AMERINDIARRAKAndra Mari ikastola (Etxarri-A)

LH. 4. MAILA

Amerika munduko kontinente luzeena da. Lurralde handia izanik, hiru zatitan banatzen da: Ipar Amerika, Ertamerika eta Hego Amerika.Ameriketan ibai eta mendi asko daude. Bertan munduko ohian handiena eta garrantzitsuena dago: Amazonia. Oso paisai ezberdinak aurki daitezke: Alde batetik munduko basamortu lehorrena dago, Atakama, bestetik mendikate ospetsuak , Andeak eta Alaskako mendiak.Oso lurralde aberatsa da baliabide natural asko dituelako: Petroleoa, burdina…. Baina aberastasun honen banaketa ez da berdina; herri batuk oso pobreak dira besteak berriz aberatsak, gainera gutxien eskuetan dago aberastasuna.

AMERIKA

AMERINDIARRAKAmerindiarrak, jatorrizasiarrak dira. Garai bateanBering itsasoa izoztuta zegoenean, zeharkatuondoren iparretik hasi eta hegoalderaino sakabanatuziren. Oso herrialdeezberdinek osatzen duteIndigenen mundua

INUITAK

INKAK

AZTEKAKMAIAK

BASAMORTUKO AMERINDIARRAK

LAUTADA HANDIKO AMERINDIARRAK

Inuitak,Ipar Poloan, Groelandian, Alaskako medietan… bizitzen gelditu ziren.Ez zaie gustatzen “esquimal” deitzea, haragi gordina jaten duena esan nahi duelako. Beraiek INUITAK dira, hau da HERRIA.

Txikiak, zabalak eta begi luzeak dituzte. Ho-tzari aurre egiteko,aurpegian eta eskuetan odol gehiago izaten dute. Animalien larruz egindako jantziak erabiltzen zituzten eta elurretatik begiak babesteko,antejuen asmatzaileak izan dira.

INUITAK

Udan animalien larruz egindako etxetxoak erabiltzen zituzten baina negukohotzaz babesteko IGLUAK..Igluak animalien hezurrez eta izotz puskez lurpean eginak daude eta berotasunagordetzeko tunela izaten dute sarrera moduan. Bero izateko, foka etabaleengandik jasotako koipea erretzen dute.Bertan, emakumeak bazkariaprestatzez, jostez…arduratzen dira eta ehizarako behar dutena prestatzez,gizonak.

Arrantzaz eta ehizaz bizi ziren:Baleak,fokak, karibuak….Elurretan bidaiatzekotxukurrek gidatutako trineoak etauretan ·kayak” erabiltzen zituzten

Inuitek naturarekin lotura handia dute, beraien etxea da. Azken urte horietan bzitzeko zaila dute, Bertako itzotza urtzean animalien desagerpena dakarrelako, baliabide naturalen lapurketa ugaritzen ari delako…Hori dela eta, herri honen desagerpena gerta ez dadin.ohiturak, sinesmenak, bizitzeko erak… gprdetzerabehartuta dauide

Iparameriketako amerindiar batzuk, nomadak, Lautada Handian biziziren, beste batzuk berriz sedentarioak eta herrixkak osatuz basamortuan

biziziren.

Iparameriketako amerindiarrak

Bisonteak.. ehitzatuz bizi ziren,. horretarako lekuz mugitu beharra zeukaten.

Lantzak, geziak…erabiliz oso ehiztari trebeak ziren Jantziak, larruz egindakoak eta txorien lumak apaingarri moduan jantzitaerabiltzen zituzten.

Larruz egindakoak eta alde batetik bestera mugitzeko erraz garraiatzen ziren etxeetan bizi zirenTtipietan”

Ez zekiten idazten. Beraien historiak..ahoz ahoz kontatuz denborean bizi ziren . Ipuinkontalari onak eta borrokalari sutsuak izateaz gain artisautzanoso trebeak ziren : Ohialak…..

Jainko asko zituzten eta naturarekin harremannandia zuten. Aurpegiak margotuz eta dantzatuzagurtzen zituzten jainkoak. Beraien apeza txamana zen. Gainera umea izanik, gizona izatera pasatzeko froga gogorrak pasa beharko zituzten.

Euroiparrak beraien lurraldeetara iritsizirenean, lurra lapurtu, eta bizitokirik gabegelditu ondoren, erreserbetetara eraman zituzten. Gaur egun, pelikuletan ez ezik, inork inoiz kontutan hartzen ez duen herriakdira

Gure arbasoen Izpiritu Handia,neure pipa zugana altxatzen dut;

lau haizeetako zure mezulariengana, etazure semeez arduratzen den

Ama Lurrarengana.Emaiguzu jakinduria

gure umeei maitatzen, errespetatzen etaelkarrekin onak izaten irakasteko,

bakea ahaztu gabe hazi ahal daitezen.Lur honetan ematen dizkiguzun

gauza on guztiakelkarrekin banatzen ikas dezagun.

