) Petrolioa landare-hondakinak aldatuta sortzen da.

b) Ikatza itsasoko izakien hondakinak aldatuta sortzen da.

c) Ikatza elektrizitatea lortzeko erabil daiteke.

d) Petroliotik plastikoak eta ongarriak lortzen dira.

11

ERREGAI FOSILAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

235

A Irakurri testu hau arretaz, eta erantzun galderei:

«Inguruan ditugun gauza guztiak materiaz osaturik daude. Koaderno hau, ibai bateko ura, zuhaitzak eta inguruan eduki arren ikusten ez dugun airea, materiaz osaturik daude. Materia espazioan lekua bete, masa eduki eta, beraz, pisua duen edozer gauza da. Materia deskribatzeko, materiaren propietateak erabiltzen dira, eta propietate horiek orokorrak eta espezifikoak izan daitezke. Propietateen barruan, aldi berean, batzuk harturiko materia kantitatearen mendekoak dira; esaterako, masa. Beste batzuk ez; adibidez, tenperatura. Lehenengoei propietate estentsibo esaten zaie, eta azkenei, berriz, propietate intentsibo»

I. Testuko hitz batzuen esangura, segurutik, ez duzu jakingo zein den. Idatzi hitz horiek (gehienez lau).

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

II. Bilatu aurreko atalean idatzi dituzun hitzen esangura hiztegian, eta idatzi hitz bakoi-tza jasota duen esaldi bat (testukoa ez den esaldia).

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

III. Zeri buruzkoa da testua? Idatzi testuko gauzarik garrantzitsuenak.

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

IV. Azaldu, zure hitzak erabiliz, ea masa eta pisua gauza bera diren.

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

MATERIA ETA MATERIAREN PROPIETATEAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

236

V. Testuko informazioa kontuan hartuta, eman erantzun argia eta zehatza:

1. Zer da materia? ............................................................................................

.............................................................................................................................

2. Zer izen dute materia kantitatearen mendeko propietateek? ...............................

.............................................................................................................................

3. Eta materia kantitatearen mendekoak ez direnek? ............................................

.............................................................................................................................

4. Gauza bera dira propietate orokorrak eta espezifikoak? Zergatik? .........................

.............................................................................................................................

B Esan esaldiok egia (E) ala gezurra (G) dioten:

I. Oxigenoa gasa da; hortaz, ez dago materiaz osaturik.

II. Gasak espaziorik betetzen ez duen materia mota bat dira.

III. Materia mota bat beste batetik bereizteko, propietate orokorrak erabiltzen ditugu.

IV. Materia guztiak espazio jakin bat betetzen du, materia mota batzuek masarik eduki ez arren.

V. Tenperatura magnitude estentsiboa da.

VI. Gorputz baten masa magnitude estentsiboa da.

VII. Gure planetatik kanpoko gauza guztiek ez dute materiarik.

VIII. Galaxiak ez daude materiaz osatuta.

C Lotu, gezien bidez, ezkerreko zutabeko magnitudeak eskuinetara dauden propietatee-kin.



I. MASA

III. LUZERA

II. DENTSITATEA

IV. TENPERATURA

1. OROKORRA

3. INTENTSIBOA

2. ESPEZIFIKOA

4. ESTENTSIBOA

11

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

A Osatu paragrafoko hutsuneak, hitz hauek erabiliz: neurtu, sistema, luzera, propietate, magnitude, unitate.

Behatu eta neurtzeko modukoak diren ...................... ..................... .................... dira.

Magnitude baten balioa zein den jakiteko, ...................... tresnak erabiltzen ditugu.

Horietan, zenbakizko datu bat eta, gero, kasuan kasuko ..................... irakurtzen dugu.

Magnitude fisiko baterako unitate desberdinak ez erabiltzeko, adibidez, .......................

jakin bat adierazteko metroak eta zentimetroak ez erabiltzeko, zientzialariek uni-

tate-.................. bakarra aukeratu dute.

B Idatzi, taula honetan, zuzenean neur daitezkeen bi magnitudeen izenak, baita zeharka lortzen diren beste biren izenak ere.

C Adierazi neurtzeko tresna hauen sentsibilitatea:

MAGNITUDEAK. NEURRIAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


ZUZENEKO NEURRIA ZEHARKAKO NEURRIA

I. II. III.

...................................................................................................................................

..........................................................................................................................

237

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

238

D Esan honako propietate hauetatik magnitude fisikoak zein diren, laukiaren barruan BAI ala EZ idatzita.

I. Tenperatura. IV. Begikotasuna.

II. Masa. IV. Altuera.

III. Alaitasuna. VI. Abiadura.

E Osatu eskema hau:



……………………………

……………………………

……………………………

……………………………

zer den

Neurri baten balioa erreferentziako beste batekin

konparatzea zer den

Neurtzearen emaitza zer den

honen bidez adierazten da

zer izan daitekeen

adibidez

adibidez

MAGNITUDE FISIKOA

………… …………

………… …………

11

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

A Azaldu, lerro bakarrean, zientzialariek Nazioarteko Unitate Sistema zertarako sortu duten.

.......................................................................................................................................

B Erantsi SIko unitate egokia honako neurri hauei:

C Erabili irudi hauek, eta egin proposatzen diren unitate-aldaketak:

I. 3,5 m = mm IV. 65 m3 = cm3

II. 75 dam2 = dm2 V. 2 500 cm2 = hm2

III. 505 250 cm = km VI. 755 000 m3 = hm3

NAZIOARTEKO UNITATE SISTEMA (I)


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


MAGNITUDEANEURRIA

ZENBAKIA UNITATEA

Gorputz bat erortzeko denbora 37 I.a

Solido baten bolumena 5,1 II.a

Automobil baten irteerako azelerazioa 1,2 III.a

Pertsona baten masa 75 IV.a

Lurrak pertsona batekiko duen erakartze-indarra 45 V.a

Pertsona batek oinez ibiltzean duen abiadura 2 VI.a

Gela baten luzera 4 VII.a

mm2cm2

dm2m2

dam2hm2

km2

· 100· 100

· 100· 100

· 100

· 100

÷ 100

÷ 100

÷ 100÷ 100

÷ 100

÷ 100

mm3cm3

dm3m3

dam3hm3

km3

· 1000· 1000

· 1000

· 1000

· 1000

· 1000

÷ 1000

÷ 1000

÷ 1000

÷ 1000÷ 1000

÷ 1000

Metro koadroaren multiploak eta azpimultiploak Metro kubikoaren multiploak eta azpimultiploak

239

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

240

D Adierazi neurri hauek Nazioarteko Sisteman:

E Esan esaldi hauek egia (E) ala gezurra (G) dioten:

I. Luzera metrotan neur daiteke, baina Nazioarteko Sisteman kilometro-tan adierazi behar dugu.

II. Gorputz baten bolumena litrotan neur daiteke.

III. Ordubete 3 600 s dira.

IV. Gorputz baten masa kilotan adieraz daiteke.

V. m 2-tatik km2-tara igarotzeko, kasuan kasuko zenbakia milioi batekin zatitu behar dugu.

VI. 60 m3 neurriak gorputz batek betetzen duen azalera adieraz dezake.

F Osatu taula hau:


11. unitatea. III. lan-fitxa

MAGNITUDEA NEURTURIKO BALIOA BAI/EZ

Automobil baten masa 1 500 kg I.a

Eguzkiaren tenperatura 5 600 °C II.a

Baratze baten azalera 6 hm2 III.a

Lurraren biraketa-aldia 24 h IV.a

Formula 1eko abiadura 310 km/h V.a

Uraren dentsitatea 1 000 g/dm 3 VI.a

AURRIZKIA IKURRA BALIOKIDETASUNA

1 000 000

k

Deka

Unitatea 100 = 1

Zenti

0,001

0,000 001

11

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

A Testu hau osatu barik dago, eta, gainera, akatsak ditu. Osatu ondo:

«Nazioarteko Unitate Sistemak (SI) bi talde handitan banatzen ditu magnitude fisikoak:

orokorrak eta espezifikoak. Magnitude orokorrak zazpi dira, baina liburu honetan lau

baino ez ditugu aztertuko: masa, ................., denbora eta ..................... Nazioarteko

Sisteman, masa ........................ neurtzen da; tenperatura ............... gradutan; denbora

...................., eta luzera, azkenik .................. Batzuetan, neurri jakin baten unitateak

aldatu egin behar izaten dira; horretarako, .......................... erabiltzen ditugu. Adibidez,

denbora ordutan adierazita badugu, eta horren balioa segundotan lortu nahi izanez

gero, ................................ biderkatuko dugu».

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

B Osatu taula. Egin kalkuluak beste orri batean. Erabili multiploak eta azpimultiploak, emaitzak oso handiak edo oso txikiak direnean:

NAZIOARTEKO UNITATE SISTEMA (II)


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


MAGNITUDEABATEZ BESTEKO

BALIOA

SI-KO UNITATETAN DAGO: BAI/EZ?

BALIOA SI-N

Automobil baten masa 1 500 kg I.

Eguzkiaren tenperatura 5 600 °C II.

Baratze baten azalera 6 hm2 III.

Lurraren biraketa-aldia 24 h IV.

Formula 1 automobil baten abiadura

310 km/h V.

Uraren dentsitatea 1 000 g/dm3 VI.

Lurretik Ilargirako batez besteko distantzia

385 000 km VII.

241

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

242

C Ordenatu kantitate hauek handienetik txikienera: I. 34 m; II. 370 cm; III. 0,035 km; IV. 3 500 mm.

Kontuan hartu, neurri guztiak konparatzeko, neurriok unitate bakarrean adierazita egon behar dutela, zeuk nahi duzun unitatean; bestela, SIa erabil dezakezu. Unitatea aldatzean, erabili bihurtze-faktore egokia, testuan adierazitako lerroan.

a) 34 m · __________ =

b) 370 cm · __________ =

c) 0,035 km · __________ =

d) 3 500 mm · __________ =

Beraz, eskaturiko ordena hau da:

……….…. < ……….…. < ……….…. < ……….….

D A gorputza 36 km/h-an mugitzen da, eta B gorputza, berriz, 12 m/s-an. Zeinek du abiadurarik handiena?

A gorputza: ……….….……….….………...……….….……….….……….….……….….…

……….….……............….….………...……….….……….….……….….……….….…

B gorputza: ……........……….….………...……….….……….….……….….……….….…

……….….……............….….………...……….….……….….……….….……….….…

E Fisikan, abiadura iraunkorrez mugitzen den gorputz baten abiadura e = v · t formula-ren bidez kalkulatzen da; formula horretan, v abiadura da, t mugimenduaren denbora, eta e denbora horretan ibilitako espazioa. Horretan oinarrituz, osatu taula hau, 36 km/h-an mugitzen den gorputz baterako. Balio guztiak (kantitateak) Nazioarteko Sisteman adierazi beharko dituzu.


11. unitatea. IV. lan-fitxa

ESPAZIOA

DENBORA 5 s 15 s 1 min 2 h 1 d

11

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

A Begiratu argazkian ageri diren neurtzeko tresnei. Adierazi bakoitzaren izena eta tres-na horrek neurtzen duen magnitudea. Osatu beheko taula.

B Bete esaldi hauetako hutsuneak:

I. Luzera milimetro hamarrenetaraino neurtu nahi badugu, ....................... erabiliko

dugu. ..........................................................................................................................

II. Azalera gorputz batek bi ....................... duen ...................... ......................... da.

Nazioarteko sisteman ................................................................... (m2) neurtzen da.

III. Gorputzaren luzera hiru dimentsiotan adierazten duen magnitude fisikoaren izena

...................................... da. Nazioarteko Sisteman .......................................... (m3)

neurtzen da.

IV. Ontzi batek izan dezakeen gehieneko bolumenaren izena...................................

da, eta litrotan (L) edo mililitrotan (mL) neurtzen da. SIko bolumen-unitatearen

eta litroaren arteko baliokidetasuna hau da: 1 .................. = .............................. L..

V. Laborategian, likido baten dentsitatea kalkulatzeko, likido horren masa .......................

erabiliz neurtzen da, eta betetzen duen bolumena, berriz, ...................... bat erabiliz.

MATERIAREN PROPIETATE BATZUEN IKERKETA (I)


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


NEURTZEKO TRESNA NEURTZEN DUEN MAGNITUDEA

243

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

244

C Argazkian, markari bat ageri da. Bilatu horren lanari buruzko informazioa, eta azaldu, labur-labur, argazkiaren eskuinetara. Testuan, hitz hauek erabili beharko dituzu: neurtu, neurtzeko tresna; azalera, zinta metrikoa.

D Taulan, metal batzuen dentsitateak ageri dira:

Laborategian ikusi dugunez, metal baten 25 g-k 3,18 cm3 inguruko ur-bolumena atera dute probeta batetik. Zer metal da hori?

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

E Bolumen bereko bi gorputz ditugu, A eta B; hala ere, A gorputzaren masa B gorpu-tzarena baino bi aldiz handiagoa da. Bietatik zein da dentsoena? Zergatik?

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................



. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

METALA BERUNA BURDINA MANGANESOA

DENTSITATEA(kg/m3)

11 340 7 874 7 470

11

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

A Irakurri testua arretaz, eta erantzun galderei:

«Hiru dimentsioko espazioan bizi gara; espazio horretan, gorputz guztiek dimentsio jakina betetzen dute. Hedapen lineala jakin nahi badugu, luzera neurtuko dugu; bi dimentsioko hedapena jakiteko, azalera neurtuko dugu, eta hiru dimentsioko heda-pena jakiteko, berriz, bolumena. Ontzi batek eduki dezakeen bolumen handienari edukiera esaten zaio, eta hori litrotan (L) neurtzen da. Gainera, gorputz guztiek masa jakin bat dutenez, beste magnitude fisiko bat definitzen dugu, dentsitatea; hau da, materiaren propietate espezifiko bat».

I. Zeri buruzkoa da testua? Idatzi testuko gauzarik garrantzitsuenak.

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

...................................................................................................................................

II. Azaldu bolumenaren eta edukieraren arteko aldea, eta adierazi magnitude horieta-

riko bakoitzeko bi unitate. .........................................................................................

...................................................................................................................................

III. Adierazi, SIko unitatetan, 1 g/cm3-ko gorputz baten dentsitatea.

IV. Kalkulatu dimentsio hauek dituen igerileku batek izan ditzakeen ur litroak: 20 m-ko luzera, 8 m-ko zabalera eta 1,5 m-ko sakonera.

B Lotu, gezien bidez, ezkerreko zutabeko magnitudeak eskuineko zutabeko tresnarik egokienarekin:

MATERIAREN PROPIETATE BATZUEN IKERKETA (II)


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


MASA

LUZERA

DENBORA

TENPERATURA

TERMOMETROA

BALANTZA

KRONOMETROA

ERREGELA GRADUATUA

245

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

246

C Osatu laborategiko esperientzia bat azaltzen duen testu hau; sartu falta diren hitzak eta zenbatekoak. Testua irakurri ondoren, jarriko zenioke izenburua esperientzia horri?

LAGUNTZA. Falta diren hitzak honako hauetariko batzuk dira: zurruntasun; partikula; dentsitate; probeta; balantza; kronometro; markari-zinta.

Likido ezezagun baten ........................ neurtzea lagungarria izan daiteke zer likido den

jakiteko. Horretarako, ...................... bat erabilita, hutsik dagoen ..................... baten

masa neurtuko dugu, eta horren emaitza 235 g da. Ondoren, likidoaren 20 cm3 gehitu,

eta berriro neurtuko dugu probetaren masa (likidoa barruan duelarik), eta 250 g-ko

balioa lortu dugu. Beraz, likidoak .......................... masa dauka, eta dentsitatea, SIko

unitateetan adierazita, ............................. kg/m3 da.

• Esperientzia horrek izenburu hau izan dezake:

……………………………………………………………………………..

D Bi pieza kubiko berdinek (baina bata zurezkoa eta bestea burdinazkoa) honako dimentsio hauek dituzte: 45 cm · 30 cm · 20 cm. Bien masa neurtu, eta zurezkoarena 14,3 kg eta burdinazkoarena 212,5 kg dira.

I. Kalkulurik egin gabe, adierazi zer material den dentsoena, zura ala burdina. Arrazoitu erantzuna.

................................................................................................................................

................................................................................................................................

II. Zer erlazio dago burdinaren dentsitatearen eta zuraren dentsitatearen artean. Kon-tuan hartu erlazioa burdinaren dentsitatearen eta zuraren dentsitatearen arteko zatidura dela.

................................................................................................................................

................................................................................................................................

III. Pentsatu bi piezak hutsik daudela barrutik; zeinetan sar daiteke ur kantitate handia-goa, zurezkoan ala burdinazkoan? Zergatik? Zenbat litro ur sar daitezke bietan?

................................................................................................................................

................................................................................................................................


11. unitatea. VI. lan-fitxa11

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

A Osatu testua:

Tenperatura gorputz baten maila ........................ lotzen dugun magnitude fisikoa da.

Nazioarteko Sisteman .................. neurtzen da, eta horren ikurra ....... da. Hala eta

guztiz ere, eguneroko bizitzan beste unitate batzuk erabiltzen ditugu; adibidez, ..............

.............. Ingelesez mintzatzen diren herrialdeetan, ............... ............... erabiltzen da,

eta horren ikurra ....... da.

B Mendiko etxe baten kanpoko tenperatura –25 °C da.

I. Zer agregazio-egoeratan egongo da automobilek erabiltzen duten izotz-kontrakoa, kontuan hartuta izotz-kontrako horren fusio-tenperatura –12 °C dela?

....................................................................................................................................

....................................................................................................................................

II. Orain, tenperaturak gora egin du, baina haren balioa AEBko termometroa erabiliz neurtu behar duzu. 0 °F irakurri duzu. Esan daiteke etilenglikolak lehengo agrega-zio-egoeran jarraitzen duela?

....................................................................................................................................

....................................................................................................................................

C Eman termometroak adierazitako balioa:

I. Gradu zentigradutan (°C).

II. Kelvinetan (K).

TENPERATURA ETA MATERIAREN EGOERAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


247

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

248

D Dakizunez, tenperatura desberdineko bi gorputz kontaktuan jartzean, tenperatura altuena duen gorputzetik beroa igarotzen da tenperatura baxuena duen gorputzera. Bi gezietatik zeinek adierazten du gorputz batetik besterako tenperatura-igarotzea? Jus-tifikatu erantzuna.

