XOSÉ FILGUEIRA VA LVERDE

AFONSO X E GALICIA

E UNHA ESCOLMA DE CANTIGAS

PUBLICACIÓNS DA REAL ACA DEMí A GALLEGA

A CRUl\IA

1980

XOSÉ FILGUEIRA VAL VERDE

AFONSO X E GALICIA

E UNHA ESCOLMA DE CANTIGAS

PUBLICACIÓNS DA REAL ACADEMIA CALLEC,\

A CRUJ\IA

1980

Depósito Legal : vo. !OS • 1980 I.S.B.N.: 84 • 600 - 1705 • 2

Achegarse á figura e aos feitos de Afonso X é atopar unha das máis flrentes paradoxas da vida histórica de Galicia, onde tantas se teñen dado. •Foi, sen dúbida, o meirande "clásico" da nosa lingua. O seu rol nas letras galegas do medievo pode ter comparanza co que ten o Dante nas da Toscana; non é doado atoparlle parella de obra persoal e de corte nas outras literaturas da Romania. E, nembar­gantes, o home que fixóu e erguéu tan outo a fala !iteraria, foi un rei alleo cando non adverso á nosa Terra.

Dícese, e con fundamento, que o seu abó Afonso I-X foi o derra­deiro Rei de Galicia. Sen asentarse nin participar como el no vivir deste Fisterre atlántico, San Fernando mantivo en moitas liñas o seu esprito. Criárase eiquí, voltóu, agasallóu aos nosos segreles nunha corte que soerguéu o galego como língua non soio poética, senón co­tián, e foron galegos algúns dos seus mellores persoeiros. E mesmo elexíu un casal de xenia galega ,pra a crianza do herdeiro.

- 5-

A INFANCIA DE DON AFoNSO

O fillo de ·San Fernando e de dona Beatriz de Suabia tivo por ama de cria a Urraca Pérez, nada "in vlUa ·Lifierno" localidade non identificada, e por aios a Garci Fernãndez, señor de Villardemiro e de Celada, e ã súa muller dona Maior Arias. Os dous eran de estir­pe galega e tiñan pazo e terras na •bisbarra ourensã de Maceda, onde Marcelo Macias supón que Afonso pasóu parte da infancia, en Man­zaneda de Limia, Alariz e outros lugares que lles pertescían e que eiqui adeprendéu o galego,

Garci Fernández, que fora maiordomo de dona Berenguela e de­!endéu a sucesión rexia de don Fernando, asistiu ao cerco de Sevilla cas súas mesnadas, foi favorecido no "Repartimiento". A súa dona seria da linaxe dos Arias de Galicia. El morréu no 1242 i ela sobre­viveuno perto de vinte anos.

Garcí Fernândez e Maior Arias recibiron, no 1232, de El-Rei San Fernando a doación d11. vila que chama Manzaneda i é Maceda, na Limia, con tódolos seus términos e pertenencias e cos dereitos do fisco rexlo. A doación coincide ca viaxe do Rei Santo a Gallcia. Garci Fernândez estivo ausente de Villamayor de Celada durante un ano despóis desa doación. ÉSte é o tempo que se supón que pasóu o In­fante ·herdeiro en terras de Ourense, cando tiña once anos,

O Principe don Juan Manuel refírese a este costume do criar fora da corte, acougado, sen sofrir os trastornos do constante viaxar dos reis, que non tiñan ainda lugar de asento fixo, e mirando ben pola súa saúde: "Luego que los podian sacar de aquel lugar que nascían, luego los daban a alguno que los criase en su casa". Don Afonso fala nas "Cantigas" da crianza do seu pai e do regreso á corte: " ... seu avoo, que do reino de Galiza o fezera-viir ... ". En tro­ques cando outorga no 1255 un privilexo ao matrimonio que o coi­dara di: " ... por que don García Ferrândez e su muger donna Mayor Arias me criaron e me fízieron muchos servicios e sennaladamiente porque me criaron en Villardemiro e en Celada". Cita os dous luga­res da veiga de Arlanzón, en Burgos, defendidos polo castelo de Muñó, que era dos reis, e non fai referencia á posible moradia en terras galegas.

- 7-

•EL-REI NON VEN A GALICIA

Don Afonso quebra as tradicións rexias de vir a Galicia, de per­correla, de facer a "píadosa viaxe" a Compostela. O seu fillo don Sancho faino notar con amargura, nun diploma do 1286:

''Sepades que, por muohas querelas que me fezieron por toda la tierra de Gallicía por donde yo andé, et me embiaron fazer de los otros lugares que non fui, que por razón después que el rey don Fernando, mío abuelo, veniere a &mtlago, a enterrar su padre, el rey don Alfonso mlo bisabuelo, que habia más de L annos que non entrara en Gallizía otro Rey si non yo agora; et que los Prelados, et los Ricosomes, et los Abades et los Ca valleros et los Terreos et los Coteros les avian fecho mochos maios despechamentos ... "

0 "CÓDIGO" DA TERRA DE SANTIAGO

No abrente mesmo do seu reinado, don Afonso ten un xesto á vez prometedor do seu lnterés por Galicia e ... da intención de con­vertir en realengo terras de sefiorío tan importantes como a de \San­tiago. O 15 de febreiro do 1253 dieta o que López Ferreiro chamóu. con acerto, "código" porque é un conxunto de setenta e dúas pos­turas ou ordenanzas, nas que se recollen moi variegados temas da xustícia, a vida comunal, os costumes, o luxo, as mercaderlas. O Rei manifesta que tivo á vista as leises dictadas polo seu aboo e o seu pai, e que se consultóu con don Afonso de Molina, cos ínfantes, os bispos e os cabaleiros ricosomes da corte ... Contén preceptos que vefien do "'Forum Judlcum" e adianta normas que pasarian ao ''Fuero Real" e ás "Partidas". Publicouno López Ferreiro e fixo as concordancias legáis ·Fernández Suárez. É unha peza trascendental pra a comprensión da ordenación xurídica de Galicia, e, xa, un exempro do desacordo antre a vida, os costumes e as leises.

0 DESVÍO DE DON AFoNSO

(Proba do desleixamento do Rei Sab!o é a rareza de cartas diri­xidas a, Galicia, sexan privilexios, sexan mensaxes de calquer orde. Perto de mil catrocentos documentos da súa cancelaria foron ano­tados por Ballesteros; somentes a cifra minima de trinta e nove tefien motivación galega. Nos trinta e dous anos do reinado hai once en que non dou ningún, e son polo tanto, moitísimas as corpora­cións i entidades da Terra que nunca recibiron letras súas.

Polo que di aos concellos pediulles subsidios, en carta xeral, no 1255, dírímíu os pleitos de Santiago (1261-1262), Mondoñedo (1271),

-8-

Portomarln (1268), confirmóu os fuel'Os de Pontevedra (1264), soia pobla con foro, a moi importante de Pontedeume no 1270.

En canto aos mosteiros galegos, o que predominan son os diplo­mas de confirmación de prívilexios dados polos seus devanceiros e a resolución de algún pleito. Nótase certa preferencia por Samos e por Monforte ·(San Vicente do Pino); teñen interés os documentos endereitados a outros cenobios lucenses: Chantada, ·Penamaior, Meira. Das terras ourensás: 'Melón, Oseira, Celanova e Ribas de Sll; das de 'Pontevedl'a: Oia. ·Sobrado fora ouxeto dun privilexio rodado no segundo ano do seu mando. Sol'prende a case total ausencia de re­lacións cas ordes de frades mendicantes eiqui radicadas de tan cedo. De certo non poderian favorecelo con subsidios nln manter litixios. O feito non concorda ca atención que adicóu sobre todos aos domi­nicos de outras terras e ca presencia de franciscáns na corte.

A mingua de documentación en asuntos persoáis é ainda mei­rande e tanto máis sorprendente canto eran tantos os galegos aca­roados á corte.

Atizóu, medióu ou resolvéu litis dos concellos cos obispados. Cou­tóu o desenrolo das confrarias gremiáis e fa vorecéu os movimentos dos burgueses, sempre á percura da incorporación dos señorios e tendo moi en conta as percepcións de impostos que as guerras, as ·pretensións ao Imperio e a fachendosa e nutrida corte facian tan necesarias. 'Dirixiuse a Santiago (1253, 1261, 1264, 1267), Mondoñedo (1258, 1261) e Lugo (1270) á que confirmóu privilexios, Cando esco­menzóu a gobernar lembrouse da eirexa de Santiago, que entón rexia un seu amigo don Johan Airas (documentos do 1253 ao 1255), des­póls ...

AFONSO X E COMPOSTELA

É revelador que no prólogo versificado das ''Cantigas de Santa Maria" (C.ª A} o monarca, en lugar de se nomear como nos docu­mentos "Rei de Gallicia", escomence:

Don Afonso de CMtela de Toledo, de Le6n, Rei e ben des Compostela ata o Reyno de Arag6n ...

Compostela é dese xeito unha referencia xeográfica, espacial. A frase ten un valor somellante á que toman outros puntos de Galicia, como termo de distancia, en outras cantigas, a 386, cando di: "Des Tui ata Compostela", na 273 "daqui ata Ribadulla". E, ademáis, un

-9-

siño, inconscente, de alleamento, pois, á letra, poderia quedar a ci­dade do Apóstolo tan fora como os domínios de El-Rei de Aragón. Mais a mención o que tamén querel"Ía revelar era o degoiro de facer seu de cheo o que estaba coutado pola xurisdlcción do señorio arce­bispal de Santiago.

Foi notoria a nemiga do Rei. Seria motivada, según as verbas do seu fillo na restitución de 1282, "por sanna que ovo del Arcipispo don Gonçalo Gomes". Esta desavenencia foi máis ben un de tantos froitos do desvio. ·Don Afonso tivo, é certo, a cobiza de facer terra realenga a de Santiago; pro haberia, ademáis, unha causa que rrós temos chamado o seu radical "toledanismo". Como hlstoriador, re­-vélao na ''Crónica General" non soio na omisión da referencia á vinda de Santiago, senón ca .aceptación da predicación paulina " ... que después de Jhesu Cristo vern\e su mandadero a España a predígar a los gentiles ... et este fue San Pablo".

•Na lirica narrativa atopamos outra testemuña pintoresca de opo­sición ao "camiño de Santiago": das seis "Cantigas de Santa Marla" que teñen relación con el dúas son temas universá\s e o apóstolo figura na 26 ·pro na do "aforgado despendurado" a súa mediación queda fora da refenda. Nas outras catro a romaxe marial a Villa­Sirga preséntase como oposta ao santuario de Santiago. Unha cega francesa retorna sen lograr eiquí a súa curación e acádaa alí; cando sigue atopa a un cego e disuádeo de que non siga a Compostela (C. 278). Un mercader tolleito pide aos romeiros que o traian; non sanda, queda cego, a·bandóanno os compañeiros; encoméndase á Virxe de Villa-Sirga que o atende (C. 218) . ·Un tolosán viña en romaxe de penitencia cun bordón de vintecatro libras. En Villa-Sh·ga, pide per­dón á Virxe, québrase o bordón, en sinal de que xa cumpriu, e non ten que seguir (C. 253). Outra eivada francesa que percorre moitos santuarios sen atopar remedio sigue o consello duns romeiros, vai ao santuario palentino e logra a curación (C. 268). Mesmo a ideía da "Orden de Santa Maria de España" pode, en certo modo, querer sinificar unha frustrada supera.ción da de Santiago,

Polo que di á política compostelana, trameteuse nas loitas antre concello e prelados: sentencia de proposta de xueces (1261), nomea­mento de Alcaldes do Rei (1261-1263), petición de homaxe por parte dos Arcebispos e do Cabidoo ...

Conxeitos adversos e ineficaces intrigas mantiveron vacante a sede compostelana 7 anos, dende a morte de don Johan Airas (1·266), que o servira con tanta lealtade. Propostos Joan Afonso, o famoso Arcediano de Trastamara, tamén afeito a El-Rei, e don Bernardo,

-10-

Coengo de Tui, Arcediago de Salnés e Capelán do Papa, gran cano­nista, Roma non aceptóu ningún. Clemente IV nomea no 1267 ao bispo de Coimbra, •Egas Fafez, que morre sin tomar posesión. Tam­pouco chega a tomala Joan Afonso. Finalmente é nomeado Arcebispo don Gonzalo Gómez, no 1273, xustamente no intre en que Grego­rio X influíra a favor da e!ección de Rodolfo de Haubsburg como Emperador e Rei de Romanos, desbotando as pretensións de don Afonso que se coidaba chamado a ser o " princep cristiano" que en­carnase un novo Imperio.

Nunha cantiga de escarño (EM. :33) ·El-Rei queixouse da actitude do Pontifice e atacóu rexamente aos cardeáis da curia. Acúsao de roubarlle os "panos" (os seus poderes) e de cortarlle logo mal a "capa" (nomearlle arcebispo ao seu xeito), de levar o máis (os "pa­nos"), e lle deixar o menos (os "cabos"):

Se me graça fezesse este Papa de R071ia! Pois que ele os panos da mía reposte toma, que, en, levass' el os cabos e dess"a min a soma; mais, doutra guisa me foi vende-la galdrapa.

Quisera en assi ora deste nosso Papa que me talhase melhor aquesta capa.

OS dous fracasos co Papa, sobre todo o do "fecho do Imperio", alporizaron a don Afonso, que descarregóu escontra do Frelado san­tiagués a rechineira: pediulle un p!.eito-nomenaxe, sen precedentes; quixo impedirlle que nomease ·Pertigueiro Maor da Terra de San­tiago, púxose, máis ainda, da parte, dos burgueses contra el, quixo privalo dos dereitcs dos portos e das terras do señorio.

Nicolás III saiu á defensa do Arcebispo o 13 de febreiro do 1278, cunha faterna de termos arrufados, pouco dada na linguaxe diplo­mática, que revela a qué punto chegara a disconformidade antre El­Rei e o Vaticano.

"Grande ansiedade apoderouse d.o noso ánimo diante as faladu­rlas espalladas nesta Sede Apostólica e diante as queixas do Arce­bispo Compostelán; por elo sabemos que, en lugar de ravorecelo a el e á súa eirexa, que por respeto ao reverendo Corpo de Santiago é diña de veneración en tódolos países do mundo, persigueos, .pro­vócaos con aldraxes, os premes con noxos, e tratas de arrepañarlles as xurisdiccións e os derei tos e de maltraelo con bélicos arremete­mentos" ... "Que excusa poderias alegar, se o teu rexio ánimo, mo­vido pola ira se arrisca a feitos taes, como o de mandar ao teu fillo, cun forte exército, contra o dito Arcebispo e a súa Igrexa".

- 11 -

El•Rei non retrocedéu; fixose ca Pertigueiria da diócesis e nomeóu adeministrador da Arquidiócesis, en 1281. O Arcebispo don Gonzalo fuxiu de España; -Martíño J.V negouse a nomear outro.

•Felipe III de Francia aproveitóu o ensexo pra facer á Igrexa de Compostela os favores que don Afonso non lle da:ba. Don Sancho na súa revolta contra o pai ,percuróu atraer aos galegos, logróu que fixesen Irmandade carón seu e fixo reconto dos malfeitos que escon­tra deles se fixeran, sobre todo "por razón del manerino", " ... por estas cosas sobredichas que eran pobres, et que se hermó la terra, et que iban a morar a Portugal et a otros logares fuera de mlo se• ñorio".

TEMAS GALEGOS NA POESÍA DE AFONSO X

A penuria de localizacións galegas nas "Cantigas" é somellante á de documentos da curia rexia endereitados a Galicia. Dos trescen­tos sesenta temas narrativos somentes sete son decraradamentes si­tuados en GaUcla: Armenteira (22), Caldas de Reis (104), Lugo (77), o Viso (352), O Monte (317), "en terra de Santiago" ~184), Ribe­la (304).

Nalgúns relatos de difusión universal que eiqui tamén foron afincados, non se decrara onde teñen luga\' os feitos, ·poñamos por caso nas cantigas 94 e 103. Aparte os "grandes miragres" do camiño da peregrinación (26 e 175) outros dânse, como xa dixemos, en min· gua da romaria a Compostela: 218, 253, 268, 278.

Na poesia .profana fixo cantigas de burlas nas que xogan persona­xes galegos como Pero d' Ambroa, Joan Alras de <Santiago, don -Mendo de Candarey, Juan Rodriguez, Pero da Ponte, Afonso de Cotón, mes­tre Joan, un Peza, Pero Sarmento, Garela 1Pérez, a soada Maria Bal­teira e o enigmático, clcáls colectivo, Pero Galego.

GALEGOS E PORTUGUESES NA CORTE A,FONSÍ

Fernando III legara ao seu fillo unha corte !iteraria na que tro­vadores e xograres galegos foran agarimados, e preferidos aos que chegarban das terras de Occitania. E ben sabido - lémbrese o estudo de Bertoni- que Afonso X non mantivo esta predilección, e que dou meirande valimento aos que chegaban dende a outra banda dos Pirineos. As propias formas tradicionáis foron preteridas -don Afon­so deixóu unha sola "cantiga de amigo"- e os vellos segreles tiveron que sofrir as alpurnas do monarca que, eso si, gostaba das cantigas de burlas e respondia con fartura ao "e queremos rir" dos personaxes do andróceo palatino.

