Academia de la Llingua Asturiana · A importancia da escola rural ... ta y, de xeito...

32

Transcript of Academia de la Llingua Asturiana · A importancia da escola rural ... ta y, de xeito...

Úa vista da parroquia da Braña (El Franco)

EditaAcademia de la Llingua AsturianaSecretaría Llingüística del Navia-Eo

Colaboran

Fredo de Carbexe

Aurora Bermúdez Nava

Ricardo Saavedra Fernández-Combarro

Mª José Fraga Suárez

Ágata García Castro

Andresín de Bual

Miguel Rodríguez Monteavaro

Martín Pérez Álvarez

Correo y colaboracióis

Academia de la Llingua AsturianaApartao Correos-57433080-UVIÉUTlfno.: 98 521 1837• Fax: 98 522 [email protected]

DiseñoÁstur Paredes

ImprimeGráfinsa• UviéuTfno.: 985 271 598

Depósito LlegalAS-2103/96

I.S.S.N.1137-165 X

Se che falta dalgún númaro pra comple-tar a colección d’Entrambasauguas, pó-deslo pidir al precio avezao (nos 1-13: 0,90Euros / nos 14-23: 1,5 Euros), máis os gatosd’envío, al apartao de correos 574 (33080 -Uviéu) ou á dirección de correo electró[email protected]

E N T R A M B A S A U G U A SPódese mercar en Navia (La Villa, Franlu,Arco Iris, Quiosco Los Jardinillos, Quioscodel Muelle), Xarrio (Quiosco Hospital), ACaridá (Llibreiría Alfonso, Papelería Ana),Tapia (Llibreiría Manuel López, Llibreiria Ar-te) Castropol (Ardura), A Veiga (Casa Pé-rez, Llibreiría San Pedro), Bual (Llibreiría Pa-blo), O Chao (A Farrapa) y nas principalesllibreirías d’Uviéu, Xixón y Avilés.

ENTRAMBASAUGUAS nun se fai responsable das opinióis espresadas polos sous colaboradores

25Arnosa-Arancedo: terra de caleirosFREDO DE CARBEXE

Un mañuzo de recursos prá clase de Gallego-AsturianoAURORA BERMÚDEZ NAVA

De metáforas y autismoRICARDO SAAVEDRA FERNÁNDEZ-COMBARRO

A parroquia da BrañaMª JOSÉ FRAGA SUÁREZ

A importancia da escola ruralÁGATA GARCÍA CASTRO

El buxío dos soñosANDRESÍN DE BUAL

As andolías. A importancia da tradición oralMIGUEL RODRÍGUEZ MONTEAVARO

AXENDA

EL ARCO DA VEYA

EL HOUCHACousas d’AntroidoCONRADO VILLAR

SerandíasMARTÍN PÉREZ ÁLVAREZ

3

6

11

12

18

22

24

26

28

30

Índiz

Quérome suscribir por 10 númaros. El importe da suscripción, 15 (máis gastosd'envío), heilo a pagar contra reembolso del primeiro númaro que me manden.

Nome ___

Apellidos

Dirección

Código Postal Llugar

Teléfono Fecha firma

Academia de la Llingua Asturiana,

Apartao 574, 33080-Uviéu

Fax: (98) 522 6816

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 2

ARNOSA - ARANCEDO

A esistencia d’un estrato de caliza que pasa, nel conceyo del Franco, por Arno-sa, As Penas, Andía y Arancedo fai qu’encontremos inda hoi un conxunto de ca-leiros que dan fe da importancia del cal na vida dos pueblos. En distinto estao deconservación, permítennos reconstruir os pasos da coción da pedra caliza pra terabono prás terras y morteiro prás paredes das casas, entre os usos máis comunes.

� Fredo de Carbexe

ARNOSA - ARANCEDO

33EN

TRAM

BASA

UGUA

Ss caleiros son construcióis tradicionalesprá feitura de cal mediante a coción dapedra caliza, tando entre as utilidadesprincipales da cal a de servir pr’abono dasterras (reducindo a súa acidez) y comomaterial prá costrución nel sito del barro.