E Irudian gorputz bat ageri da, berotu baino lehen eta berotu ondoren. Idatzi, marrazki bakoitzaren goialdean dagoen laukian, «lehen» edo «gero», eta azaldu zergatik auke-ratu duzun kokaleku hori.



A gorputza: 25°C B gorputza: 60°F

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

11

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

A Osatu testua hitz hauek erabiliz: partikula; fusio; bero; zurruntasun; sendo.

Solido batean ikusten dugun ezaugarri nagusia ........................... da. Izan ere, hura

osatzen duten ...................... oso .................... lotuta daude. Baina solido bat likido

bihur daiteke, bero nahikoa komunikatuz gero. Egoera-aldaketa horri ........................

esaten zaio.

B Osatu solidoen, likidoen eta gasen ezaugarriak adierazita dituen taula. Zurrunak diren ala ez adierazi beharko duzu, bateragarritasun altua, baxua edo oso baxua duten, eta berezko forma edo bolumena dituzten ala ontziaren forma eta bolumena hartzen dituz-ten.

C Osatu eskema. Irudi bakoitzaren gainean, substantziaren agregazio-egoera adierazi behar duzu: solidoa, likidoa edo gasa. Ondoren, azaldu labur-labur solido, likido eta gas baten artean ikusten dituzun bereizgarritasunak.

MATERIAREN EGOEREN EZAUGARRIAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


I. II. III.

EGOERA FISIKOA

ZURRUNTASUNA KONPRIMAGARRITASUNABEREZKO

FORMA

BEREZKO BOLUMENA

I. Solidoa

II. Likidoa

III. Gasa

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

.......................................................................................................................................

249

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

250

EGOERA ALDAKETAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


A Irudian, eskematxo bat dago, osatu barik. Materiak gure inguruan dituen hiru agrega-zio-egoerak jarri behar dituzu (lauki bakoitzean bat), baita kasuan kasuko egoera-aldaketen izenak ere.

B Azpimarraturiko hitz pare bakoitzetik, ezabatu zuzena ez dena. Ondoren, azaldu aukera bata ala bestea zergatik hartu duzun:

I. Tenperatura magnitude estentsiboa/intentsiboa da.

................................................................................................................................

................................................................................................................................

II. Egoera-aldaketak itzulgarriak/itzulezinak dira.

................................................................................................................................

................................................................................................................................

III. Solidotik likidora igarotzea fusioa/lurruntzea da.

................................................................................................................................

................................................................................................................................

IV. Egoera-aldaketetan, gorputzaren tenperatura aldatu egiten da/iraunkorra da.

................................................................................................................................

................................................................................................................................ © A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

C Aurkitu, letra-zopa honetan, tenperaturarekin, materiaren agregazio-egoerarekin eta egoera-aldaketekin zerikusia duten zortzi hitz:

D Irudian, substantzia jakin bat berotzearen kurba ageri da:

I. Jarri, laukietan, substantzia hori zer agregazio-egoeratan dagoen.

II. Idatzi, meseta bakoitzaren gainean (lerro horizontala), gertatzen ari den egoera-aldaketa.

III. Adierazi substantzia horren fusio-tenperatura eta irakite-tenperatura. .....................

..................................................................................................................................



K A C I S U F R N I

G E A S A G U E N N

C O L O R S S F O N

O R O V S A M U I O

L E O D I L O S C K

Z B R A X N B I I I

I R A K I T E O L M

O D I Q I L U Q U R

N O I C I L L U B E

O R T E M O M R E T

Tenperatura (°C)

92

–30°C

Denbora

A

BC

D E

F

251

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

252

MATERIAREN SAILKAPENA


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


A Testu honetan akatsak daude. Aurkitu eta, ondoren, idatzi testua ondo:

«Materia nahaste heterogeneoetan eta nahaste homogeneoetan duen itxuraren arabera sailka daiteke. Lehenengoek itxura uniformea dute, hau da, zati guztiak ber-dinak dira, baina batzuk eta besteak hainbat substantziaz osaturik daude. Esate baterako, itsasoko ura urez (ur hutsa) eta gatzez osaturik dago. Substantzia guztiak molekula izeneko partikula oso txikiz osaturik daude, eta horiek, aldi berean, elka-rrekin batu eta atomoak sortzen dituzte.»

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

B Idatzi substantzia puruen lau adibide, eta nahasteen beste lau. Adierazi, gainera, pro-posatu duzun nahaste-adibide bakoitza zer substantziak osatzen duten.

SUBSTANTZIA PURUAK NAHASTEANAHASTEA HAUEK

OSATZEN DUTE

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

C Begiratu irudiei, eta adierazi, material hauetako bakoitzari dagokionez, substantzia purua ala nahastea den. Substantzia purua izanez gero, adierazi elementua ala kon-posatua den:

D Osatu eskema hau:



Homogeneoak Elementuak

I. …………………………

IV. ………………………

II. ………………………

V. ………………………

III. ………..……………

VI. ………………………

sailkapena sailkapena

osagaiak

adibidez adibidezadibidez adibidez

MATERIAREN SAILKAPENA

253

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

254

NAHASTE HOMOGENEOAK (I)


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


A Bete paragrafoan dauden hutsuneak, hitz hauek erabilita: urtsu; disoluzio; solutu; ura; disolbagarria.

Nahaste homogeneoei ................... ere esaten diegu. Horietan, ................. (kantitaterik

txikienean dagoen osagaia) eta ........................ bereizten dira, eta azken hori nahas-

tean kantitaterik handienean dagoen osagaia da. Disoluziorik garrantzitsuenak

..................... dira, eta disolbatzailea .............. delako (substantzia purua) hartzen dute

izen hori.

B Adierazi esaldiok egia (E) ala gezurra (G) dioten:

I. Nahaste homogeneo batean, zati guztiek propietate berberak dituzte.

II. Disoluzio kontzentratu bat solutu kantitaterik handiagorik onartu ezin duena da.

III. Disoluzio batean, kantitaterik txikienean dagoen substantzia solutua da.

IV. Disolbagarritasuna tenperaturaren araberakoa da.

V. Tenperatura aldatu arren, substantzia baten disolbagarritasunak balio bera du beti.

C Aurreko ariketarekin lotuta, adierazi zer ulertu ez duzun. Irakaslearen laguntzaz, azal-du hasieran ulertu ez dituzun esaldiak:

Esaldia: .........................................................................................................................

................................................................................................................................

Esaldia: .........................................................................................................................

................................................................................................................................

Esaldia: .........................................................................................................................

................................................................................................................................

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

................................................................................................................................

................................................................................................................................

D Kalkulatu 5 g glukosa eta 75 g ur dituen ur-disoluzio baten masaren ehunekoa.

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

E Esan esaldiok egia (E) ala gezurra (G) dioten. Egia ez badiote, idatzi ondo:

I. Metalez osaturiko nahasteak aleazioak dira.

...........................................................................................................................

II. Amoniakozko (masaren % 5ean) ur-disoluzio batek esan nahi du disoluzioko 100 g-an 5 g ur daudela, eta gainerakoa (100 g-raino) amoniakoa dela (95 g).

................................................................................................................................

III. Oro har, tenperatura zenbat eta altuagoa izan, gasek uretan duten disolbagarritasuna orduan eta handiagoa da.

................................................................................................................................

IV. Disoluzio bat aseta egongo da solutu kantitate gehiagorik erantsi ezin diogunean.

................................................................................................................................

F Azaldu irudi honek zer prozesu fisiko adierazten duen.



255

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

256

NAHASTE HOMOGENEOAK (II)


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


A Ikasle batek disoluzio batzuek dituzten solutu eta disolbagarri kantitateak kopiatu ditu (ezkerreko taula). Horiek erabiliz, disoluzioaren masa kalkulatu du, eta, gero, masaren ehunekoa. Ikasle horrek idatzitakoari erreparatzen badiozu, ikusiko duzu kalkulu ba tzuk txarto egin dituela. Aurkitu akatsak, eta osatu ondo eskuineko taula.

B Lotu aurreko ariketarekin, eta azaldu zure ustez ikasle horren akatsak egitea eragin dezaketen zergatiak (kontzentrazio eza, kalkuluetan azkar ibiltzearen ondoriozko akats matematikoak, ariketarekin zerikusia duten edukiak ez ezagutzea, etab.). Akats mota ikusita, adierazi gehiago halakorik ez egiteko zer egin behar den:

• Akatsaren zergatia, eta proposatzen duzun soluzioa: .................................................

................................................................................................................................


................................................................................................................................


................................................................................................................................

C Beheko taulan, substantzia jakin batek uretan duen disolbagarritasuna ageri da, ten-peraturari dagokionez:

SOLUTUA DISOLBAGARRIA DISOLUZIOA %

5 g 50 g 55 g 9,1

10 g 50 g 55 g 16,7

12 g 50 g 62 g 16,7

15 g 50 g 65 g 23,1


5 g 50 g

10 g 50 g

12 g 50 g

15 g 50 g

DISOLBAGARRITASUNA (g/100 g UR) 12 10 8 5

TENPERATURA (°C) 15 20 30 40

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

Eskaturiko ordena hau da: ............. < .............. < ............... < ............., izan ere: ........

................................................................................................................................

................................................................................................................................

I. Azaldu substantzia baten disolbagarritasunari tenperaturak gora egin ahala zer ger-tatzen zaion.

................................................................................................................................

................................................................................................................................

II. 12 g substantzia eta 20 °C-an dauden 100 g ur dituzu. Disolba dezakezu subs-tantziaren masa osoa? Ezin baduzu, zer egingo zenuke disolbatzeko, nahastea hozkailuan sartzeko eta laborategiko berogailu baten barruan sartzeko?

................................................................................................................................

................................................................................................................................

III. 2 g substantzia erantsi dituzu, 40 °C-an dauden 50 g uretan; disoluzioa ala nahaste heterogeneoa da hori? Disoluzioa izanez gero, nolakoa izango litzateke, kontzen-tratua edo diluitua?

................................................................................................................................

................................................................................................................................

IV. Kalkulatu, tenperatura bakoitzerako, 25 g uretan disolbatzeko moduko gehieneko substantzia kantitatea.

................................................................................................................................

................................................................................................................................

D Begiratu taulari, eta, zenbakizko kalkulurik egin gabe, ordenatu disoluzioak kontzen-trazio-balioaren araberako goranzko ordenan. Beheko aldean, justifikatu labur-labur ordena horren zergatia.


12. unitatea. III. lan-fitxa

DISOLUZIOA SOLUTUA DISOLBAGARRIA

I 5 g 50 g

II 10 g 50 g

III 2,5 g 50 g

IV 15 g 50 g

257

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

258

BEREIZKETA METODOAK NAHASTEETAN


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


A Osatu materia sailkatzeko beste modu bat adierazten duen eskema hau. Hutsik dau-den laukietan, honako hitzak sartu behar dira: iragazketa; substantzia puruak; elemen-tuak; dekantazioa; disoluzioak; konposatuak; destilazioa.

B Adierazi honako bereizketa-metodo hauek zer propietatetan oinarritzen diren, eta bakoitza zer nahaste motatan (homogeneoa edo heterogeneoa) erabiltzen den.

BEREIZKETA METODOA NAHASTE MOTABEREIZTEN DUEN

PROPIETATE FISIKOA

Destilazioa

Iragazketa

Dekantazioa

I. .................. II. ................. III. ................ IV. ................

VI. ....................

VII. ....................

VIII. ...................

MATERIA

Materia heterogeneoa Materia homogeneoa

bereizteko modua

banaketa

V. ....................

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

C Lotu, geziak erabiliz, irudietan ageri den laborategiko materiala eta beharrezko bereiz-keta-teknika. Gainera, irudi bakoitzaren azpian, jarri aparatuaren izena.

D Egin urez eta gasolinaz (likidoak ez dira elkarrekin nahasten) osaturiko nahaste bat bereizteko modua adierazten duen marrazki txiki bat.


12. unitatea. IV. lan-fitxa

DESTILAZIOA

IRAGAZKETA

DEKANTAZIOA

I. ........................... IV. ...........................

II. ........................... V. ...........................

III. ........................... VI. ...........................

259

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

260

BEREIZKETA METODOAK NAHASTEETAN (II)


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


A Begiratu irudietan ageri den laborategiko materialari, eta adierazi, kasu bakoitzerako, izena, zer bereizketa-metodotan erabiltzen den eta zer eginkizun duen:

I. .........................................................................................

.....................................................................................

..............................................................................

...................................................................................

II. .........................................................................................

.....................................................................................

..............................................................................

...................................................................................

III. ........................................................................................

.....................................................................................

..............................................................................

...................................................................................

IV. ........................................................................................

.....................................................................................

..............................................................................

...................................................................................

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

B Osatu taula, kasu bakoitzean zer nahaste mota den (homogeneoa edo heterogeneoa) eta nahastea osatzen duten substantziak bereizteko zer teknika erabiliko zenukeen:

C Nola bereiziko zenituzke hareazko eta azukrezko nahaste baten osagaiak? Egin azal-dutako prozesua agerian jartzen duen marrazki bat. Kontuan hartu, nahastea bereiz-teko, bi bereizketa-metodo erabili behar dituzula; bata, harea uretan disolbagarria ez izatean oinarrituta, iragazketa izango litzateke.

• Marrazkia:



NAHASTEA NAHASTE MOTA BEREIZKETA METODOA

Gatzezko ur-disoluzioa

Ura eta petrolioa

Ura eta burdinazko hautsa

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

261

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

262

MATERIAREN EGITURA. ATOMOA (I)


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


A Osatu testu hau. Horretarako, honako hitz hauek erabili beharko dituzu: karga elek-triko; neutroi; banaezin; negatibo; protoi; elektroi.

Atomoa ez da ..................., partikula txikiagoz osaturik baitago. Partikula horiek

.................. (karga elektriko positiboa), elektroia (karga elektriko ...................) eta neu-

troia (................... ...................... ez) dira. Materia elektrikoki neutroa denez, atomo

batek protoi eta ................... kopuru bera dauka. Protoia eta .................. atomoaren

nukleoan daude, eta ......................., berriz, azal izena duen kanpoaldeko zonan.

B Irudian, atomoa dago adierazita. Adierazi, lerro bakoitzaren eskuinetara dagoen lau-kian, zer partikula subatomiko izan daitekeen.

C Sistema Periodikoaren laguntzaz, osatu eskuineko taula, ezkerrekoan ageri den infor-mazioa zuzenduta.

I.

II.

III.

ELEMENTUA ZPROTOI

KOPURUA

ELEKTROI KOPURUA

Fluorra 9 9 9

Karbonoa 7 7 7

Oxigenoa 7 8 8

ELEMENTUA ZPROTOI

KOPURUA

ELEKTROI KOPURUA

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

D Lotu, gezien bidez, ezkerreko zutabeko hitzak eskuineko zutabean dagokion esaldia-rekin:

E Jarri, sistema periodiko mutu baten sekzio honetan, bi metalen, bi erdi metalen, oxi-genoaren taldeko bi elementu kimikoren, bi gasen eta bi halogenoren ikur kimikoak.

F Orain, idatzi taulan jarri dituzun elementu kimikoen izena:


12. unitatea. VI. lan-fitxa

IKUR KIMIKOA IZENA IKUR KIMIKOA IZENA

I. ELEKTROIA.

II. ELEMENTUA.

III. KONPOSATUA.

IV. NEUTROIA.

V. NUKLEOA.

VI. ATOMOA.

1. Bakunagoetan deskonposatu ezin den substantzia purua.

2. Protoiek, neutroiek eta elektroiek osaturiko partikula materiala.

3. Karga elektrikorik gabeko partikula.

4. Elementu kimiko bat baino gehiago dituen substantzia purua.

5. Protoiak dituen atomoaren zona.

6. Karga elektriko negatiboa duen partikula.

1.

2.

3.

4.

1 2 13 14 15 16 17 18

263

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

264

MATERIAREN EGITURA. ATOMOA (II)


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


A Sistema Periodikoaren laguntzaz, osatu taula hau:

B Osatu eskemak, lauki bakoitzean partikula mota egokia (protoiak, neutroiak edo elek-troiak) eta partikula kopurua idatzita.

Datuak: Oxigenoa, Z = 8; N = 8; sodioa, Z = 11; N = 12.

ZENBAKI ATOMIKOA

PROTOI KOPURUA

ELEMENTU KIMIKOA

IKUR KIMIKOA

SP-KO TALDEA

SP-KO PERIODOA

Karbonoa

F

1 (IA) Laugarrena

O

Erdi metala Bigarrena

OXIGENO ATOMOA

Nukleoa

..................................

..................................

..................................Lurrazala

SODIO ATOMOA

Nukleoa

..................................

..................................

..................................Nukleoa

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

C Irakurri testu hau arretaz, eta, liburua kontsultatu barik, erantzun galderei:

«Inguruan dugun materia guztia atomo izeneko partikula oso txikiz osaturik dago. Atomoen tamainaz jabetzeko, hau esango dizugu: 1 m-ko luzera duen lerro bat karbono atomoz egin ahal izateko, 11 mila milioi atomo beharko genituzke. Atomo mota asko daude: hidrogenozkoak, karbonozkoak, oxigenozkoak, sufrezkoak, nitro-genozkoak, etab. Atomoak elkartu egin daitezke, eta, horrela, materia-unitate han-diagoa osatzen dute, molekula izenekoa. Molekula horiek oso bakunak izan dai-tezke (esate baterako, ozono molekula, O3), edo guztiz konplexuak (adibidez, B12 bitamina)».

I. Zer izen dute materia osatzen duten partikulek?

................................................................................................................................

................................................................................................................................

II. Zer da atomoa?

................................................................................................................................

................................................................................................................................

III. Zer da molekula?

................................................................................................................................

................................................................................................................................

IV. Zenbat karbono atomo sartzen dira 1 mm-ko luzera duen lerro zuzen batean?

................................................................................................................................

................................................................................................................................

V. Idatzi testuan ageri diren elementu guztien ikur kimikoak, eta kokatu Sistema Perio-dikoan; adierazi zer taldetan eta periodotan dauden.

................................................................................................................................

................................................................................................................................