-12-

·Noustante eran moitos e moi soados os galegos que cantaban carón del. Téfioos enumerados deste xeito: ali estaban Fernán Fro­jaz; ,Fernán García ·Esgaravufia, que lidaba con Martin Gil, tan leal sempre a don Afonso; Fernán Pérez de Seabra, afeito ás formas in­novadoras; Garela Pérez Sarmiento, que foi merino de Galicia, ca­sado cunha irmá de 'Oharifio, e cicáis poidera identificarse co cha­mado ' 'el de los libros" no séquito de Sancho IV; Joan Garela de Vilamaíor, casado con outra irmá do Almirante, maordomo e pri­vado do Rei Sabio; García Soares, irmán do que foi gabado como o mellor dos trovadores; Gil -Pérez Conde, descreido, que se extrafióu e que tomóu parte nas campañas de Andalucia; o santiagués Joan Vaasquiz de ·Calaveira, que tivo amores ca famosísima soldadeira Marfa "Leve" e tensoóu cos outros segreles; cicáis Nuno Pérez San­deso; o crego .Per Amigo de 6evilla; Pero García, burgalés, de moito talento parodístíco; outro Pero Garela, o "de Ambroa"; Gómez Ba­rroso, cabaleiro principal que fora favorecido no "Repartimiento de Sevilla"; Roi Martinez do Casal, que andivo na guerra de Granada; Vasco Gil, clérigo, como el intervira xa nas campafias de San Fer­nando e recibira os seus favores no reparto das terras, dialogóu con don Afonso; Vasco ·Pérez ·Pardal, que se sumaba aos escarfios de El­Rei contra don Ansur e axuntouse aos mouros na rebelión do 1262; os irmáns •Eans Mariño, cultivados membros da nobreza galega; e tres dos máis outos poetas dos Cancioneiros: Pay Gómez Chariño, Johan Airas e Airas Nunes, do que sa•bemos a presencia no traballo das ª'Cantigas de Santa Marfa", pois consta o seu nome na canti­ga 223 do códice escurialense I. •b. 2 (E).

Segreles galegos eran Pero da •Ponte, que fixera o planto da dona Beatriz e que recibira logo os denostos do fillo; Joan Baveca e o seu contradictor Juiao Bolseiro, que estivo ao servicio de don Rodri­guez Tenorio, e Lourenzo, o músico vello.

E ainda se documentan outros cantores de obra descoñecida: Ponz, •Pedro Bodiño, Martin, Joan de Cerecinos, Fernán Diaz de Es· callo ...

Antre os portugueses, seria o máis achegado a don Afonso, anque non o máis constante, Gonzalo Eans do Vinhal, amigo dende a mo­cedade, compañeiro de campañas, ferido en Granada, denostador de don Enrique, presente nos escarños cortesáns; Joan ·Soares Coelho, outra das figuras sobranceiras da escola, residiu na Corte de Castela dende o 1250 ao 1279 e tivo moito papel nas liortas de mal-dizer frente. a trovadores e xograres, suscitando o preito das "amas e te­cedeiras"; Joan Peres de Avoim, .privado e Alférez Maior de Afonso lil de Portugal, "partidor" na custión dos lindeiros (1264) e na entrega

-13-

dos castelos e que foi testigo na maldición contra o Infante don Sancho; Afonso Meendez de Beesteiros, que acompañóu as expedi• cións, antre o 1260 e o 1268; Airas Peres Vuiturom, que traballaba as formas burlescas; Fernam Velho, morador na corte cando o gran­de alpurnar da galega María Balteira, soldadeira e diplomática, ra­meira e romeira ...

O mestre <:otarelo Valledor ten feito notar que tamén era moi sinalada a presencia de señores galegos nas cortes de don Fernando e de don Afonso, e que repartiran antre eles dinidades e beneficios. Ademãis dos trovadores xa enumerados, compre citar ao mestre de Santiago Pelay Pérez Correa, Meendo Pérez, sobriño de Lorenzo Suá­rez Gallinato; Rodrigo Gómez de Traba, Andrés Fernández de Cas­tro, Nuno Fernández, Garci Pél"ez de Ambia, Fernán Rodriguez de Castro, Fernán Yáñez, Domingo Roiz, Joan e Gonzalo González, Arias Gonzalo, Martin Pérez, Rodrigo Gómez, Pero Magro, Arias Gago, Pay de Mora, Pero Espiga, Gonzalo Caamaño, Martin Cha­pela ...

0 VSO DO GALEGO POR AFONSO X El-Rei Afonso escribe nunha corte que é unha babel lingillstica.

Acouga a meirande parte do tempo en terras de •Castela (Burgos, Toledo) ou nas cidades da grande e recente reconquista (Sevílla, Murcia) , onde as xentes falan castelán, a Ungua que el elixe, levado pola predilección en favor do romance, pra a historia, as leises e a ciencia, e como expresión documental frente ao latin, que siguen cultivando os "clers" letrados. Os homes de saber da curia cientifica tamén o empregan, salvo os moi escolleitos árabes e xudeos, que tamén as súas falas resoaban de cote carón seu. Provenzáis, cataláns, xentes de "langue d'oil", alemáns, moitos deles da família real, fala­ban nos propios idiomas e cantaban neles, sobre todo occltanos, que eran famosos troveiros moitos deles.

,El-'.Rei adeprendera o galego no fogar dos seus aios, e cicáis en Galicia, se eiqui foi criado, e seguiria falándoo nos pazos dos seus pais, pois, sen dúbida, neles era "língua de corte". Os moitisimos galegos e portugueses que atopamos na súa casa manterian o em­prego cotián. No seu entorno entendiase e cultivábase, deica o punto de que hastra os troveiros de fora, como Bonifacio Calvo, adoptá­banno pra os seus cantares. Nin as "Cantigas de Santa (\1.1:aria" nin as burlas de El-Rei ían dirixldas aos lonxanos "galegos de Galicia" senón a tódolos cortesáns dunha curia rexia que non tivera asento nin presencia na Terra de onde viña o patrimonio espritual de aquel

-14 -

idioma. •E vemos cómo se comproba unha fonda intercomunicación con eles: rin, gostan, prestan atención, negan ... compre atraelos cando alonxan o seu interés, están sempre presentes e mesmo cicáis activos, se, como somella posíbel, coreaban os refráns.

O galego impoñíase, fora de fronteiras, como o provenzal e o tos­cano, en canto era unha "língua lírica e narrativa", mais de certo non tiña o feitio dun falar poético arbitrario nin dunha "koiné" de minorias intelectuáis, senón un medio de comunicación, a un tempo culto e popular, con "topoi" e con estereotipos de escola, mais tamén cunha froitosa, riqulsima oralidade, familiar e inmediata nos diálo­gos e nas descripcións, chea de locucións, de modismos e de xiros, esmaltada polas fórmulas afectivas e polos " verbos antigos", polos apóstrofes e as frases interxectivas. A cercanla ao latin, a somellanza cas formas mozárabes ... engadlanlle o atraemento do arcaico. Xo­goral, Iene, dúctil pra o canto, tiña unha métrica codificada, con fartura de recursos; compá.rese a riquisima das "Cantigas" afonsíe~ ca probe e monótona que oferecen, en contraste, Berceo ou Gautier de Coincy. E, ao mesmo tempo, abria .perspectivas aos máis variados xogos rítmicos e melódicos.

Non é mester, pois, vagar en percura de hipótesis xustificativas da elección da lingua galega. Na corte de don Afonso era natural cantar na fala lírica do prego e do amor, dos bailados, das refendas e tamén das rexoubas cortesáns.

A paradoxa está en que El-Rei se di.riXira aos galegos en castelán. xa o fixera o seu pai. ·Eso tiña un senso moi distinto. A língua de Castela era, como xa dixemos, a que sustitula ao latin, xa oficial­mente, pra a redacción dos documentos e na escola de traductores e de compiladores pra a expresión romance, en "vulgar e plano len­guaje" da erudición, coméndolle o terreo á expresión clásica, deica entón "hierática".

A de Afonso X é obra cumial no decorrer das letras galegas. Non, certamente, primitiva, nin dun incerto abrente, senón da ma­turidade dunha escola poética. Non é sementes o ben de temas e o contraste de formas o que acuña o seu valor "clásico", senón tamén axuste da expresión á versión aquecida dos sentimentos, das ideias, do refrexo das situacións, dos estados de ánimo, das paixóns, da sen­sibilidade ...

A Real Academia Gallega adícalle a conmemoración anual que é un chamamento ás xentes pra que se acheguen aos escritos so­branceiros de ontes e de hoxe, pro, tamén, pra que traballen, tendo conciencia do que é o legado dos devanceiros e a obriga de man-

- 15,-

telo vivo e de erguer sobor del, como alicerce, os novos moimentos da fala. E de poder gozalo, coñecéndoo de cheo.

Esta escolma de El-Rei Sabio, a primeira que se fai en Galicia, quer comprir, dentro da súa sinxeleza, os fins, no "Día das Letras Galegas" do ano 1980.

OBSERVACIÓNS 1. A escolma abrangue un curto feixe de cantigas. No cancio­

neiro marial escollimos as sete que teñen localización galega ben manifesta; dúas de tema universal que tamén se contan, ainda •hoxe, na nosa literatura oral; dúas dos "grandes miragres" da pelerinaxe a Santiago de Compostela. No "de escarño e maldicer", sete que fan referencia a persoaxes a vencellados a Galicia.

2. Damos, con moi lixeiras modificacións, as transcripcións de Mettmann das "Cantigas de Santa Maria", polo códice •E, sen indi­cacións críticas nin variantes, e as de Rodrigues Lapa ,pra os can­tares de escarño.

3. Respective ás diferencias que se atopan antre a lingua das cantigas profanas e as relixiosas, non pode esquecerse que a compi­lación marial foi feita no tempo de Afonso X, e con mentes de es­crlbir en galego; en troques a colleita dos cancioneiros profanos é tardía, suscitada en boa parte por un portugués, o Conde de Bar­celos, no século XIV, e transcrita, nos apógrafos, na Roma do XVI e por italianos alleos á nosa fala.

4. Na lectura deben pronunciarse como o xe da actual ortografia galega as graflas ge, xe; como íi, a nn dobre e tamén ny. A ch ten o valor actual. Na fala da época diferenciábanse a ss de "passarinha" e a s de "rosa". Empregamos un acento diacrítico pra diferenciar o í, ou mesmo o y, determinativo, do copulativo.

5. •Pola índole mesma deste libriño se non requiren nel notas bibliográficas. Os leitores poden atopar amplias referencias no "ítem" Alfonso X da "Grande ·Enciclopedia Gallega"; no volume "The poetry of Afonso X" de Joseph SNow, da serie "Research Bibliographies and checkelist", Londres-Valencia, 1977, e no tomo de estudos da recente edición monumental do Códice Rico do Escorial, de Edilán, Madrid, 1979.

6. As transcripcións musicáis que incruimos son as feitas polo mestre Hlginio Anglés, a quen se debe o mellor estudo das melodias do cancioneiro marial colleitado por orde do Rei Afonso e ca S·úa persoal intervención.

~16 -

DAS "CANTIGAS DE SANTA MARÍA"

SETE MiRAGRES DE GALI CIA

O LABREGO DEFENDIDO POLA VIRXE

Nesta amtiga o feito ¡x,sa en Armenteira; en troques non leva indicación lugar a 103, q11e no mosteiro ¡ionteveclrés ten 11nha <la$ súas moitas lo-

1/izacións.

Pondérase o suceclido na 22 como " ... 11n míragre ... que Ela fez grande" e c//,se como coetáneo ca fórmula "nos dias me11s" que, por outra ¡x,rte, reafirma a participación de El-Rei no relato.

:e 1111/ia das vintecatro que levan aparellada 11nha síntese en castelán, e-0etánea, a pé de J)áxina, no "Códice rico" cscurialense: "Un caballero, por desamor que havía deste labrador e 'g>Or le fazer JJCSar, estando alimpiando 1111 poco de mi¡o, mandá a s11s omes que lo matasen ... E quiso Santa Marfa oolelle de tal manera que, de muchas lançadas e golpes que el cabal/ero e sus omes le dieron, nof empeció ningww".

O relato 7,resenta á Virxe defendendo ao probe labrador Mateus, ferido pola inquina que un cabaleiro e os seus tJilá,is sohlaclos, "catei/es", ti,ian contra o dono a que,i servía. De feito é unl,a situación moi dada no me­dievo galego e ainda en tempos móis acliegados a nós, <le que os aldeáns fosen as vitimas das xenreiras antre os señores. De outta banda, seria lóxico que os frades, tal que sucede en outros mosteiros, anotasen que o ceo pro­te~a ás xentes vitimas elos señor/os laicáis, cos q11e de cote andaban en preitos.

O feito de que o protagonista faga voto de ir ao sant11arfo <le Rocamador e que fora "con outros romeus" non quer clecir q11e Armenteira poilla ser o Armentieres francés. As xentes da nosa terra faguían máis longas JJCleri­naxes. Na cantiga 267 promete ir aló 11n cabaleiro de "antre Doir e Minno". Mesmo fora protexido polos reis e acadara moita sona. Os monxes bernardos espa/.laran eiquí o e11lto á Nosa Señóra venerada na terra fra,ncesa q11e rega o Lot, tanto q11e en Melide temos unha capela que lle foi adicada e 11n lugar q11e leva o sei, nome.

A melodia, casi silábica, é según Anglés "típica del repertorio alfonsino, de aire pop11lar".

-19-

22

[E, 22; To, 22)

Esta é cómo Santa Marla guardóu a un lavrador que non morresse das feridas <¡ue lle dava un cavaleiro e

seus ornees.

5 Mui gran feoder á a Madre [de] Deus de deffen< er e ampara-los seus.

Gran ¡:rder á, ca seu Fillo Jlo deu, en de ender quen se <ihamar por seu; e dest' un miragre vos diréi cu que c1a foz lrande nos dias meus.

10 Mui gra11 710 er á a Madre de Deus ...

·En Armenteira .foi un lavrador, que un c.waleiro, ,por desamor mui grande que aví' a seu sennor,

15 foi ,polo matar, per nome Matéus. Mui gran ¡;oder {á] o Madre de De11S ...

1E ,, vlu seu millo deb1tllar nn eira, mandóulli lançadas dar; mas él começóu a Madr' a oham:11'

20 do que na c.ruz mataron os Judéus. Mui gran poder á a Madrc e Deus ...

Du•as lançadas lle deu un peón, mas non 11' entraron; e escantaçón cuid6u que era o coteif, entón

25 máis bravo foi que Judas Macabéus. M ui gran 7,odcr á a Madre de Deus ...

Entón a ssa azeua lle fançóu e fedu--0, pero nono cbagóu; ca él a Santa Mada cbam6u: "Sennor, vai-me corno vales os ~eus,

30 Mui gran poder á a Madre de Deus ...

•E non moira, ea nOll merecl mal." .Eiles, pois viron o miragr' ata-1 que :fez a l\eynna esperital, .:reveron ben, que ant' eran encréus.

35 ~foi grari poder á a Madre de Deus ...

-20-

E fillároo-sse log' a repeotir e ao lavrador perdón ,pedir, e déroo-ll'alg'; e él :puoo6u de ss' ir a Roearoador con outros roméus.

40 M11i gran poder á a Madre de Deus ...

R6TULOS DAS MINIATURAS

Cómo un en.valeiro queria. matar un ome por desamor Que avía con seu sennor. Cómo o feriron das azcoas e non entraron en êl por que chamóu Sancta Maria. Cómo m •lançóu a az.oõa o cava.leiro e non lle entróu PQr que chamóu Sancta

Mar!a. Cómo sse repentlron e rogaron o ia vrador que os per-dõa.sse. Cómo lll todos deron de seos dlneyros con Que toss'a Rocamador. Cómo entróu na eigreja de Rocamador con outros roméus.

-21 -

To, 21,f.3td--32a

Bt ,H,f.Ha-6

\ 1 ~

19

•

A•• •

• r-

po - du tioNa-dr, i,

,. "rJ '•• • , • , ..• ,.,'\

' Q_J , (J J J J 1 i J J J J J ! J J J Jlfi J J i '-- ~ - -....;;__:_ ~ D,111 d, dif-/,• - ""

,, 0111-po-Nl os

... rJ , • • r- ♦..J • , • ,.., ,.,. 1'

' ,], ~ J J J 1 {J.,J J 1 J J 1 D JJIB J J 1 el i

1 1 1 '-

/(IJI. Gnnp9-<ler ,, co 31C11 PI -llo~ 11•~ deu,

•• °r'/ • • r- ~., • , • ,.., ,. .. ,,

4 , ~ J 1 J •

1 '

J IJJJJIRJJI M J J @) J J. ...__ cha .. m.u~ po~ •• del-leo der quea •• a~;

To •1 r- ••• ,. JI'· ••• j • , ' \ ~ • r- ... (· ,., 4· J J ( J ,.ID; 1 J r ílf 1 ~U10±'JJ1wQJ ']

•• d'"t' •• ml ra--ere vos dl td ••• ,. r· • ,.., • • r· \ 1 • , • ,.., ,..+,,..·., ,,

',4 J J J J 1 f ¡ J J J J 1 ; ; J 4u J J J J !I ...__ "-.C..~ '-.:.. ~ q .. e - li fez, grao .. de, • •• di .. ~ meus,

-22-

A TOLLEITA DE LUGO

Nárrase na e<mtiga 77 cómo sandót, unha muller tolleita na eirexa de Lugo, onde se axuntan dous cultos fondamente enra;gados na .-eliriosidade galega: o marial e o eucarístico. Pon bo coidado o redactor en nos decir que foi un milagre certo e que non houbo engano: "e non traxeito". Se 110 santuario se levaba un rexisto cas "Legenda", a noticia poderia oir de él, pois mmlta doación do 1112 consta a sona dous milagres: " .. . ad ltonorem precelse Regine Domine Marie Virginis cuius sacre re[u¡uie et venerandum nomem lucensem inoolunt urbi ubi a Deo crebra miracula mirabiliter atque innúmera 11$$idua fiunt ... ".

f; un favor da "Virxe dos Ollos Grandes", advocación que somei/a aludir a ,mlw frase da "Salve Regina", tan nosa, i,ivocada e" diplomas medieváis como o da Raíña dona Urraca do 1107, onde lembra que de neno l>jreceul.le (tO que logo seria Afonso Vll o Emperador: "Quem aUario iam dicte domina Marie obfotum obtu/.it". Vázquez Saco adicóu amprio estudo ao tema.

