A C H E 6 A M E N T O Ó MUNDO R E A L E FANTÁSTICO NA OBRA

"MERLÍN E F A M I L I A " D E A L V A R O CUNQUEIRO.

por

MARlA VILLAR PORTAS

1

PANORAMA SOOIO-POLÍTICO NA GALICIA DA POST-GUERRA»

Na orde i n s t i t u c i o n a l o Estado do 18 de X u l l o configurouse como "instrumento t o t a l i t a r i o ó s e r v i c i o da unidade da P a t r i a " . En coheren­c i a con i s t o , procedeuse á liquidación de todo v e s t i x i o autonomista, -desmotando a unidade política das rexións e potenciándose ó máximo a -P r o v i n c i a ó f r o n t e da aue se ntopaba un Gobernador G i v i l oue ademáis -era o xefe p r o v i n c i a l do Movemento, a función máis re l e v a n t e do c a l e-ra o mantemento da orde pública.

A través da ideoloxía da "sagrada unidade da P a t r i a " procederíase -a i m p l a n t a r urina política extremadamente uniformadora, imposta baixo -coacción, destinada a b o r r a r todo signo externo de identidade ñas n a — cion a l i d a d e s históricas. Estas prácticas prolongáronse nos eidos c u l t u r a l e ideolóxico mediante a proscripción da l i n g u a e c u l t u r a específi­cas de G a l i c i a e a imposición dun discurso ideolóxico centrado arredor dunha versión r e a c c i o n a r i a da c u l t u r a castelá. 0 efecto desnacionaliza dor dunha política como esta nunha formación s o c i a l siibordinada e d e — pendente como Galicia, f o i , durante moitos anos, i r r e p a r a b l e .

A represión primou o efecto de dominación, e o temor. A destrucción do aparato p r o d u c t i v o , a c r i s e económica derivada da guerra, o i l l a m e n t o , a política autárouica no económico, todo i s t o t r a duciuse nunha es-caseza xeneralizada para as clases populares. Poron os anos da fame, -as l i b r e t a s de racionamento, os medidos metros de panos bastos e cores escuras eos oue confeccionar prendas lúgubres e s u f r i d a s .

—=-o0o-=—=-o0o-=—=-o0o-=—

2

MERLIN B FAMILIA: Os mundos r e a l e fantástico analizados a través da vestimenta, c o l o r e s , xestos, obxectos, o l o r e s e sabores.

-.INTRODUCCION.-

Alvaro Cunoueiro oninaba oue non sería posible v i v i r sen t e r urina -c e r t a oaásaxe 6 fondo. Referíase Cunoueiro ás cousas c o t i a s oue o arro ñeaban de pequeño: a súa casa, o v a l , algúns aromas e o verde húmido -dos bosques, todas estas cousas podían saír do espacio concreto de Mon óoñedo e entenderse ó r e s t o de G a l i c i a .

Evidenciaba xa este oensamento unha preocupación por t r a n s m i t i r sen sacións e ideas a través dos xestos, as co l o r e s , os sabores, a roupa,/ os obxectos, e t c . , e i s t o v ^ i s e plasmar no tratamento oue concede a t£ das estas cousas na súa p r i m e i r a novela en galeno "Merlín e F a m i l i a " a parecida no ano g r i s a l l e n t o de 1.955.

Nesta obra Cunoueiro galeguiza espacios e oersonaxes, mestura o r e a l co inventado facendo c o n v i v i r no pazo de Miranda a re a l i d a d e do -mundo de Felipe de Amancia co mundo mítico-exótico-prodixioso-fantásti_ co de Merlín. E, precisamente, F e l i p e de Amancia o que f o c a l i z a a n a — rración e Cunoueiro xoga, xa dende o p r i n c i p i o , coa ambigüidade e o ca rácter r e a l i s t a do narrador mesturando ficción e r e a l i d a d e .

Cunoueiro pretende r e a t a r dramatismo dos problemas s o c i a i s e oue es tes se dilúan baixo as anécdotas inxenuas ou fantásticas oue e l inven­t a . T r a t a r de e r r a d i c a r a t r i s t e z a e oue a imaxinación, os soños, o — pensamento produzan visións máis agradables e non t a n convencionais do mundo. 0 soñó do 'nome, o pensamento, procura a l i b e r d a d e do i n d i v i d u o , que t e n que superarse a s i mesmo como ser humano e x i s t e n t e e r e a l , pa­r a poder desprenderse das raíces que o atan á desesperanza ou á t r i s — t u r a .

A defensa do soñó como verdadeira r e a l i d a d e h a i ̂ ue entendela como/ r e f l e x o s o c i o - c u l t u r a l de G a l i c i a . A obra de Cunoueiro i n t i m a co ser -máis es e n c i a l do oaisn.no galego oue está próximo ó mundo do ensoñó, da maxia e dos p r o d i x i o s .

Pódese deducir, por todo i s t o , oue cando se f a i o esbozo biográfi-• • • / • • •

co dun paisano galego credor e máxico, que v i v e o m i s t e r i o sen sorpren derse e aínda entendéndoo, t e n oue haber, ñor f o r z a , unha se r i e de t r a zos fantásticos ou míticos que fagan con t r a s t e con outros r e a l i s t a s ou c o t i a s facendo, xa oue logo, posible a maxia.