265

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

266

SUBSTANTZIA PURUAK (I)


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


A Lotu, gezien bidez, ezkerreko zutabeko hitzak eskuineko zutabetik dagokien esaldia-rekin:

B Osatu eskema hau:

Potasio

kloruroaBurdina Ura

sailkapena

adibidez adibidez adibidez

SUBSTANTZIA PURUAK

I. ATOMOA.

III. SUBSTANTZIA MOLEKULARRA.

II. MOLEKULA.

IV. LOTURA KIMIKOA.

1. Molekulaz osaturiko substantzia purua.

3. Atomoak lotuta mantentzen dituen indarra.

2. Protoiek, neutroiek eta elektroiek osaturiko partikula materiala.

4. Gutxienez bi atomoko agregatua.

C Osatu hurrengo orrialdeko taula, lauki bakoitzean ezkerretara dagoen konposatuaren izena jarrita. Honako izen hauen artean aukeratu beharko duzu:

Sufre dioxidoa; potasio fluoruroa; sufre trioxidoa; karbono monoxidoa; burdina; karbo-no dioxidoa; magnesio kloruroa; kripton fluoruroa; manganeso kluoruroa. ©

AN

AY

A/H

AR

ITZ

A.

Nat

ura

Zie

ntzi

ak,

DB

H 1

. B

aim

endu

tako

mat

eria

l fot

okop

iaga

rria

.

D Begiratu irudiari, eta adierazi zer substantzia puru mota den; hau da, elementua (ato-mikoa, kristalduna edo molekularra) ala konposatua (molekularra edo kristal ionikoa).


12. unitatea. VIII. lan-fitxa

FORMULA KIMIKOA IZENA

SO3

KF

CO

Fe

MgCl2

CO2

I. .................................................

III. .................................................

II. .................................................

IV. .................................................

267

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

268

SUBSTANTZIA PURUAK (II)


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................


A Osatu paragrafo honetako hutsuneak, hitz hauek erabilita: hidrogeno; oxigeno; formu-la kimiko; atomo.

Ura molekulaz osaturiko substantzia purua da; substantzia horren ...................

...................... H2O da; horrek esan nahi du .................... eta .................. osaturik

dagoela, eta, hain zuzen ere, bi ................. ............... eta ............... ....... ..................

dituela.

B Korronte elektrikoa azido sulfurikozko tanta batzuk dituen ur-disoluzio batetik igaro tzen denean, saio-hodiak betetzen dituzten bi gas askatzen direla ikusten da:

I. Idatzi, lauki bakoitzean, saio-hodi horretan askaturiko gasaren izena eta formula kimikoa.

II. Esperientzia honen bidez, ura konposatua dela frogatzen da. Azaldu, labur-labur, zer-gatik den hori.

................................................................

................................................................

C Uraren kasuan (H20), 18 g ur kantitatean 16 g O daude, eta gainerakoa, 18 g – 16 g = 2 g, hidrogenoa. Datu horiek erabiliz, kalkulatu:

I. 9 g uretan zenbat hidrogeno gramo egongo diren.

II. Ur-masa jakin batean 32 g oxigeno daudela jakinik, zenbat hidrogeno gramo ote daude? Zer masa ote du urak?

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

D Idatzi honako substantzia hauen formula kimikoak, honako hau jakinda:

• Elementu kimiko bakoitzaren ikurrak ezkerretik eskuinera idazten dira formulan, ordena honi jarraituz: lehenengo eta behin, metalak, eta, gero, metalak ez direnak, ordena honetan: C, P, S, Cl, O, F.

• Elementu bakoitzean dagoen atomo kopurua adierazteko, aurrizki hauek erabiltzen dira: mono = bat; di = bi; tri = hiru; tetra = lau. Elementuaren izenaren aurrean aurriz-kirik egon ezean, horrek esan nahi du atomo bat dagoela, baina bat zenbakia ez da jartzen.

Esate baterako:

• Karbono tetrakloruroa. 4 kloro atomo daude, eta karbono atomo bat. Hortaz, lehe-nengo eta behin, karbonoaren ikurra jarriko dugu, eta horren azpiindizea bat izango litzateke, baina ez da jartzen. Formula honako hau izango litzateke:

CCl4

• Diburdina trioxidoa. Hiru oxigeno atomo eta bi burdina atomo daude. Orduan, lehe-nengo eta behin, burdinaren izena idatziko dugu, metala baita, eta, gero, oxige-noarena, bakoitzarekin azpiindizeekin batera. Hau da:

Fe2O3

Eta orain zeuk egin:

I. Karbono disulfuroa: .....................................................................................................

II. Fosforo pentakloruroa: ..............................................................................................

III. Sufre trioxidoa: .........................................................................................................

IV. Karbono monoxidoa: ................................................................................................

V. Dinitrogeno tetraoxidoa: .........................................................................................

VI. Kaltzio difluoruroa: ...................................................................................................

VII. Dioxigenoa: ............................................................................................................

VIII. Aluminio trihidruroa: ...............................................................................................

IX. Boro trifluoruroa: ......................................................................................................

X. Hidrogeno kloruroa: ...................................................................................................



269

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

270

ELEMENTU KIMIKO ETA MATERIAL INTERESGARRIAK


Ikasturtea: .............................................................. Data: .......................................................................

X. lan-fitxaX. lan-fitxa12

A Irakurri testu hau arretaz. Gero, begiratu barik, idatzi esangura bera duen beste testu bat:

«Plastikoaren aroan bizi gara; begiratu zure inguruan, leihoen markoak, zure arro-pak, ikasgelan duzun mahaia....; plastikozko materialez eginda daude guztiak, neurri handiagoan edo txikiagoan. Baina hori ez da beti horrela izan, garai batean zura eta harria baitziren nagusi. Ondoren, norbaitek burdina mineral batean oina-rrituz lortzeko modua aurkitu zuen. Baina ez pentsatu gizateriaren ongile horrek unibertsitate ospetsu batean ikasten zuenik; ez, orain dela milaka urte, gizakiak behaketan eta saiakuntzan oinarrituz egiten zituen halako aurkikuntzak».

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................

B Aztertu esaldi hauek, eta esan, arrazoiak emanez, egia (E) ala gezurra (G) dioten. Kopiatu koadernoan gezurra diotenak, eta idatzi ondo:

I. Izaki bizidunak Sistema Periodikoan ageri ez diren elementu kimiko bereziz osaturik daude.

II. Izaki bizidun bat osatzen duten elementu kimikoen izena elementu arraro da.

III. Gizakiaren osaeran, kantitate txikian bada ere, metalezko elementuak daude; adibidez, burdina eta kobaltoa.

IV. Lurreko elementu kimikorik ugariena hidrogenoa da.

V. Izarretan hainbat elementu kimiko daude; adibidez, karbonoa, oxigenoa, silizioa eta burdina. Elementu kimiko horiek oinarrizko elementuak dira.

VI. Metalik gehienak euren mineraletatik ateratzen dira. Hori egiten duen zientziaren izena meatzaritza da. ©

AN

AY

A/H

AR

ITZ

A.

Nat

ura

Zie

ntzi

ak,

DB

H 1

. B

aim

endu

tako

mat

eria

l fot

okop

iaga

rria

.

C Lotu, gezien bidez, ezkerreko zutabeko hitza eskuineko zutabeko esaldi egokiare-kin:

.

D Barruan esnea duen tetra brick baten etiketak honako elikadura-informazio hau ema-ten digu:

EGK hori egun bakoitzerako gomendaturiko kantitatea da.

I. Zenbat kaltzio miligramo daude egun bakoitzerako gomendaturiko kantitatean?

................................................................................................................................

................................................................................................................................

II. Zenbat basokada esne hartu beharko genituzke EGKra heltzeko?

................................................................................................................................

................................................................................................................................

III. EGKra heltzeko modu bakarra da, ala gure organismorako behar dugun kaltzioa beste janari batzuetan ere hartzen dugu? Bilatu kaltzio kantitate handiko janariei buruzko informazioa.

................................................................................................................................

................................................................................................................................


12. unitatea. X. lan-fitxa

MATERIA MOTA KANTITATEA 100 ML BAKOITZEAN

Proteinak 3 g

Karbono hidratoak 4,5 g

Koipeak 3,6 g

Kaltzioa 120 mg (EGKaren % 15)*

I. BIOELEMENTUA.

III. OLIGOELEMENTUA.

II. KARBONOA.

IV. PLASTIKOA.

1. Deformatu egin daitekeen materiala. Polimero sintetiko ere esaten zaio.

3. Izaki bizidunen zati den elementua.

2. Izaki bizidunengan kantitate oso txikian dagoen elementua.

4. Gure organismorako funtsezkoa den bioelementua.

271

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

272

1. UNITATEA

I. lan-fitxa (indartzeko)

A Eredu geozentrikoari I., II., VI., VII. eta IX. esaldiak dagozkio, eta heliozentrikoari III., IV., V. eta X. esaldiak. Eredu bakoitzaren errotulazioa hau da:

• Geozentrikoa: 1. Ilargia; 2. Lurra; 3. Marte; 4. Lurraren inguruan bira egiten duen izar finkoen esfera; 5. Saturno; 6. Jupiter; 7. Eguzkia; 8. Artizarra.

• Heliozentrikoa: 1. Merkurio; 2. Eguzkia; 3. Marte; 4. Lurra; 5. Higitzen ez diren izar finkoen esfera; 6. Saturno; 7. Jupiter; 8. Ilar-gia; 9. Artizarra.

B a) Unibertsoa.

b) Galileo Galilei.

c) Lurra. Geozentrikoa.

d) Lurrak Eguzkiaren inguruan egiten du bira. Heliozentrikoa.

C a) Lurra Eguzkiaren inguruan higitzen da.

b) Ilargiak Lurraren inguruan egiten du bira.

c) Ez. Unibertsoko milaka milioioi izarre-tariko bat baino ez da.

d) Planetek euren izarren inguruan egiten dute bira.

e) Bai.f) Izarrek ez dute zentroaren inguruan bira

egiten duen esferarik eratzen.

D Gure eguzki-sisteman oinarrituz, uni-bertsoaren marrazkia egin daiteke, testuli-buruko 21. orrialdean ageri denaren antzekoa.

II. lan-fitxa (indartzeko)

A Zientzialariek diotenez, unibertsoa orain dela 13 700 milioi urte sortu zen. Materia eta energia guztia puntu oso txiki eta bero batean metaturik zeuden. Big-bang izeneko eztandaren ostean, norabide guztietan irten ziren jaurtikita, eta gero, aldi luze baten ostean, izarretan eta galaxietan bildu ziren.

B a) Izarrak; galaxiak. b) 300 000; argi-urtea.

c) 150 000 000; astronomikoa.

d) Sateliteak. e) Robot-ibilgailua.

III. lan-fitxa (indartzeko)

A a) Galaxiek milioika izar dituzte, eta, horien artean, gasa eta hautsa ere bai. Forma kiribila dute.

b) Bai, planeta-sistemak eduki ditzake; hau da, izar batek eta horren inguruan bira egiten duten gorputzek osaturiko siste-mak.

B a) 1. Orionen Besoa; 2. Eguzki-sistema; 3. Nukleo galaktikoa.

b) 100 000 argi-urte.

c) Tokiko Taldean.

d) Izar zaharrez osaturiko kumulu trinkoa da.

e) 225 milioi urte.

f) Zeruko bide «zurixka» bat.

IV. lan-fitxa (indartzeko)

A Izarren argazkiak dira laurak, baina kolore desberdina dute. Zuriak 10 000 °C-ko tenpera-tura du gainazalean; gorriak 3 000 °C-koa; horiak 5 500 °C-koa, eta urdinak 30 000 °C-koa (gainazalik beroena).

Izarrak unibertsoko zona batzuetan metatu eta trinkotzen diren nebulosetatik (handitu egiten dute nebulosen tenperatura) sortzen dira.

B a) Hidrogenoa.

b) Urdinak.

c) Supernoba batean eztanda eginez.

d) 5 000 °C.

e) Erraldoiak, ertainak eta txikiak.

C Ageri den konstelazioa Hartz Nagusia da; zazpi izarrek osatzen dute, eta lapiko edo gurdi baten antzeko forma dauka (ikaslearen liburuko 22. orrialdean dator).

V. lan-fitxa (indartzeko)A Erdiko irudia.

B 1-C; 2-A; 3-D; 4-F; 5-B; 6-E.

C Izarra eskuineko astroa da, eta planeta ezkerrekoa. Marrazkiak zuzentzeko, kon-tsultatu ikaslearen liburuko 19. orrialdeko irudia.

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

273

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

D 1-G; 2-I; 3-B; 4-D; 5-F; 6-J; 7-A; 8-E; 9-C; 10-L; 11-H; 12-K.

E 2. eta 3. esaldiek egia diote, eta gainerakoek gezurra.

VI. lan-fitxa (indartzeko)

A Merkurio, Artizarra, Marte, Jupiter, Saturno, Urano eta Neptuno.

B 1. Biak planetak dira, baina ezkerrekoa Saturno da, planeta gaseosoa eta eraztu-nak dituena, eta eskuinekoa Lurra, eraztu-nik gabeko lur-planeta bat.

2. Ezkerrekoa kometa da; izotzak, hautsezko partikulek eta gasek osatzen dute, eta izar baten inguruko orbita du. Eskuinekoa galaxia da, eta milioika izarrez osaturik dago.

3. Ezkerretara izar bat ageri da, Eguzkia, eta eskuinetara, berriz, satelite bat, Ilargia. Biak eguzki-sistemakoak dira. Izarrak berezko argia du, eta Ilargiak ez.

C Kontsultatu ikaslearen liburuko 21. orrial-dean errotulaturik dagoen orrialdea.

a) Grabitate-indarraren eraginez, hau da, izarrak planetei egiten dien erakartze-indarraren eraginez.

b) 150.

c) Zeres, Eris, Makemake eta Haumea.

d) Jupiterren (Troiarrak) eta Saturnoren (Ceutaurus) orbitan dauden asteroide-gerrikoak dira.

e) Guztiak, Merkurio eta Artizarra izan ezik.

f) Merkurio, Artizarra, Lurra eta Marte.

g) Kuiper-en gerrikoa, Plutonen orbita baino urrunago dagoena.

h) Neptuno, Eguzkitik urrunago dagoelako. Horren eraginez, gainerako planetek baino denbora luzeagoa behar du Eguz-kiaren orbitan bira osoa egiteko.

i) 4 600 milioi urte.

j) Orionen besoa.

VII. lan-fitxa (sakontzeko)A a) Behatzaile batek ezin ditu izar baten bizi-

tzaren fase guztiak ikusi, milioika urtean gertatzen baitira.

b) Zeruan dagoeneko bertan ez dauden iza-rrak ikus daitezke, haien argiak milaka urte behar baititu Lurrera heltzeko. Esate bate-rako, izar bat Lurretik 6 000 argi-urteko dis-tantzian badago, eta orain dela 4 000 urte hil bada, beste 2 000 urtean ere haren dis-tira ikusiko dugu, izar horren heriotza «ikusi» baino lehen.

B a) Supernoba bat masa handiko izarren bat hiltzean gertatzen den eztanda itzela da; nebulosak, berriz, izarren arteko gasez eta hautsez osaturiko hodei handiak dira, eta, trinkotzen direnean, izarrak eratzen dituzte.

b) Nebulosa bat 6 000 argi-urtean egoteak esan nahi du argiak, 300 000 km/s-ko abiaduran joanez, 6 000 urte beharko lituzkeela nebulosatik Lurrera heltzeko.

c) Supernobaren eztanda K.o. 1054an izan zenez, Kristoren garaian unibertsoko leku horretan masa oso handiko izar bat egongo zen, horiexek hiltzen baitira super-noba batean eztanda eginez.

d) Beste izar batzuk sortuko lirateke, nebu-losako gasa eta hautsa trinkotuta.

VIII. lan-fitxa (sakontzeko) A a) Io argazkian ezkerretara ageri den sateli-

tea da, eta Europa, berriz, Ioren ondoan dagoena. Sateliteak, handienetik txikie-nera ordenatuta, hauek dira: Ganimedes, Kalisto, Io eta Europa.

b) Jupiterrerako distantzia askoz ere handia-goa delako.

c) Lurrak 12 740 km-ko diametroa dauka, eta Iok 3 630 km-koa, eta, bata bestearekin zatituz, 12 740/ 3 630 = 3,50 ateratzen da. Beraz, Io bezalako hiru satelite sar dai-tezke, lerrokatuta.

d) Translazio-aldia.

e) Lurra 150 milioi km-ko distantzian dago Eguzkitik; Jupiterretik urrunen dagoen satelitea Kalisto da, planeta horretatik 1,88 milioi km-ko distantzian (distantzia askoz ere laburragoan).

B a) 1 UA, hain zuzen ere, 150 milioi kilometro dira; hortaz, 50 milioi kilometro:

50100 = 0,33 UA

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

274

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

b) Izar urdinek 30 000 °C inguruko tenpera-tura dute, Eguzkiak baino sei aldiz han-diagoa. Hancock 50 milioi kilometroko dis-tantzian dago, haren izarretik askoz ere hurb i lago, Lurra Eguzki t ik baino (150 000 000 km); horrenbestez, tenpera-turak oso altuak izango lirateke, eta, hor-taz, planeta horretan ezin izango litzateke bizirik egon.

C 5,19; 1,52; 19,13; 9,53.

D Planetak hauek dira:

1. Merkurio. 5. Jupiter.

2. Artizarra. 6. Saturno.

3. Lurra. 7. Urano.

4. Marte. 8. Neptuno.

a) Lur-planetak Merkurio, Artizarra, Lurra eta Marte dira, eta gas-planetak, berriz, Jupi-ter, Saturno, Urano eta Neptuno.

b) Guztiek dute atmosfera, Merkuriok izan ezik.

c) Guztiek egiten dute bira erlojuaren orra-tzen aurkako noranzkoan, Artizarrak eta Uranok izan ezik.

E 1a) Galaxia.

1b) Izarrak eta izarren arteko gasa eta hautsa.

1c) Kiribila.

1d) Galaxia-kumulua.

2a) Gas kantitate itzelez osaturiko izarra da; batez ere, hidrogenoz eta helioz.

2b) Gainazaleko tenperaturan.

2c) Espazioko nebulosetatik (gasezko eta hautsezko hodei erraldoiak) sortu zen, horiek trinkotu, metatu eta berotu zire-nean.

2d) Ez du eztandarik egingo; zenbait fase igaro ondoren, hoztu eta itzali egingo da.

3a) Kometa.

3b) Izar batetik.

3c) Izotza, hauts-partikulak eta gasak.

4a) Asteroidea.

4b) Asko izar baten inguruan bira egiten duten gerrikoetan daude.