O refrán da cantiga conterfa unha alusió" moi concreta á belida imaxe trece11tista que sigue oenerán-lÚ>se na Sede lucense, canda di: "Da que Deus mamó1t leite do seu peito ... ". Non é a única que se refire ao leite da Virxe. Podemos atopar o me.smo motivo e11 outras ( 46, 64, 93, 420 .. . ). Convén anotar que a iconografía ven da eirexa oriental., que os primeiros exempros da. "Parwgia Gataktotroplwsa" son dos séculos X e Xl, e que logo, xustamente 110s tempos de don Afo11so e de don Jaume, escome11za. a representarse 110s miniados e Ms tallas. As aparicións e dons da. Virxe aos seus santos devotos, como San Bemardo, dan azo o que fosen chamados "colactáneos" de Cristo. Polo que di ás relícas do "santo leite", teñen a. súa orixe ou 11a greda do cha" da cova de Belén º" no óleo destilado no/os iconos, como o âe Sayd­naya, tema recollido en out-ra cantiga.

A melodía e o ritmo trocaico deste oirelai, que somellan galegos, paden querer evocar a radicaci6n do milolíre "fremoso", "grande e piadoso" da m11ller que se fixo levar no seu lei/O, 'pequeno e estreito", á eire,,a de Lugo.

- 23·-

77

(E, 771

Esta é cómo Santa María guarecéu na ssa eigreja de Lugo hua moller que avía encolleitos os pees e as mãos.

Da que Deus mam6tt leite do seu peito, non é maravilla de sãar contreito.

5 Desto fez Santa Marla miragre fremoso ena ssa eigreja'n Lugo, grand' e .piadoso,

,por hua molle, que avía tolleito o máis de seu co11p' e de ma·! encollei·to. Da que Deus mamóu leite do seu peito ...

10 Que ámba-las suas mãos assí s' encollera•n, que ben por ca,bo dos or>bros todas se meteran,

e os calcannares •ben en seu dereito se meteron •todos no co~po maltreito. Da que Deus mamóu leite do ser, peito ...

15 Pois vlu que lle non ,presta'bª nulla meezia, -tornóu-ss' a Santa María, Q nobre Reia,

rogándo,Ue ,que non catasse despeyto se '11' ela fezera, mas a seu ,proveito Da que Deus mamóu leite do seu peito ...

20 ·Parasse mentes en guisa que a guarecesse, se non, que fezess' assí ,per que cedo rnorresse;

e logo se fozo ·levar a un 1eito aot' a ssa ygrcja, pequen' e estreito. Da que Deus mamóu leite do seu peito ...

25 •E ela ali jazeodo fez mui bõa vida -trões que ll' ouve mcrçee a Sennor conprida

eno mes d' agosto, no día scolleito, na ssa festa ,grande, como vos retreito Da que Dems mamóu leite M seu peito ...

30 Será agora per mí. Ca en aquele dfa se <fez meter na eigreja de Santa Ma.ría;

mais a Santa Virgcn •non dl'atogóu preyto, mas tornóu-11' o CO"!)O todo escorreyto. Da que Deus mamóu leite ào seu peito ...

~24-

35 •Pero av-êo,ll' atai que ali (¡ sãnva, cada un nembro per si mui de rig' esta-lava,

•ben come madeira mui seca de teito, quando ss' estendia o neí\10 odeito Da que Deus mam611 leite ,lo seu 71eito .. .

4.0 O 1bisp' e toda a gente deantc est<1ndo, vcend aquest' e oynd' e derrijo chorando,

viron que mir<tgce foi e non trasgeito; n>0rendc loaron a Virgen a feito. Da <¡ue De1<s mamóu leite do seu ¡ieito ...

RôTUWS OAS MINI/\T'ORAS

Cómo lhesu Cbrl$to mamóu leyte de peyto de Santa Marla. Cómo hila mollcr era toda tolleyta e dos ner-vtos encolleyta. Cómo se fez levar en seu leyto a a oygreJa de Santa Marla. Cómo a poseron ant·o alt.ar de sancta Marfa tn seu lcyto, Cómo Sancta Ma.ria a guarccéu estand'! o bispo e toda • gente. Cómo loaron todos muyto a Santa Mnrfa Por end.

- 25 -

BRUXERIA E MIRACRE EN CALDAS DE IIEIS

Nesta cantiga axúntanse o amor, o sortilexio sacrllego e a te.stemuña eucarístíca. 1!; unl1a das catro que contericn exempros da "¡m~se11cio real", escontra das lierexfas que a negaron c/ende Berenguer ,le Tours aos cátaros e albixenses. Das outras tres con ti.gas referentes ao "Corpo de Deus", d,,as contan miragres da Sagra Forma posta nimlw abellariza, a outra acolle un miraore alemán ¡,arello ao noso do Cebreiro. Somentes nos "Diálogos" de Ces6reo de H eisterbach. 7,ódense atopar sesenta e sete re fendas sobre estes temas. Dos camiños que estes relotos colleron 11rll chegar deica a corte e/e El-Rei $abio ten escrito, con moita sabencia, Ferreiro Alem¡,arte.

Non podemos esquencer que en Calicia inzóu o culto eucarístico cedo e moi fondo, ctm foco no Lugo mcdietJal e 1111 a;¡,ego sinifico<lo mesmo na escolla cio Criai pro o escudo.

A redacción destas cantigas andará J,erto da dala en que Urbán 1V fai a instituci6n da. festa do "Corpus" (1264 que ontre nós acadaria tanto fenJOr popular.

Conta esta contiia que a barrllgá dun escudeirón colléu grart<le ¡,esar ao cer que o seu home casara co11 outra. Tom6u. co,asello cas ueci,ias e déronlle o xeito wa se fcu:er de noca co amor perdido, por artes de mei­garfa, traendo 110 touca a Hostia, collida comll q11en vai a comungar. Fíxoo e a Forma escomenz611 a sangrar ... Arrepe11tiuse ,lo sacri/exio e mete,i.se n,111 conoonto.

O tema xurde noutras colleitas de miragres. Os panos tinxidos co san­gue son ce11era,los en moitos sa11tuaríos: Miinstair, Dciroca, Alcalá, Vallés, Guadalupc, Cirona ...

Na l1ist6ríca vila de Caldas ,le Reis no11 queda, en troques, ningunl,a lembranza. Â corte de El-Rei Sabio chegarfo a noticia co11t,ada ¡,ar algún personaxe galego.

Dentro do se11 gregorianismo, a combiMcI6n rítmica da meloclfa do d oi­relaí" lémbranos o conto galego. Como a ela cantiga cio monxe e a paxari,ía, que a precede, oferece unlin cert.a q11ebra da unidade antre a estrofa, cas stías mudanzas, e o refrán.

-26 -

104

IE, IOt; To, 981

Esta é c6mo Santa Maria fez aa moller que queria fa­zer amadoi ras a seu amigo con e l Corpo de Jhesu­Cristo e que o tragla na touca, que lle corresse sangul

-da cabeça ata que o tir6u ende.

5 Nunca ja potf ao Virgen I o ome tal pesar fazer, como quen ao seu Fillo, ! Deus, cuida escarnecer.

tE o que o fazer cuida, 1 crccd' aquesto por mí, que aquel escamo todo 1 ¡\ de tomar sobre ssí. E dnqucst' un gran miragre I vos diréi, que eu oy

10 que fezo Santa ~faria; 1 or' de-mlo a lezer: Nunca ¡a potf ao Virgen ome tal pesar fazer ...

Aquesto foi on Cal.iza, 1 non á y .mui gran sazón, que hila ssa barragãa I ouve un escudeirón; e por quantoss' él casara, 1 tan gran pesar ouv' entón,

15 q ue con [gran) coita ouvcra I o siso end' a perder. NunC<• ¡a pot! aa Virgen I ome tal pesar fazer ...

E con gran pesar que ouve I foi seu conssello buscar cnas outras sas vezias, 1 e atall llo foron dar; que sol que ela ,¡,odesse \ hila ostia furtar

20 das da eigreja, que logo o poderia aver, Nunca ja po<f ao Virgen I ome tal 7>esor fozer ...

f. 149v Pois q ue ,lle tal ben queria. 1 E ela toste, sen al, foi -sse a ihiía eigreja I da Virgen esperital, que nas nossas grandes coitas I nos guarda senpre de mal,

25 e diss' entón que queria \ logo como96n ,prender. Nunca ¡o po<f ao Virgen ome tal pesar fazer .. ,

E o erérigo sen <irte I de a comungar cuid6u; mais fa ostia na boca I aquesta moíler guard6u, que per nehila maneira I nona troelu nen .passóu,

30 e punn6u quanto máis pode I de sse dalí log' erger. Nunca ;a 710d' ao Virge11 1 ome tal pesar fazer ...

•Pois que sayu da eigreja, 1 os dedos entón metéu ena •boca e tan toste 1 (iróu-a end' e odéu a ostia ena touca; 1 e nada non atendéu,

35 ante sse foi muit' agynna J por provar est' e veer Nunca ¡a pad' aa Virgen I ome tal pesar fazer ...

- 21 -

6e ,IJe disseran verdade I ou se dle foran mentir aquelas que 4le disseran I que Ue tfarían viir fog' a ela- seu amigo I eJ'ª máis nunca <partir

40 déla, se ja .podería, 1 e e con ela viver. Nunca ¡a pocl aa Virgen I ome tal pesar fazer ...

•E entrant -a •bua vila I que dizen Caldas de Rey, ond' aquesta rnoller era, 1 <per com' end' eu aprés ey, >aveo en mui gran cousa I que vos ora contaréy;

45 ca- ,lle viron rpelas toucas \ sangue vermello correr. Nunca ja tJOcl aa Virgen ome tal pesar fazer ...

•E a gent' entón dizía, 1 quando aquel sangue vlu: "Di, rn~ller, qué foi aquesto, 1 ou quén te tan ,ma<! feríu?" E ela maravilJada I foi tanto que est' oyu,

50 assí que nunca lles soube I ntbua ren re~nder, Nunca ¡a pod: 1,a V irgen I ome tal pesar fazer ...

.E ,pos a ,mão nas 10ucas, 1 e sentiu e viu .mui iben 9ue era sangue caente, 1 e disso assí porén: A mí -non me >feriu outre I senon queno mundo ,ten

55 en seu ,poder, ,por gran erro I que ,me ll'eu foi merecer." Nunca ¡a pocl aa Virgen I ome tal ·pesar fazer .. ,

Entón contóu•lles o feito, 1 tremendo con grao pavor, todo como miveera; 1 e deron ,porén ,Ioor 1odos a Santa María, 1 Madre de Nostro Senoor,

60 e a seu FilJo •bêeyto, chorando con gran prazer. Nunca ja pod' aa Virgen I ome tal pesar fazer ...

•E a moller se tornóu log I à eigreja outra vez, e deitóu-ss' ant' a omagen I e disse : "Sennor de prez, non cates a meu ,pecado .¡ que mi o demo fazer .fez."

65 ,E •log' -a -un mõesteiro I se -tor-nóu rnonja meter. Nunca ¡a pod' aa Virgen I ome -tal pesar fazer ...

ROTULOS DAS MINIATURAS

Cómo un escudeiro se casóu e sa barragãa ouve gran pesar por en. Cómo demandóu a sas vezias cómo fezés.$ amadoyras a seu amJgo. Cómo foi comunga-r e furtóu e Corp0 Chr!sti na boca e atõo no cabo da touca. Cómo ela yndo pela rúa vironlll correr sangul vivo pelas touca.s. Cómo mootróu o Corpo Chrlst! a a gente e llls conlóu todo o feito. Cómo sse res,entfu multo é se metéu monja en un mõestelro.

-28-

AII A" II ;u ; ;ul ... ou:

• , )' ; ,... • ,

.. , • , • .. , • , • \ , • ·n • , .J, Et, 77, r. tt3 o .. tl

4 ~~iai, J l J 1 J. 1 l J J J IJ 2·

Ea. n. r. 94 o-d J. J 1 1 ~ -._;

lla qu, Dtus mo. .. #KJII C•l •l ,,, - ,, do s,u ptl .. IO

. , • , • .J . , , . , • J J J I l. J. J 1 1 1 ,, J J_J 1 I J.

AOJI ., .a, .. r4 .. ttl .. lla dt sõ-or ((//1 .. h'tl .. f(I, D'et .. to tez Sao-

"11 n , • , • , • , ,, l', • , • ·n " , •I

4 Q J Jlg J ! .J. 1 J I J J llg J .1 J J J J ¿9 J J ta ~ - ri - • tul-ra-gro fro- mo .. 80 •• • ... Y· greJ' • • Lu-go.

, • , • , ■I , • , • , , , • ,, •

4 ' • J ,). J 1 1 J â 1 J J 1 ) J J J. ,J J J J 1 ~

¡nod1• pi - a. .. do - ªº· por hi - a mo .. Uer q•• a .. vl .. a to •

, .J, , • , • , , , • .J • , 1

4 6

J J, IA 1 J, 1 J. J_} IJ J ,1 J. J J._., 1 .J J, llel .. to o mai.8 do ••• eorp• • de mal •• - co .. Uel .. to.

-29-

UNHA CES,l;REA ACCIDENTAL

O feito sillíase "en terra de Sant-ia~o, en un lugar montannoso". A refe­reneia¡Mese interpretar tanto co-mo atusi6n a Galicía, .. terra Beati Jacobi", como xurisdicci611 señoreada ¡,o/es pre/ados ,la l)ila sagra 011 tamén 6s roas cercanfas. Responde 110 topos da fec1111did<1de da muller ¡;alega o ¡,ormenor de que a protagonl!Jta "era 71renn ameude", 1111q11e, matpocada, mmca lle vMan os fillas.

O feito narrado é, de certo, extraordinario: unha. ces6rea de 0011t11ra 71ro­d11clda ,pola c11itelada q11e matara 6 11al nunha liorta onde feriran ao marido. A criat11ra vioo mercé ao amparo da Virxe a quen a m11ller a encome11dara no 11nceio de logra/a.

Del,e s11p<>rse unha fonw oral yra o ·relato. Alg6n dos cortes6ns galegos t.erfti contado c6mo Santa M arfa g11ardó11 o meniino q11e ll'encomend611 sa nu1dre q,umdo o tragía no oe,,tre e s<1y11 o moço ¡,ela ferid,i"' (Cotl. T.).

Anglés fixo notar o carácter excepcio110l ela melodía desta cantiga, q11e ten 11nha feitura musical q11e se non dá en 11ing11nha oulra. O insine m11si­cólogo comparouna con algunlta canci6n po¡,11/ilr catal<ma; poderíon tamén atoparse paralelos galegos.

-30-

184

[E, 11$4)

Esta é cómo Santa Marfa guardóu un menyo quell en­comedóu sa madre quando o tragfa no ventre e mata­

ron a madre e sayu o moço pela ferida.

5 A Madre de Deus I tont' á en ssi ~ran vertude, per que aos seus I acorre e dá so,íae.

E de tal razón com'ésta I un miragre .mui fremoso vos diréi que [e,. n Virgen, l Madrc do Hei poderoso, eo terra de Santiago, 1 en un .Jogar montannoso,

10 hua moller moravn I que era prenn' ameúde

A ,\fadre de Deus ...

De seu marido; mais ela, 1 p<>las ssas pecadillas, quantos lles nunca nacian, 1 assí fillos come .fillas, todos lle .morrian logo; 1 mais das súas maravillas

15 <lll0Str6u y Santa ~faria, 1 que s6brelos seus re<:ucle. A Madre de Deus ...

,Efa con •pavor claquesto, 1 o de que era prennada encomend6u aa Virgen, 1 a Madre de Oeus onrracla, que ela que a gua.rdasse I que ,non foss' acojõada,

20 dizcndo: "Dá-me meu .fillo, 1 que ben a viver .núljude." A ,\ladre de Deus ...

Ela aquesto fazendo, 1 o demo chêo el' enveja aguisóu c¡ue seu marido I ouve con outros peleja, e déron-1 ' hua ferida 1 ¡iel<>s peitos -tan sobeja

25 que morréu, ca assí <faze I quen noo á queno escude. A Mai/re <Íe Deus ...

Ela que viu o marido I a que chagavan de morte, f6sse,Ue deitar de suso; 1 e cléron.iJI' entón tan forte feritla pelo costado I que morréu, tal Joi sa sorte.

30 Mais o fillo ,pela dhaga I sayu, que mester engrude A Madre de Deus ...

Avía ipera s.sa chaga I que na face lle -ficara que 11' o cuitelo fezcra I que a sro madre matara. M<1is quíso Santa ~faria, 1 a que o enCO(nendara

35 sa maclre, que non morresse I nen foss' él en ataúde. A Mai/re de Deus ...

~31 -

Ante quiso que vivesse I e crecess' e se criasse, e sempre rec<>nnocesse I a Virgen e a loasse, e o sinal pnrccesse I da ohagn, per que ,provasse

40 este -feito e que sempre I om' en ssa •loor estude. A Madre tle Deus ...

RôTULOS DAS MINIATURAS

Cómo hiia moller prenc ro&ava samcta ~ria que III d~ fillo que III vlv~. Cómo seu marido peleJava con outN>S e ela sayu rascándosse. Cómo a bÕa mo11ar se deytóu sobre seu marido Por que o non ma~en. Cómo un tracdor a flrtu d'un cuyt,elo pelo costado e morréu logo. Cómo 111 sa.caron o fillo pela ferida vivo por prazcr de Sancta MIi.ria. Cómo o 11110 da bõa moller cre«u e toóu scm.Pre soneta Mana e n6s a 1oem0$.