-.VESTIMENTA E COLORES.-

Polo v i s t o a t a o de agora Alvaro Cunoueiro v a i proceder a v e s t i r os personaxes segundo estes pertenzan ó plano mítico ou ó r e a l .

Hai que t e r en conta oue cando Cunoueiro escribe Merlín e F a m i l i a a sociedade atravesa por un momento de difícil s u b s i s t e n c i a , de x e i t o — oue o acceso a teas de calidade e de cromatismo variado a s i como a ou­t r o s productos, oue ooderían considerarse de l u x o , era moi l i m i t a d o e/ moitas veces unha quimera f r o n t e ás necesidades máis prima r i a s .

Cunoueiro ideou esta obra pensando na. xente nue nasaba escaseza, o/ que i n t e n t a Cunqueiro é achegarlles a ese mundo de sensacións, oue se-mellan i n a l c a n z a b l e s , oara oue os l i b e r e , aínda oue sexa mentalmente,/ da súa angustia v i t a l .

A descrición dos v e s t i a r i o s dos personaxes serve de signo, e s t a b l e ­ce un código oue quere t r a n s m i t i r determinadas definicións sobr- e l e s . Así temos oue os personaxes míticos van v e s t i d o s con rnoita riqueza, — ta n t o de cores como de calidade, en contraoosi o i o n eos nersonaxes do -plano r e a l dos que a penas se dan datos da ^úa vestimenta.

As c o l o r e s , i g u a l ca vestimenta, ademáis de d e f i n i r os nersonaxes -fantásticos, serven para marcar un cont r a s t e co esoacio r e a l . Un exem-plo d i s t o podemos velo xa na páxina 18 onde Merlín, que v a i no ent e r r o dunha señora de Miranda, é d e s c r i t o así:..."iba don Merlín v e s t i d o de/ negro, agás unha gran bufanda colorada, e xa daouela t i ' i a mi amo a bar ba branca"...jnótese neste exemplo oue dentro do espacio r e a l oue s e — ría o enterro onde a xente v a i v e s t i d a con roupa de l o i t o , a f i g u r a de Merlín, tamén v e s t i d o de negro, destaca.se polo uso da gran bufanda co­l o r a d a , elemento este oue o d i f e r e n c i a do r e s t o da xente e o coloca — nun nlano d i f e r e n t e , o fantástico, especialmente pola cor da bufanda./ Sen embargo, a bufanda é usada como elemento r e a l , ^ u i z a i s irónico, —

nue á vez oue o achega a nos produce un efecto de contr a s t e entre o — mítico e o pragmático.

Mesa mesma páxina. 18 vemos unha descrición das mulleres de Lugo que vi a e r a n f a c e r o oranto no mesmo e n t e r r o : ..."i a.s máis mozas délas iban descalzas de pé e perna"...;podemos comprobar oue esta exigua d e s c r i — ción das mulleres que f a n o pranto, que son personaxes r e a i s , c o ntras­t a fortemente coa descrición oue se f a i da señora Xenebra na páxina 19: ..."verán e invernó coa súa p e l e r i n a negra mui bordada con abalo iros'.'.. ..."En invernó gastaba, mitos de lá, e polo verán de fío branco, mui ca la,do e con froliñas bordadas"...; non h a i dúbida da pertenza deste per sonaxe ó mundo fantástico polo seu c o n t r a s t e , no x e i t o de v e s t i r , coas mulleres do oranto.

Alvaro Cunoueiro ampárase nun v e s t i a r i o e s p e c i a l para aqueles p e r — sonaxes pertencentes ó mundo fantástico, é unha roupa f e i t a de teas f i ñas e variadas colores que tr a n s m i t e n sensacións táctiles non só cr o ­máticas.

A roupa u t i l i z a d a polos personaxes do mundo fantástico está d e s c r i ­t a con todo d e t a l l e mentres que dos personaxes do mundo r e a l cose non/ sabemos como ían v e s t i d o s .

Os personaxes r e a i s concéntranse no pazo de Miranda, como t r a b a l l a — dores e pouco sabemos da súa vestimenta:

. 1 . Por unha parte temos o Fe l i p e de Amancia, mozo de pasamán do Sr. -Merlín; o mesmo F e l i p e , na páxina 18, ofrece unha visión do seu l i m i t a do roupeiro:..."as zocas que gastase i os remontados de chaqueta e c a l zón, a ón de ca t r o nares de medias por aninovo, dous brancos e dous — negros"... Tamén sabemos que t i n a dúas puchas: unha, nova e unha v e l l a , deducimos i s t o polo que d i na. páxina 26:... "Corrín a búscala miña o u — cha nova"...

Sen embargo, na páxina 45 atopamos un v e s t i d o d i f e r e n t e de F e l i p e r /

..."cando eu estab" co meu chaquetón de r i b e t e s , coa pucha nova cunha/ pruma de faisán no corno, i os zapatos limpos,"... .Hai oue t e r en cori­t a oue aínda sendo Fe l i p e un personaxe do mundo r e a l , tocáronlle v i v i r momentos e x t r a o r d i n a r i o s como testemuña das ma.xias de Merlín. Por i s t o

poderla considerarse un personaxe de transición entre o mundo r e a l e o fantástico que xoga co l e c t o r levándoo dun mundo ó ou t r o .

.2. Logo temos a Marcelina d e s c r i t a na oáxina 20:..."unha camareira de obra cíe corenta anos regorda e peoueneira".../... "Engalanábase moito -coas novidades"...