4c) Bai; Marteren eta Jupiterren orbitaren arteko asteroide-gerrikoan milaka daude; baita Troiarren (Jupiterren orbitan) eta Centaurusen (Saturnoren orbitan) barruan ere.

2. UNITATEA

I. lan-fitxa (indartzeko)Trazaturiko lerroak paraleloak dira.

a) Ikusi beheko irudia.

b) Ikusi beheko irudia. Argirik gehien duen hemis-ferioa iparraldekoa da.

c) Ikusi beheko irudia. Australian gaua da.

d) Ikusi beheko irudia. Indian eguna da.

e) Indian lehenago iritsiko da gaua, Saudi Arabia baino ekialderago dagoelako. Eguzkia ekialde-tik irteten denez, Lurraren biraketa-higidurak duen noranzkoaren ondorioz, ekialdetik ere lehenago iristen da gaua.

f) Ezin da marraztu, zeharkatzen duen Lurreko zona (Britainia Handia, Espainia...) ez baitago irudian adierazita.

g) Ipar hemisferioa.

II. lan-fitxa (indartzeko)A Irudian, ezkerretik eskuinera, Ilargia, Lurra

eta Eguzkia ageri dira. a) Lurraren eta Ilargiaren translazioa. b) Erlojuaren orratzen aurkako noranzkoa. c) Ibilbidearen izena orbita da, eta forma

eliptikoa du. d) Lurraren biraketa-higidura. e) Lurraren translazio-higidura. f) Lurraren biraketa-higidura.

B Lurrak, Eguzkiaren inguruan bira egitean, ibilbide eliptikoa dauka. 365 egun baino gehitxoago behar du bira osoa emateko; hori gertatzen den bitartean, hainbat pun-tutatik igarotzen da, eta, puntu bakoitzean,

Eguz

ki-iz

piak Ekuatorea

Australia

India

Biraketa-ardatza

Hego hemisferioa

Ipar hemisferioa

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

275

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

argiztatze mota bat jasotzen du. Izan ere, Lurraren biraketa-ardatza inklinatuta dago, eta, horren ondorioz, urtaroak daude. Zenbait puntutan egunak eta gauak iraupen bera dute, eta puntu horien izena ekinozio da; egunik edo gaurik luzeenei dagozkien puntuak, berriz, solstizioak dira.

C 11. Neguko solstizioa. 12. Udaberriko ekinozioa. 13. Udazkeneko ekinozioa. 14. Udako solstizioa. 15. Negua. 16. Uda. 17. Udaberria. 18. Udazkena. 19. Udazkena. 10. Udaberria. 11. Uda. 12. Negua. a) Negua. b) U da. c) Sei hilabete. d) Ekliptika Lurrak Eguzkiaren inguruan

duen orbita jasotzen duen planoa da. e) 66,5°. f) Martxoaren 21a, udaberria; ekainaren

21a, uda; irailaren 22a, udazkena, eta abenduaren 22a, negua.

g) Udaberria. h) Uda. i) Egunik luzeena hemisferio borealean, eta

laburrena australean.

III. lan-fitxa (indartzeko)A 1-A; 2-D; 3-E; 4-C; 5-B; 6-H; 7-F; 8-G; 9-Ilbe-

hera; 10-Ilbetea; 11-Ilgora; 12-Ilberria. a) Erlojuaren orratzen aurkako noranzkoa. b) Eguzkiaren argiak haren gainazalean

duen isla. c) 27,3 egun. d) 27,3 egun. e) Biraketa- eta translazio-aldi bera eduki-

tzean, beste aldea inoiz ere ikusi ezin dugulako.

f) Atmosferarik ez duelako; Eguzkiaren argiak bertan jotzen duenean, 100 °C-ko tenperatura izan dezake, eta jotzen ez duenean, ostera, –147 °C-koa.

g) Atmosferarik ez duenez, meteoritoek haren gainazalaren aurka talka egiten dutelako; halaber, haizerik eta beste ezein fenomeno atmosferikorik ez ego-tean, denboran aldatu gabe irauten dutelako.

h) Ilargiko itsasoak argia ondo islatzen ez duten material iluneko gainazal handiak dira; beraz, ez dute urik.

i) Ilbetea.

IV. lan-fitxa (indartzeko)A a) Bai, luzaro egon da arrantzan egin nahirik;

izan ere, gaua iritsi da, eta, gainera, mareak gora egin du, eta horretarako zazpi ordu behar dira.

b) Ilbetea.

c) Gauez, itsasgora mareagora delako.

d) Marea biziak dira, ilberrian edo ilbetean Ilargia Eguzkiarekin eta Lurrarekin lerroka-turik dagoelako, eta erakartze-indarrak batu egiten direlako.

B a) Ilargi-eklipsea.

b) Lurra Eguzkiaren eta Ilargiaren artean sartzen delako.

c) Ilbetean.

V. lan-fitxa (indartzeko) A Ikusi ikaslearen liburuko 39. orrialdeko irudia.

Geruza bakoitzaren osaera hau da:

• Hidrosfera: planetako ur guztia.

• Biosfera: planetako izaki bizidun guztiak.

• Atmosfera: aireko gasak.

• Geosfera; geruzatan egituraturik dago: azala, mantua eta nukleoa, eta horiek dentsitate handiko materialez osatuta daude.

B Ikusi ikaslearen liburuko 39. orrialdean dagoen irudiko behealdea.

Hasieran, Lurra berotasun handiko eta urtu-riko materialez osaturiko bola zen, eta horiek dentsitateen arabera bereizi ziren: dentsoe-nak hondoratu egin ziren, eta nukleoa eratu zuten; dentsitate ertainekoek mantua eratu zuten, eta dentsitaterik txikiena zutenek, azkenik, azala. Pisurik arinenekoek ur-azala (hidrosfera) eta airea (atmosfera) eratu zuten. Gero, geruzak biosferako izaki bizidu-nek kolonizatu zituzten.

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

276

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

VI. lan-fitxa (sakontzeko)a) Ikusi orrialde honen amaierako irudia.

b) Ikusi orrialde honen amaierako irudia.

c) 1. Hegoafrika. 3. Espainia. 2. Saudi Arabia. 4. Australia.

Ikusi orrialde honen amaierako irudia; orrialde horretan, kolore gorriz adierazita, estatu horiek zer koadrantetan dauden ageri da.

d) 1. 10-20° I eta 80-90° M bitartean. 2. 60-70° I eta 10-30° M bitartean. 3. 10-30° H eta 40-60° E bitartean. 4. 30-40° I eta 120-130° E bitartean.

Ikusi orrialde honen amaierako irudia; orrialde horretan, kolore urdinez adierazita, enuntziatuan aipaturiko estatuak zer koadrantetan dauden ageri da.

e) Argentina, Txina, Amerikako Estatu Batuak, Turkia.

f) Errumania, Iran, Peru, Finlandia.

VII. lan-fitxa (sakontzeko)A a) Lurra 2. zenbakiko posizioan egongo litza-

teke, Ipar hemisferioak Hego hemisferioak baino argitasun gehiago duelako eta erra-diazioa perpendikularrago heltzen delako; Ipar hemisferioko egunik luzeena da.

b) Lurra 1. zenbakiko posizioan egongo litza-teke, biraketaren noranzkoa erlojuaren orratzen aurkakoa baita. Eguna eta gaua iraupen berekoak dira.

c) Lurra 4. zenbakiko posizioan egongo litza-teke; izpiak inklinatuta iristen dira Ipar hemisferiora, eta hemisferio horretako egunik laburrena da.

d) Lurra 3. zenbakiko posizioan egongo litza-teke, biraketaren noranzkoa erlojuaren orratzen aurkakoa baita. Eguna eta gaua iraupen berekoak dira.

e) Lurra 4. posizioan egongo litzateke, Hego hemisferioak argitasun handiagoa jaso, izpiak perpendikularrago heldu eta hemis-ferio horretako egunik luzeena baita.

180°

170°

160°

150°

140°

130°

120°

110°

100°

90°

80°

70°

60°

50°

40°

30°

20°

10°

0° 10°

20°

30°

40°

50°

60°

70°

80°

90°

100°

110°

120°

130°

140°

150°

160°

170°

180°

80°

70°

60°

50°

40°

30°

20°

10°

10°

20°

30°

40°

50°

60°

70°

80°

0°

2

4

3

1

1

3

4

2Zirkulu polar artikoa

Kantzer tropikoa

Kaprikornio tropikoa

Zirkulu polar antartikoa

Zero meridianoa

Ekuatorea

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

277

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

f) Lurra 3. zenbakiko posizioan egongo litza-teke, biraketaren noranzkoa erlojuaren orratzen aurkakoa baita. Eguna eta gaua iraupen berekoak dira.

g) Lurra 2. zenbakiko posizioan egongo litza-teke. Erradiazioa oso inklinatuta heltzen da Hego hemisferiora, eta hemisferio horretako egunik luzeena da.

h) Lurra 1. zenbakiko posizioan egongo litza-teke, biraketaren noranzkoa erlojuaren orratzen aurkakoa baita. Eguna eta gaua iraupen berekoak dira.

B Taula, osatuta, honela gelditzen da:

VIII. lan-fitxa (sakontzeko) a) Elkarren ondoko bi meridianoren artean dagoen

zona da.

b) 24.

c) Txilen eta Frantzian, 2010/01/02, eta Japonian, 2010/01/03.

d) Lurrak biraketa-higidura duelako eta bira osoa egiteko 24 ordu behar dituelako. Londresen 21:00ak badira, planetako zenbait lekutan ez da ordu hori izango; izan ere, batzuk 12 gehiago edo gutxiago baitute, erlojuak Greeenwicheko meridianoan adierazten duena baino.

e) Londreskoa. Hortaz, 21:00ak izango dira.

f) Lurraren biraketaren noranzkoa erlojuaren orratzen aurkakoa delako.

g) 22:00ak, Iberiar penintsulan, Londresko ordu-bitarte berean egon arren, erlojuek hiri horre-tan adierazten dutena baino ordubete gehiago dagoelako.

h) Bai, Iberiar penintsulatik zenbait ordu-bitarte harago dagoelako, eskuinetarantz; beraz, beranduago da, eta Australiako biztanleak urtarrilaren 1ean daude, guk mahatsak jaten ditugun bitartean.

3. UNITATEA

I. lan-fitxa (indartzeko)A Hiru bizi-funtzioak elikadura, erlazioa eta

ugalketa dira.

B Landareen elikadura autotrofoa da, elika-gaiak ura, gatz minerala eta CO2 erabilita

sortzen baitituzte. Animalien elikadura hete-rotrofoa da, elikagaiak beste izaki bizidun batzuetatik lortzen dituztelako.

C Esate baterako: argi-iturri gogor baten era-ginpean (estimulua), itxi egiten ditugu begiak (erantzuna).

D Sexugabeko ugalketan banako bakarrak har-tzen du parte, eta horrek bere gorputzetik edo horren zati batetik sortzen ditu ondoren-goak. Sexu bidezko ugalketan, berriz, bi sexuk (arra eta emea) hartzen dute parte; horiek gameto izeneko ugaltze-zelulak sortu eta lotu egiten dituzte, arrautza edo zigotoa sortzeko, eta, zigotoan oinarrituz, beste banako bat sortzen da.

E 1) Ura. 2) % 10-30ean daude.

II. lan-fitxa (indartzeko)A Zelula bizi-funtzioak egin ditzakeen unitate

txikiena da izaki bizidunetan.

B 1) Animalien zelula eukariotoa. 1. Nukleoa. 2. ADNa. 3. Mitokondrioa. 4. Zitoplasma. 5. Mintz plasmatikoa. 6. Bakuoloa.

2) Zelula prokariotoa. 1. Material genetikoa (ADNa). 2. Zitoplasma. 3. Zelula-horma. 4. Mintz plasmatikoa. 5. Flageloa.

3) Landareen zelula eukariotoa. 1. Nukleoa. 2. ADNa. 3. Zitoplasma. 4. Bakuoloa. 5. Mitokondrioa. 6.Kloroplastoa. 7. Mintz plas-matikoa. 8. Zelula-horma.

III. lan-fitxa (indartzeko)A Mintz zelularra edo plasmatikoa zelula biltzen

eta kanpoarekiko substantzia-trukea erregula-tzen duen bilkin oso mehea da. Zitoplasma zelularen barrua betetzen duen likidoa da, eta bertan organulu zelularrak daude. Material genetikoa (ADNa) zelularen funtzioa kontrola-tzen dituen zuntzezko substantzia da, eta ezinbestekoa da ugaltzeko.

B Zelula-hormak gogortasuna ematen dio mintzari. Mitokondrioek zelulak behar duen energia sortzen dute. Kloroplastoek fotosin-tesia egiten dute.

C Landareek, animaliek eta onddoek zelula eukariotoak dituzte. Bakterioek, berriz, zelula prokariotoak.

D Zelula-horma eta kloroplastoak, landareen zelulan. Gainerako organuluak bi zelula motetan daude. Proposamen didaktikoan esan dugunez, animalien zelulen azalpenean bakuolo hitza mantendu dugu; izan ere, izaki

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

HEMISFERIOA UDABERRIA UDA UDAZKENA NEGUA

IparraMartxoaren

21aEkainaren

21aIrailaren 22a

Abenduaren 22a

Hegoa Irailaren 22aAbenduaren

22aMartxoren

21aEkainaren

21a

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

278

bizidun horien zelulei buruz hitz egitean dagoeneko izen hori erabiltzen ez bada ere, edukiak ikasleen mailara egokitzeko oraindik ere izen hori erabiltzen da sarritan, sistema lisosomalari lotutako hainbat metatze-besikula aipatzeko (fagozitoen besikulak, hondakinak metatzen dituzten hondakinezko gorpu tzak edo besikulak...).

E Teoria zelularrak hau dio: • Izaki bizidun guztiek zelula bat edo gehiago

dituzte.• Zelula bizi-funtzioak egin ditzakeen

izaki bizidunaren unitaterik txikiena da. • Zelula guztiak aurreko beste zelula batetik

datoz.F Animalien zelulak ez du zelula-hormarik eta

kloroplastorik.

IV. lan-fitxa (indartzeko)A Organismo zelulabakarren zelulak prokario-

toak eta eukariotoak izan daitezke; zelula anitzeko organismoen zelulak eukariotoak dira beti.

B Zelula anitzeko organuluek zelula bat baino gehiago dituzte. Koloniak organismo zelula-bakarren taldeak dira, eta, horietan, banako bakoitzak izaki bizidun baten funtzio guztiak ditu.

C Ordena honetan: a) Ehuna-2; b) Organoa-4; c) Sistema-1; d) Zelula-3.

V. lan-fitxa (indartzeko)A 1. Espeziea. 2. Generoa. 3. Familia. 4. Ordena.

5. Klasea. 6. Filuma.

B Letra etzanez idatzita Canis familiaris joan beharko litzateke. b) Canis generoa. c) Canis familiaris espeziea.

C Artelatza eta arrosa landareen erreinukoak dira. Kaxalotea, ibai-karramarroa eta itsas izarra animalien erreinukoak. Barrengorria onddoen erreinukoa.

VI. lan-fitxa (sakontzeko)A 1. planetan ezin da Lurrekoaren antzeko

bizirik egon, ez baitago ez urik ez atmosfe-rarik. 2. eta 3. planetetan, ura eta atmosfera egon daitezke.

B Tenperaturak muturrekoak dira, eta, beraz, bizirik egonez gero, banakoak baldintza horietara moldatu beharko lirateke.

C Tenperaturak muturrekoak dira, eta, hortaz, bizirik egonez gero, banakoak baldintza horietara moldatu beharko lirateke.

VII. lan-fitxa (sakontzeko)A

C Ikasleek bakterioak txukun marraztea balioetsi behar da, baita ikasitako pauso guztiak adieraztea ere.

II. lan-fitxa (indartzeko)A a) Flageloak zartailuen moduan mugitzen

diren harizpi luzeak dira.

b) Seudopodoak zitoplasmaren luzape-nak dira.

c) Zilioak astindu egiten diren harizpi laburrak eta oso ugariak dira.

B Alga gorriek eta arreek fotosintesia egiten dute, klorofila baitute, hori beste pigmentu batzuen bidez ezkutatuta egon arren.

B Santiago Ramón y Cajalek neuronak nerbio-sistemako zelulak zirela frogatu zuen, eta, horrela, teoria zelularra behin betiko ezarrita gelditu zen.

4. UNITATEA

I. lan-fitxa (indartzeko)A Ikasleek 1. eta 4. ezaugarriak inguratu behar

dituzte.

B

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

BAKTERIO MOTA FORMA MARRAZKIA

Kokoak BiribilaTestuan ageri direnen ahalik eta

antzekoenak izan behar dute.

Baziloak LuzangaTestuan ageri direnen ahalik eta


Bibrioak KurbatuaTestuan ageri direnen ahalik eta


Espiroketak KiribilaTestuan ageri direnen ahalik eta


ORDENA GERTAERA

1.1665ean, Robert Hook-ek mikroskopioa egin, eta kortxozko laminatxo batean gelaxka batzuk ikusi zituen.

2.1673an, Anton van Leeuwenhoek-ek beste mikroskopio bat egin, eta zelula asko ikusi zituen.

3. 1831n, R. Brown-ek zelularen nukleoa ikusi zuen.

4.1838an, Matthias Schleiden-ek «landareen zelula landareen oinarrizko unitatea» zela ondorioztatu zuen.

5.1839an, Theodor Schawnn-ek «animaliak zelulaz osaturik» daudela esan zuen.

6.1858an, Virchow-ek «zelula guztiak lehenagoko beste zelula batetik» datozela esan zuen.

7.XIX. mendearen amaieran, teoria zelularra formulatu zen, baina zientziala-ri batzuek esan zuten hori ezin zitzaiola nerbio-sistemari aplikatu.

8.1902an, Santiago Ramón y Cajalek nerbio-sistema zelulaz osaturik zego-ela frogatu zuen, eta, horrela, teoria zelularra ezarrita gelditu zen.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

279

C

III. lan-fitxa (indartzeko)A Ikasleek 4. eta 5. aukerak markatu behar

dituzte.

B Ikasleek arretaz begiratu beharko diote tes-tuliburuko perretxikoari.