AZTEKAK, MAIAK ETA INKAK

•

Hiru herri ezberdinak ziren baina jakinduria askokoak.Aztekak eta Maiak Ertameriketan bizi ziren, Inkak berriz Andeak medikatearen inguruan,.Aurreko herrialdeen antzera jatorriz asiarrak dira.

Hirurak metalak, urrea…. lantzen abileziahandia zuten beraz, artisautzan osotrebeak.

Lurra lantzen zekitenez batzuk nekazariak zirenbeste batzuk ordea, artisauak.Aztekak lurra ureztatzeko sistema aurreratua zuten .

Hirurak sedentarioak zirenez, harrizko eta egurrezko etxeak eraiki zituzten hiriak osatuz...

Hiru herrialdeetan piramide mailakatuak aurkitu dituzte. Machu Picchu da espainolenaurkako borrokan, konkistatu gabe gelditu zen inken azken herria.

JAKINDURIA

Oso herrialde jakintsuak. Matematika eta astronomian oso trebeak zirenez, egutegia osatuta eta eguzki erlojua ezagutu eta erabiltzen zuten.Maiek eta aztekek 0-20 bitarteko zenbakiak ezgutzen zituzten, inkek “quipua”(topoiloak)erbiltzen zituzten kontatzeko.Inkek, zuhaitzeko arramak erabiiz, ibaiak zeharkatzeko zubiak eraiki zituzten.Ertameriketako herrialdeak Idazteko modu sistematikoa zuten “hieroglifikoa”, inkak berriz,marrazkiak erabiltzen zituzten komunikatzeko

Hiru herrialdeak gogor borrakatu zuten konkistatzaileen aurka. Aztekak Hernan Cortes.enkonkistaren ondorioz desagertu ziren, inkak berriz Pizarrorekin. Maien desagerpenari buruz,oso gutxi dakigu. Konkistaren ondorioz herrialde horien bizimodua, ohiturak, hizkuntzagaltzen joan ziren. Gaur egun, indigenen eskubidea defendatzen duen mugimendua bizirikdago.

KOLONIZAZIOA

Euskaldun eta polinisiako arrantzaleentzat, Ameriketako lurraldeak oso ezagunak ziren Gainera beraiekin komunikatzeko “Pidgina” hizkuntza erabiltzen zuten. 1492.an Indiako bidea moztu nahian, Cristobal Colon Ameriketara iritsi zen. Ondorengoak lurralde haietako jabe egingo ziren. Handik urte batzuetara, Americo Vespuzio Brasilera iritsi zenean, beste lurralde bat zela konturatu ondoren, mapak berritu zituen eta gizon honen izena jarri zioten lurrtalde berriari.Magallanes eta Elkano munduari bira eman nahian Hornos lurmuturra zeharkatu eta Filipesetan hil zuten lehenengoa. Elkano, euskalduna, izan zen bira osoa emanez., munduari buelta osoa eman zion lehen gizona.

Mundu berria eraikitzen

Europarrak Ameriketara iritsi zirenean, kontinentearen aberastasuna handia izanik (landareak, urrea….) Europara eramaten hasi ziren. Horrelabi kontinenteen arteko produktu trukaketa abiatu zen. Europarrek eraman zituzten baztangen eraginez, bertako biztanleria erabat gutxitu.zen. Lanerako jendearen beharra zutenez, Afrikako esklaboak eraman zituzten bertara

ZAILDIATXERRIA

ARDIAMAHATSA

ESKLABOAK

TOMATEA….ARTOAI

PATATAKPIPERRAK

BABARRUNAK

baztangak

EUSKALDUNAK AMERIKETAN

19. eta 20. mendean euskaldun asko joan zirenAmeriketara lana bila. Batzuk han gelditu zirenbizitzen beste batzuk dirua egin eta gero itzuliziren Euskalerrira. Horretarako arrazoi asko egon ziren baingarrantzitsuenak hauek dira:- Gerra ondoren pobrezia asko gelditu zelako.-Lantegi gutxi zeundelako.- Euskaldunen artean lurralde banaketa egiten

zenean, zahareña denarekin gelditzen zelako…

Atzerrira joandako euskaldunak herri mina asetzeko,Euskal etxeak

Eraiki zituztenElkartzea, euskaraz hitzegitea

ohiturak gordetzea… zen eta da etxehorien helburua. Gaur egun atzerriandagoen euskalduna soka sendo batez

lotzen da bere Ama Lurrarekin.

BUKATU DUGU!!!!!