•3. A Manueliña de Cairos na páxina 22:..."nue axudaba na cocina e no/ t r a t o da casa"...Na páxina 74 dise déla e Marcelina:..."e tamén elas -estaban de roupa nova"..., pero non sabemos como é esa roupa e ademáis/ podemos deducir nue normalmente usaban roupa v e l l a .

.4. Xosé do Cairo é o home dos mandados, o que sabemos d e l é oue l e v a / unha pucha, polo que d i na páxina 22:..."quitáballe de mala gana a pu­cha aos cregos"...

.5. Casilda: déla diseños na páxina 22 ..." e coidaba a facenda i a — horta"...pero non sabemos nada da súa roupa.

En x e r a l o r e s t o dos pe~' sonaxes que v i v e n no pazo de Miranda así co­mo as v i s i t a s que a e l acoden, poderían enmarcarse no mundo fantástico polas súa,s vestimentas cheas de cores e f e i t a s con teas de calid.ade e/ con moitos ornamentos. Vexamos algúns exemplos:

•1« Merlín é d e s c r i t o ó longo da novela con moitos d e t a l l e s : - Páxina 29:..."que se t i v e s e botado oolo Tombo a escraviña de raso' - Páxina 37:..."nue se esoellaba ñas f i v e l a s de prata dos zapatos -

do señor Merlín"... - Páxina 74:..."e tamén i l se vestirá de morado, coa media m i t r a " . .

. . . " i ao pescozo o babeiro marelo da Pacultade"... - "Páxina 94: . .. "limoando os a n t e o l l o s co f o r r o de seda do tabardo". - Páxina 103:..."co dobre manto i o solideo de b o r l a " . . .

.2. Dona. Xenebra: - Páxina 19:... "verán e invernó coa súa pelerina, negra miu bordada

con a b a l o i r o s " . . . " e n invernó gastaba mitos delá, e nolo verán de fío branco, mui calados e con froliñas bordadas"...

.3. Xente de i g r e x a na páxina 26:..." i eran de i g o a l v e s t i d o os ca t r o con grandes chaoeus colorados e dalmáticas marelas como as dos cregos

6 • • • ^ m m m

na misa, media c o l a i n a escotada, i ao pescozo, i ao vento, unhas c a p i -ñas curtas coloradas coma os chapeus"... .4. Dama G a l i e l a na páxina 37:..."viña v e s t i d a somentes cunha seda"... .5. 0 anano do Gástelo de Belvís na oáxina 44:..."traguía posto som b r e i r o de p a l l a mui b o n i t o , eso s i , cunha grande lazada de t u l rosa"...

.6. 0 c a b a l e i r o Don S i l v e s t r e na oáxina 45:••."Cabaleiro todo de negro v e s t i d o , de l e v i t a e c h i s t e r a i unha cadea de ouro ao pescozo"...

.7. Dona Simona na páxina 45:..." unha señora que traguía a cara cuber t a por un veu branco e mui mesto, tamén de negro v e s t i d a , agás as l u — vas brancas, i en cada unha un caravel roxo bordado"...(Nótese a c o i n ­c i d e n c i a coas luvas brancas con bordad.os de f l o r e s de Dona Xenebra).

.8.0 Sr. TClimas (o a l g a r i b o ) na páxina 58:... "e c h a t o l e i l l e de novas -os zocos"..."o que máis g r a c i a me facía do Sr. Elimas eran os calzos -bombachos de paño verde"...

Este oersonaxe podería e s t a r entre o mundo mítico e r e a l , i g u a l oue Felipe de Amancia, xa que se r e l a c i o n a oor unha banda co mundo máxico de Merlín a través dos obxectos oue l e v a a lombos da súa muía ..."li— bros segredos e da a r t e , talismás, amuletos, vosos de ambre i a n t e o l l o s bós e baratos"... Pola o u t r a banda chama a atención o uso de zocos.

.9. Don Fe l i c e s na páxina 69 e 70:..."Toda a fachenda d i l eran f i v e l a s de prata: traguía unha, na c i n t a verde do sombreiro, c a t r o oor botos na chambra, m t r a s c a t r o no tabardo, dúas por cada l i g a " . . . " i en cada za­pato a súa"...

.10. V e l l o vedraio de fermosa barba na páxina 75:.. • "ouitándose'.o som b r e i r o de dobre aza"...

.11. Lord S'veet na páxina 82: ... "botouse d e r r i b a a caoa bermella"...

.12. Mosiú Vermeil na oáxina :̂ 3 e 34:..."e vestía un gabán de oardomon t e d e s l u s t r a d o " . . . " o o i l o mesmo gabán de pardomonte gasta agora, anoue/ o lucíu con sulapas de t e r c i o p e l o de astracán"...

.13. Giovanni de Treviso d'Aragona (duque das armadas do Paoa) na oáxi na 85:..."vestido á f r o l e n t i n a i a cara tapada"...

.14. 0 Mouro A l s i r : . . . "gastaba fez colorado, e traguía no na.rís e ñas o r e l l a s aros de p r a t a " . . .

.15. Na páxina 103:..."seis homiños de menos de coa r t a leonesa, mui — ves t i d o s de verde e colorado, con grandes sombreiros"... .16. Dona Teodora (A s i r e a grega) na páxina 113,114,116 e 119:..."con/ longos veus de seda"..."longa f a l d r a i a cinguida brusa"..."se nuñera/ unha Deleriña de astracán"..."faldra aberta de nano merino"... .17. 0 anano grego na páxina 136:..."homiño de dúas coartas, v e s t i d o -co hábito dos bernardos"...