IV. lan-fitxa (indartzeko)A 1. Pezioloa. 2. Faszikulua. 3. Azpialdea.

4. Nerbioa.

B a) Landarerik konplexuenek sustraia, zur-toina eta hostoak dituzte.

b) Landareek elikadura autotrofoa dute, eurek fabrikatzen baitute janaria, foto-sintesiaren bidez.

c) Landareen sexu bidezko ugalketa game-toen bitartez egiten da.

d) Sexugabeko ugalketa esporen edo gor-putz-zatien bidezkoa izan daiteke.

C a-3; b-2; c-1.

V. lan-fitxa (indartzeko)A Besteak beste, aipagarriak dira pinua, izeia,

zedroa...

B Koniferoen loreak konoetan bilduta daude, eta horiek bi motakoak izan daitezke: kono arrak, polen-aleak sortzen dituztenak, eta kono emeak, haziak garatzen dituzten pina-ziak sortzen dituztenak.

C

b) Goroldioek euren gorputzeko gainazal osotik xurgatzen dituzte beharrezko substantzia mineral guztiak.

c) Bizitzako fase batzuetan, goroldioak game-toen bidez ugaltzen dira, eta beste zenbait fasetan, berriz, esporen bitartez. Haien gorputz-zatien bidez ere ugaltzen dira.

B a. Goroldioa. 1. Esporangioak. 2. Esporak. 3. Errizoideak.

b. Iratzea. 1. Frondeak. Sustraiak. Errizoma.

VII. lan-fitxa (sakontzeko)A Buru-aza–Hostoak. Erremolatxa-Sustraiak.

Arbia–Sustraia. Ziazerba–Hostoa. Orburua–Lorea. Brokolia–Lorea. Apioa–Zurtoina. Uraza–Hostoak. Zainzuria–Zurtoina. Azalorea–Lorea. Azenarioa–Sustraia. Tipula–Zurtoina.

B a) Biak. b) Landareak. c) Biak. d) Onddoak. e) Landareak. f) Landareak. g) Onddoak. h) Landareak. i) Biak.

5. UNITATEA

I. lan-fitxa (indartzeko)A a) Gezurra.

b) Egia.

c) Gezurra.

d) Egia.

e) Gezurra.

B a) Ornogabea; b) Ornoduna; c) Ornoduna; d) Ornogabea; e) Ornoduna.

C a) Aldebikoa; b) Erradiala (helduarena); c) Aldebikoa.

II. lan-fitxa (indartzeko)A a. -2-3; b.-1-4; c. -2-3-5.

B

D Ikasleek informazioa bilatu edo proposatu-riko aurkezpenen bat kontsultatu beharko dute, adibideak jartzeko eta horiek kasuan kasuko landare taldearekin lotzeko.

VI. lan-fitxa (indartzeko)A a) Goroldioak errizoide izena duten harizpi

batzuen bidez eusten dira lurzorura.

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

BAKTERIOA PROTOZOOA ALGA

ZELULA MOTA Prokariotoa Eukariotoa Eukariotoa

ZELULABAKARRAK EDO ZELULA ANITZEKOAK

Zelulabakarrak ZelulabakarrakZelulabakarrak

eta zelula anitzekoak

ELIKADURA MOTAAutotrofoa eta heterotrofoa

Heterotrofoa Autotrofoa

ERREINUA Moneroak Protoktistoak Protoktistoak

ADIBIDEAEscherichia

ColiAmeba Itsas uraza

ANGIOSPERMOAK GIMNOSPERMOAK

Haziak Ez daude fruituanFruituaren barruan

daude

Hosto motak Hosto iraunkorrak Hosto erorkorrak

Loreak

Ez oso ikusgarriak, kalizik eta korolarik

gabe. Kono arrak eta emeak dituzte

Oso ikusgarriak, kaliza eta korola

baitituzte. Gehienetan, hermafroditak

Kanpo-itxuraZuhaitzak edo

zuhaixkakZuhaitzak, zuhaixkak

edo belarrak

2. Janari-partikulak harrapatu.

1. Ura janari-partikulekin sartu.

3. Ura janari-partikularik gabe irten.

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

280

III. lan-fitxa (indartzeko)A Lur-zizareak galeriak egin, eta lurzorua

aireztatu eta aberasten du.

B a) Teniak eraztun zapalak ditu.

b) Teniak bentosak eta gakoak ditu buruan, hesteko hormetan eusteko.

c) Nematodorik ezagunenak parasitoak dira; esate baterako, heste-zizareak, pertsonen hestean bizi direnak.

d) Lur-zizareak zeta edo keta izeneko ile-txoak ditu leku batetik bestera ibiltzeko.

C Lur-zizarea. Azaletik hartzen du arnasa. Sexu bidezko ugalketa dauka (hermafrodita da). Gorputz luzanga dauka, eraztunetan banatua, eta horietako bakoitzean organo batzuk errepikatzen dira. Zeta edo keta ize-neko iletxoak ditu, leku batetik bestera ibil-tzeko.

IV. lan-fitxa (indartzeko)A a: zefalopodoa; b: gasteropodoa; c: gastero-

podoa.

B

V. lan-fitxa (indartzeko)A Lekualdatzeko, zefalopodoek propultsioa era-

biltzen dute; hain zuzen ere, ura sendo bota-tzen dute, sifoi izena duen zulo batetik. Gehie-nek tinta bota dezakete ezkutatzeko, mehatxupean sentitzen direnean.

VI. lan-fitxa (indartzeko)A a) Metamorfosi ez-osoa:

B a) Miriapodoak. Gorputzak burua eta enbo-rra ditu.

b) Intsektuak. Gorputzak burua, toraxa eta abdomena ditu.

c) Araknidoak. Gorputzak zefalotoraxa eta abdomena ditu.

d) Krustazeoak. Gorputzak zefalotoraxa eta abdomena ditu.

b) Metamorfosi osoa:

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

Azalaren bidezko arnasketa

Gorputz zilindrikoa

Eraztun bakoitzean organo batzuk errepikatzen dira

Gateropo-doak

Maskorra dute, gehienetan kiribilean

bilduta

Oin handia eta gihartsua dute

Bibalboak Bi kuskuz osaturiko

maskorra duteAizkora-formako oina

dute

ZefalopodoakMaskor txikia eta

barrukoa dute, edo ez dute maskorrik

Oina tentakulu bihurtuta dute

Arrautzak

Heldua arrautzak erruten

Ninfa

Heldua

Arrautza

PupaBeldarra (larba)

Tximeleta (heldua)

C

Tentakuluak Harizpi bildua duen knidozitoaHarizpi

barreiatua duen knidozitoa

Barrunbe gastrobaskularra

Ahoa

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

281

VII. lan-fitxa (indartzeko)A 1. Oin anbulakralak luzatu eta aurrerantz

zuzenduta daude.

2. Oin anbulakralak bentosen moduan finka-tzen dira, eta trikuaren gorputz osotik tira-tzen dute, hori aurrerantz eramateko.

B Izar batek beso bat galduz gero, birsortu egin dezake.

Beso batean eta gorputzaren erdiko diskoan oinarrituz, izarra birsortu eta izar osoa izan daiteke berriro.

6. UNITATEA

I. lan-fitxa (indartzeko)A

B 1. Kartilagodun arraina da, hegatsa hetero-zerkoa baita.

2. Hezurdun arraina da, hegatsa homo-zerkoa baita.

C 2, 5 eta 7.

II. lan-fitxa (indartzeko)A a) Uretan. b) 1 eta 5. c) Apaburuak. Horiek ez

dute gorputz-adarrik, isatsa dute, eta zaka-tzetatik hartzen dute arnasa. d) Metamorfosia.

C 3, 4 eta 6.

IV. lan-fitxa (indartzeko)A Osatu hegaztiei buruzko esaldi hauek: a) Hegaztiek forma aerodinamikoa dute,

errazago egiteko hegan. b) Masailetan mokoa dute, eta horren forma

aldagarria da, hegaztiaren elikaduraren araberakoa.

c) Birikak aire-zaku izeneko poltsa batzue-kin komunikaturik daude; horiek gorputza-ren pisua arindu, eta arnasketa errazten dute, hegaztia hegan dabilen artean.

B a) Karendunak. b) Erratiteak.

C a, b, c, e.

V. lan-fitxa (indartzeko)A

B

III. lan-fitxa (indartzeko)A a) Saurioa; b) Kelonioa; c) Ofidioa; d) Kroko-

dilianoa.

B

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

Isats-hegats heterozerkoa

Atzeko bizkar-hegatsa

Operkulurik gabeko zakatzak

Ezkata zapala eta biribila

Isats-hegats homozerkoa

Alboko lerroa

Igeri-maskuria

Operkuludun zakatzak

ANUROAK RODELOAK

Atzeko hankak luzeagoak BAI EZ

Luzera bereko hankak EZ BAI

Azal oso mehea, guruin ugarikoa

BAI BAI

Ez dute isatsik BAI EZ

Ektotermikoak BAI BAI

Gorputz luzanga EZ BAI

ANFIBIOAK ETA NARRASTIAK

BERDINTASUNAK DESBERDINTASUNAK

• Ektotermikoak dira.

• Biriken bidez hartzen dute arnasa.

• Anfibioek azal oso mehea dute, eta guruin asko; narrastiek azal lodia eta ezkataduna dute.

• Anfibioen arrautzak ez du oskolik, eta narrastienak bai.

Monotremoak

Ornitorrinkoa

• Errulea

• Adar-formako m okoa

Martsupialak

Kangurua

• Martsupioa

• Erditzailea

• Garatu gabe-ko kumeak

Karendunak

Txakurra

• Karena

• Erditzailea

• Kume garatuak

UGAZTUNAK

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

282

B Karendunak: Saguzarra, izurdea. Martsupialak: koala, kangurua.

C Ugaztunen kumeak, bizitzako lehenengo aldietan, amaren ugatzek isuritako esnez elikatzen dira.

D 1. Gehienek ilez beteta dute gorputza.

2. Emeek ugatz oso garatuak dituzte.

3. Kumeak amaren sabelaren barruan gara-tzen dira; karen izena duen organo baten bidez daude amarekin konektaturik.

VI. lan-fitxa (sakontzeko)A Erreinua Animaliak

Filuma Kordatuak

Klasea Ugaztunak

Ordena Primateak

Familia Hominidoak

Generoa Homo

Espeziea Homo sapiens

B Ikasleek ikusiko dute unitatean azterturiko ornodun guztiak kordatu filumekoak direla; eta adibide bat jarri beharko dute.

Halaber, klase bereko animaliaren adibide-tzat edozein ugaztun jar dezaketela ikusiko dute.

Primateen artean, gorilak, txinpantzeak eta orangutanak aipatuko dituzte.

7. UNITATEA

I. lan-fitxa (indartzeko)A Dibertsitate biologikoa, hau da, planetan bizi

diren izaki bizidunen aniztasuna, balio handiko ondasuna da, baliabideak eskain-tzen dizkigulako eta planetaren orekarako ezinbestekoa delako.

B a) Gaztainak, gaztainondo-zura, erregaiak (egurra), ura, ehiza eta arrantza ematen ditu, baita oinez ibiltzeko inguru atsegina, paisaia oso ederrak, animalien eta landa-reen espezieak eta halakoak ere.

b) Arrantza, algak, energia (olatuena, mareena edo haizearena), gatza, merka-

taritzako edo kiroleko nabigazio-bideak, paisaiak, turismo-ingurua...

C Adibidez, sardinak amaituz gero, horiek jaten dituzten harrapari guztiek (arrainak, hegaztiak, itsas txakurrak, izurdeak eta giza-kia) elikadura-iturri garrantzitsua galduko lukete, eta horien populazioak urritu egingo lirateke; gure kasuan, eskualde batzuetako ekonomia murriztu egingo litzateke. Hala-ber, sardina-sarda handiek jaten dituzten plankton-organismo txikiak eta alga-popula-zioak aldatu egingo lirateke.

II. lan-fitxa (indartzeko)A Gehiegi ustiatzea: b eta d.

Ekosistemak aldatzea: a, c, e eta f.

B Balizko mehatxuak: akuiferoak lehortzea (gehiegi ustiatzearen ondorioz), landaredia erretzea, hondakin-urak edo hiri-hondakin solidoak isurtzea, zona kontrolik gabe urba-nizatzea, ezkutuko ehiza...

Babesteko neurriak: zonan eremu natural babestua sortzea, lurpeko uren ustiapena arautzea, zaintzea...

III. lan-fitxa (indartzeko)A a) Espezie bat apurka-apurka moldatzen da

ingurura, inguru horretan bizitzeko ezau-garririk egokienak dituzten banakoen berezko hautapenaren bidez. Hori belau-naldi askotan zehar gertatzen da.

b) Fosilen erregistroko frogek adierazten dutenez, Lurraren historiako milioika urteetan, bizia sortu, apurka-apurka dibertsifikatu, eta espezieak agertzen eta galtzen joan ziren; horrela, planetan iraga-nean bizi izandako izakiak eta orain bizi direnak ez dira berberak.

B Eskorpioia. Palpoetako pintzak edo ezten pozoitsua aipa daitezke. Bi moldaera horiei esker, animalia horrek hobariak lortu ditu, bai harrapakinak ehizatzeko, bai harraparie-tatik defendatzeko.

Barraskiloa. Oskola babesa ematen dion moldaera da; animaliak isurtzen duen mukiak itsaskortasuna ematen dio, baita landareeta-tik gora egiteko aukera ere, janaria lortu ahal izateko.

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

283

IV. lan-fitxa (indartzeko)A a) Noiz bizi zen jakin dezakegu, nolako gor-

putza zuen, zerez elikatzen zen, zelan lekualdatzen zen...

b) Fosilizazio-prozesuaren eraginez, anima-lien atal bigunak (azala eta horren pig-mentazioa barne) ez dira mantentzen.

B a) Harri sedimentarioen geruzak dira, lurra-zalean agertzen direnak; harria sortu zuen arro sedimentarioan sedimentu-geruzak metatzeko prozesuaren ondorioz-koak dira.

b) Fosilizatu zen organismoa hil, eta, handik gutxira, sedimentuek lurperatu egin zute-lako; sedimentu horiek gero harri bihurtu ziren.

c) Beheko geruzetakoak, arroak lehenen metatu zirelako eta geruzarik berrienek lurperatu egin zituztelako.

d) Ikusi c erantzuna.

V. lan-fitxa (indartzeko)A Ordena egokia hau da: d, c, f, a, e, g, h eta b.

B a) Airean arnasa hartzeko gaitasuna, exoes-keletoaren iragazgaiztasuna (uretatik kanpo lehortzea ekiditen duena), ingu-rune lehortarrean lekualdatzeko gaita-suna (hanka artikulatuei eta, gero, hegalei esker); estalki iragazgaitzeko arrautzak garatzeko ahalmena, horiek uretatik kanpo errun baitaitezke, harrapari asko-rengandik babesteko...

b) Lehorreko artropodo askok dituztenen antzekoak: azaleko ezkatek exoeskele-toaren hobari bera ematen dute; oskoldun arrautza amniotikoek, berriz, estalki ira-gazgaitzeko arrautzen (artropodoenak) hobari berbera; gorputz-adarrek lekual-datzea errazten dute, hanka artikulatuen moduan...

c) Homeotermia, edo gorputzaren tenpera-tura iraunkor mantentzeko gaitasuna, inguruneko tenperatura edozein izan arren; baita berotik isolatzen duten estal-kien garapena ere (lumak edo ileak).

C Alga eta ornogaberik bakunenak. Biak itsas ingurunean sortu ziren.

VI. lan-fitxa (indartzeko)A a) Endemismo bat lurralde jakin batean soilik

bizi den izaki biziduna da. Esate baterako, El Hierroko musker erraldoia, Kanarietako uharte horretan soilik bizi dena.

b) Lurralde hori osatzen duten uharteek, aldi berean, bata bestetik oso desberdinak diren ingurune kantitate asko dituztelako. Ingurune horietan, espezieek isolatuta eboluzionatzen dute, eta aldatu egiten dira, bata bestetik oso desberdinak izan arte. Adibidez, uharte bateko musker mota bateko ale batzuk beste uharte batera hel-tzen dira. Bertan, haien espezieko beste kide batzuetatik bereizita eboluzionatzen dira, eta, azkenean, beste espezie bat sortzen dute; gainera, espezie berri hori azken uharte horretakoa baino ez da izango. Hori ez da beste ingurune batzue-tan gertatzen, horietan populazioak ez dira hain sarritan eta modu erradikalean isolatzen.

c) Erantzun irekia. Ikasleek informazioa lor-tzeko, egituratzeko, lan batean aurkezteko eta halakoak egiteko duten gaitasuna ebaluatzea.

8. UNITATEA

I. lan-fitxa (indartzeko)A I. G. II. E. III. G. IV. E. V. G. VI. E.

B I., III. eta V. esaldiak, ondo egoteko, honela ida-tzi behar dira:

I. Atmosferako gasik ugariena nitrogenoa da.

III. Landareek fotosintesia egiteko behar duten gasa karbono dioxidoa da.

V. Atmosferako ur-lurrunaren ehunekoa oso aldagarria da.

C Atmosferak bost geruza ditu. Kanpoaldekoa exosfera da; horrek, alde batean termos-fera eta bestean kanpoko espazioa ditu. Erdiko geruza mesosfera da, eta meteori-toak bertan desegiten dira, izar igarokorrak sortuz. Estratosferaren barruan, ozonos-fera izeneko zona dago, eta geruza horretan ozono izeneko gasaren kantitate handiago dago; ozonoak garrantzi handia dauka, Eguzkiaren erradiazio ultramoreak xurga-

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

284

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

tzen dituelako (erradiazio kaltegarriak). Atmosferan, sakonen dagoen geruza tro-posfera da; geruza horretan, fenomeno atmosferikoak gertatzen dira, eta bertan daude Lurreko izaki bizidun guztiak.

D Gelaren bolumena honela kalkulatzen da: 9 m2 × 2 m = 18 m3. Metro kubiko bakoitza 1 000 litro dira, eta horietatik % 20 (bolume-nean) oxigenoa da; horrenbestez, oxigeno litroen kantitatea hau izango da:

18 000 · 21 100

= 3 780 litro oxigeno

E I. Exosfera. II. Termosfera. III. Mesosfera. IV. Estratosfera. V. Troposfera. VI. 500 km. VII. 80 km. VIII. 50 km. IX. 12 km. X. Termopausa. XI. Mesopausa. XII. Estratopausa. XIII. Tro-popausa.