-32 -

A• "' •• :·11 :· e-' ~ 111

;' 1 •' •' •' ;·1 • , y ' : . ,· r ,·

~ .. , • , , • , • , • r-• , • • (!) , • , • , • r• e·,,. r ¡t r ~ :,.18),r.21'l c

Ê F r r r r ~ .. 181, r. n~ a- 6 1 1 ., • r

,1 ,'tfo•dl'I de Dtul ta11t1 a• ,. J,f/ gran ,.,,.

ij

tu

r-J r-J

• . ,

,, ,, A, l

dr, ,, , ª J d,.

r-.. /\ r-• D • r- ,..._ ,.. •

r 1 e n 1 ® s:J.., D u 1 1 • r r r J t e

p1r9u1 a - os I I IIS

• D • ,

• 1 J t-r 11 ê

. , F f'

. , '

. - ,., - (t

•

1 r es .. 1.,

. , r r

. '• •

•

, • r--F r r " Já ,.

UI) m\

, • D

1

Ir r ·~r ÕJ do Rei 80 to ler - ra d-: S:io- ti - a -KO, •• •• • r· . , .._ ,, .,·,·r- nr• n r-

~~ e rr r r I r] r J. ·5· 1 , r r r R I e r ,:;J •'n o 1 lo-P.ac moo.ia. - ooo so, bu bu'. - .l mo-Utr mo .. n. - va que o

r-J ,, . , . '\ • r- r-J , . , . ,

- ~ f9 • ~ r r r l ¿ J ½ Jdfttff ¡:

. , ffdrl

d<. A Jla .Jr , d t

- 33-

. , . . , . 1 r r r ttt SI gran

NOSA SEJQORA DE RlBELA QUER ACEITE DO BO

A contigo 304 danos cont/1 d,m feito coHán na. /,ermida de Santa Mar/a de Ribela. Tense suposto unlia loco/íu1ci6n luceMe. Ribelas lioinas dabondo en aquelas terras: P1mt6n, Sat,iliao, 1'rabad11, Abadín, Cospeito, Foz ... Outras at6panse na Coruña: Abegondo, Coristanco, Laraclia. En Ourense liai un/10, perto de Maceda. Parece me/.lor percuror un lugar onde houbera un mos­teiro e que responda aos 71ormenores que a mesma cantiga, proli,X{Jmentes, nos oferece, que non coinciden cos dos 1/emáis fogares, nin tan siquera co que está situado na bisbarra onde se supón eslioo El-Rei, sendo neno. Non está moi lonxe dela Santa Maria de Mosteiro de llibeiro; en Xinzo de Limia, un cios termos doados por Ordoiio 11 ao poi de San Rose,ulo. Foi, como cli a canl-iga, mosteiro de monxes .bieitos e cleix6u de sé/o, por un privilexio de Afonso lX, confimwdo por Slln Fernando, no 12.12, 7iasando a depender de Celano11a, como priorato. Todo encaixa cos 1/atos do texto.

Somella oir de fonte oral e so,-prende a excepcionlll e rigurosa informa­ci6n l1ist6rica sobre /1 supresión, producida no tempo cio abá de don Afon­so X ,e refrendacla ¡,olo seu 7,ai, e máis aíncla a anotaci6,i d11 que soio que­daba a eirexa, e que titia cinco a/tares. Anque poiclera ben refrexar 11nlia lembranza de neno, a noticia que clesenoolve o contigo, dun xeito breve e sinxelo, poi1lera oir dos seus aios, que t.iñan 71or alá facenda, Mais tamén compre caidor que a trouxese lll~ân outro .personaxe ela corte !iteraria. Un importante e desvergoñado segret gillego, Roi Paes clc l!ibelo, de;xounos o legado de ointeun/,a cantigas nos cancíoneiros. P11ido ser ele o que t>iñese co conto.

A oert11de que se amostraba n.a eirexa cio antigo mo~teiro era a de que non 7,odía arder nas lám¡,aras máis que aceite de oliva "mul limp'e mui es­merado"; o de lifw:w que ardia noutras ¡iartes, <1/í apagábase cleseguid<1. Tamén nas lampadas da Catedrol de Santiago compría queimar aceites arO• máHcos. O q11e non sabemos é si se a.p11gaba sempre o olio barato.

O feito está contado, con metro longo, parorítono, en cinco estrofas de cat.ro versos, o de"adeiro aconsont1ntaclo co dfstico monorrimo do refrán. A melodia, según Anglés, cicáis sexa nova, anque ten 1111 ¡,osible sustrato po­p11lar.

-34-

304

!E 304 F 11I

Esta é como Santa Maria de Ribela non quer que arça outr' oyo .ant' o seu altar senon d' olivas que seja ben claro e

muit' esmerado.

Aquela en que Deus carne I prendeu e nos dei, por lume, 5 das cousas limpfr1s se paga• 1 sempre, tal é seu costume.

•E desto mostrou miragre I a Virgen Santa Maria grand' en hua ssa eigreja, 1 e demostra cada dia, én un' a-Idea que nome I á fubela. ú soya a,ver ,ben d' antiguedade I un mõesteir' a costume

10 Aqueía en que Deus carne I prendeu e nos deu por lume ...

D' ordin de S"n Beeito. 1 ·E ora cbus da eigreja non ficou, <¡ue é da Virgen I que sempre <beeita seja, en que á ,ben dnc' a·lt{lres, 1 ú gr{ln vertude sobeja mostra Deus no que é dela: ) Ca non pod' y arder lume

15 Aquela en que Deus carne I prendeu e nos deu por lume ...

D' outr' oyo senon d' olivas \ mui •linpi' e muit' esmerado; ca macar a•rd' ant' os outros de linaça, sol penssado non 6 que ant' o da Virgen 1 {lrça; e est' é -provado m\1itas vezes eno ano, 1 é áno ja por costume.

20 Aquela en que Deus carne I prendeu e nos deu 1,or lume ...

Ca o 'Provan ameude ) cavaleiros, lavradores, clerigos, monges e frades I desca<lços, preegadores; ca pero y acenderon I outros oyos .irdedores, ·atan toste se matavan, 1 que sol non deitavan lume.

25 Aquela en que Deus carne I prendeu e nos deu 11or lume ...

E porend' os dessa terra I non ousan seer ousados d' outr' oyo ali que[ i] mar en, 1 ca saen por denodados ende oada que o provan, 1 e por e.,;to son tornados a queimar oyo d' oliva I nas lampada·s por costume.

30 Aquela en que Deus carne I prendeu e nos deu por lume ...

-35 -

• , • , • r, • ,1 • r- • , ~~ .J •

E,.ao,, ,. 111•-• e 11 IJ ,) 1 r r â Ir r 'f r ¡j IJ .) r •fUt ... ,~ ,. qu, bt11s ,,,. .. ,,, pr'11dt11 ti AOS

. , ,,m J.llrF?I

,1 • , • , • r- • ,, • r- • , • • ,l 1 J 1 r =¡ Ir . r ---¡¡ IJ ,J, 1 J r r lf r .1

d,11 por '" ,.,, dos (~ll- lQI 11• -plas u po.gq sr•-pr1¡ ,., ,. ,1 ., ., · r· . , · r- . , J Ir O I r r I r r i I U r 'l'r F~ 1 J .J

s,u cos- tu mt. E d'es .. 10 a:io,-trou mi - r~- erc a. Vb - eea San-

• , ...... ,, • ' • , 4 J .l 1 f Ef 1

• r ➔

1 r ,l L Ir r t r t¡, lb - ri 3 1 gr11nd~ni hii- ~

,1 . , , .. 1 J. 1 J ,

• , • r-i J J Ir ra

. , . r-, ,

Ir r l'r fâ 1 di ... t-de - a. qur . , . ,

p 11 1 J ,) 1 f E f ,1 . ,

lri '(J11 a. a-,·cr

• , . r-i J .J Ir ,-¡¡ . , ·. r-

ir r 'r; fd 1 d lil.- de un inõ -

• , • , .., , 1 • , • , • r- • , :t@.l IRtD

• , IJ J 1 J, 1 J ri IJ J Ir r ;

1 r r es-ttlr' • coa - 1G .... ,l - 9111 . '" ,. 9'" DoJS (~f- /ft

- 36 -

DO ESCUDEIRO ARREITADO

Non é doado Mina/ar cál será esta Santa Marfa do Monte, antre as da Galícia que terien este topónimo ou que "en logar a/to"están e fan festa a mediados do mes de agosto. Poderíamos escol.ler, antre M 7JOrroquias que o levan adicadas a Nosa Señora, as lucenses de CMtroverde, Triacastela e G1111tin (Monte da MedCL), º" nas moitas hermidiñas ergueitas noutros ltt­gares chamados dese xeito e que non son ¡JOrroquias i en montes con outro apelativo como o Faro de ChantadCL onde Xohán de Requeixo puxo as es­cenas das súas "cant-igas de amigo".

Na refenda afonsí atopamos ese contraste de piedade e de festa, de relixiosidade e de erotismo que nos amostra a nosa 7,oesia medieval "de santuarios" e que inda perdura hoxe nas romarias aldeáns. ·

No breve ensaio que adiquéi ao tema, lembraba, a par desta cantip:a, de ambente valleinclanesco, unha descripción que se atopa noutra, a 351, que re/rexa un pareUo ambente festeiro, nun santuario galego:

,En a ssa festa d' agosto, muy gran iente ven alí, por oir tochrl-as oras et é costum' assí que trageo í -pan e vio en carretas, ct <ben í o dan, f)Or seu amor d' ela <1 quen o quer receber. Ond' aveo, non ha •muito tempo que s1 í ajuntou -gr<1n ,gent' e aquela festa e cada uuo tiuñou en fazer grand' alegria: quen soube luitar, -luitou, e quen soube chacotares boos, ! os .foi dizer, outros ar corrian vacas '<¡Ue fazían pois matar q ue cozian en caldeiras grandes e íanas dar a probes que as comessen ...

A cantiga que traemos a esta escolma non refire unha gracia sen6n un castigo. O que recibe o escudeiro rixoso que ve unl,a moza, préndase dela, quer forza/a, persíguea deica a eirexa e, como a xente lle pechara a entrada, comenzóu a couces e qued6ri tolleito e sen slio, a pedir polas portas.

Non somentes as colleitas de "exemvla", sen6n os marioles, recollen na­rracións de castigos. Nas propias Clmtigas afonsíes atopamos temas desta xenia er> trinta miragres; pola meirande parte van seguidas dunha miseri­cordiosa perdoanza.

Respondendo ao ambente festeiro en que se desenvolven os feitos e ao mooimento axitado ,la acción, a melodfr,•é ,m/w. "tonada popular", a métrica ze¡elesca percura, cun ritmo trocaico combincmdo co binario, un aire xogoraL e levián., alternando versos endecasílabos con pes quebrados, ck acento oxí­tono salvo o segundo do refrán máis acougado.

-37-

317

[E 317 To 81 F 92)

Como Santa María se vingou do escudeíro que deu couce na porta da ssa eigreja.

Mal $$' á encl' achar que» quíser de$011rrar Santa Mar-ia.

5 Como s'acbou, non á y mui gran sazón, en Galiza un escudeira>< peón

que quis m,ti folón brita,la cigreja con felonla.

• [MJal $$' ó end' achar ...

10 Santa Mru;a a hcrmida nom' á .. do Monte, porque en fogar ~lt' est:I;

e foron a1á de gentes entóo mui gran romaria

[ M ]al ss' á eml' achar ...

15 [.En -hiía .festa, •per com' cu aprend(, de meant' Agosto. E pois chegóu y

gran gent', e des ( começaron a têer sa vigía.

Mal si á end: achar ... ]

20 O e.«:udeyro que vos dixe chcgóu e viu hua moça, de que ssc ,pagóu,

que forçar cuidóu; mais ela per ren non llo conscntía.

Mal si á enil ocliar ...

25 .E tr.wando dela cuidou-a forçar; -mais proug' a Deus [e) nono pod' acabar,

ca foi -11' escapar e fogind' à eigreja sse collya.

Mal ss' á end' achar ...

30 Aos •braados a gentc recodyu, e a minya merece lles ,pediu

que daquel que viu a quisessen ¡:uardar de ssa pcofía.

Mol ss' á .enil acJwr ...

- 38-

35 As -gentes, temendo de íles vfu mal, foron sarra-las portas •logo sen al,

e chamando: "Vaf, Madre de Deus, ca mester nos sería."

Mal ss' á end' acliar ...

40 O escudeiro, tanto 9ue viu .fugir a •moça, foixou-sse depos ela ir

dizendo: "Guarír non rne podes, rapariga sandia."

Mal ss' á end' achar ... .

45 E quando as ,Portas sarrodas -aoh6u, 'Per poucas que de sanna sandéu tom6u,

e tlogo jur6u que a couces toda-las •britaría.

Mal si á end' ,achar ...

50 Como era atrevudo e sandéu, quis aca•bar aquelo que ,prometéu,

e o ,pe ergéu e en-a ,porta &ran couce dar ya.

Mal ss á encf <ichar ...

55 Mais aveo,11' en como vos eu diréi: britou-xe0II' a perna, segund' apres' ey,

ij>er 'Prazer do Rey, Fillo da Virgen, a que desprazya.

Mal ss' á end' achar ...

60 E d'al ,11:aveo aynda muy 'Peyor: esmoreceu <.'On coita e con door.

e Nostro Sennor sen tod' aquest' a fala lle tollya

Mal ss' á end' acliar ...

65 En t-~1 guisa, que pois nunca disse ren ergo "ai, Santa Ma ria.'" E des en

tolleit' e sen sen vivéu gran temp' e per p0rtas pidía.

Mal ss' á e,u/: llcha,· ...

- 39-

•

~ • ,1 ( • • .. , • .... , u J-'I Br r I@ J I J J J IJ

~¡. g,;---:--m•I te • l oa brl - bl - .\ J•

·n • , • ,. t, ,... \ 1 • , '@f¿_, ulJ

-._

I@ 1, J 1 J. 11 f' rr J • {.(lol IJ"Ó ,,,,, 4 • t4tlr ... Saa.t• )h . r\ • a

, ,... \ 1 • , •

~ ri' Q l @J J l J dv Ml)n • te, por que

• • r

• ,

•• • • .. , •

IQJ

• "º , .

• . , fl

11 J J l@I ,] 1 .. COD ft • !o-at •• • ,.. •

"" • ,,

J 1 r J JI.J JJ

-..:,.., J 1

2 • ), (

• btr. t»l•dll . ... ;,

r.- • .._, • .... , • , • V tf' Br t+QJ ;I ( , ulJ JIJ ;l{f!J

·n •

• ,j [g¡ J 1

-40 -

SANTA MARIA DO VISO SANDA UN AZOR

Dende Vo/mar a 1\lettma1111 identificase estt1 Santll Marfa do Viso ca parroquia galega, "que ;az c,i hiia altura", ,u, Peneda, e11 terras de Ponte­vedra, perto d« foz do río Verdugo, antre o solar dos Soutomaior e o "Ul/6", señoreado no medievo ¡io/o castelo de Luto.

C-aberia, nembargantes, caidor en Viso do A/cor ou nos Visos de Toledo, de C6rdoba. "O cabaleiro dono da ave curada pola Virxen seroía ao Rei, exercendo no seu nome a xusticia, o azor dérallo outro señor 'natural' d'Estremadura". Viax6u do Viso a 1·011ro (Toro). A visita ao santuario fíxoa "no tenpo quanáas oilias vendimian•.

A car6n das moita, cantiga$ que narran curaci6ns e rexurdimentos de homes, mulleres e nenos, ésta c6ntonos a c11raci6n dun azor. Como a "do­neziña" da cantiga 354 011 a "muleta" da 178, eiquí é un a11imaliño de Deus o que recibe a benfeitoría da Nosa Señora: un azor que valfa 11,i tesouro: "Pillaba garços, e àades e betouros ... " e amostrara as SÚ/IS lwbelencias diante do propio Rei. E11/erm611 o ave e<1z1ulora, levouna o dono ao Viso; seguia doente, no,i queria comer, inclwba, andaba co /}escozo torto, como se fose morrer axi/ia. E11t6n o cabaleiro fixo facer 1111 azor de cera, 1111 destes ex­votos que con tantas figuras sig11e11 oferecé11dose nos nosos santuarios, re­·petindo formas xa us111/as hai dous mil anos.

A Virxe, en/611, ate111leuno. O azor recobr6u a saúde. As penas mudadas eran "atan ben coorada.t que ¡ior ren non ¡ioderían taes pintar de pintura•.

P.ste foi o "mui fremoso" miragre da Virxe do Viso.

Metro usual, de refenda, rimando o coarto verso da cstrofa co refrán. Tonada moi belida, c,1 ritmo binario.

- 41-

352 [8 352)

Estâ é como Santa Maria del Viso guarfu ííu açor dun cavateiro.

Fremosos miraores mostro I a Madre da fremosura e grandes, ca "% verti,de I elo mui gran Deu.s sen mesura.

5 DesC un <fremoso miragre I vos direi, se m'ascuitar<les, que ,few Santa Maria; 1 e se y menºtes .pamrdes, ,por mui grande o tcrredes I quant' en ele mais cuidardes, e -veredes com' a Virgen I á poder sobre natura. Fremosos miragres mostra l a ,\fadre da fremosuro ...

10 Aquest' a un cavafoiro I conteccu que vassal' ern dun fi. de rey, e por cle I fazia jostiça ifera, e que ííu açor mul ,bõo 1 -híía vegada ·lle dera que fora dun cavaleiro natural d \Estremadura. Fremosos miragres mostra I a Madre da fremosuro .. .