.18. 0 paxe de Aviñón na páxina 141:..."vestía á proenzal, de v i v o s C£ l o r e s , i o roupón roxo, mui folgado"...

.19. A princesa Anglor na oáxina 142:..."somentes v e s t i d a do seu rubor, a longa c a b e l e i r a dourada i unha f i t a de ouro na sufraxe esouerda"...

.20. Don Esmeraldino da Cámara Mello de Lima (Vizconde de R i b e i r i n h a ) , na páxina 152:..."Traguía a Braga as modas de París, t a n t o de v e s t i r e chaleques coma de b a i l e , t a n t o de oeiteados coma de xogos"...

.21. A cantante Carla na oáxina 1 5 3 : . • • " l o i r a , desvestida e t r i n a d o r a "

..."era mui dada, a xoias"...

.22. Marqués de Evora na páxina 155:..."quitándose a c h i s t e r a de t r e s / f i b e l a s " . . .

.23. 0 demo Cobillón na páxina 163:..."vestido de cat r o p u n t i l l a s " . . . -"Cobillón i b a de l e v i t a verde e Vistonciño de prata, cadea de ouro no/ chaleque"...

A v i s t a destas ooucas descricións pódese establecer unha comparanza entre a vestimenta dos personaxes do mundo r e a l e os do mundo f a n t a s — t i c o :

MUNDO REAL FRONTE MUNDO FANTASTICO . Zocas . Zaoatos . Chaouetas . Gabán, tabardo, caoa. . Pucha. . Sorabreiro, c h i s t e r a .

0 uso dunhas roupas ou rloutras oon de manifestó a oertenza a un mundo de escasos recursos económicos (mundo r e a l ) ou a un mundo de l u xos no que a pobreza non e x i s t e (mundo fantástico), \demais h a i oue en ga d i r ó mondo r e a l a f a l t a de cor ñas súas roupas e a nula descrición/ dos v e s t i d o s das mulleres que tampouco leva n ornamentos de ningún t i p o .

En contraposición con i s t o no mundo fantástico h a i profusión de adornos e t i p o s de vestimenta, e tamén de cores e obxectos.

A pretensión de A. Cunoueiro é captar a atención do l e c t o r para f a -celo cómplice da súa narración, por i s o describe un mundo t a n d i s t i n t o ó r e a l daouela época oero u t i l i z a n d o para c o n t r a s t a r elementos que, non por c o l o r i s t a s , son menos r e a i s .

-.OS XESTOS.-

Os xestos tamén son d i f e r e n t e s segundo sexan dos oersonaxes míticos ou dos r e a i s . Así temos, por unha banda, que os personaxes míticos t e ­ñen xestos e x q u i s i t o s , case a,ristocráticos, orooios da súa educación e a l c u r n i a e manteñen unha d i s t a n c i a ñas súas a c t i v i d a d e s eos personaxes do mundo r e a l . Están exentos de vulgari d a d e . Vexamos aJLgúns exemplos:

Dona, Xenebra (páxina 19) : . . . " t i n a un gran andar, i era mui graciosa de seu no mando, algo súpeta eso sí e oor veces seca"..."pola serán sen tábase no salón, a carón do balcón grande, a bordar nun gran paño"... -.. ."D-̂ señorío era...e na cocina non ponía man"... (páxina 20):... "subían os hospedes ao salón e bicábanlle a. man"...

Merlín (páxina 27):..."mi amo era mui reoousado no comer e mui l i m -PO, e de continuo lavaba as mans ao sentarse á mesa e ao erguerse"..., . .. "Pixéronlle os catro ao señor Merlín unha grande reverencia, quitan

dose os chapeus"...

Dama C a l i e l a (páxina 3 8 ):•.."axeonllada aos pés do Imperante b i c o u -l l e a esoora i a man"...

Dona Simona (páxina 47, Marcelina f a l a déla):..."a voz...tena de — nena, i os andares p o l i d o s " . . .

Pola o u t r a banda temos que os xestos e o x e i t o de conducirse dos — personaxes r e a i s obedecen a leccións aprendidas, moitas veces f a s t i d i o sas e que i n d i c a n un c e r t o grao de submisión á orde e s t a b l e c i d a por un sta t u s s o c i a l s u p e r i o r . Vexamos uns exemolos:

Marcelina (páxina 20):..."Tina man de todo, dos t r a b a l l o s da casa " ..."Gran f a l a d o r a " . . .

Manueliña de Cairos (páxina 22):..."que axudaba na cocina e no t r a -

t o da casa"...

Casilda (páxina 22):..."coidaba da facenda i a h o r t a " . . .

Xosé do Pairo (páxina 21-22):..."i era mañoso oara calquer a r g a l l a -da,...bulrento...destemido...era un home calado...ouitáballe de mala -gana a pucha a.os cregos"...

Felipe de Amancia (páxinas 26 e ¿6):..."corrín a búscala miña pucha nova...porque t i n a mandado que cando había v i s i t a saíse con e l a á por­t a , pra poder quítala facendo cortesía".../..."lAgárdanos t e u amo! dí-xome o c a b a l e i r o (Don S i l v e s t r e ) con voz seca e de moito mando.."Bu — ouiteime a pucha, f i x e n a miña cortesía"...