F I. Izar igarokorra; mesosfera. II. Hodeiak; troposfera. III. Aurora boreala; termosfera. IV. Transbordadore espaziala; termosfera V. Tor-nadoa; troposfera.

II. lan-fitxa (indartzeko)A Irudian ageri den propietatea berotegi-efek-

tua da; troposferako CO2-aren eta H2O-ko lurrunaren eraginez sortzen da.

Eguzki-erradiazioa egunez heltzen da Lurrera, eta lurrak bero bihurtuta itzultzen du erradiazio hori (erradiazio infragorria).

Atmosferak erradiazio horren zati bat irtetea ekiditen du, eta tenperaturaren balioak bizi-tzeko behar diren bitartekoen barruan man-tentzen ditu.

B Berotegiak frutak, barazkiak eta landareak garaiz kanpo laboratzeko erabiltzen dira. Egitura itxiak dira, eta material gardenez estalita daude (adibidez, plastikoa edo beira). Eguzki-izpiek beira edo plastikoa zeharkatu, lurzorua berotu eta beroa erra-diazio infragorri bihurtuta sortzen da; hori barruan atxikita gelditzen da, eta, horrela, negutegiaren barruko tenperatura kanpokoa baino zenbait gradu altuagoa da.

C I. Troposferan CO2-aren metaketak gora egi-ten duenean, Lurraren batez besteko ten-peratura berotu egiten da, Lurrak erradia-zio infragorriaren kantitate handiagoa xurgatzen baitu.

II. Hodei gehiago egonez gero, tenperatura-aldaketak txikiagoak dira, hodeiak isola-tzailetzat jarduten baitute. Basamortuetan, hodei gutxi dagoenez, egunetik gauera tenperatura-alde handia da; leku ekuato-rialetan, hodei asko dagoenez, tenpera-tura-aldaketak ez dira handiak egunetik gauera, neurri handian hodeien eragina-ren ondorioz.

III. Troposferan.

IV. Erregai fosilak erretzearen ondoriozko gasak (besteak beste, automobilen gasak) «negutegi-efektuko» gasak dira; izan ere, atmosferako ohiko negutegi-efektua handitzen dute, eta, horren eragi-nez, Lurraren batez besteko tenperaturak gora egiten du. Horren ondorioz, klima aldatu egin daiteke, eta aldatze horrek hau ekar dezake: itsasoaren mailak gora egitea (poloetako eta glaziarreko izotzak urtzearen eraginez), zona lehorrak han-ditzea, animalien eta landareen espezieak gal tzea, eta espezieek migratzea.

III. lan-fitxa (indartzeko)A I. Presio atmosferikoa. II. Murriztu. III. 76 cm.

IV. 76 cm Hg-an edo 1 013 mb-an. V. A gailu-rrean egiten da, presio atmosferikoa txikia-goa baita, eta horrexegatik jaisten da merku-rioaren maila. Itsasoaren mailan B egiten da.

B I. Pisu handiagoa du. II. Handiagoa; 1 013 mb-koa da. III. Hedatu egiten da. IV. 1 013 milibar. V. Depresioak. VI. Exosferan. VII. Troposfe-ran. VIII. 1 013 milibar.

IV. lan-fitxa (indartzeko)A I. Euria: ur likidozko tanten prezipitazioa da;

hodei baten barruan ur-tantak batzen dire-lako gertatzen da, tanta horiek handitu, astunago bihurtu eta erori egiten direnean.

II. eta III. Elurra: hodei batean tenperatura 0 °C-tik beherakoa denean, ura izoztu egi-ten da, eta elkarrekin batzen diren izo-tzezko kristalak sortzen ditu; horrela, elur-maluta handiak eta astunak eratu, eta prezipitatu egiten dira.

IV. Txingorra: ekaitz-hodei baten barruan goranzko aire-korronteak sortzen dire-nean, ur-tantak hodeiaren goialderantz

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

285

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

jaurtikitzen dira; bertan, tenperatura baxuen ondorioz, izoztu egiten dira, eta lurzorura prezipitatzen diren izotz-bolak eratzen dituzte.

B I. Depresioaren eraketa goian ageri da, eta behean, berriz, antizikloia.

II. Antizikloiak 1 013 mb-tik (arrunta) gorako presio atmosferikoa duten zonak dira; gorengo geruzetako airea jaitsi eta, jais-tean, tenperatura aldatzearen ondorioz sortzen dira. Antizikloiak eguraldi egonko-rrari lotuta daude. Depresioak (edo zikloiak), bestalde, 1 013 mb-tik beherako presio atmosferikoa duten zonak dira; izan ere, aire beroko masak igo, gehienetan presio baxuko zona sortu eta hoztu egiten dira, eta, horrela, ur-lurruna kondentsatu egiten da: hodeiak eratu eta prezipitazioak sortzen ditu. Depresioak eguraldi ez-egonkorrari lotuta daude.

III. Haizea, azkenik, aire-masek troposferan duten mugimendua da; presio altuko zonetatik (antizikloiak) presio baxuko zonetara (depresioak) lekualdatzen da.

V. lan-fitxa (indartzeko)A Atmosferako gertaera naturalen izena

meteoro edo fenomeno atmosferiko da. Aireak, planetako zonaren arabera, dentsi-tate, hezetasun eta tenperatura desberdina duelako sortzen dira. Atmosferak leku eta une jakin batean dituen baldintzei buruz ari garenean, eguraldiari buruz ari gara; eskualde batean aldi jakin batean dauden fenomeno atmosferikoei buruz ari garenean, berriz, eskualde horretako klimari buruz ari gara.

B I. Lurrazaleko leku horretan, eguraldia iker-tzeko behar den teknologia dago (plubio-metroak, higrometroak, termometroak, etab.).

II. Atmosferak une eta leku jakin batean dituen ezaugarriak neurtzeko tresnak dira; eguraldia neurtzen dute. Klima, berriz, eskualde batean aldi luzean dauden feno-meno atmosferikoen multzoa da, eta hori ezin dute tresnek neurtu.

III. Eguraldia ikertzen duen zientzia.

C I. Eguraldia. II. Klima. III. Eguraldia. IV. Klima. V. Klima. VI. Eguraldia.

D I. Anemometroa. Eguraldiaren abiadura neurtu, eta irakurketa km/h-tan ematen du.

II. Haize-orratza. Haizearen norabidea neur-tzen du, eta haizeak zer norabidetan jo tzen duen dio: I, H, E, M.

III. Barometroa. Presio atmosferikoa neurtu, eta irakurketa Hg-ko mm-tan, milibaretan edo atmosferatan adierazten du.

IV. Higrometroa. Aireak tenperatura jakin batean duen hezetasun erlatiboa neur-tzen du. Ehunekotzat adierazten da.

V. Plubiometroa. Prezipitazioetan eroritako ur-kantitatea neurtzen du. Eskalak L/m2-tan neurtzen du.

VI. lan-fitxa (indartzeko)A I. E. II. G. III. E. IV. G. V. E. VI. E. VII. E. VIII. G.

B Fenomenoa sumendia da, eta atmosferaren kutsadura naturaleko forma bat da; izan ere, errautsak, hautsa eta gasak kanporatzen dira, eta horiek guztiek atmosfera kutsatzen dute.

VII. lan-fitxa (indartzeko)A I. Eguraldia iragarri ahal izateko.

II. Handiagoa.

III. Presio atmosferiko bereko puntuak lotzen dituzten lerroak dira.

IV. Aire hotzeko eta hezeko masak dira.

V. Depresio baten eraginpean, erdiko isoba-ran 996 mb-ko presioa dago (1 013 mb-tik beherakoa); horrenbestez, presio baxuko zonak dira.

VI. Londres, Berlin eta Praga.

VII. Frontea norantz doan adierazten duten zirkuluerdidun lerro gorria da, honako honen modukoa:

VIII. Erlojuaren orratzen aurkako noranzkoa.

IX. Erlojuaren orratzen noranzkoa.

X. Antizikloiko eta depresioko zonak, baita isobaren balioa ere, honako irudi honetan ageri dira:

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

286

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

VIII. lan-fitxa (sakontzeko)A I. Huts-ponpa baten bidez, bi esferaerdien

barruko airea ateratzen da. Horien artean, larruzko eraztun bat dago. Hutsa egin ondoren, 16 zaldiko indarrak ezin ditu bi hemisferioan banandu, inguruko aireak egindako presioaren eraginez. Aireari barruan sartzen uzten zaionean, indar oso txiki bat horiek banantzeko gauza da.

II. Esperimentua esfera batekin egin delako, eta Alemaniako Magdeburgo hirian.

III. 1654.

IV. Otto von Guericke.

V. Presio atmosferikoa.

VI. 16 zaldi.

B 1,2 atm = 1 215,6 mb = 912 mmHg; 0,98 atm = = 990 mb = 742,7 mmHg; 0,91 atm = 919,7 mb = 690 mmHg.

IX. lan-fitxa (sakontzeko)A Eskaturiko klimograma hau da:

B I. Hego hemisferioko hiri batena da; izan ere, tenperaturarik baxueneko eta euririk gehieneko urteko hilak maiatzetik irailera bitartekoak dira (hemisferio horretan negua).

II. Ekaina.

III. 8,33 °C.

IV. 800 mm; bakoitza 1 L/m2 denez, guztira 800 L/m2 dira.

C I. Zona polar batekoa da, ageri diren tenpe-raturak aintzat hartuta.

II. Ipar hemisferiokoa da, hotzik gutxieneko hilak ekaina, uztaila eta abuztua baitira.

III. Poloetan euri gutxi egiten du, lurrunketa oso urria delako, eta, hodeirik egon ezean, euririk ez dagoelako.

IV. Hotzena otsaila, eta euritsuena abendua.

V. Erantzun zuzena 3.a da.

X. lan-fitxa (sakontzeko)A Enuntziatuak mapa hau eskatzen du:

B I. Antizikloi-zonan edo presio altuko zonan dago (1013 mb-tik gora).

II. Erlojuaren orratzen noranzkoa dauka, antizikloi-zonan baitago.

III. Penintsulak baino latitude txikiagoa dute-lako, eta ekuatoretik hurbilago daudelako.

9. UNITATEA

I. lan-fitxa (indartzeko)A I. E II. G. III. G. IV. E. V. G.

B I. Ura oxigenoz eta hidrogenoz osaturik dago.

Tenperatura (°C)

Euria (mm)

B. b. tenperatura

Prezipitazioa (mm)

urt. ots. mar. api. mai.eka. uzt. abu. ira. urr. aza.abe.

24

22

20

18

16

14

12

10

8

6

4

2

0

144

132

120

108

96

84

72

60

48

36

24

12

0

40º N

10º E10º O20º O 0º

50º N

Londres

1036

1020

1024

1020A

A

B

1004

10081012

1016

Madril

Paris

Erroma

Berlin

1008

1012

1016

1020

1028

1024

1032

1028Fronte beroaFronte hotza

Lisboa

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

40º N

50º N

Madril

Paris

Berlin

Aljer

Berna

Viena

Praga

Lisboa

B

Erroma

Londres

1016

1012

1008

1004

1000

996

1004

1008

1012

1016

287

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

II. Uraren formula kimikoa H2O da.

III. Uraren ezaugarriak hauek dira: ez dauka kolorerik, usainik edo zaporerik, itsasoaren mailan 100 °C-tan irakiten du, eta 0 °C-tan izozten da.

IV. Gaur egun, Lurreko hiru laurdenak urez estalita daude.

V. Hasierako itsasoak ur-lurruna kondentsa-tuta sortu ziren.

VI. Itsasoaren mailan urak 100 °C-tan iraki-ten du (lurrundu egiten da), eta 0 °C-tan izozten da (solidotu egiten da).

C I. Egoera likidoan (itsasoa), solidoan (glazia-rra) eta gas-egoeran (hodeiak).

II. Ura 0 °C-tan solidotzen da; ur solidoak ur likidoak baino dentsitate txikiagoa dauka.

II. lan-fitxa (indartzeko)A Itsasoko urek gazitasun handia dute.

Horien gatzik ugariena sodio kloruroa da. Ur horiek ozeanoetan daude, etengabe mugi-tzen, itsas korronteen, olatuen eta mareen eraginez; Ilargiak eragin handia du maree-tan. Tenperatura altuko zonetan, itsasoek gazitasun handia dute. Ur horien zonarik beroena lehenengo 200 metroetakoa da, algak dauden zona, hain zuzen ere; algek fotosintesia egiten dute, hau da, CO2-a materia organiko bihurtzen dute.

B I. Izotz-geruzetan eta glaziarretan, egoera solidoan.

II. Urriena ibaietakoa da, eta ugariena lakue-takoa.

III. Lurpeko ura.

C Eskaturiko sektore-diagrama hau da:

D I. Izotz-plaka glaziarra. Izotz-plaka polarrak eskualde polarretan daude; adibidez,

Groenlandian edo Antartidan. Itsasorantz doaz, apurka-apurka, eta, hara heltzen direnean, izozmendi izena duten izotz-zati handiak askatzen dira.

II. Lakua. Lurraren sakonuneetan dauden ur-metaketa handiagoak edo txikiagoak dira. Laku oso handiak daude (adibidez, Kas-piar itsasoa), eta aintzira txikiak ere badaude, ura urtaro jakinen batean soilik dutenak.

III. Ibaia. Ur-korronte iraunkorra da; finkota-sun handiagoko edo txikiagoko ibilgutik doa, eta lurrazaletik mugimendua dauka.

IV. Haitzulo bateko lurpeko ura. Prezipita-zioetatik eta izotza urtzean sortzen den ura da, eta harrien bidez iragazten da lur-zoruan. Halako urak atxikitzen dituen lurpeko zonan, akuifero izeneko metake-tak eratzen dira.

V. Izotz-plaka polarra. Ozeano Artikoa eta Antartikoa estaltzen duten izotz-geruzak dira. Zenbait metrotako lodiera dute, eta udan txikiagoak izaten dira.

III. lan-fitxa (indartzeko)A Errotulazio egokia hau da: I. Infiltrazioa.

II. Gainazaleko isurketa III. Prezipitazioa. IV. Transpirazioa. V. Kondentsazioa. VI. Lurrunketa.

Glaziarreko uraren ibilbidearen azalpena hau da: glaziarrean izotz bihurtuta metatu-riko ura, urtaro beroa heltzean (zona horre-tan halako urtarorik egonez gero), urtu egingo litzateke.

Maldatik jaitsi, ur-ibilgu iraunkorretan (ibaiak) sartu, eta handik itsasoratu egingo litzateke. Ur horren zati bat lurrazalean infiltratu, eta akuiferoren batean atxikita geldituko litza-teke, edo, bestela, maldari jarraituz, itsasora iritsiko litzateke. Itsasora heldu ondoren, lurrundu eta, hodei bihurtuta, lurrundu egingo litzateke. Ondoren haizeari esker, goi-mendiko zonara itzuliko litzateke; bertan, tenperatura baxuen eraginez, berriro ere elur bihurtuta prezipitatu, eta metatu egingo litza-teke, berriro ere glaziarra eratzeko.

B I. 1. Tenperatura altuaren ondorioz, ura lurrundu egiten da; horrenbestez, tenpe-raturak gora egiten duenean, lurrunketa handiagoa da. Izaki bizidunen transpira-zioa ere handiagoa da.

Ibaiak% 2

Aintzirak% 11

Lakuak% 87

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

288

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

2. Haizearen ondorioz, ura arinago lurrun-tzen da.

3. Hezetasun handia eta tenperatura altuak daudenean, aire beroko eta hezeko goranzko korronteak sortzen dira, eta horiek, troposferan hoztu ondoren, hodeiak eratzen dituzte.

4. Basamortuan oso hodei gutxi dago; izan ere, ez dago lurruntzeko moduko urik, eta, horrela, aireko hezetasuna txiki-txikia da.

II. Infiltrazioko ura ibaietara, lakuetara edo itsasora hel daiteke, edo, bestela, akuife-roetan atxikita gera daiteke hainbat men-detan.

C I. Putzua da.

II. Lurpean dago, mantu freatikoan edo akui-feroan.

III. Akuiferoa maila jakin bateraino beteta dagoenez, eta beste zona batzuetatik ere betetzen denez (ibaietako, uharretako eta halakoetako urekin), ura neurriz ateratzen dugunean, bete egiten da, lurpeko mate-rialak oso porotsuak baitira.

IV. lan-fitxa (indartzeko)A Ibaia sortzen hasteko lekua iturburua da.

Lehenengo kilometroetan, ibaiaren goiko ibilguan, higaduraren indarra nagusitzen da; maldak handiak dira, eta ura azkar doa. Ibaia erdiko ibilgura heltzen denean, urak astiroago doaz, eta garraioa nagusitzen da; horrela, paisaian meandroak sortzen dira. Ibaiaren azken zatian, edo beheko ibil-guan, korrontea txikia da, eta ibaiak herres-tan eramandako materialak sedimentatu egiten dira; horrela, deltak sortzen dira ibai-ahoan.

B Irudiaren errotulazioa hau da: 1. Iturburua. 2. Meandroa. 3. Ibai-ahoa. 4. Delta. 5. Beheko ibilgua. 6. Erdiko ibilgua. 7. Goiko ibilgua.

I. Goiko ibilguan.

II. Goiko ibilguan daude; ibilgu horretan, ura azkar doa, eta higadura handia sortzen du.

III. Hondartzak.

IV. % 70.

V. lan-fitxa (indartzeko)A I. 5. II. 1. III. 2. IV. 3. V. 3 eta 4.

B Kontsumokoa: III, IV eta VI.

Kontsumokoa ez dena: I, II eta V.

VI. lan-fitxa (indartzeko)A I. Edateko ura da.

II. Ur geza.

III. Ez du usain eta kolore desatseginik izan behar; ez du mikroorganismo patogenorik eta kutsadurarik izan behar, ezta zikinke-riarik ere; gainera, gatz mineralen kanti-tate jakin bat izan behar du.

B I. Dutxa, % 20; konketa, % 10; edatea eta janaria prestatzea, % 5; platerak garbitzea, % 9; beraz, guztien batuketa % 44 da.

II. Gainerakoa, hau da, % 56.

III. Bai, arazitako urak kutsagarririk ez due-lako.

C Errotulazio egokia hau da: 1. Laborantza-lurra. 2. Tantakako ureztatzea. 3. Urezta-tzeko ura hartzea. 4. Ureztatzeko arazitako ura. 5. Arazitako ura isurtzea. 6. Hondakin-uren araztegia. 7. Etxeko kontsumoa. 8. Arazteko gailua. 9. Erauzteko putzua. 10. Urtegia. 11. Ibaia.