15 Est' açor .fillax<t ,garças I e ãades e •betouros e outras .prijões muitas; 1 e nen crisdhãos nen mouros a ta,I açor non avian, 1 e <lavan de seus tesouros muito por el que llo d~e. 1 Mas non avia en cura Fremosos miragres mostrC1 1 a Madre da fremosura ...

20 O ca,valciro de dar-llo I nen sol por aver vende-lo; mais avia 'VOOntade I d'ante seu sennor trage-lo, porque snui mais d'outra cousa, 0 1 ·lle 1>razeria d'ave-lo ante ,que o aver outre I ou perde-do per ventura. Fremosos miragres mostra ! a 1\•fadre tia fremosura ...

25 :E el con el cada dia I muit' a ssa caça andava e quantas aves podia !lllar, con cle fillava; 1>ero foron •ben dous anos I que o açor non mudava, e o cavaleiro avia I desto 1_>csar e tristura. Fremosos miragres mostra ¡ a Modre da frcmosura ...

30 ~ meteu muitos dleiros I en Jle fazer meezy,as, que nulla ren non va-lveron; 1 pois no tenpo quand' as vias vendimian, foi-sse con ele I aa Sennor das Reynnas a ssa eigreja do Viso, 1 que jaz en <hila sltura. Fremosos miragres mostra I o Maclre ,la fremosura ...

-42-

35 E qunndo chegou a Touro I ouv' outro ,gran desconorto do nçor, que non queria I comer e tal -come morto era, e o bie' ynchado I muito e o colo torto, di~endo todos: "Mort' éste I se ~le dous dias atura." Fremosos miragres mostra I a Madre da fremosura ...

40 O cavaleiro°'de çera I fez log' •hun semeUança do açor e .foi con ela, 1 avendo ,grand' csperança ena Virgcn groriosa I e ereendo sen dultança que seu açor lle daria I viv' e são sen ilaidura. Fremosos miragres mostra I a Madre da fremosura ...

45 E foi-ssc logo con ela I quanto .pod' ,aa eigreja da Virgen ·Santn Maria I que é ibêeita e scja, que ll'amostrou essa noite I mui gran merece sobeja, ca tornou o açor são I e a el tolleu loucttra. Fremosos miragres mostra I a Madre da fremosura ...

50 E demais fez-11' outra cousa, 1 que ,as penas que mudadas ante aver non ¡podera, 1 ouve-as <logo deitadas e meteu outras tan ooas I e atan ben cooradas, que per ren non poderían I taes pintar de pintura. Fremosos miragres mostra I a Madre da fremosura ...

55 •Esto .fez Santa Maria, 1 'Madre do que formou suso os ceos maravillosos I e ar pos a terra juso, q ue rniragres mui fremosos I foz senpr', e á-o por '\ISO,

,por nos fazer ben c[re]entes I e ¡?uardar-nos de loucura. Fremosos miragres mostra J a Madre da fremosura ...

- 43-

, .J , \ , , , ·n ·n , , "' E,,3$,,,.3,$~-• ª ,~·r tr 11 U91J .1 Ir fr.l\-O e1 IJ .QI

fl', .. ,no - .s,.u .,,., - rtt-&rts •oi-tra a. /ilo • dr, do

, , ,., ... .J ,._ , , 11' ,, ., .J i ...

f J 1 • 1 rJs1 [? D IJ ,1 1 F 3 1 J Ir J Ir eJJJ r r

ri - a; el •• 1 ..,. - le& p~ .. n.r - des, por mu1 ton-do

,, ¡ •n ·n, , ... .., "' ,r--J .l I r r¡'l'ti J ulJ u g J JJ 10 o ter-re-de~ qu:a.nl' oa o - le ma~ coi - du •

,, , ... IJ·fr LrJ dei,, et VO -

, ♦•• , , , ·n ·n , ~ r1 eJJIJ .i Ir m·tg i1

ro-dee com' ~ Vlr-gen po -der

-44-

DOUS MIRAGRES UNIVERSAIS QUE TAMEN TEÑEN LOCALIZACIÓN

GALEGA

A MONXA REFUGA SUPRIDA PELA VIRXE

Est<, leerula, de longo espallamento, está, tamén, afincada na nosa Terra, en Compostela, 110 Convento de Santa Cio.ra. A localización en Ciudad Real. dun manuscrito de Lope foi tachada na impresión da obra. O tema da monxa fu,·itioa do convento a quen <• Nosa Señora salva da deshonra era grato a El-Rei. pois nas Cantigas recolléu catro feitos somellantes: nMa e ,u,s 55, 94 e 285. Eiquf a Virxe toma a figura da tesourefra que fuxe co seu amante; cando retorna sabe, abraiada., que ninguén a botóu en falla.

O miragre figura contado, por primeira vez, antre os que recolléu no "Dialogus míraculormn" Cesáreo de Heisterbach, que o conta como acae­cido fada poucos anos e dá x<1 o 11ome <la monxa, Sor Beatriz. As vfas ,lo co11ecimento das obras de Cesáreo 7JOr Afonso X foron asinaladas ,ios tra­ballos de Ferreiro Alemparte. A leenda inzóu axiria, e11tró1L nos tres grandes marioles romances versificados: as "Cantigas", os "Miraglos" de Berceo e "Les Miracles de la Sainte Vierge" de Gautier de Coincr¡. Recolléronna Etiemie de Besançon, as "Vies des Peres", llarol<i, ]. Maior, 'Wright, Mielot, Isnard, Robert. A Beatriis e Gysbrecht é obra sobranceira na ¡>oesfa fla­menc<• do XV. En Polonia acolleuna como histórica Bzowio. Ven na colleita Adgar, nos "Miracoli delia Madonna", e nos "Eximplis" cataláns.

Son moitas, importantes, as derivacións serodias, dende os séculos de ouro das letras casteláns. Refírenna Bernabé de Montalvo e Juan de Casta¡ena. Na nove/a aparez en "Los Infelices Amantes" do "Qui¡ote" de Avellaneda. Entra no teatro con "La b11e11a g11ard<1 o la encomienda bien guardada" de Lope; o auto sacrament.al "La Abadesa del Cielo" de Vélez de G11evara, e "Só/o en Dias la confianza" de Rose/.e Ni,io.

O tema ten unha re,;iviscencia xerlll dende o romantismo: "La Li!9ende de soeur Béatrix" de Ch. Nodier (1837) t-raducicla ao castelá11 no 1854; Mar­garita la Tornera" de Zorri/lt, (1840); "Beatri-z la portera" ,le Aro/as; o drama de Fernández $/iaw, con m1ísica de R. Chapí, do mesmo tiduo que a obra de Zorrilla .. . Corresponden á corrente simbolista: "Soeur Beatrice" de M. Maeterlinck (1900); "De S¡1roki van Beati-riis" do holandés P. C. 8011te11s, e ll versión dos irrnáns Tlwrautl nos "Contes de la Vierge".

Antre os traballos sobre as orixens e o espt,llamento da leenda de Sor Beatriz destacan os de Griiber, Mussaffia, Cotarelo Valledor e Guiette.

A melodia desta cantiga tense gabado como tópica e pouco com1ín. Pode vir do acervo popular.

-47 -

94

[E. 94; To, 311

Esta é cómo Santa Maria serviu en logar da monja que sse foi do mõesteiro.

De vergo1111a nos guardar punn:<1 tod<1ofa

5 e de falir e tf err<ir a Ví,gen Marfa.

E guárda-nos de falir e ar <¡uer•n◊S encdbrir quando en erro eacmos;

10 des I faz-nos repcntir e a emenda ,viir dos pecados que fazemos. Dest' un mir~gre mostrar

en .hu' a:badía 15 quis a Reynna sen par,

santa,, que nos gula. De vergonn11 nos guafllor ...

Hi:ià dona ouv' aH que, per quanf eu aprendí,

20 era meninna <fremosa; demáis s:ibfa assí ·teer ssa orden, que ni• hiía atán aguçosa era d' í :aproveytar

25 quanto máis podia; e porón ~le foran dar

a 1esourería, De vergonno nos guardar ...

M0i-lo demo, que ¡prazer 30 non ouv' en, fez.lle q uerer

tal •ben a, un cavalci.ro, que lle non dava lezer, tro en -que lli fazcr que sayu do mõestciro;

35 mas ant' ela foi !eixar chaves, c¡ue tragía

na cinta, ant o a1tar da e11 que crija.

De vergonna nos guardar ...

-48-

40 "Ay, Madre de Deus", entón diss' ola en ssa razón, "·l~ixo.vos est' encomenda, e a. vós de coraçón ro' acomcnd'." 'E foi-ss·, e non

45 por ben fazcr ssa fazenda, con aquel que muit' amar

máis ca ssí sabín, f. 136r e foi gran tenpo durar

coo él en folia. 50 De verg[ o Jnnll nos guardar ...

E o ca valeyro ícz, poi-la fovóu dessn vez, en ela fillos e (illas;

mais J.a Virgcn de bon prez, 55 que nunca '.lmóu sandez,

emostróu 'f maravillas, que a vida estl'iyar

lle fc-¿ que fazin, por en sa claustra tomar,

60 í1 ante vivia. De vergonno nos guardar ...

~ ais cnc¡uanf ela :1ndóu ron mal sen, quanto lei.xóu aa Virgen comcmdado

65 ela mui iben o gua.rd6u, ea en seu lognr entróu e deu a todo recado de <¡unnt' ouv' a recadar,

que ren non falia, 70 segundo no semellar

do quenn víia. De vergo1111a nos guardo, ...

Mas pois que ss' <1rrepentlu a monja e sse ,partiu

75 do env(1lciro mui cedo, nunca coméu nen dormyu, t ro o mõcstoyro viu, E entróu en él a medo e fillóu-ss' a prcguntar

80 os que connoda do estado do <Jogar,

que saber quor1á. De vergonna nos guardctr ...

-49 -

Dissérom-11' entón sen al: 85 "A1badess' a vemos tal

e ipriol' e tesoureira, ca<la hiia delas Yal muito, e de •ben, sen mal, nos ,fazen de gran maneira."

90 Quand' est' oyu, a sinar ,logo sse prendia,

<p0rque ss' ass( nomear <lôn elas oya.

De vergonna nos guardar ...

95 E ela, con gran ,pavor tremendo e sen coor, foisse pero a eigreja; mais Ja Mad.re do Sennor dle rnostróu tan grand' amor,

100 -e 1><>rén ,bêeita seja­que as chaves foi achar

ú postas avla, e seus panos-.foi . .fiUar

que ante ve.stía. 105 De vergo,ma nos guardar ...

E tan toste, sen desdén e sen ,y,ergonna de ren aver, junt6u o convento

,e cootóu-lles o gran ben 110 que lle fezo a que ten .

o mund' en seu mandamento; e por 1les todo provar

quanto Ues dizla, fez seu amigo chamar,

115 que Uo contaria. De cergonna nos guardar ...

O convento .por mui gran ,maravilla tev·, <1 pran, pois que a cousa provada

120 viron, dizendo que tan fremosa, par San Jo'hán, nunc¡1- lles fora contada: e filláron-ss' a eantar

<:<>n .granel' alegría: 125 "Sá1ve-te, Strela do Mar,

Deus, lume do día." D.e vergo11110 nos guardar ...

-50-

•' • , . '

, To • • • • r- • .,

To,:u. ,.,oc .. .-,uu • , , • , • ,, • • ,I'

• E,.~ •. r.mc-.t ~►~• 6 1,'4, r.to~J-10,a-A r J ,1 J U1t,4 ,1, 'rv .J □ T,

b, l)lf' - tO•M~ "" rutr - , ,,, ,V - nno. to-d~ ~ t) • • •

? ., • 'f' ,1 • , ,, J 2

, t'

1 J. 1 r =

• • r-, • , ,) J JfGr

f• - /Ir <f

• •I

•

,1 ••

,, ~1.1.

ti dt d'tr - ro,;

, • . , , • • 1) • • ,~, u~ J J .} r

• Y/r .. g111 N• •

T , p • • • n • •I • • i '

4• ,CJ 1 • ,

y

J, 1 t f'

• ·n J Q

• ,, • , J

,, 1

-,; •• E Rta.tr - da ••• de fa - llr el " ,.. • r- • • • ·n , •

r r?r½ J I J J --. , ,, J J

• .. ,

.J

= .. r <IR - co .. brtr f!n u - ro

• , r

.. , lf

du

r-1 • , ,~ •• J J .J J --1, d .. .,.

J • "11 • ,, J El J 1 ,)

DOt ro - pen .. llt .. , • • J

e::: i .::,:;: .. ca-doe quo

-51 -

•

''J • •

, ,

, .t

J I J.

•

r

• • , ,

J I il, ea - e

e - s:nea .. , , 1• •

•• •

,li • s

1 r

,, •• ,)_

mos¡ , •

J J d• ,t .

• , ,)

O'e,a• ou

1

1

T, o • • r 2 • I

• • r- • . , .. , • • •• .¡ ,. , • , • ,. , • • "' .,. ,. 4~ 2 •

,l J li, J ,l 1✓ , J J J J J J J f, - =

ml . ra .. g,c -·. hU •• ... o. - ba. di " • • To n • • • ,.. • ,, ·n • • , T• 2

• , , • , • , . ·n • , • ~ g .J J ,çrn. «·

1 , t J J ¡¡.i~I J ti• r = r 4011 • Ro. y - iaoa ••• pa,, ··~ . ,~, que • •• ,, • • • ,, • , , , "1\ ,~ . «

,1, 1 r J j J J J ,]. ' 1 4 J J = •• /)1 l'tr go .. nr.o .. , tu'1r . Jar pu . ""ª

Ró'I'UL06 DAS MINIATURAS

como hila mon)a comendóu as chaves e o áblt.o a santa Marla. Cómo a monJa sse $8.}'U do mõestelro con un cavate1ro.

f 1 ,C J gu1

• • •

J LJ ~

'º .. d4

Cómo santa Maria s.ervla no mõesteiro en loga.r da monja que sse rora.

• 1

Cómo a n¡onJa tomõu a o mõestelro e flllõu a preguntar do estado do Jogar. Cómo Santa Mar!a gardõu a a monJa as chaves e o áb!to e llo deu q11ando vl!O. Cómo a monJa tez vyr ant'o convent<> seos fillos e seu amigo que conta$.S'O feyto.

-52 -

O MONXE E A PAXARllvA CELESTIAL

Nesta "cantiga" acóllese unha mirración que fai parte do acervo uni­versal dos relatos exemplares. Mostra o contraste antre o tempo e a eterni­dade, •perante unha a,wloxía m1i.sical; os séetilos fuxe,i como un instante: 1111 monxe pasa trescentos anos escoitando o cantar dun/ia ·paxar-iña do ceo.

E,i Galicia localízase no mosteiro pontevedrés de Armenteira; o prota­gonista é o Abade Ero; no mesmo lugar sitríase a cantiga 22. Cóntase tamé,i de Leyre e Vilar de Frades. Unira das máis antergas fixacións é a de Affli.­geri, no Brabante.

O relato afírese ao vizaso co,u:unto escatolóxico das visións, imaxes, pro­bas, testemuñas de viaxes ao Paraíso e ·das leendas de sobrevivencia, e de retorno dos durmintes.

A redacción máis vella é a de Mclllrice de Sully (morto no 1195). Outras débense a Jacques de Vitry, Oclo de Cl,eritón e anónimos do Xlll. Des-póis de Afonso X, recolléronno: Bozón, Sánchez de Vercial, "Speculum Exem-11lorum", Bromiardus ... Ten moitas e moi xurdias derivacións /iterarias, mesmo como conto profano. Erasmo adicou/le un "Diálogo"; Bernardes em­pregouno, como tantos out·ros pree~adores, nun dos seus sermóns. I nspir6u poemas de U/ilan, Schiifer, Longfeffow, Washington ln;ing, Pecontal, Lopes Vieira, D'Ors ... Antre os poetas galegos que o glosaron ten un ¡iosto cimeiro Valle-lnç/án co fermoso libro "Aromas de Leyenda". Tamén inspir61i v1rsos de Cabaníllas e un camentario de Castelao.

Adicáronlle monogmfías ás orixes e dif1i.si6n do tema, Nunes, F. Muller e o autor desta escolma.

Pra contar o milagre, escolleuse na cantiga 103 unha métrica máis co­rrente, ca partietilaridacle de que estrofa e refrán oferecen ritmo distinto e melodía variada.

-53-

103

(E, 103; To, 931 Po!. 147v

Esta é cómo Santa María fez estar ao monge trezentos anos ao canto da passarya, porque lli pedia que lli ,mostrasse quál era o ben que avian os que eran en

Paraíso.

5 Quena Virgen ben seroirá I a. Par<Jf}so irá,

E dll'quest' uo ,gran .miragre I vos •quer' eu ora <:<>ntar, que fezo Santa• María I por un mooge, que rogar-Jl'ia sempre que llo mostrasse I quát ·ben en Paraíso á,

Quena Virgen ben se,·oirlÍ ...

10 •E que o viss' en ssa vida 1 -ante que fosse morrer. •E porend' a Groriosn I v~-des qué ·lle foi fazer: fez-lo en1rar eu 'hiia Orta I en que moitas VC'/4CS ja

Que1111 Vírgen ben seroirá ...

Entrara; m<1is aquel dfa 1 ,fez que híia font' acbóu 15 mni crara e mui fremosa, 1 e ca-b' ela s'assentóu.

E ,poi.s l:wóu mui ben sas mãos, 1 diss': "Ai, Virgen, qué será Q11ei1a Virgen ben se,·viriÍ ...

Se veréi do Parayso, 1 o <¡ue ch' eu muito ,ped(, algún ,pouco de seu viço j ante que saya daqu í,

20 e c¡ue s:ibia do c¡ue ·ben obra I qué galnrdón averá?" Q11ena Vir¡zcn ben servirá ...