De x e i t o esquemático sería así:

MUNDO REAL FRONTE MUNDO FANTÁSTICO

M u l l e r e s t t r a b a l l a d o r a s Mulleres:bordan, son t r a dentro do fogar (cocina, tadas con delicadeza, non limpeza,etc.),coidado da ponen man nos t r a b a l l o s / h o r t a e t r a b a l l o s d e r i v a da casa, dos. Homes: t r a b a l l a d o r e s r u - Homes: educados, formales, dos e s:'bmisos. exercen mando.

Como comentario teño oue d i c i r ^ue me asombra a f a l t a de l o i t a , t a n / sequera de rebeldía, por parte dos personaxes do mundo r e a l perante o dominio oue exercen os do mundo fantástico.

Dentro deste apartado merece mención á oarte os símbolos r e l i x i o s o s ou litúrxicos que aparecen ó longo da obra e que pensó oue son u t i l i z a dos por Cunqueiro oara achegar o mundo mítico ó mundo r e a l mediante -situacións e xestos oue son canecidos abondo polas persoas da época na que f o i e s c r i t o o l i b r o . Algúns exemplos son:

A selva de Esmelle (paxinas 14-15), Merlín despois de poner o mun­do de c o l o r azul:..."o señor Merlín sorría namentres secaba a copa con un paño mouro"...

Os q u i t a s o l e s i o o u i t a t r e v a ( Páxina. 27-falando do Sr. Merlín):.. .."e de continuo lavaba as rnans ao sentarse á mesa i ao erguerse". .. (Páxina 26 falando da xente de Igrexa e respecto a súa vestimenta dise: ..." e dalmáticas marelas como as dos cregos na. misa"... (páxina 27:..•"abuchóu a boca co de r r a d e i r o chope de c l a r e t e , dobróu -

10 • • • • m •

a s e r v i l l e t a " . . . ( p a r a l e l i s m o co r i t o da Comuñón)...."ala fomos ambos,/ como nunha procesión"...

A soldadura da princ^siña de pra t a (páxinas 73-74):..." e de e n t r a ­da viña un f r a u t i s t a , todo v e s t i d o de negro, i aoós d i l un monaguillo/ con i n c e n s a i r o , i un dacabalo oue traguía cruz alzada, e viña todo il/ cuberto con unha capa, do c a p i r o t e morada.../... "o monaguillo botou i n ­censó no inc e n s a i r o e comezóu a incensar o áer.../... e tamén i l (Mer­lín) se vestirá de morado"...

Este parágrafo parece r e f e r i r s e a unha procesión de Semana Santa — eos seus penitentes i n c l u i d o s . Precisamente a cor morada serve para — si m b o l i z a r a p e n i t e n c i a e o sufrimento.

.-OBXECTOS.-

Os obxectos teñen moita importancia nesta obra e son amplamente des c r i t o s , ó talar deles fálase de espacios fantásticos, descríbense eses espacios que non ooden ser outros dado o luxosos oue son. Algúns exem-plos son: -Páxina 19, Dona Xenebra:..."a bordar nun gran paño que iba envolvendo a poucos arredor dunha cana de p r a t a " . . . / . . . " t i v o a n o t i c i a , (a da morte do seu home, un grande r e i ) p o r un corvo cando estaba en Miranda proban do un p e i t e de ouro"... -Páxina 22, Don Merlín:..." sentado no sillón de veludo verde, lendo no a t r i l os l i b r o s das h i s t o r i a s . . . " . . . " N a g a i o l a de v i d r o asubiaba o es-cornaboi, e da redoma do bálsamo de Fierabrás pingaba ñola b i l l a de — buxo dourado de Monterroso, no vasiño de pr a t a , o roxo e perfumado li­cor". .. -Páxina 29, Os q u i t a s o l e s i o quitatrevas:..."Aparec^ron t r e s grandes oaraugas, un branco, outro marelo e outro colorado, i a cada un fóino bicando don Merlín no puño, que era de ébano o do branco, de prata o do marelo, e de ouro o do colorado'.'... -Páxina 36,Leonís o oaxe do Imoerante:..."do oue colgaba un puñal de -vaina de prata labrada"... - Páxina 37, Dama C a l i e l a : . . . " e non traguía máis xo i a oue un axóuxere de ouro na sufraxe esquerda"... -Páxina. 43, Cabaleiro Don S i l v e s t r e : ... "i unha cadea de ouro ao pesco-

11 • • • y/ • • •

ZO"...

-Páxina 49, Don Merlín (F e l i p e é o nue na r r a ) : . . . " e máis b o t e i raoé — na caixiña de cuncha"... -Páxina 62, 0 h e r d e i r o da China:..."Regalouma o h e r d e i r o con dúas som­b r i l l a s , un c o l a r de parolas, un caracol de prata e dez uñas de ouro"... -Páxina 69, O/reló de área:.•."Chegou pois don Fe l i c e s co seu reló* de -área, oue era unha oeza mui requintada de a r t e toledán, con dúas cobras oor asas, o c r i s t a l do vaso rosado, os oes ca t r o cabezas de anxeliños, as colunas semellando viñas mui abondosas en asios, e todo o coronaba/ un e s p e l l o como a uña "do meñioue, montado nunha onza, de ouro de El Rei don Garlos I I I " . . .