I. Hondakin Uren Araztegia.

II. Hondakin-urak etxeko, nekazaritzako, abeltzaintzako edo industriako jarduere-tan erabiltzen direnak dira. Urok arazi egin behar dira, berriro erabiltzeko eta inguru-nera kutsagarri barik itzultzeko.

III. 1. Landareak, adibidez, barazkiak egos-ten erabilitako urez ureztatzea, eta gauez edo goizean goiz egitea, orduan-txe baitago lurruntzerik txikiena.

2. Garbigailua eta ontzi-garbigailua beteta jartzea.

3. Bainatu beharrean, dutxatzea.

4. Xaboia eman, bizarra moztu eta hor-tzak garbitzen ditugunean, txorrota ixtea.

5. Komuneko zisternetan gailuak ipintzea, ur gutxiago gastatzeko, eta hori pape-rontzitzat ez erabiltzea.

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

289

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

VII. lan-fitxa (sakontzeko)A I. Ondoriotzat, esan daiteke ur gazitan arrau-

tzak flotatu egiten duela, eta ur gezatan ez. Horrek igerileku batean dugun flotagarrita-sunarekin du erlazioa, flotagarritasun hori itsasoan duguna baino askoz ere txikiagoa baita. Izan ere, ur gaziak gezak baino den-tsitate askoz ere handiagoa dauka.

II. Ur gaziak gezak baino dentsitate handia-goa duelako.

B I. Gazitasuna.

II. Gatz kantitate handiagoa Itsaso Hilekoak dauka (izatez lakua da), 360 g/kg ur baititu; gazitasunik txikienekoa, berriz, igerile-kukoa, 0,5 g/kg ur baititu (0,5 g = 500 mg).

III. Flotatzea igerilekukoan da zailen, dentsi-tate txikienekoa baita (gatz-metaketa txi-kia baitu). Ordenatuta, honela gelditzen dira: igerilekua < Ipar Itsasoa < Ozeano Atlantikoa < Mediterraneoa < Itsaso Hila.

VIII. lan-fitxa (sakontzeko)A Maparen arabera, munduan urik gehien kon-

tsumitzen duten herrialdeak hauek dira: AEBak, Kanada, Australia, Portugal, Bulgaria, Erruma-nia, Ekuador, Guyana, Surinam, Sudan, Irak, Iran, Turkmenistan, Uzbekistan, Kazajstan, Kirgizistan, Tadjikistan, Pakistan, Armenia, Azerbaijan, Myanmar eta Thailandia.

B I. Australia: 1 000 000 litro baino gehiago.

II. Argentina: 500 000 eta 1 000 000 litro bitar-tean.

III. Mexiko: 500 000 eta 1 000 000 litro bitar-tean.

IV. Somalia: 250 000 eta 500 000 litro bitar-tean.

V. Norvegia: 250 000 eta 500 000 litro bitar-tean.

VI. Saudi Arabia: 500 000 eta 1 000 000 litro bitartean.

VII. Errusia: 500 000 eta 1 000 000 litro bitar-tean.

10. UNITATEA

I. lan-fitxa (indartzeko)A 1-B; 2-C; 3-D; 4-A

B a)-E; b)-G c)-G; d) -E; e)-E.

C a) Ez, maskorra moluskuaren jardueraren ondorioz sortzen delako.

b) Ez, ez delako berez lortzen, modu artifi-zialean baizik.

II. lan-fitxa (indartzeko)A Birrefringentzia ez ezik, distira beiratsua

dauka, esfoliagarria da, eta erreakzionatu egiten du azidoarekin.

B a) Beiratsua.

b) Adamantinoa.

c) Zetatsua.

d) Zereoa.

e) Nakaratua.

C Laginaren dentsitatea kalkulatu, eta taulako balioekin konparatuko dugu.

d = 0,130 kg/ 25 cm3 = 130 g/25 cm3 = 5,2 gr/cm3; beraz, magnetita da.

III. lan-fitxa (indartzeko)A Gezurra c esaldiak dio, ez baitago mineral

bakar batez (esaterako, kareharria) eratu-riko harririk.

B a) Harriak, jatorria aintzat hartuta, mota hauetakoak izan daitezke: magmatikoak, metamorfikoak eta sedimentarioak.

b) Harri baten osaera harri hori osatzen duten mineralen multzoa da. Granitoaren kasuan, mineralok kuartzoa, feldespatoa eta mika dira.

c) Mikroskopioa erabilita ikusten denez, arbelean mineralak lauak dira eta orienta-turik daude. Harriaren propietate horri ehundura esaten zaio.

d) Harrien beste propietate bat forma da.

IV. lan-fitxa (indartzeko)A a) Harri magmatikoak magma bat solido-

tzen denean sortzen dira.

b) Harri metamorfiko batzuek foliazioa dute, hau da, mineralak orientaturik dituzte.

c) Harri sedimentarioak estratuetan koka-turik daude, eta fosilak eduki ditzakete.

B a) Harri metamorfikoak azaleko beste harri batzuk aldatzen direnean sortzen dira; aldatze hori, berriz, harrien gaineko pre-sioak eta tenperaturak gora egitean ger-tatzen da.

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

290

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

b) Harri magmatikoak magma bat hoztu eta solidotzen denean sortzen dira.

c) Harri sedimentarioak, bestalde, itsasoen edo lakuen hondoetan metaturiko sedi-mentuak trinkotzen eta aldatzen direnean sortzen dira.

C a) Gezurra. Harri batzuk hainbat material motaz osaturik daude.

b) Gezurra. Harri plutonikoak eta bolkanikoak harri magmatikoak dira.

c) Gezurra. Harri metamorfiko batzuek folia-zioa dute.

d) Egia.

V. lan-fitxa (indartzeko)A a) Kareharria, buztina eta arbela.

b) Kuartzoa.

c) 1. Galenatik lortzen den metala beruna da.

2. Kalkopiritatik lortzen den metala kobrea da.

d) Marmola eta granitoa.

B a) Metalezko meak metalak lortzeko erabil-tzen diren mineralak dira. Talde horren barruan, bauxita eta oligistoa sartzen dira.

b) Mineral batzuen kristalek balio handia hartzen dute, eta gema izena dute. Talde horren barruan, diamantea eta esme-ralda sartzen dira.

c) Kuartzoa beira lortzeko erabiltzen da, baita silizea lortzeko ere, eguzki-plakak egiteko erabiltzen den materiala.

d) U ranioa uraninita izena duen mineraletik lortzen da, eta zentral nuklearretan era-biltzen dute.

VI. lan-fitxa (indartzeko)A a) Geosferako baliabideak hauek dira: mine-

ralak, harriak eta erregai fosilak. b) Meatokia geruza sakonetan dagoenean.

c) Lurpeko meatze batean, bi bide mota daude: putzuak edo bide bertikalak, eta galeriak edo bide horizontalak.

B a) Gezurra.

b) Gezurra.

c) Egia.

d) Egia.

11. UNITATEA

I. lan-fitxa (indartzeko)A I, II, III eta IV. Erantzun irekia.

V. 1. Espazioan lekua betetzen duen guztiak masa du, eta, beraz, pisua dauka.

2. Espezifikoak.

3. Orokorrak.

4. Ez, propietate espezifikoek materia bat beste batetik bereizteko aukera ematen digutelako eta orokorrek ez.

B I. G. II. G. III. G. IV. G. V. G. VI. E. VII. G. VIII. G.

C I. 1 eta 4. II. 2 eta 3. III. 1 eta 4. IV. 2 eta 3.

II. lan-fitxa (indartzeko)A Behatu eta neurtzeko modukoak diren pro-

pietateak magnitude fisikoak dira. Magni-tude baten balioa zein den jakiteko, neur-tzeko tresnak erabiltzen ditugu. Horietan, zenbakizko datu bat eta, gero, kasuan kasuko unitatea irakurtzen dugu. Magnitude fisiko baterako unitate desberdinak ez era-biltzeko, adibidez, neurri jakin bat adieraz-teko metroak eta zentimetroak ez erabil-tzeko, zientzialariek unitate-sistema bakarra aukeratu dute.

B Luzera eta masa zuzen-zuzen neur dai-tezke, eta azalera eta dentsitatea, berriz, zeharka.

C I. Mililitroa, mL. II. Gradu zentigradua, °C. III. Gramo-hamarrenak, dg.

D Tenperatura, masa, altuera eta abiadura magnitude fisikoak dira.

E Magnitude fisikoa neur daitekeen edozein propietate da. Neurri baten balioa errefe-rentziako beste batekin konparatzeari neur-tzea esaten zaio; neurtzearen emaitza neu-rria da, eta hori zenbaki baten eta horren unitatearen bidez adierazten da; neurriak zuzenak (adibidez, masa) eta zeharkakoak (esate baterako, azalera) izan daitezke.

III. lan-fitxa (indartzeko)A Guztiek unitate berberak erabiltzeko eta

emaitzetan desadostasunik ez egoteko.

B I. s. II. m3. III. m/s2. IV. kg. V. N. VI. m/s. VII. m.

C I. 3 500 m. II. 750 000 dm2. III. 5,052 50 km.

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

291

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

IV. 6,5 · 107 cm3. V. 0,000 025 00 hm2.

VI. 0,755 hm3.

D I. Bai. II. Ez. III. Ez. IV. Ez. V. Ez. VI. Ez.

E I. G. II. G. III. E. IV. G. V. E. VI. G.

F Taula, osatuta, hau da:

E Kontuan hartuta, beheko ilaran, 1 min = 60 s; 2 h = 7 200 s; 1 d = 86 400 s, dela, eta 36 km/h izatez 10 m/s-ren baliokideak direla, lehenen-go ilararen edukia, ezkerretik eskuinera, hau izango da: 50 m; 150 m; 600 m; 72 000 m; 864 000 m.

V. lan-fitxa (indartzeko)A Taula, osatuta, honela gelditzen da:

IV. lan-fitxa (sakontzeko)A «Nazioarteko Unitate Sistemak (SI) bi talde

handitan banatzen ditu magnitude fisikoak: orokorrak eta espezifikoak. Magnitude orokorrak zazpi dira, baina liburu honetan lau baino ez ditugu aztertuko: masa, luzera, denbora eta tenperatura. Nazioarteko Sisteman, masa kilogramotan neurtzen da; tenperatura Kelvin gradutan; denbora segundotan, eta luzera, azkenik metro-tan. Batzuetan, neurri jakin baten unitateak aldatu egin behar izaten dira; horretarako, bihurtze-faktoreak erabiltzen ditugu. Adibi-dez, denbora ordutan adierazita badugu, eta horren balioa segundotan lortu nahi izanez gero, hiru mila eta seiehunekin biderka-tuko dugu».

B SIko unitatean adierazitako neurri bakarra automobil baten masa da. Gainerako neurrien balioa, SIko unitatetan, hau da: II. 5 327 K. III. 60 000 m2. IV. 86 400 s. V. 86,1 m/s. VI. 1 000 kg/m3. VII. 3,85 · 108 m.

C Unitate berean adierazitako neurriak hauek dira:

I. 34 m. II. 3,7 m. III. 35 m. IV. 3,5 m.

Horrenbestez, eskaturiko ordena hau da:

IV < II < I < III

D Bi neurriak konparatzeko, unitate beraren bidez adieraziko ditugu; horrela, A gorputza-ren abiadura, m/s-tan adierazita, hau da:

36

km h

· 1000 m1 km

· 1 h

3 600 s

= 10 m/s

Beraz, B gorputzaren abiadura, 12 m/s, han-diagoa da.

B Kasu bakoitzean, falta diren hitzak hauek dira:

I. Kalibrea.

II. Magnitude fisikoa; dimentsioak; karratuak.

III. Bolumena; metro kubikoak.

IV. Edukiera; m3; 1 000.

V. Balantza; probeta.

C Erantzun askea; adibidez: agrimesorea ere-muak neurtu, lur baten azalera zehaztu eta horren mugak zuzentzen dituen pertsona da. Horretarako, neurriak hartzeko zenbait tresna erabiltzen ditu; besteak beste, zinta metrikoa.

D Zer metal den jakiteko, haren dentsitatea neur-tu behar da, dentsitatea propietate espezifikoa baita; hau da, gorputz bakoitzaren propietate berezia. Dentsitatea masaren eta bolumena-ren arteko lotura denez, hau daukagu:

d =

m V

→ d =

0,025 kg 0,000 003 18 m3

=

= 7 862 kg/m3

Hortaz, burdina da, lorturiko emaitza burdi-naren dentsitatetik hurbilekoa baita, taulan adierazitako datuen arabera.

E Dentsitatea gorputz baten masaren eta bolu-menaren arteko erlazioa ezartzen duen propietate espezifikoa da. Bi gorputzek bolumen bera edukiz gero, baina batek masa handiagoa badu, azken horrek den tsitate handiagoa izango du. Horren arabera, A gorputza B gorputza baino dentsoagoa da; hain zuzen ere, bi aldiz dentsitate handiagoa dauka.

VI. lan-fitxa (sakontzeko)A I. Erantzun irekia; esaterako: testua gorputz

materialen propietate batzuei buruzkoa

AURRIZKIA IKURRA BALIOKIDETASUNA

Mega M 1 000 000Kilo k 1 000

Deka da 10Unitatea u 100 = 1

Zenti c 0,1Mili m 0,001

Mikro μ 0,000 001

NEURTZEKO TRESNA NEURTZEN DUEN MAGNITUDEA

Probeta Bolumena

Zinta metrikoa Luzera

Balantza Masa

Kronometroa DENBORA

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

292

da. Horrela, bertan esaten denez, guztiek dimentsio batzuk dituzte, luzeraren, aza-leraren eta bolumenaren bidez adierazten ditugunak. Halaber, edukiera kontzeptua aipatzen da, baita edukiera adierazteko erabiltzen den unitateetariko bat ere: litroa, L. Azkenik, gorputzen propietate espezi-fiko bat aipatzen du, dentsitatea.

II. Bolumena gorputz batek hiru dimen-tsioetan daukan hedapena neurtzen duen magnitude fisikoa da. Esate baterako, metro kubikotan (m3) adieraz daiteke (SIko unitatea), baita zentimetro kubikotan ere (cm3), gorputz txikiagoak direnean. Edukiera, bestalde, ontzi batek eduki dezakeen likido baten (edo gas baten) gehieneko bolumena da. Adibidez, litrotan (L) edo mililitrotan (mL) neur daiteke.

III. Dentsitatea, SIko unitatetan adierazita, hau da:

d =

m V

→ d =

0,001 kg 0,000 001 m3

=

= 1 000 kg/m3

IV. Igerilekuaren bolumena, V, haren hiru di-mentsioen arteko biderkadura da; alegia:

V = 20 m · 8 m · 1,5 m = 240 m3

1 m3 = 1 000 L denez, igerilekuak hau eduki dezake:

240 m3 ·

1 000 L 1 m3

= 240 000 L

C Likido ezezagun baten dentsitatea neurtzea lagungarria izan daiteke zer likido den jakite-ko. Horretarako, balantza bat erabilita, hutsik dagoen probeta baten masa neurtuko dugu, eta horren emaitza 235 g da. Ondoren, liki-doaren 20 cm3 gehitu, eta berriro neurtuko dugu probetaren masa (likidoa barruan due-larik), eta 250 g-ko balioa lortu dugu. Beraz, likidoak 15 g-ko masa dauka, eta dentsitatea, SIko unitateetan adierazita, 750 kg/m3 da.

• Esperientzia horrek izenburu hau izan dezake: «Likido baten dentsitatearen neurria».

D I. Biek dimentsio berberak dituztenez, hau da, bolumen bera dutela kontuan hartuta, baina burdinazko piezak masa handiagoa duenez, burdina zura baino dentsoagoa da.

II. Burdinaren dentsitatea hau da:

d =

m V

→ d =

215,5 kg 0,027 m3

= 7 870 kg/m3

Bien arteko erlazioa hau da:

7 870 530

= 14,8

Alegia, burdinak zurak baino 14,8 aldiz dentsitate handiagoa dauka.

Eta zuraren dentsitatea honako hau da:

d =

m V

→ d =

14,3 kg 0,027 m3

= 530 kg/m3

III. Bi piezetan, ur kantitate bera sartuko li-tzateke; izan ere, biek bolumen bera dute, eta, beraz, edukiera bera. Pieza ku-biko bakoitzaren bolumena, V, hau da:

V = 0,45 m · 0,30 m · 0,20 m = 0,027 m3

1 m3 = 1 000 L denez, bakoitzean hau eduki dezakegu:

0,027 m3 · 1 000 L/m3 = 27 L

VII. lan-fitxa (indartzeko)A Tenperatura gorputz baten maila ter-

mikoarekin lotzen dugun magnitude fisikoa da. Nazioarteko Sisteman kelvinetan neur-tzen da, eta horren ikurra K da. Hala eta guztiz ere, eguneroko bizitzan beste unitate batzuk erabiltzen ditugu; adibidez, gradu zentigradua. Ingelesez mintzatzen diren herrialdeetan, Fahrenheit gradua erabil-tzen da, eta horren ikurra °F da.

B I. Kanpoko tenperatura izotz-kontrakoa solido-tzeko tenperatura baino baxuagoa denez, hori egoera solidoan egongo da (gogoratu solidotzeko eta fusioko tenperaturek balio bera dutela).

II. Bi eskala termometrikoak erlazionatzen di-tuen adierazpen matematikoaren bidez:

t (°F) = 32 + 1,8 · t (°C)

hau dugu:

0 = 32 + 1,8 · t (°C) → t (°C) = –17,8 °C

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

LUZERA

DENBORA

TENPERATURA

TERMOMETROA

KRONOMETROA

ERREGELA GRADUATUA

MASA

BALANTZA

B

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

293

Beraz, kanpoko tenperaturak gora egin arren, oraindik ere izotz-kontrakoa solido-tzeko tenperatura baino baxuagoa da, eta, hortaz, hori egoera solidoan egongo da.