T,10 toste que aca'bach I ouv' o mong' a ornçón, oyu •hua .passarinna I cantar log' en •an bon son, que sse escaecéu scendo ! e catando sempr' alá.

25 Q11en<1 Virgen ben scwirá ...

Atán gran sabor avia I daquel cant' e daquel dais, que grandes •trezentos anos I estevo aS$I, ou máys, cuidando que non estevern I senon pou<:0, <:<>m' está

Quena Virgen ben servirá .. ,

30 'Mong' algua ve-¿ no ano, 1 quando sal ao vcrgéu. Des ¡ foi-ss' a ,passnrinna, 1 <¡ue foi a él mui greu, e diz: "Eu daQt1í ir-me c¡ucro, 1 e., oy máis <:<>mer querrn

Quena Virgen ben servirá ...

-54-

O convent'." -E foi-sse logo j e aoh6u un gran ,portal 35 que nunca vira, e disse: 1 • Ai, Santa María, vwll

Non é est' o meu ,mõesteiro, 1 1>ois de mí qué sse fará?'' Quena Vir¡¡en ben seroírñ ...

Des i ell'tróu na eigreja, l "e ouveron gran pavor os mooges quando o viron, 1 e demandóu-11' o prior,

40 dizeod': "Amigo, vós quén sodes 1 0\1 quó <buscades acá?• Quena Virgen be,. seroir-6 ...

Diss' él: "Busco meu ~bade, 1 que agor' aqui ·leixéy, e o prior e os frades, 1 de <¡ue mi agora quitéy quando f 1ú a aquela orla; 1 (i .seen quén •nÍo dirá?"

45 Quena Virgen ben servirá ...

Quand' est' oyu o abade, 1 téve-o por de mai seo, e outrossí o 001went-0; 1 mais des <1ue souberon ben de cóm-0 fom este foyto, 1 disseron: "Quén oyrá

Quena Virgen ben seroiró ...

50 Nunca tan gran maravilla I como Deus por este foz polo rogo de ssa ·Madre, 1 Virgen Santa de gran ,prez! E vor aquesto a loemos; 1 mais quéna- non ioará

Quena Virgen ben seroirá: ..

Máis d'outra cousa que seja? 1 Ca, par Deus, gran dercit' é, S5 -pois quanto nós 11e pedimos I nos dá seu Fill', a fa .ffe,

,por ela, e aqui nos mostra I o que nos depóis dará' ". Quena Virgen ben seruirlt.' ..

RôTULOS DAS MINMTURAS

Cómo u,n monge rogava .sempre Santa Maria que lU most.rass•o ben do paraíso. Cómo o monge entróu na ort.a e aehóu bOla mu1 trem~a fonte. Cómo o monge oyu c:,,ntar bua pa.ssarya e e,;teve cee anos a! son dela. Cómo o mon,ge se mara.vJllóu do portâl que él non !eixara feyto. Cómo os mong:es non o conocian e él con~ullls tod'o feito como n•a~era. Cómo él e todo los outros monge,; loaron multo santa Marta.

-55 -

to •"• •

b; ! 111

,,. ~ .,, b'I "' •': )' ' . , ~

, - rJ ·• V . ,.._. • 'f' ... , To,sa, r. ,~o it~6

Et, 103, f . ll7V

E,. 103, r. 112b.c 1 6 r r I r 1 r I J ,CJ '1 1 J J J '-..:....-'

Qutn o

T• • n r• r• •r• Za • n r• ••• • r•

• " r• •.• • r--=i: • 33!~. J J) J J I J J ~ J o

Yir - gm l,u,

., , ,. • J • .J • • J • r·

,). r

1 J [} 1 J J J .._.

ro,

.._. '-L a pa • r~ - !/ - so I ,a. E d 1a· - qDe&t1un ~re.o m1 -• , , • 1 • r- • 1 1 • 1 • r-

>:' r· J J ' 1 J t J I J J J I J &3 1 J 1

1 I J gJ I J J J 1

• 1

J ;.g •• M,, . ,) ., V • 1,o• •1

f Or -1 .. .,, - pre

él.1 o

• ,, • 1 Y'

1 J J , 1 L4 J ri - a por uo

N • 1 ,.... • .,. ,.... • ,r

lr2 r 1 J ,U quo lle mos -

ra coo - lar, que te z.o San -

• r· 1 J 1 J t_ mouge,

r- ,1 .. • •• ,111

que 'º gar

• I" r- ,.. • n •> r• ... • "•<!l r- •••

.,.. .. .. ll'i

• r• • r-• r-

.

IJ J 1'15 JJ;;IJ1JJtJI '-' . _, . qu.al ben en p~ ra-i&1 lra21 - so

• ~I(!)

a

., ,, ,, J. ••

-56 -

1

DOUS MIRAGRES DA PELERINAXE A COMPOSTELA

O RO.\IEIRO DE SANTIAGO QUE SE FANóU A NATURA

Na cant.iga 26 J'rcsénl/1sc en eslrofas e melodia ch1U1S ,lo S(lbencia lírico un "gran mirogr<1 do C"miño de Santiago, que axunta os grand<IS temas da fidelidade á vida C<1st1& 110 comi,ío, da a11tom11tilaci6n como 7,ectJdo, de Santiago como obogotlo de/C1l$Or no tribunal da alén-vida e da Virxen como árbitro, frente lis cstrucias do 1lemo, que tentara ao rom611 ¡,resentándose na figura do A-p6sto/o.

A refenda ten orixe cl11nlaccnse. Un/10 dos ¡1rimciros oersi611s apela 6 testemurw de S011 litigo. C11alterius de 8enevento adico11lle oo miragre 1111

poema no séc:11/0 XI. C11ibcr1 de NogenL d6a como escoiloda a 11n monxe chamado Joffred,tt. O • Libcr Bcolí Jocobi" ap611 a ucrsi611 que recolle a San Anselmo de Co11torbery. En Berceo alOfJo 1111 redactor diserto, pagado dos pormenores, que 11011 furta a noto fJico11te nin os valores dialécticos.

O fallo arbitro/ ,la "Virxcn-x11ez• resolve, co volta 6 vida, o woblema de arrincar/le oo demo 1111/,a 11/ma que xa estaba en ¡xxlcr 8611.

A redacci611 do Calixtlno oferece, a11tre os seus valoras 7106ticos, os des­cripciéns de Santi<1go e da Virxe tal. como se ¡1tcsentara11 tio peregrino na visi6n do xuiclo, que se celcbt11 ""'' 71rado de Roma, porto da e/rexa de San Pedro. No códice do X/V tios "'Mírogres ,lo Santiago" está vertida ao :(alego, a11q11e /a/tosa d1111 1111aro cse11cial.

Na stÍll sobric1latle, a canti1,11 afo11si tlá11os unl,a ,lnt mó/4 belidas ver­sló11s.

Da importancío que se a¡mxo 011 Compostela aos dous "grandes mira­/!.'es" dá ideio o feito ,le que $C cstabrecera no século XII un11a festa ¡ira co11memoralos.

Supónse que a to11oda do que c/1am611 Spanke "erweitcrtc oírcl11i" ("en• sanchado~), en ritmo tcmario, 6 1111h11 ,ú,s compostas, 11011 das recollidas do acervo preexistente. Novo, airos11, marcial, ten. some/lanza cos cantos de ca­mino ... F-sto melotlía -di An¡l.lés- es otra tlemowacíó11 e/e l<t gran oorie­dad ritmica q11e fip.ura 011 el re11ertorio de los ca,1tigas, varlc1lad que seria difícil ... lwllar e11 los repertoríos europeos".

-59-

26 (E. 26: T O, 24] Fols. 39v y •o r

Esta é cómo Santa Maria juigóu a alma do roméu que ya a Santiago, que sse matóu na carreira por engano

do diabo, que tornass' ao corpo e lezesse peedença.

Non é gran cousa. se sabe 5 bon ¡ogzo dar

a Madre elo que o mundo tocI á de joigar.

Mui gran ra,,ón é que sabia dereito quen Deus troux' en seu co,p· e de seu peito

mamentóu, e dé! de,peito 10 nunca foi fillar;

porén de sen me sospeito que a .q uis avoodar.

Non é ¡(ran cousa se sabe 15 bon ¡ogzo dar ...

Sobr' esto, se m'olssedes, dirb dun joyzo que deu Santa María

por un que cad' ano ya, com' oy contar,

20 a San Jam' en romaria, ¡porque se foi matar.

Non é gran cousa se sabe bon ¡oízo clor ...

Este roméu con bõa voontade 25 ya a Santiago de verdade;

pero desto foz maldade que ant' albergar

foi con molle, sen ·bondade, sen con ela casar.

30 Non é gran couso se sabe bon joízo 1/or ...

f. 40r Pois esto lfe;,,, metéu~e ao c~minno e non sse mãefestóu o mcsc¡uinno

e o demo mui festinno 35 se ,te foi mostrar

máis •branco que un nrminno

-60-

,polo tosi' enganar. Non é gran cousa se sabe bon ¡oízo dar ...

40 Semellança ,fill6u de Santiago e disse: "Macar m' eu de ti despago,

a sa,lvaçón eu cha trago do que fust' errar,

,por que non caias ,no ·lago d' inferno, sen du!tar.

45 Non é gran cousa se sabe bon ¡ofzo dar ...

Mas ante farás esto que te digo, se sa-bor ás de seer meu amigo:

50 -t<l'lla o que -trages tigo que te foi deytar

en ,poder de cemigo, e vait-te degolar."

Non é gran cousa se sabe 55 bon ¡oizo dar ...

O roméu, que seu d6vida- cuidava que Santiaj¡' aque1o lle mandava,

quanto ·lle mand6u NICll:wa; .poi-·lo foi ta·llar,

6-0 •log' entón se degolava, cuidando •ben obrar.

Non é gran cousa se sabe bon ¡oízo dar ...

Seus companneiros, poi,lo mort' acharon, eõ por non lles apõer que o mataron,

,f6ron-ss'; e .Jogo chegaron a alma tomar

demões, que a le"aron mui toste sen tardar.

70 Non é gran cousa se sabe bon ¡oizc dar ...

E ú passavan ant' híia capela de San Pedro, muit' aposta e befa,

San J aimes de Con,postela 75 dela foi travar,

dizen<I': "Ai, falss' alcavela, non .podedes ,levar

Non é gran cousa se sabe bon ¡oizc dar ...

-61-

80 A a:lma do -meu roméu que ,f;JJnstes, ca por razón de ,mí o enganastes;

gran traiçón y pcnssastes, e, se Deus mºanpar,

,pois falssament' a ioostes, 85 non vos .pode durar."

No,1 é gran cousa se sabe bon ¡oí::o dar ...

Responderon os dcmões louçaos: "Cuj:a est' alma foi dc-t feitos vãos,

90 1)0r que somos •ben certãos que non dcv' entrar

ante Deus, •pois con sas mãos se foi desperentar. •

Non é gran cousa se sabe 95 bo11 ¡olzo dar ...

100

105

110

115

Santiago diss' : "Atanto faç:,mos: pois nós e vós est' assl rezõa·mos,

ao jo9zo vamos da que non á par,

e o que julgar façamos fogo sen alongar.''

No11 é gran co11sa se sabe bon joízo dar ...

•Log' ante Santa :-faria veeron e rezõaron quanto máis .poderon.

Dela ta<I joíz' ouveron: que fosse tornar

a alma onde {t trouxeron, ¡por se dep6is salvar.

Non é gran cousa se sabe bon ¡ofzo dar ...

•Este joyzo fogo foi comprido, e o roméu morto foi resorgi<lo,

de que foi pois Deus servido; 1nas nunca cobrar

,pod' o de que foi .falido, con que fora peccar.

No11 é gran co11s11 se sabe bon ¡ofzo dor ...

RôTULOS DAS MINIATURAS

Cómo Santa Matia mnmentóu Ihesu Cbrlsto seu fillo do seu peito. Cómo o demo parecéu a o roméu en forma de sanctlago no cam.rno. Cómo o roméu cortóu ssa natura e $C degotóu per consello do demo. Cómo sa.nctlago quls tmar a o demo n alma do seu ro.méu. Cómo SancUago e o derno veneron a Jolzo snte Sancta Marla poli.\ alma do roméu. Cómo o roméu resurgfu ""' manctato de santa Mana.

-62 -

.-.,- ,_,_ : -...- ---.-. : N1 A' 11' A• 11 f tO : ¡10 ¡ fl o• ., o•: .. , ,. : ,. .. , : To ♦ ♦ 1) • ♦ ., n r- • I • ♦ • ., , ·n ·n , , , , , , ·n ·n , , , , ,

IJ i J 1 J J -- j ' 1 J J lg 1 J 1

, ·n ·n , ) , , , ' 1J;1JJ 1Jh1J i 2'I

d'el de~ - pti - l: lt, • • cotp'i e do s tu pc\ to ma.-mea- tou, ct , , . . , , OYn- ca. foi ti - U.:u ¡ po, .. en do aco coe

J 1;. {8 L1 J 1 , ·n , • , , , , n •

) j J J lg IJ J IJ --·n ·n O IJ 1

, , , ' g I J J

, , 1 g .1 1

~ .von - d:\t, Nun¡ ~ran ,iu - Jo J(J - " '

6c• ,.. -, .... , •> , .J , •11

Fl.lliJ '¡Ci J.;1" 1 ,I t 1 1 J J

a.,, • • , . . , J l;,BYl,j , , , ,

J 1 J .J

, ;J . 11

.¡w II m 111t- <10 ro..t• ; dt ¡o .. y ... g,u.

-63-

O AFORCADO DESCOLGADO

&te é o outro dos dous "grandes mir(lgres" elo comi,io de Santiago, o do aforc1ulo que se mantivo oioo.

No • Líbe, Beatí Jacobi" recóllese como escríto polo ¡m:;pio Papa Calixto, e a¡,arez resumido na "¡,rosa• final mbroclo ¡,or Aymerico Picoud. Dáse por acaecido en Toulouse, 110 ano 1090.

P, unlta refen1/a comentada por moitos eruditos. Xúntanse nela tres li,ias naffatioas: a cio home lionrado acusado de furto por oengcmza ou cio mozo casto que refuga os tentacións da muller C(ISCulo, temo que entronco na his­toria bíblica e/e José. A segunda é a ela l11oce11cia defenclicla: un e"o rucli­cial queda, prooicle11cialmente, revisado, co supert>ioenclo do reo. A terceira é e, cio escepticismo vencido pofo probada supervioe11cic, dun anim11l morto e cociñado; é o miragre do rerurclimento ela aoe que oe11 nas oidos cios p(lc/res do monacato. A ida e o retorno cio pai do ¡,rotagonista, na piadosa viaxe a Com¡JOstela, dcm no relato xacobeo a noción cio decorre, temporal.

Na ccmtiga foi mester e,igadír os elementos marioles: viaxe a RoCC1mado,, deuoción cio pai, mediación âirecta de Nosa Señora. Aclemdls, o o/bergueiro é un herexe, aludindo aos albixenses. Non se fala ela aoe, que é unha gali,10 en Santo Domingo do Calzado e un ""'º de Barcelos onde se fixo a lcencla, con notas pintorescas: unha localidciê 110 "camiño francés", e outr(I 110 que ch11mamos "ela Rainlia Santa".

Contrlbuiron á difusión cio relato - que tamén se conta antre os de San Cil, e/e Pierre Cuillaume- o "Dialogues Miraculorum• de Cesareo de fleis­tcrbacli, o "Speculum" tle Vincent cle Beauoais e a "Lege,u/a Amea" tle Jacobo de Vor11gi11e. Na trciducción galega dos "Miragru" conséroasc so­mentes o comenzo. Outras versións, no señor de C(l11111ont, en Nico/ás Ber• trcrncl, en Lucio Marineo Sículo ... Southey aclicoullc 1111 longo poema satí­rico. Antre as clerivaciáns dramáticas o "Pcregrlnus Compostellcm us" do teatro de col crio, alemán, cio XV II I e, cio noso tempo, "La force clu 7Jenclu clépendu" e/e flenri Cl,eon.

A meloclía, semigregoriana, ten un alre litúrxico, como axeitado ao e$JX1-llamento cio tema nas ,oitos da pclerinare.

-64-

175

[E, 175]

[E]sta é di:í ome bõo -que ya con seu fillo en romaria a Santiago e enforcáronll' a 1orto o fillo en Tolosa e

Santa María deullo vivo.

Por dereito ten a Virgen, 1 o Sennor de lealdade, 5 que sobr' él se torn' o dano I de quen ¡ura falssidade.

Desto diréi un miragre I de gra-n marnvill' estranna que mostróu Santa Mada 1 ,por un roméu d' Afomanna que a Santiago ya•, 1 que ést'é padrón d' Espanna, e .per Rocamador v~.o I a Tolosa a cidade.

10 Por dereito ten <1 Virgen, 1 11 Sem,or de lealdade ...

232v

El sobre t óda-las cousas I amava Santa María, e porén •muit' ameúde 1 4le rogava e dizia que o d' oqueijón guardasse I e seu .flllo que t ragía, .pois que Madr era de Cristus, 1 que é Deus en Triidade. Por dereito ten o Virgen, 1 a Se,1110, de lealdade ...

E pois entróu en Tolosa, 1 foi !logo Jillar pousada en casa dun grand' erege, 1 non sabeod' end' ele nada; mas -quando o víu a ~ente, 1 foi e,l<le maravi.llada e disseron ao ·fillo: 1 •Dest' albergue vos quitade."