Nótese o m a t e r i a l de oue están f e i t o s estes ooucos obxectos,apare— cen os metáis preciosos e tamén unha madeira considerada como preciosa, é evidente oue estas cousas f e i t a s destes m a t e r i a i s están fóra do a l ­cance da xente común.

Hai un obxecto do mundo r e a l que c o n t r a s t a fortemente eos que a.rriba se describen: -Páxina 25, Fel i p e de Amancia:..." estaba eu á sombra da f i g u e i r a r a — mona, coa miña na.valliña labrando pra bastón, na t e s t a dunha. cana de -amieiro"....

F e l i p e usa un obxecto normal ñas aldeas de G a l i c i a , non é un ouñal con egf&ixc de prata labrada como a do Leonís (poxe do Imperante), ade­máis no t r a b a l l o oue está facendo usa unha cana de amieiro, non ébano, unha árbore oue abonda. ñas b e i r a s dos ríos e que pola súa madeira bran da era moi usada oara ^acer zocos e outros obxectos.

Un obxecto moi e s p e c i a l aparece na páxina 89 no contó "O/esoello do mouro": n e l f a l a s e dun esp e l l o f a s c i n a n t e que non só t i n a a f a c u l t a d e de a d i v i n a r o o o r v i r senón i n c l u s o de invéntalo. Tanto f o i así oue — Merlín d e c i d i u crebalo en m i l anacos. Eu vexo neste proceder un ce r t o medo de que os personaxes do mundo r e a l cheguen a saber o que pode -suceder no f u t u r o , cousa coa que se poderían fa c e r ooderosos e i s o é/ algo que non i n t e r e s a a quen exerce o poder sobre e l e s , oue son os — personaxes do mundo fantástico.

Hai que mencionar tamén aseólas de nevé que aoarecen na páxina 121

12

en "O viaxe a "°acios". Neste contó chegan a d e s c r i b i r s e a ta 13 bolas -d i f e r e n t e s , unha na páxina 123 e outras 12 ñas páxinas 126 e 127. Estas bolas funcionan como peouenos mundos pechados e afastados da re a l i d a d e c o t i a e representan d i s t i n t a s h i s t o r i a s . Hai unha s e r i e de personaxes/ do mundo r e a l nue sentan ñas e s c a l e i r a s oara ver cada unha das doce b£ l a s actuando así como se dunha función d^ t e a t r o se t r a t a s e . Estes per sonaxes r e a i s son espectadores, observadores doutras r e a l i d a d e s , i n a l ­canzables oara e l e s , que foxen da súa oropia r e a l i d a d e , e por un i n t r e poden achegarse a outros mundos ima x i n a r i o s esouecendo o seu.

No contó da oáxina 136 "0 enano grego" tamén chama a atención a a — parición durihas u n l l a s dos dedos oeoueniños decoradas c m v e r d a d e i r a s / h i s t o r i a s , pintadas con todo d e t a l l e . En ce r t o modo recorda os mundos/ pechados das bolas de nevé, outros mundos dentro do mundo.

Todos estes obxectos serven de co n t r a s t e co ambiente r e a l oue case/ é un ambiente oue te oos que imaxinar os l e c t o r e s porque non está exac­tamente d e f i n i d o narrativamente, Ounaueiro supon unha predisposición -do l e c t o r para o coñecemento da situación r e a l da época por iso non ne c e s i t a e s tablecer parámetros oue i d e n t i f i q u e n ese mundo.

.-SENSACIONS SINESTESICAS.-(Olores e sabores).

En x e r a l pódese d i c i r ove os sabores e os olor e s ós oue alude A. Cun queiro son agradables buscando, deste x e i t o , t r a n s p o r t a r a xente cara/ a un espacio máis f e l i z e o p t i m i s t a . Nun mundo t a n escuro como o da — post-guerra a escaseza económica impedía o acceso ós productos que non fosen de p r i m e i r a necesidade, esa pemiria económica traducíase nunha -penuria no " e s t a r " do i n d i v i d u o como consumidor de bens que ve l i m i t a ­da a súa c o n f o r t a b i l i d a d e e oue i n c l u s o pasa fame, e tamén unha penuria no "ser" máis íntimo da persoa como ser humano con sentimentos, n e s t e / caso sentimentos de t r i s t u r a derivados da súa situación económico-social Esta t r i s t u r a é precisamente o oue Cunoueiro ouere a f a s t a r da xente a-mosando cousas gratas ó padal e ó o l f a t o .

Pódenos ver algúns exemplos: -Páxina 20, Felipe de Amencia esnera na porta do salón oermiso oara o-f r e c e r l l e ó Deán de Santiago:..."un vasiño de vino Getafe con b i s c o i —