Úa costrución llaboriosaÚa costrución llaboriosa

Ferse cua materia prima del caleiro empezabacol suministro de varios viaxes de pedra calizaqu’implicaban a feitura de canteiras d’esplotación.Utilizáronse barrenas y pequenas cargas de dinami-ta y, de xeito complementario, el trabayo manualcon ferramentas como mazas, picos y barrenas deferro, dándoseyes forma ás pedras col martello úavez soltos os bloques. Os tipos de pedras clasificá-banse según a súa forma y tamaño en menas:

• Tizóis: Pedras de caliza planas retocadas a mar-tello y destinadas á bóveda del forno.• Pedra dos arquillos: Pedras allargadas, aparecidasás de forma plana que tein as pontes nos arcos.• Pedras gordas y miudas: Material pra encher elcaleiro porriba da bóveda del forno, hasta sobre-salir.

Úa estructura cónica chamaÚa estructura cónica chama--deiradeira

A estructura del caleiro básase nun muro de mam-postería de pedra resistente al calor, como a arenis-ca, abundante nel occidente asturiano. El emplaza-mento debía deixar fer a escavación d’un foso nelsou interior pra depósito y queima da lleña, col ra-sante al nivel da porta delanteira.

OO

Terra de caleirosVista del frente del caleiro del Couz, cua porta pra cebar lleña

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 3

Arnosa - Arancedo. Terra de caleirosArnosa - Arancedo. Terra de caleiros

A forma del forno é de base circular, d’alredor detres metros y medio de diámetro, con úa abertura nacúpula d’algo máis d’un metro y úa altura d’ús tresmetros y medio. Nel sou frente presenta úa portad’entrada en forma de cono truncao a media alturanel muro de pedra. Nel interior del forno, al pañocua porta, ten un arquillo d’ús 20 cm. d’espesor enresalte, pr’asento da primeira filada de pedra calizanel momento da carga. El nivel inferior da porta delforno dá continuidá a úa furada d’alredor d’un metrode fonda, qu’é a caldeira, unde ha quedar a cinza,pechada en parte durante a coción con cantos quedeixan un furadín alxeito das bocas dos fornos tradi-cionales, sendo renovaos despós de cada coción alquedar rachaos por tanta calor.

Os trabayos da carga Os trabayos da carga

A preparación pral funcionamento, a carga del ca-leiro, empezaba polla primeira filada de caliza allinia-da porriba del arquillo, filadas cada vez máis salintespra dentro hasta pechar a bóveda del forno cua pedrachamada clavo, metida a presión nel pico da bóvedapr’aseguralla. Como proba da súa búa feitura, el re-mate da bóveda tería que coincidir col altura del arcod’entrada al caleiro. Os pasos prá súa costrución eran:

• Costrución del arquillo qu’enmarca a porta y dabóveda interior, qu’envolvería a lleña na base delforno.• Relleno de pedra caliza polla parte superior dabóveda, botando a mayor cantidá posible y dedistintos gordores.• Remate da carga, que deixa sobresalindo parteda pedra núa forma de cruz, chamada A Corona,d’algo menos d’un metro d’altura y d’algo máisd’ún de diámetro.

Debe decirse tamén qu’el caleiro iba cambeandod’altura, y a súa corona aguzada durante a coción íba-se reducindo en altura, achanándose hasta el nivel delforno como resultao d’úa mayor mestura da pedra.

Os tipos de lleña máis usaos eran el toxo y asuces, prantas de queima rápida qu’eran amontuadasna veira del caleiro y apurridas durante toda a co-ción, establecida en 36 horas deseguido, con turnosde trabayo de relevos de día y de noite. Asina, ascantidades de lleña consumida núa coción eran gran-

44EN

TRAM

BASA

UGUA

S

FR

ED

OD

EC

AR

BE

XE

Ún dos caleiros d’Arnosa. Vista del arco de riba, por undes’alimenta úa vez feita a bóveda interior ou arquillo

Caleiro del Couz. Vista del arquillo interior al empezo da súa colocación, hasta formar a bóveda porriba del forno

FR

ED

OD

EC

AR

BE

XE

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 4

Arnosa - Arancedo. Terra de caleirosArnosa - Arancedo. Terra de caleiros

55EN

TRAM

BASA

UGUA

S

des, precisándose ús quince carros de bois pra man-ter a queima al llargo d’ese día y medio, establecén-dose el sou empezo á media noite.