20 Por clereito ten a Virgen, 1 a Sennor de lealdade ...

O erege, que rnuit' era I chêo de mal e d ' engano e ·que muitas falssidades I Jazía senpre cada ano, ,porque aquel ome <bõo I non se fosse dél sen dano, .flllóu un vaso de prata I alá en ssa poridade

25 Por dereito ten a Virgen, 1 a Sermor de lealdade ...

·E meté-o eno saco I do .fillo; e ,pois foi ydo, foi t an toste depós eles, 1 metendo -grand' apelido que 11e •levavan seu vaso I de prata nov' e bronido; e -poi-los ouv' ãca.tçados I dísse0lles: "¡•Estad', estade!"

30 Por dereito ten a Virgen, 1 a. Sennor e/e lealdade ...

Os roméus, quand' esto viron, 1 foron en maravillados, <:a viron viir o ,baile I con seus ornees armados que os prendéu, e tan toste I foron ,ben escodrunados, ata que o vas' acharon I no sac, esto foi verdade.

35 Por dereito ten a Virgen, 1 " Sennor de lealdade ...

-65-

Tan toste que o acharon, 1 o erege que seu era •jur6u por aquele vaso, 1 e que lfo furtad' otwera o moço que o trag!a; 1 e a j<>stiça tan fera foi de sanna, que tan toste I diss': "Este moç' enforoade."

40 Por dereito ten a Virgen, 1 a Sennor de lealdade ...

Os seus ornees cruces I muit' aginna o fezeron e da coita de seu ,padre I sol ,merece ,non ouveron; e dop6is que o na forca I ante seus ollos poseron, él acomendóu-11' a alma I Mt Sennor de ,bondade.

45 Por dereito ten. a Virgen, 1 a Sennor de lealdade ...

•El foi-ss' a Santiago, 1 ú avia iprometudo; e dop6is aa tomada I oon lle foi eseaeçudo <l' ir ú seu iflllo deixar<t / morto, que fora traúdo, e foy-o muito catando, chorando con piadade.

50 Por dereito ten a Virgen I a Sennor de lealdade ...

•E ú él assi ohorava, 1 -diss' o .fillo: "Ome bõo, 233r padre, e non vos .matedes, 1 ca de certo vivo sõo;

e guárda-m' a Virgen Santa, 1 que con Deus se eno trõo, e me soffréu en ssas mãos I pcila ssa gran caridade."

55 Por dereito ten a Virgen I a Sennor de lealdade ...

Quando viu aquel coitado I que seu fill' assí falava, ¡fo¡ correndo a Tolosa I e ao ,baile ohamaYa, e ar oham6u muita gente, 1 que alá sigo •levava que visen seu fillo vivo, 1 que foro ,por crueldade

60 Por dereito ten a Virgen, 1 11 Sennor de lealdade ...

,Posto na forca e morto; 1 mas non quis a Virgen Santa, que aos maos abaixa I e aos bõos a,vanta, e o soffréu en sas mãos I que non colgóu de garganta. ,E disse: • Amigos, ide I tosto e o descolgade.·

65 Por dereito ten a Virgen, 1 a Sennor de lealdade ...

Fóron-sse log', e con eles I foi seu padr<' o cativo, con coita d'aver seu iillo; e des que dlo mostróu vivo, decendérono da forca, 1 e un cliorar ,tan e9<¡uivo lfazlan 1odos con ele, 1 que mester ouv' 9: "Calade".

70 Por dereito ten a Virgen, 1 a Sennor de lealdade ...

•E ,pois sse calad' ouveron, 1 contóu•lles todo seu feito oóm' estedera na forca I tres meses todos aeito, ú -a Virgen o guardara, 1 e a verdade do preito ,lles disse, rogando mwito: 1 "O erege mi chamade,

75 Por clereito ten a Virgen, 1 A Sennor de lealdade ...

Que ascondéu no meu saco I o vaso .per que prendesse eu morte crúa e maa; ! ,porén non quis que morresse a Virgen Santa Maria,. 1 mas guis6u"llli que vivese; e porende as loores I deste feit' a ela dade."

80 Por dereito ten a Virgen, 1 a Sennor de lealdade ...

-66-

,E :logo toda a gente j enviaron a Tolosa ,polo ereg'; e ,pois veo I con ssa cara vergonnosa, souberon di\! a verdade j e •morte 'l.'erigoosa Jle deron dentr' en un fogo, j dizéndo;ll' : "Aqui folgade."

85 Por dereito ten a Virgen, 1 a Sennor de lealdade ...

Esta jostiça tan ,bõa I a Madre do J osticeiro fez 1,>0r aquel ome ,bõo j mui deal e verdadeiro, que lle deu seu ~illo vivo, l e o ereg' ,usureiro ar fez que prendesse ,morte j qual buscóu .por ssa

90 Por dereito ten a Virgen, ¡ a Sem,or cle lealdade ... ma,ldade.

E .por aquest', ai, amigos, 1 démos.Jlle grandes loores que. sempr' acorr' os coitados j e parç' aos peccadores, e a todos faz mercees, 1 a grandes e a .mêores; e ,porend' os seus ,miragres I tan nobres .muito foade.

95 Por dereito ten a Virgen, ¡ a Semwr de lealdade ...

ROTULO$ DAS MINIATURAS Cómo un orñe e seu fillo yan en romeria a Santyago. Cómo o herege de Tolosa do l)Ou.-;aron metéu un vaso de prata no rardel do tmo. Cómo o herege foy dlzer a o baYle como dos romeos l1l furtaran o vaso. Cómo o bayle foy tras os romeos e Uls dis.se "este.de, e.stade". Cómo o bayJe fez catar o tardei do fillo et acharon y o vaso. Cómo enforcaron o fillo do romeo e Sancta Marfa o soteve nas mãos. Cómo o padre eompriu ssa romeria a Santyago e fez ssa oraç6n. Cómo o padre tomóu a Tolosa e foy veer seu fillo e achóu-o vlv'e sllo. Cómo o padre o toy dlzer a o ba,yte cóm'estava seu tmo na forca vtvo. Cómo o bayle foy aló e decéu o romeo da forca. Cómo o ba.yle foy prender o herege e connoeéu ssa. trayç6n que fez.era. Cómo deron a o here-ge morte qual merecéu pessa maldade.

•• 1111 ,, "' o': ' " , . )" :

, n , l-, I"' n I"' E 2,11s. f,232a-.o a

• E 1, 175, f.t&$6.o (:ou J f . o 1 .l filllLJ o 1

2· J .J J 1 '--' Por d, - r,/ - ,. ,,. • Ytr .. t 111, , • , u , ••• , ,, , n

*' J 1 .J J J 1 1 ffil J, 1. 2 ~ j J ) 1 1 a ~·, - nnor d, ,, ., do - "'· t•• sobr'

-67-

, L-i r- n

4 ffil 1 J J ,l J f -ti s, l ()f11' •

, • , 1 J J J.

/at • Ssl . da

r- • I , ir, r-

r-1 J J -do .

• , • y

J 1 .J •• dt

i.-, i.-,

•

J t¡Utll

UI n 1 J) JG-1#-½J

-----ju ,.

r- n ê c S 10 [JJ

di - rei un

u ""' t -!__J J '( ,¡ ffil IJ J J J J l ,l

i

...__.. "-:L..-

, J l I J

, ., , J?p./ """ G@

i

ra ... gre, dc gta,o ma - ra .. vill' , , 11! i.-, r- n r-d ê e r I U t, 1 LJ

trou San - la M,1 - ri -

i ,, , n r i

J. 1. ·,:.i f l 1 ,! ""' ºªª' que • s~n •>, , • u , '·

., , r- .. • ,.

.: LJ ffiJ I t) J J J Ll f-Jij ~

a por lu) ro - mtu d'A - le -

111 r- n r- • I

ffil 1 J J - J J - 1 1 1 •......_. ... ,3 .-. ti . a . ~· y . .,,

., 1.-, , , , n , 4 ',] IJ ~ j ¡J Q_J 1

) • 1 r ¡ I,¡ J_j@d J J J 'K, que Ct - te P, . droo d' Es . p.t - ona1 <t P" Ro . e•

\¡I' n :J • , ,, r- n ,.. • , • Ir n • , ,,

'

~ J J f J IJJ+f(s flW ¡ l IJ ¡ 1 Jffâ:d 1 ~ ::..-- + ·~ .... . dor •• . o • T,o - lô . •• a el . rl, . d'-· ·

- 68-

SETE CANTIGAS DE BURLAS DE EL REY AFONSO X

CON REFERENCIAS A PERSOAXES GALEGOS

O DESAMPAllO DE EL-REI

Don Afonso escribe esta cantíga de burlas 111m des intres en que se ato1,a soio e desasi$1ide pola súa xente. Na mesma liña están-: unha alusión 110 cantiga marial 235, as sáliras 16, 21, 24 e 26 de "Escartio e Maldizer" e o descordo 10, unha das máis fondas creación.s ela poesía galega de tódo­los tempos.

A situación deuse repetidas veces na s,ía oida: cando a campaña do 1264 11a chamada "traición nazarí"; cando as oilas refugaron prestar os seus homes de armas, polo impago das "fon.sadeiras"; na clesfeita do "feclio do lmpe­rio"; 11as revoúas dos fillos e dos nobres ...

Pra asinalar a circunstancia e fixar a fecha -Rodrigues Lapa prefire 11 ¡,rimeira- sería mester escodrifíar o oalor des nomes. Se "Pedro" ven usada como siño de indeterminación persoal -como ao decirmos un "Pedro", un "loan• calisquera.- , os aludidos serán os "galegos", os "espoñois" e os • galiñas•, é decir, os cobardes. Se a presencia de Pero Carcía nos leoo ,, coidar en persoaxes indíoídualizados, éste 71oderfa ser Pero García de Arro­niz, fígura de moito 71orqué na corte, leal, 1ior certo, ao monarca na reoolta dos infantes, oii o trovador burgalés a quen se dirixira Jolia,i Airas de San­tiago (EM. 175), cheo de medo a unha dona María, cicáis a Balteira, e a quen se acolléu, en van, o xograr Lourenzo cando o aldraxaban os seus com1)(lñeiros. A Pero de Espoña caberia identificalo con Petrus His¡><mus, Petrns Juliani, un sobranceiro liumanista que cursara estudos er• Compos­tela, recibira grados en París, que andivo na corte de Federico 11 e foi eleito Papa no 1276 co nome de Joon XXl. Pmose de 7iarte de don Afonso, faoorecéu a xestión das trégoas do 1276 con Felipe lll de Froncia. A can.­liga estaria, entón, escrita 111111 momento en que El-Rei dubidase das axudas. Neste xogo de identificacións, Pero Galego 71oderia ser o erudito frade franciscán deste nome (1207-1267), que exercéii o ¡JOsto de confeso, na corte, foi o -primeiro bispo de C11rtoge,w e siiponse un dos ,-edactores das "Parti­das". O verso final que podería aludir á fidelidade dos nosos cabaleiros, interpretado como referencia a este personaxe, viria ser como wi ocollerse de don Afonso ás cousas do esprito, cando as do mundo lle fal./.aban, ou diria que o que fa necesitar era du11 frade que o confesase. Na rio/a de.las pouco probobles interpretacións, se a cantiga se referise á rebe/.ió11 de do11 Sancho, o xogo do nome "Pedro" teria a connotación do outro infante, cuíll insumisión tanto o fería.

A leitura como referencia ao refugamento de acudir ás algaras so,nella a máis doada. Agás do seu valor histórico o escariio é 1111/ta xentil mostra da ¡,oesía de burlas de ti¡,o tradicional.

-71-

Pero que ei ora mêogua de e<>m,panha, neo Pero Garcia nen ·Pero d'Espanha nen Pero Galego •non irá e<>mego.

·E ,ben vo,Jo juro par Santa Ma ria : 5 que Pero d 'Espanba nen Pero Garcia•

nen Pero Galego non iran cõmego.

Nunca cinga espada con bõa •baioha, se Pero d'Espanha nen Pero Galinba nen Pero Gafogo tfor ora cõmego.

10 Galego, Galego, outren irá comego.

<CBN. 472 = CB. 365. E<l. EM. 2)

- 72 -

GARCIA PEREZ CRITICA O VESTIR DE DON AFONSO

"Esta é a única ocasi611 en q11e figura nos Cancioneiros o trovador GarcÍ<I Pérez (EM. 150). Moita confianza podía ter co Rei pra "tensoar" facendo a burla d11n seri tabardo ou plwnacho de variegadas e cicáis macias coores: a prenda, critie<ula é unha "pena ueira". O calltor tiña de ser 1111 outo per­soaxe. Somella certeiro reco,íecer nel CIO Sarmiento, Conde de RibadC1r.,fo e de Santa Marta de Ortigueirll, "Merino mayor" de Galicia, Alcaide de Za­mora, casado cunl,a irmá de PCli G6mez Charifio; a 011tra, dorw. María, des­posara cOll Joha11 García de Vil/amayor. Os dous gozaro11 da prívanza de do11 AfollSO i emparentaron ca família reaL Poidera ser, tamén, Garcfa Pérez "el de /os libros", que desp6is se atopa "° cancelaría de Sancho IV. Menos probabilidades oferecen outros hom6nimos: 1111 despellSeiro, 1111 ceboleiro .. , que anda11 nos rexistos,

El-Rei discútpase: nunca quixera traer, e11 corte, unha prenda de tal xeito; so11 tempos que non da11 vagar pra a escoUa de adobíos elegantes: "Estas guerras nos fozen bulir". O cortesán prop6nlle que <1 tire a "" basu­rciro; o monarC<1 r~tr11C<l que será mellor <lar/,la a un "coteife", un soldado r.,i/án,

Coido que se 11011 tr/ltCI dun sinxelo xogo de 111C1ldizer, serió11 d11nlia t,e11-s6n "escarniña". Esa "pena ,;eira", 710slC1 sobre clu11 "'bon pano", que se non tira sen6n que se dá a wis denostados escudeir611s, non fidalgos, que fuxítm diante as hostes dos árabes, pode ter un dobre se11So, e mesmo aludir <1 un mando militar que debera ser relevado.

- Oa 'Pregunt' ar quer' a el-Rei fazer, que se sol -ben e aposto vistir : ,por que foi el ,pena veir-a •trager ve1h' an bon •pan'; e queremos rilr

5 eu e Conçalo Martiiz, que é ome muit' aposto,, per 'bôa 'Íé, e ar querê-.Jo-emos en cousir.

- Carcia 0Pérez, vós ben cousecer 7'0dedes: nunca <le .pran foi falir

10 en querer eu ,pena veira trager velha en corte, nen -na so'l cobrir; pero de tanto •ben a ~ ,lvarei: nunca ,me <!ela en corte paguei, mais estas guerras nos fazen •bulir.

-73-

15 - Sen}1or, mu.i ben me vos fostes salvar de pena veira, que trager vos vi; e, ,pois de vós a quere<les deitar, se ,me creverdes, faredes assi: mandade fogu' cst' e non aja i aJ :

2-0 dcita[de-a] fogu' en un muradal, ca peior pena nunc:i d' esta vi.

- Carcia PérC'L, non sabedes dar bon conselho, ,per quanto vos oí, pois que me vós conselhades deitar

25 en 1al logar esta pena; ca, s'i o fezcsse, faria mui(to] mal; e ,multo tenh' o.ra q1,1e imui 1mais va.'l en dá-la eu a un coteif' aqui.

(CBN. 4115 = CB. 357. Ed. EM. l~Ol

- 74-

PAI GóMEZ CHAnmo CONVERSA co REI SOBllE os "XANTARES"

O noso Almirante-trovador é 1111 ef!,rexio poeta, dino de 1mioersal nom­bradía. Como mariño, guerreiro e politico servfa a tres monarcas e foi oíc­tíma das loitas que entebreceron a sucesi6n de Sancho lV. Non era soio 1111 lírico de "cantigas de amor" e "de amito"; a súa elOJleia do Rei, na com­paranw do poder e o mor, p6110 tam611 en cabeza da ¡,oesia civil galega do se11 temJI0. E da libertade erJ1resioo, frente a frente con don Afonso, dá testemmia esta tensón, que á letra refirese á pasión elo rei ¡¡ola bOCI mesa e, no trC1sfonclo, ao tem11 elo cobro dos "xantC1res".

Non t6dolos autores concordan no persoa do Rei, xa que os códices calan o nome, mais, non temos proba alg11nh11 ele que Sancho "el Bravo" cultivase a poesia e menos en galego-portugués, e ténelose suscitC1do 11 cuesti611 dos xantares de Le6n no tempo de don Afonso ¡,odemos acoller, sen reservas, a tese dos que lle apo,ien estas estrofas.

Veleiq11í os raz611$. El-Rei declara, abertamentes, que houbo monarcas máis conqueridores e de meirande poder; ni11gú11 como el que tivese tanto wacer de comer "qucmdo 1/ii dan bon ¡anta,-", é decir, meirande necesidade cle cobrar fortes im¡¡ostos. Os "herdeiros", di o almirante, referfodose aos lnfantes, queren estar clefendidos respeito ao "foro de /,e6n", que eximfo á cidade elo ¡,ago. E podemos, por elo, asinalar unha data co,.,:etural pra a "tens6n". O 23 de obril de 1271, don Afollso, crto¡,ándose en Palencia, recibíu carta elo lllfa11te don Femanclo manifestando qr,e cobrtrra xantC1res e11 terrCI cle Le6n, sen saberen os prit>ilexios que sobre cio ti1ia11 os bisJ)Os de aquela di6cue. Don Afonso, o día 25, rexista 8allesteros, dirixiu cortas ao Prelacio asegurando que 110n ~o/verian a ser tomados os xantares aos seus oasalos. A este feito debe referírse a conoersa oersiffoada.

- Oa pregunta vos quero .fazer, senhor, que mi <levedes nfazer: por que viestes jantares comer, que ome nunca de vosso logar

5 comeu? [·El esto que pode seer, ca vej' ende os erdeiro.s queix<ir?