/ 1 3

t o s rizados"....(Neste caso un oersonaxe r e a l , que viñera mercar un — crebanoces, achégase ó mundo fantástico a través das exo u i s i t e c e s que/ este mundo l i e o f r e c e ) . -Páxina 22, na descrición do espacio oue ocupa Merlín oara r e c i b i r os/ hospedes f a l a s e dun:..."roxo e oerfumado l i c o r " . . . ( e n correspondencia/ por t a n t o , co espacio d e s c r i t o ) . -Páxina. 30; tamén coa comida pode achegarnos Ounqueiro á r e a l i d a d e pa­r a s a l i e n t a r oue os personaxes do mundo fantástico teñen problemas r e a i s . No contó "Os q u i t a s o l e s i o q u i t a t r e v a s " Pelioe de Amancia serve ós — hospedes:..."algo de vino e xamón"..., mentres o seu amo aquela as va-riñas dos oaraugas • -Páxina 44, o enano do CA stelo de Belvís fálalle a Dona Xenebra..."dun perfume novo ^ue l i e chamaban auga franchipana"... e..."Doña Ginebra -convidaba ao enano con merengada"...;está c l a r o que nunha. ~ociedade — oue non t e n que comer non h a i cabida, para os perfumes n i n as lambereta das. -Páxina. 49, Felipe de Amancia conta como é o seu almorzó:... "Era o meu t r a f e g o de cada día, denantes do desaúno, que en tempo de cereixas era de cereixas e oan t r i g o " . . . (Nótese oue, aparentemente,non h a i nada exó_ t i c o neste almorzó, non sendo o oan t r i g o , oue aínda sendo agora causa normal, na post-guerra era un a r t i g o de luxo reservado para momentos -especiáis). - Páxina 58, Fel i p e lévalle á cama ó señor Elimas:..."o c h i c u l a t e con/ b i s c o i t o " . . . ( E l i m a s , o a l g a r i b o , traíalle óSr. Merlín l i b r o s segredos/ e outros obxectos r a r o s ) . -Páxina 61, no contó "Ajbañeira i o de fo" dise:..."e saíra déla un gran de cheiro a s o l i o " . . . (Como é léxico ó nomear o cheiro a x o f r e Cunquei ro pretende crear unha sensación no l e c t o r , xa oue este cheiro está. — vinculado irremediablemente ó demo e ás cousas diabólicas. Usté o l o r -desagradable v a i aparecer, novamente, na oáxina 165 en "A novela de — Mosiú Tabarie" co demo Cobillón:..."e b o t o u l l e mesmo no n a r i z aquel — t a n s o t i l unha bafarada de x o f r e " . . . -Páxina 69, en "Obrelo de área" don F e l i c e s toma:... "sempre de parva — papas de arrandas e chanfaina asada"...(Nun temoo r e a l no oue a comida escaseaba r e s u l t a anacrónico que alguén tome parvas deste c a l i b r e ) . - Páxina 74: en "A princesiña de pr a t a " l e s e . . . " i o monaguillo a b o t a r

14 • • • / * • •

incensó no incen s a i r o i a, incensar o áer".../..."A se l o r a Marcelina e/ máis Manoeliña viñeron i e s t r a r o n de rosas e fiuncho i espadaña o p a — tín"...(Cunoueiro pretende evocar un certo recollemento p s e u d o - r e l i x i o so a través dos o l o r e s , «demois combina este f a c t o r coa cor morada que simboliza a p e n i t e n c i a e a procesional!dade dos nersonaxes oue chegan). -Páxina 77, no mesmo contó, antes indicado, mestre Plute e n t r a no esoa ció r e a l oue é a cocina de í r i r a n d a onde xanta: . .. "unha en f a r a g u l l a d a -de fariña de t r i g o con torresmos i unha x a r r a de vino de San F i z " . . . e máis odiante: ... "recuncéu de e n f a r a n i l l a d a , i. aínda c o r t ^ u na carne, e media o r e l l a de cocho : ° T ;lego",(a comida é tínicamente galega, non é — exética, o oue chama a atoncién é oue é moi abon^osa e ̂ ue a oersoa — que come está "quitando a b a r r i g a de mal ano"). -Páxina 81, no mesmo contó a n t e r i o r a ori n o e s i r i a como t i n a fame:..."pe_ d i u requesón i ovos moles"...(Aínda oue non sexan cousas rar a s as oue/ o i d e , s i oue contrastan cunha sociedade na oue n i n sequera h a i pan bran co máis que ñas f e s t a s como auténtico l u x o ) . -Páxina 105, en "A trabe de ouro" os ananos:..."rulaban ñas roscas — despóis de remollólas no tostado"...(As r e f e r e n c i a s ós vinos e ós d o — ees e cose constante e pensó oue é para e n f a t i z a r a d i f e r e n c i a coa. rea lida.de salega). -Páxina 111, en "A s i r e a grega" F e l i p e conta:..."xa t i n a na mesa o c a l do botado, i e l era ben do meu gosto aquel caldo de calabazo doce nue/ facía a señora Marcelina nolo outono"... (o simóle f e i t o de f a l a r da, -cabaza doce xa nos t r a n s p o r t a ó outono e rtamén cando Felipe continúa -dicindo:••."cantimáis oue estaba a meu carón oelando castañas"...). -Páxina 112, no mesmo contó h a i un cambio do esoacio do mundo r e a l ó -fantástico cando "Dona Xenebra acode a botar na tina, de auga:..."un no­mino de a l b a f o r oue recendía a canela"... - Páxina 121, en "O viaxe a. Pacios" f a l a s e dun "oonche dobre de ron" -como r e c e i t a para b a i x a r a f e b r e . -Páxina 125 no mesmo contó o Sr. Merlín rece i ta:..."un papel de esoíri t u de sen i un vino purgante"... e ademáis:..."unha t r i a c a orepósita e p i l d o r a s de mel sedativa" (léxico é oois sunoñer oue con este fantást_i co tratamiento Mosiú Simolóm sande do seu mal). -Páxina 140 en "O enano grego" este f a l a : . . . " d o b r i l o oue l i e daba ó -

• • • /...