C I. Zuzeneko irakurketa eginez, hau lortzen dugu: :

t (°C) = 27 °C

II. Zentigradu- eta kelvin-eskalak erlaziona-tzen dituen adierazpen matematikoa kon-tuan hartuta, hau dugu:

t (K) = t (°C) + 273

t (K) = 27 + 273 = 300 K

D Erantzuteko, bi tenperaturak eskala berean adierazi behar ditugu; adibidez, Fahrenheit eskalan. Bi eskala termometrikoak erlazio-natzen dituen adierazpen matematikoan datuak ordeztuz, hau dugu:

t (°F) = 32 + 1,8 · 25 = 77 °F

A gorputzaren tenperatura altuagoa denez, B gorputzari beroa utziko dio; hortaz, bero-transferentziaren noranzko egokia goiko geziak adierazten du.

E Gorputz bat berotzean, horren tenperaturak gora egiten du (baldin eta egoera-aldake-tarik ez badago, eta aldaketa horretan ten-peratura iraunkor mantentzen ez bada). Horrenbestez, gorputz hori osatzen duten partikulen agitazioa handiagoa da, eta, horrela, bata bestetik gehiago aldentzen dira; horixe ikusten da eskuineko gorpu-tzean. Horrela, ezkerreko irudiko laukian, «lehen» idatzi behar da, eta eskuinekoan, berriz, «gero».

VIII. lan-fitxa (indartzeko)A Solido batean ikusten dugun ezaugarri

nagusia zurruntasuna da. Izan ere, hura osa tzen duten partikulak oso sendo lotuta daude. Baina solido bat likido bihur daiteke, bero nahikoa komunikatuz gero. Egoera-aldaketa horri fusio esaten zaio.

B Ilara osoak, ezkerretik eskuinera, hauek dira kasu bakoitzean:

I. Bai; ez; bai; bai.

II. Ez; ez; ez; bai.

III. Ez; bai; ez; ez.

C I. Solidoa. II. Likidoa. III. Gasa.

Hainbat desberdintasun daude; besteak beste, honako hauek. Solidoek egitura zurru-nak dituzte, eta likidoek ez, are gutxiago gasek. Solidoak eta likidoak nekez konprima daitezke, eta gasa, berriz, erraz-erraz. Azke-nik, solidoek berezko forma eta bolumena dituzte; likidoek ez dute berezko formarik (haiek barruan dituen ontziaren forma har-tzen dute), baina bai berezko bolumena; eta gasek ez dute berezko formarik edo bolume-nik.

IX. lan-fitxa (indartzeko)A Kontsultatu ikaslearen liburuko 7. unitateko

epigrafean dagoen eskema.

B I. «Estentsibo» hitza ezabatu behar da, ten-peraturaren balioa ez baita materia kanti-tatearen araberakoa.

II. «Itzulezina» hitza ezabatu behar da, egoera-aldaketak itzulgarriak baitira, bal-din eta hasierako presio- eta tenperatura-baldintzetara itzultzen bagara.

III. «Lurruntze» hitza ezabatu behar da, hori likidotik gasera igarotzea baita.

IV. «Aldatu» hitza ezabatu behar da; izan ere, egoera-aldaketa batean, gorputzak ingurunearekin trukatzen duen bero guz-tia gorputzaren barruko egitura aldatzeko erabiltzen da, eta, beraz, gorputzaren ten-peratura iraunkor mantentzen da.

C Hitz hauek aurkitu behar dira: kelvin; termo-metro; termiko; fusio; gas; irakite; solido, eta bero.

D I. eta II. Kontsultatu ikaslearen liburuko uni-tate honetako 7. epigrafeko irudian.

III. Fusio-tenperatura –30 °C da, eta irakite-tenperatura, berriz, 92 °C.

12. UNITATEA

I. lan-fitxa (indartzeko)A Testuak bi akats ditu. Lehenengo eta behin,

esaten du nahaste heterogeneoa itxura uni-formekoa dela, eta hori nahaste homoge-neoen ezaugarria da. Bigarrenez, molekulak atomoekin nahasten ditu; hau da, atomoak molekulak sortzeko elkartzen diren partiku-lak dira. Testua, ondo idatzita, hau izango litzateke:

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

294

«Materia nahaste homogeneoetan eta nahaste heterogeneoetan duen itxuraren arabera sailka daiteke. Lehenengoek itxura uniformea dute, hau da, zati guztiak berdi-nak dituzte, baina batzuk zein besteak hainbat substantziaz osaturik daude. Esate baterako, itsasoko ura urez eta gatzez osa-turik dago. Substantzia guztiak atomo ize-neko partikula oso txikiz osaturik daude, eta horiek, aldi berean, elkartu eta molekulak osatzen dituzte.»

B Taula, osatuta, honela gelditzen da:

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

SUBSTANTZIA PURUAK

NAHASTEANAHASTEA HAUEK

OSATZEN DUTE

Ura AireaOxigenoak, nitrogenoak,

karbono dioxidoak

Karbono dioxidoa Letoia Kobreak eta eztainuak

OzonoaSerum

fisiologikoaUrak eta sodio kloruroak

OxigenoaSerum

glukosatuaUrak eta glukosak

C I. Substantzia purua, elementua.

II. Nahaste homogeneoa.

III. Substantzia purua, konposatua.

IV. Substantzia purua, elementua.

V. Substantzia purua, elementua.

VI. Nahastea.

D Ezkerreko adarra: Nahasteak homoge-neoak (esaterako, itsasoko ura) eta hetero-geneoak (adibidez, ura eta olioa) izan dai-tezke.

Eskuineko adarra: Substantzia puruak ele-mentuak (esate baterako, oxigenoa) eta konposatuak (adibidez, sodio kloruroa) izan daitezke.

II. lan-fitxa (indartzeko)A Nahaste homogeneoei disoluzio ere esaten

diegu. Horietan, solutua (kantitaterik txikie-nean dagoen osagaia) eta disolbagarria bereizten dira, eta azken hori nahastean kantitaterik handienean dagoen osagaia da. Disoluziorik garrantzitsuenak urtsuak dira, eta disolbatzailea ura delako (substantzia purua) hartzen dute izen hori.

B I. E II. G. III. E. IV. E. V. G.

C Erantzun irekia, ikasle bakoitzaren arabe-rakoa.

D Masaren ehunekoaren adierazpena idatziz eta datuak ordeztuz, hau daukagu:

% = solutuaren masa

disoluzioaren masa

· 100 =

=

5 g5 g + 75 g

· 100 = % 6,25

E Gezurra dioten esaldiak II.a eta III.a dira; ho-riek honela gelditzen dira, ondo idatzita:

II. Masaren % 5eko amoniakoa duen diso-luzio urtsu batean, 100 g-ko disoluzioan 5 g amoniako dago, eta gainerakoa, 100 g-ra iritsi arte, ura da.

III. Oro har, gasek uretan duten disolbagarri-tasuna murriztu egiten da tenperaturare-kin.

F Irudiak kristaldun solido batek uretan duen disolbagarritasuna adierazten du.

III. lan-fitxa (sakontzeko)A Taula, ondo idatzita, honela gelditzen da:

B Akatsaren balizko zergati batzuk eta propo-satzen diren soluzioak honako hauek dira:

• Masaren ehunekoaren esangura ez uler-tzea; akats hori konpontzeko, kontzeptu zientifikoa beste ikuspegi batetik islatzen duten adierazpen matematikoak ikasi behar dira, horiek buruz «ikastea ez baita nahikoa».

• Akats matematikoak; halakorik ez egiteko, ariketa gehiago egin behar dira.

• Ez ikastea; ikasten ikasi behar da, horreta-rako motibazioren bat bilatuz; esate bate-rako, jakingura, azterketa gainditzea, etab.

C I. Disolbagarritasuna murriztu egiten da ten-peraturak gora egiten duenean.

II. Ez, 100 g urek tenperatura horretan onartzen duten gehieneko solutu kantita-tea (gramotan) 10 g-koa baita.


5 g 50 g 55 g 9,1

10 g 50 g 60 g 16,7

12 g 50 g 62 g 19,4

15 g 50 g 65 g 23,0

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

295

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

Disolbagarritasunak, tenperatura murriz-tean, gora egiten duenez, nahastea (he-terogeneoa) hozkailuan sartu beharko li-tzateke.

III. 40 °C-tan, 100 g urek, gehienez jota, 5 g substantzia disolba ditzakete; horrenbes-tez, 50 g urek (100 g-ren erdia) 5 g/2 = = 2,5 g substantzia disolbatuko dituzte. Beraz, disoluzio bat izango genuke, 2 g substantzia disolbatuko baitira (50 g ure-tan). Disoluzioa metatua izango da, disolbaturiko kantitatea disolba daite-keen gehieneko baliotik hurbil baitago.

IV. 25 g ur 100 g-ren laurdena denez, taulan adierazitako balioen substantzia-laur-dena disolba dezakegu. Hau da, 15 °C-rako 3g; 20 °C-rako 2,5 g; 30 °C-rako 2g, eta 40 °C-rako 1,25 g.

D Eskaturiko ordena hau da: III < I < IV < II; izan ere, lehenengo hiru kasuetan, disolba-garri kantitate bera dago, eta, hortaz, solutu kantitaterik handiena duen (masan) diso-luzioa metatuagoa izango da. IV. disoluzio-rako, esan daiteke disolbagarriaren erdian solutu erdia disolba daitekeela.

IV. lan-fitxa (indartzeko)A I. Iragazketa. II. Dekantazioa. III. Destilazioa. IV.

Kristalizazioa. V. Disoluzioak. VI. Substantzia puruak. VII. Elementuak. VIII. Konposatuak.

B Destilazioa nahaste homogeneoen osa-gaiak bereizteko erabiltzen da, eta osa-gaien irakite-tenperaturetan oinarritzen da; iragazketa eta dekantazioa nahaste heterogeneoetan erabiltzen dira; lehenen-goa osagaien partikulen tamainan oina-rritzen da, eta bigarrena, berriz, dentsita-teetan.

C I. Prezipitatu-ontzia; iragazketa eta dekanta-zioa.

II. Destilazio-matrazea; destilazioa.

III. Erlenmeyer-en matrazea; dekantazioa.

IV. Dekantazio-onila; dekantazioa.

V. Hozgarria; destilazioa.

VI. Onila; iragazketa.

D Eskaturiko marrazkia honako honen antze-koa izango da:

V. lan-fitxa (sakontzeko)A I. Prezipitatu-ontzia. Likidoak edukitzeko

erabiltzen da; beraz, iragazketan (iragazia batzeko), dekantazioan (dentsitaterik txi-kieneko likidoa batzeko) eta destilazioan (likido destilatua batzeko) erabil daiteke.

II. Bola-hozgarria. Destilatzen den subs-tantziaren (lehenen irakiten duena) lurruna hozteko erabiltzen da, kon-dentsatzeko eta likido bihurtuta batzeko, hozgarriaren amaieran dagoen ontzian.

III. Onila. Iragazki egokia edukita, iragazke-tan erabiltzen da. Solidoa paperean atxi-kita gelditzen da; likidoa paperetik ira-gazi eta oniletik erortzen da ontzi batera; esaterako, prezipitatu-ontzi batera.

IV. Dekantazio-onila. Dekantazioan erabil-tzen da. Bertan, ezinbesteko likidoak dentsitatearen arabera bereizten dira; dentsitaterik txikienekoa goian gelditzen da.

B Gatzezko ur-disoluzioa nahaste homoge-neoa da, eta osagaiak lurrunketaz bereiz daitezke (destilazioa); beste biak hetero-geneoak dira; uraren eta petrolioaren arteko nahastea dekantazioz bereiz dai-teke, eta uraren eta burdinazko hautsaren artekoa, berriz, iragazketaz.

C Lehenengo eta behin, ura gehitu behar da, azukrea disolbatu arte; horrela, nahaste heterogeneoa izango genuke; fase liki-doan, ura eta azukrea egongo dira, eta fase solidoan, ostera, harea. Ondoren, harea iragazketaz bereizi, eta, azkenik, lurrunketaz (edo destilazioz), azukrea eta ura bereizten dira.

Gasolina

Ura

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

296

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

Ikaslearen liburuko unitate honetako 3. epi-grafean, harearen eta azukrearen arteko nahasteko osagaiak bereizteko egin behar denaren antzeko iragazketa- eta destilazio-muntaiak ageri dira.

VI. lan-fitxa (indartzeko)A Atomoa ez da banaezina, partikula txikia-

goz osaturik baitago. Partikula horiek pro-toia (karga elektriko positiboa), elektroia (karga elektriko negatiboa) eta neutroia (karga elektrikorik ez) dira. Materia elek-trikoki neutroa denez, atomo batek protoi eta elektroi kopuru bera dauka. Protoia eta neu-troia atomoaren nukleoan daude, eta ele-ktroiak, berriz, azal izena duen kanpoaldeko zonan.

B I. Protoiak. II. Neutroiak. III. Elektroiak.

C

D I. 6. II. 1. III. 4. IV. 3. V. 5. VI. 2.

E Erantzun askea.

F Erantzuna ikasle bakoitzak aurreko atalean erantzun duenaren araberakoa da.

VII. lan-fitxa (sakontzeko)A Taula, osatuta, orrialde honen amaieran

dagoena da.

B Oxigeno atomoak 8 protoi eta 8 neutroi ditu nukleoan, eta 8 elektroi azalean; sodio ato-moak, ostera, 11 protoi eta 12 neutroi nukleoan, eta 11 elektroi azalean.

C I. Atomoak.

II. Materia osatzen duen partikula txiki-txikia.

III. Bi atomo edo gehiago batzen direnean lortzen den materia-unitatea da.

IV. 1 m-an 11 mila milioi atomo jarri ahal badira, 1 mm-an (1 000 aldiz luzera txi-kiagoa) 1 000 aldiz atomo gutxiago egongo da. Hortaz, 11 milioi karbono atomo (C) jar daitezke.

V. • Hidrogenoa, H: 1. taldea, lehenengo periodoa.

• Karbonoa, C: 14. taldea, bigarren perio-doa.

• Oxigenoa, O: 16. taldea, bigarren perio-doa.

• Sufrea, S: 16. taldea, hirugarren perio-doa.

• Nitrogenoa, N: 15. taldea, bigarren perio-doa.

VIII. lan-fitxa (indartzeko)A I. 2. II. 4. III. 1. IV. 3.

B Laukitxoen edukia, ezkerretik eskuinera, hau da: ionikoak, atomikoak, molekularrak.

C SO3, sufre trioxidoa; KF, potasio fluoruroa; CO, karbono monoxidoa; Fe, burdina; MgCl2, magnesio kloruroa; CO2, karbono dioxidoa.

D I. Elementua, molekularra. II. Konposatua, kristalal. III. Elementua, kristal-sarea. IV. Ele-mentua, atomoa.

IX. lan-fitxa (sakontzeko)A Ura molekulaz osaturiko substantzia purua

da; substantzia horren formula kimikoa

ELEMENTUA ZPROTOI

KOPURUA

ELEKTROI KOPURUA

Fluorra 9 9 9

Karbonoa 6 6 6

Oxigenoa 8 8 8

ZENBAKI ATOMIKOA

PROTOI KOPURUA

ELEMENTU KIMIKOA

IKUR KIMIKOA SP KO TALDEA SP KO PERIODOA

6 6 Karbonoa C 14 Bigarrena

11 11 Sodioa Na 1 Hirugarrena

9 9 Fluorra F 17 Bigarrena

19 19 Potasioa K 1 (IA) Laugarrena

8 8 Oxigenoa O 16 Bigarrena

5 5 Erdi metala B 13 Bigarrena

© A

NA

YA

/HA

RIT

ZA

. N

atur

a Z

ient

ziak

, D

BH

1.

Bai

men

duta

ko m

ater

ial f

otok

opia

garr

ia.

297

SOLUZIOAKSOLUZIOAK

H2O da; horrek esan nahi du hidrogenoz eta oxigenoz osaturik dagoela, eta, hain zuzen ere, bi atomo hidrogeno eta atomo bat oxigeno dituela.

B I. Ezkerreko laukian «Oxigenoa, O2» agertu behar da, eta eskuinekoan «Hidrogenoa, H2».

II. Bertan bi substantzia puru lortzen ditugu-lako, hidrogenoa (H2) eta oxigenoa (O2). Hori ulertzeko, ura beste substantzia bakunago batzuek osatzen dutela onartu behar da.

C I. Proportzio bakun baten bitartez, 1 g hidro-geno egongo dela ondorioztatzen dugu, 9 gramo 18 g-ren erdia baita; beraz, hidro-geno kantitatea ere erdia izango da, hau da, 2g/2 = 1 g. Gainerakoa, 9 g-ra arte, oxi-genoa izango da, 9 g – 1 g = 8 g.

II. Aurreko atalean ikusi dugunez, hidroge-noa eta oxigenoa 1g: 8 g erlazioan daude; hau da, H masaren kantitatea 8 aldiz txi-kiagoa da, eta, hortaz, 32 g/8 = 4 g hidro-geno.

Ura hidrogenoz eta oxigenoz osaturik dagoenez, ur kantitate hau edukiko dugu:

32 g O + 4 g H = 36 g H2O

C I. Karbono disulfuroa: CS2.

II. Fosforo pentakloruroa: PCl5.

III. Sufre trioxidoa: SO3.

IV. Karbono monoxidoa: CO.

V. Dinitrogeno tetraoxidoa: N2O4.

VI. Kaltzio difluoruroa: CaF2.

VII. Dioxigenoa: O2.

VIII. Aluminio trihidruroa: AlH3.

IX. Boro trifluoruroa: BF3.

X. Hidrogeno kloruroa: HCl.

X. lan-fitxa (indartzeko)A Erantzun irekia.

B I. Gezurra; SPan ageri diren elementu kimikoez osaturik daude.

II. Gezurra; izena bioelementu da.

III. Egia.

IV. Gezurra, oxigenoa da.

V. Gezurra, oinarrizko elementuak hidroge-noa eta helioa dira.

VI. Gezurra, bigarren zatia ez baita zuzena. Zientziaren izena metalurgia da.

C I. 3. II. 4. III. 2. IV. 1.

D I. Kantitatea (gramotan) proportzio hau egi-nez lortuko dugu:

15 CDR120 mg

=

100 m

→ m = 800 mg

II. Edalontziaren edukieraren araberakoa da. 250 mL-ko edukiera badu, edalontzi bakoitzak hau emango digu:

250 mL · 120 mg100 mL

= 300 mg

Horrenbestez, hiru edalontzi baino apur bat gutxiago hartu beharko genituzke.

III. Ez da modu bakarra, esneki guztiek (adibidez, gazta) kaltzioa baitute.

Anaya

Documents

Transcript of Anaya