- Pa[a]i Gómez, quero-vos responder, •por vos iazer a verdad e s<iber: ouv' aqui reis de maior ¡poder

10 [en] conquere, e en terras gaanhar, ;JOais non quen ouvesse maior prazer de comer, quando lhi dan ·bon jantar.

-75'-

- 6eohor, por esto non digu' eu de non, de ben ja-ntardes, ca é -gran razoo;

15 mai,Jos erdeiros foro de Leon querran vosco, ,por que an .pavor d' aver sobr' elo convosco eotençon e xe !J1is parar outr' ano pcior.

-Pa[a]i Gómez, assi Deus mi pardoo, 20 mui gran 1empo' !t que non .foi en Carrion

nen mi deron meu jantar en Monçon; e .por esto non sõo ,pecador de comer ben, pois mi o dan [i) en don, ca de mui bon ·jantar ci gran ~-abor,

(CBN. 1624; CV, ll58, Ed. EM, 305)

- 76 -

MESTRE JOAN A SOA VOZ E A BOA MESA

En dous esc1mios, El-Rei fai a burla de "Mestre }0011". N,m (E,W. 19) xoga ca bisemia "ter voz", 110 senso da o¡ititude pra o canto, ou de tela 011 ·non nunha c11sti6n xurídica. Pfdelle, 1>oís quéreo be11, que 110n "teña wz" 11as festas de Natal, nín da Asce11si611 nín e11 outras do Señor º" dos santos, JJ0is o ArcebiSJJO quererá pre11darlle todo o seu. Na "fíínda", aguda de máis, ,,consella que deixe " "maa voz" 1iorq11e non deben. "ter voz" nin rapaz 11/11 ¡udeo.

Na outra (EM. 20), El-Rei amostra os desexos, em¡,arellados, do bon xantm· pra ele e do bon e curto canto do "Mestre /01111", na eírexa: "Boa comida de P11sc11a" e son "ligeiro" de cantar; "bon salm6n" e 7ieq11eno evan­xeo; manxares sabrosos e xurdio canto de remate; "bon vinho de Ouréns" e bon "o c1111ctipotens".

Pretendin e" a identificaci6n co "Magiste,· Jol,anes", organista, testigo dunha ve11da na rr1a dos Zapateiros ,le Ourense. Mellor 71odeña ser o Joan Nicalás 011 Nico/ao, médico e cantor, que aparez ·11as canligas de Airas Pércz V11it11rom (CV. 1096), Pero de Ambro<i (CB. 441) e Afo11so de Cot611 (CV.1116). A mestura das idcias do cante e dil mantenza pocle11 sw:erirnos a ideia de que o músico ¡iretendera rexir a dieta do Rei cas súas prescrip­ci6ns. E terían máis lóxica as com¡,ara11zas, e tamén a acusación racial, se fora tm converso ou descendente, que se sospeitara aborrecido 11ola parti­ci¡iaci6n no canto littírxico e que 11011 debera facer demasiadas 1eclamaci6ns nin trameterse a gobernar de máis, cont·ra os gostos e os 1JOsibles excesos gastron6micos de don Afonso.

Nada desto some/la encaixar ca idcia de Pellegrini de que Mestre Joan fose Joan Afonso, dito tamén Joon Peláez, memvro moi 11omeado do Ca­bf,loo com¡JOstelán, Arcediago de Trastámara, notario de El-Rei, caJJelán do Pontifice, embaixador diante del pra o "fecho del Im¡1erio"', dende o 1263, e que foi 1111 dos eleitos pra o Arcebi.tpado de Santiago no 1268.

e graciosa a "cantiga de escartio"' de· tipo. tradicional, cas graciosas in-clusións latinas; cicáis con triple senso a da estrofa derradeira.

Quero-vos ora mui li>en consclhar, -meestre Joan, s~undo meu sen: que, macar preit ajades con a1gucn, non queirades con el en voz entrar,

5 mais dad' a outren que tenha por vós; ca vossa onra é [a) 'todos nós e quantos nós .wemos ,per amar.

-77-

-E pero se a quiserdes tccr, nõna tenhades per ren ant' el-rei;

10 e direi-vos ora por que o ci: ,¡>or que nunca vo..Jo vej[ o] .fazer é¡uo vo•lo non veja ·teer ussi que, ,pero vos el-rei queira des i •ben juigar, non á end' o .poder.

15 ,E ainda vos conselharei a 1, ,por que -vos amo [mui] de coraçon: que nunca vo:o en dia d' Aceoson -tenhades, nen en <lia de Natal, nen doutras festas de ·Nostro Senhor

20 nen de seus santos, ca ei gran pavor de vos V\ir mui toste deles mal.

-Nen ar na cgreja -non vos cooselh' eu de tcer voz,. e.a vos non á mester; ca, se i.,elcja sobr' ela ouver,

25 o arcebispo, voss' amigu' e ,meu, a quen o Jcito do sagrado jaz, e n quen ,pesa do mal, se s' i faz, <¡ucrrá que seja ,quanto avcdes seu.

-E, pol' amor de Deus, estad' en paz 30 e •leixade ,nna -voz, en rapaz

sol nõna <lev' a têer nen judeu.

(CBN. 189; CV. 12. Ed. EM. 19)

Com' eu en dia de ·Páscoa queria ,ben comer, assi queria ·bõõ sOn [e) ligeiro de <li.zer

•pera meestre Joan.

Assi com' cu queria comer (i] de •bõõ salmon, 5 assi queria ao Avangetbo mui pequena paixon

pera meestre Joan.

Assí como queria comer que me soubesse ben, assi queria bõõ ·son [d)e secu/o,um amen

pera meestre Joan.

10 Assi com' eu <beveria [do] boo vinho d' Ourens, assi [cu] querin •bõõ son de [O) c1111cli¡>atens

,per3 mee-stre Joan.

(CBN. 490: CV. 73. Ed. EM. 20)

-'18-

DON AFONSO RESPONDE A UNHA "DEMANDA" DE JOflAN AIRAS

O compostelán Johan Airas, 11n dos máis vizosos ¡Joetas dos Cancioneiros, deixo11nos oitenta e d,ias cantigas e trllba/1611 nas tres liñas líricas cun xeito anovado,. Andivo "en c(1s' el' El-Rei'' dende os tempos de San Fernando e [!.Oz6u da amistllde de don Afonso. Dirixiuse a el 111111l,a canti~a, fogosa e dialéctica, de tema amoroso, anque al.g1111ha vez tense comentado e gabado como si tivera 1111 contido polftico (CV. 605; CBN. 1015):

Meu senhor Rei de Castela vénho,me vos querelar: eu amei ila donzela por que m' ouvistes •travar, e con -quen se foi CllSar, ,por quant' eu dela •ben dixi, querm' ora. ,por e·n matar.

Na "fiintla" at6pase ti "famigeratla" apelaci611 ao mo11<1rC(1 lusitano:

Se me justi9a non vai ante Rei tan justiciciro, ir-m' ei ao <le •Portugal.

A cantiga do Rei Sabio que recollemos (EM. 3) é, como xa not6u Gassner, unhll ct1mprida resposta á "demanda" de AirllS. O seu consello foi como unha licencia pr11. emigrar, dada sentindo 1111 desapegado menosprecio. A finxida ameaza tfon trov,,dor de se extrañar pra ac11dír 011 pra servir a outro se,ior é 1111 "to¡Jos" ,le poesia áuUca, e a resposta, corrente dentro da dialéctica palatina. Trátase dun "¡oc", d11nha "tens611" desenvolta en dtfos cllntigas que en/azan cunl,a serie "de amigo", tamén representable, dramá­ticamentes.

Polo que di á "demandll" (EM . 175) prantexa, dun xeito moi orixinal, os riscos do "amor cortés", cando o marido non cree na limp1t altura dos pensamentos do nllmOrado, alleo a todo carnal anceio. O trovador ac61/ese ao amparo rexio frent.e aos ciumes. Macias o Namorado e Otelo serían des­p6is os prototipos da victima e do verdtlgo nos xogos de amor.

-79 -

Don Airas, pois me rogades que vos dia roeu conselbo, direi-vo,lo en con~-elho: por ben tenh' eu que vaades

5 mui longe de mi e mui con meu grado.

E .poren ·bon conselho ar non dou [a) vós con estar peior, ca vos ()()Oselh' eu o m ilhor: q ue vaades ora morar

10 mui •lo11ge de 1ni e (,nui] con meu grado.

Conselho vos dou d' amigo; e sei, se o vós fozerdes e me daquesto creverdcs, morar[c]des ú vos digo:

15 mui ,longe de mi e mui con meu grado.

(CBN. 473 = CB. 366. Ed. EM. 3)

-80 -

PERO DA PON1'E, APRENDIZ DO DEMO

Dous fortes denostos de don Afonso endereitáronse contra Pero da Ponte. Ntm trátao de ¡,laxiario, neste o combate -el, o autor da impia cantiga "Fun eu poer a man ... " - de ter incurrido en herex.fa. E: posible que o mo­ti~-o fosen os prantos, en especíal o feito pola morte de don Tel.lo Afonso de Meneses, onde xoga o "topos" da queixa contra Deus.

De outra parte, a sátira ten tamén o seu aspecto literm·io. El-Rei acusa ao cantor de que non trova como proençal, se11611 como Bemarda de Bona­val, que non é "t·rovt1r natural", "pois que o del e do Dem't1prendestes". Enténdese que o aprendido do Demo non son somentes as irreverencias, máis ou menos estereotípicas, sen6n o xeito de trovar. Como Da Ponte non é, de certo, un reaccío,iario na s,ía poética, El-Rei trata, con seguranza, de feri/o no seu amor propio de home do seu tempo. E na fiinda alude a aquel mal viño que o fixera matar e despoxt1r -literariamente- a Cot6n, outro poeta da escola tradicional. Nestes versos a mencí6n de Vila Real oferesce unha ·data; a cantiga ten de ser posterior ao 1255 en que Pozuelo Seco recibfu este nome, trocado hoxe 110 de Ciudad Real. Queda un pouco lonxe da que teñen os prantos con hip6rboles bl<tsfematorias.

Pero da ,Ponte, ,pare-vos en mal per ante o Domo do fogo inferna,1, ,por que eon •Deus, o ,padre spirital, minguar quisestes, mal per desereestes.

5 •E ,ben vej' ora que trobar vos fai, ,pois .vós tan -louca razon <:<>metestes.

E .pois razon [a] tan descomunal fostes fHhar, e que ta-n pouco vai, ¡pesar,mi-â en, se vos ,pois a ,ben sal

10 ante o Diahoo, a que obedecestes. E ben vej' ora que trobar vos fai, .pois vós tan •louca razon cometestes.

Vós non 1robades come proençal, mais come Bernaldo de Bonaval;

15 ,por ende non é trobar natural, 1_)0is que o del e do Dem' aprendestes.

E ,ben -vej' ora que -trobar vos .fai, pois vós tan fouca razoo cometestes.

E .poren, Don 'Pedr', en Vila, Real, 20 en mao .ponto vós tanto -bcvestes.

(CBN. 48'1; CV. 70. FA. EM. 17)

- 81 -

PERO DA PONTE E O SEU CRIME LITERARIO

Xoga,i nesta cantiga os nomes de dous troveiros galegos do tempo de El-Rei Sabio: Pero da Ponte e Afonso cw Cot6n. O escarño vai ao primeiro que é un dos máis im¡>ortantes da nosa escola lírica, cicáis ¡>0ntevedré$, de Noia ou de Pontedeume, escudeiro do monarca, cantor áulico, cultivado, de t6dolos xéneros, en obra longa e de moi variegadas matizaci6ns.

El-Rei trátao con moito cumprido, dándolle o "don" e cúlpao de ter dado morte ao trova<Ú>r de Negreira, Afonso do Cot6n, autor de tres can­tares de amigo, na fonnt, inxen ua, e de moitas e rexoubeiras cantigas de burlas. Da Ponte poderia consideralo, como di Nunes, non somentes amigo, sen6n mestre.

A canti~a de don Afonso, tomada á letra, seria a denuncia de que Pero da Ponte aera morte a Cot6n e desp6is roubara e fillarll, como seus, os cantares. Que fora entendido deste xeito, é increfble en boa crítica, mais tense repetido como certo, e pw moi sesudos eruditos. Menéndez Pidal puxo de reSlllte o senso bulrista ,la acusación. Con seguranza Pero da Ponte fachendeaba de ser un ¡>Oeta "a la ¡>age", e don Afonso que a tiña tomada escontra del acusábao de "seguir" e mesmo plaxiar a mestres da vella es­cola: Cot6n, Bonaval... &te é o senso do rexoubeiro escorño.

•Pero da Pont' á feito gran ,pecado de seus cantares, que el foi furtar a Coton, que, quanto el lazerado ouve ,gran tempo, el xos quer •lograr,

5 e doutros muitos que non sei contar, ,por que oj' anda vistido e onrado.

•E ,poren foi Coton mal dia nado, pois •Pero da •Ponte erda seu trobar; e mui ,mais l•hi valera que trobado

10 nun<:a ouvess' el, assi Deus m' ampar, .pois que se de quant' el foi ,lazerar serve 'Don Pedro e coo :lbi dá en grado.

E con dereito seer enforcado <leve ,Don •Pedro, ipor que foi frlhar

15 a Coton, ,pois-lo ouve soterr-ado,

seus cantares, e non quis eo[de] <k>r ¡¡¡¡ soldo pera sa «lma quit<ir sequer do que ·lhi avia emprestado.

- 82-

,E ,poreod' é gran trae<lor provado,. 20 de ,que se já nunca .pode salvar,

come quen a seu &migo jurado, ibevendo con ele, o foi mat<lr: todos 'Polos cantares del ,levar, con os quaes oj' anda arr<.>fado.

25 ;E <p0is non á quen no poren retar queira, seerá ôi-mais 'Pº' min retado.

(CBN. 485; CV. 68. Ed. EM. 20)

-Sl -

REXISTRO

Pá:es.

AFONSO X E 0ALICIA ........ .... ................ .. ...... .. ..... .. ......... , .... ·•• . ... 5

A lnfancla de do" Afo1'so .. ... .. .... .. .. . . .. ... ..... ......... • .... .... .. .. . 7 El-Rei non ven a Galicia .. ........... ... .... ....... ......... ........ ....... 8 O "código" da Terra de Santiago .. ..... ..... ........ ..... ... .... .. .. .. . 8 o dest!:o de don Afonso ..... .. ............. .... .. .... .. .. ............. .... . 8 A/011so X e Compostela ........................ , .. .... .. .... .. , ...... .. ..... 9 Temas galegos na poesia afonsi .. .. ...... ,.............. .............. .. . 12 Galegos e portugueses 11a corte .. .. .... .. .. .. .... .. ...... .. .... .. .. ...... 12 O uso do galego por Afonso X .. .. .... .. .. .............. ................ 14

A ESCOLMA. Observacións ...... ..... ... .... . .. .... .. ...... .... .... .. .. ........ ....... l G

SETE MIRAGRES DE 0AJ,IC1A

O labrego defendido pola Virxe. Arm,entefra (CM. 22) 19 A tolleita de Lugo (CM. 77) .......... .. .. ........ .. ...................... .. 23 Bruxer-la e mlragre e-n Caldas de Re-;s (CM. 104) .. ...... .. .... . 26 Unha cesárea acclde-ntal. Terra de Santiago (OM. 184) .... .. 30 Nosa Señora de Ribela quer aceite dO b6 (C!lj:. 304) .... ........ 34 O escudeiro arreitado. Santa Marfa do Monte (CM. 317) ...... 37 Santa Maria do Vlso sanda un azor (CM. 352J' .. ...... .. ...... .. .. . 41

Dous M.IRACRES VNIVERSÁlS QUE TAMtN TEA'EN LOCALl2ACIÓN CAU:CA

A monxa refugá SILpriàa pola Virxe (CM. 94) .. ...... .. .... .. .. ... 47 O monxe e a pa:i:ariría celestial (CM. 103) ... .. .... .. .. .... .. .. ... 53

Dous MIR¡\GRES J)A PELERINAXE A CoMPOSTEX.A

O rom1fro de Santiago que se fanóu a natura (CM. 26) 59 o aforcado descolgado (OM. 175) .... ... .. ...... ...... .. ............ .... 64

-85-

Pá:ts.

D O CANCIONEIRO DE ESCARÑO E MALDICER

O desamparo do Rei. "Pero que eí ora mengua" (EM. 2) 71 Garela Pérez critica o vestir de don Afonso. "Ua preg,mta

quer ar faceer a Et-Ret" (EM. 150) ..... .. ....... .. ....... ....... ... 73 Pai G6mez Chariño conversa co Rei sobre os "xantares". "Ua

pregunta vos quero fazer" (EM. 305) .... .. .. .. . .. .. .. .... . .. .. .... 75 Mestre Joan a súa voz e a ooa mesa. " Quero-vos ora ben

conselhar" (EM. 19) e "Com eu en dia de Pascoa" (EM. 20) ?7 Don Afonso responde a unha "demanàa" de Johan Alras.

"Don Airas, pois me rogades" (EM. S) ....... ....... .. ........... 79 Pero da Ponte, aprendiz do demo. "Pero da Ponte pare-vos

en mal" (EM. 17) ......... . ....... .... ......................... ...... ..... 81 Pero da Ponte e o seu crime llterario. "Pero da Pont'a feito

gran pecado" (EM. 20) .. .. .. .. .. .. .. ........ .. ...... .. ...... .. .. .... .. .. 82

..

-86 -

Rematou.se de imprentar nos talleres de "Artes Gráficas Gallela, S. A.",

rúa segovla, 15, de Vigo, o dla 17 de maio do 1980,

l>L\ t)AS LZTRAS CALEC-'S