15 • • • ^ • * •

seu nelo (o oelo da r a t i t a ) a nómada de l e i t e de Armenia da miña o r i n -cesiña"...( na oost-guerra o xabón facíase ñas casas a base de sebo e/ sosa porque os productos cosméticos ou non os había oivhon estaban é a l canee dá xente normal,polo que non era posible a e x i s t e n c i a de t a l e s -oroductos ñas c^sas dara persoas humildes). -Páxina 143: en "o paxe de Aviñén" Anglor, a orlncesa do río escondida no paraugas deixa este:..."perfumada de xazmín i augarrosa de Genova"... (aquí Cunoueiro xoga coa sensualidade). -Páxina 162, en "A novela de ^osiú Tabarie" aoarece o u t r a vez a "auga/ franchioana"... -Páxina 163, no mesmo contó:... "Doña i ; ¡ ,lori.nda segurábase oue soio ven­teaba rosas, auga franchipana e L i c o r do ^ o l o naouel galán (o demo Co-• i l i o n ) " . . . -Páxina. 164, no mesmo contó, o demo para non d e l a t a r s e : . . . "bañouse en/ auga franchipata.lavóu os oes con secante de l i r i o , engomóu os r i z o s — con niel de rosas, e pra d i s f r a z a r o alentó, bebéu un frasco de vino de nardo"...(tanto gasto excesivo de aromas exéticos xa nos oon en a v i s o / dun suc e so f a.nt ást i c o ) .

.-CONCLUSION.-

Tódolos apartados oue conten este estudio non f a n o u t r a cousa que x i r a r a r r e d o r do mesmo: a d i f e r e n c i a entre o mundo fantástico e o mun­do r e a l . Cunqueiro u t i l i z a cada un dos elementos aquí expostos para de_ f i n i r eses mundos, sobre todo o fantástico polo oue t e n de d i f e r e n t e e ina l c a n z a b l e . Moitas veces estes elementos son usados en combinación e non só seoaradamente, o oue se busca é c^ear determinadas sensacións -no l e c t o r : suavidade derivada da t e x t u r a das teas, riqueza deriva,da — das formas e materia.is dos obxectos preciosos, sensualidade, f a s c i n a — ción, e t c . , ote. To^as estas sensacións t r a n s p o r t a n o l e c t o r cara ó — mundo máxico de Merlín e outros personaxes míticos onde todo parece ser p o s i b l e . I s t o oii-re d i c i r oue a cantidade de co l o r e s , os v e s t i d o s am— píamente d e s c r i t o s , as e x o u i s i t e c e s a l i m e n t i c i a s , os perfumes, e t o d o / o que dalgún x e i t o non e x i s t e nese momento na sociedade galega da post--guerra, serven de elementos transportadores dun mundo ó o u t r o , onde a

• • • / • • •

16 • • • / • . . mente de cada l e c t o r está en franca confabulación coa do e s c r i t o r oue, á súa vez, a estim u l a .

0 oue quere Cunqueiro é que a xente se l i b e r e da t r i s t e z a a través -da fantasía, dunha realidade inventada, do soñó, do i r r e a l pero i r r e a l

a d o i t a n t e r problemas r e a i s . e , xa que logo, aceptables e comprensibles) Quere d i c i r con i s t o que oode l o g r a r s e un mundo m e l l o r , que h a i e s o e — ranza, oue non sempre haberá escaseza e oue tamén é posible a l i b e r d a -de xa que e x i s t e o pensamento e este é l i b r e e l i b e r a d o r .

Hai unha fro.se de Cunoueiro que me gusta esnecialmente e coa oue — quero pechar e s t e t r a b a l l o porque creo oue resume o a n t e r i o r :

x i t a d o r a quen l i e sorprenderon o t r u c o , que en d e f i n i t i v a o que p r e — tendía era o u t r a r e a l i d a d e , a máxica, que t a n t a s veces é a única que -ve o home."...

verosímil ( h a i oue t e r en conta que os personaxes do mundo fantástico/

..." E ó rematar de 1er o seu es t u d i o , eu f i c o como o p r e s t i d i

.=oOo=.-.=oOo=.=oOo=.

17

B I B L I O G R A F I A -.

• Merlín e f a m i l i a ; Alvaro Cunoueiro; E d i t o r i a l Galaxia, 7- edición/86 . Fantasía e r e a l i d a d e : Merlín e f a m i l i a ; Ana María Spitzmesser, mono­gráfico "0 mundo de Cunoueiro" - E d i t . "A Nosa Terra", 25-11-91.

• Alvaro Cunnueiro e Merlín e f a m i l i a ; Xoán González-Millán; E d i t o r i a l Galaxia, Agora; 1.991»

. Guía, de l e c t u r a "Os outros f e i r a n t e s " por Rexina Rodríguez Vega; Edi cións do cumio; 1.992. . La, fantasía lúdica de Alvaro Cunoueiro; Diego Martínez Torrón; E d i —

cións do Castro; 1.980. • Alvaro Cunoueiro ou os d i s f r a c e s da melancolía; Anxo Tarrío; E d i t o —

r i a l Galaxia, Agrá aberta;1.989. . "El franquismo en Galicia";Ramón Maíz (Profesor T i t u l a r de Ciencias/ Políticas da Universidade de Santiago); H i s t o r i a de G a l i c i a E d i t . — Faro de Vigo; 1.991.

OoOoOoüoüoOoOoOoOoOoOo oOoOoOoOoOoOoOoOoOoOoO