Os llabores del mantenementoOs llabores del mantenemento

Pra fer os trabayos necesarios eran precisas cua-tro personas: dúas pra preparar os bocaos de lleña youtras dúas pr’apurrillos nel caleiro con úa atizadorade mango llargo y dentes curvos de ferro, trabayofeito desde llonxe y medio d’esgueira al frente daporta polla muita calor que salía. El reparto dos lla-bores, atizar y remover as brasas, dábase ás personasde máis forza ou habilidá, considerándose máis duroel primeiro llabor pollas altas temperaturas, sendopreciso remover cada media hora; d’ei que xurdisenditos irónicos como “El máis apoucao pra fer bocao”;ou tamén, en relación col ruxir da queima, “Rumbamáis qu’un caleiro”.

El proceso pra obter el cal supoñía que despósd’úas 24 horas de coción aparecía el llume entre as pe-dras da corona del caleiro, chamadas morenas, surxin-do tamén a espresión “Asoma el llume, ta a medias decocer”. Despóis de 36 horas d’arder, con temperaturasd’entre 1.000 y 1.300 ºC, a morena xa fora baxando, acorona taba arrentes al entrada da bóveda y el cal xataría cocido. Tres días despóis, abriríase el caleiro cha-mando al vecindario y a posibles compradores.

Pra distribuir el cal requeríase a comprobaciónprevia da súa calidá, esistindo como criterios prá súaseleción a facilidá de rayado cua ferramenta de pun-ta fina, salindo ruía a pedra que nun se deixase ra-yar; tamén foi utilizada a percusión y el escuitar elsonido, llollo como indicio favorable ou pol contra-rio firme y, pollo tanto, d’úa baxa calidá.

El cal llograo d’úa coción podería rondar as 20 to-neladas, con precios de venta que cambiaban col pa-so del tempo, entre 15 y 30 pesetas fanega (unidá demedida de 50 Kg. propia d’estas mercancías). Tras daventa al pé del caleiro, sería trasportada en carros yapagada con augua al chegar ás casas, producíndoseel conocido fervedoiro.

Úa vez apagao el cal, pañaba traza de polvo d’uncolor abrancazao, usándose como abono botao amao nas terras de llabradío ou amasao pral sou en-durecemento y uso nel mortero prá costrución dascasas en sustitución del barro. Quizáis fosen ésas asúltimas aplicacióis d’un sistema na actualidá en de-suso. El acabo d’estos llabores nestos pueblos teríallugar nún dos caleiros das Penas, inda hoi en abon-do bon estao, que funcionóu por última vez alló nosanos oitenta.

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 5

ondo fai xa oito anos se me presentóu eloportunidá de dar clases de Gallego-Astu-riano presentóuseme tamén, xoncido a ella,un reto profesional al que nun sabía muiben cómo m’iba enfrentar.Axina me din conta de qu’a situación eramáis compricada de lo se m’antoxaba alempezo: por un llao quería fer as cousas

ben y darye al asignatura el trato riguroso que mere-ce (sempre penséi qu’é úa gran responsabilidá y unhonra mui grande poder enseñaryes a os nosos pe-quenos a llingua dos nosos mayores y conseguir quela sintan como súa); por outro, os nenos demanda-ban úas clases divertidas, orixinales, que nun yes su-puxesen un esforzo máis al hora d’aprender y, pr’a-cabar d’embolortar as cousas, nun había un currícu-lum oficial del asignatura y os únicos materiales di-dácticos dispoñibles eran os que foran amañando osmeus predecesores, os maestros qu’empezaran a es-

colarización da fala poucos anos antias, y que pramin supuxeron úa axuda impagable.

É verdá qu’eu tría úa esperiencia ás costas comomaestra de Llingua Asturiana que me valíu de muito,que me salvóu del naufraxio total como quen dice,peró tamén é verdá que nel caso del asturiano xa ha-bía muito camín andao, muitos materiales didáuticospublicaos, ¡se hasta xa había llibros de texto!, que nelcaso del Gallego-Asturiano nun se podían nin soñar.

Pois con todas estas bringas tratéi eu d’ir texendoel cesto da mía práctica docente y enseguida xotia-ron as dudas sobre se el que taba fendo era lo máisconveniente. Algúas d’esas dudas inda siguen ei, pe-ró a outras fun topándoyes respostas y pararon demedrar.

Sumíuse por exemplo lamar d’axina el plantea-mento de fer da clase de Gallego-Asturiano úa clasede llingua al xeito tradicional al que tamos avezaos:nun era posible dar esplicacióis e informacióis teóri-

66EN

TRAM

BASA

UGUA

S

Un mañuzo de recursosprá clase de

Gallego-Asturiano

ÁS

TU

RP

AR

ED

ES

Condo empezaron el sou llabor nos centros d’enseñanza Primaria y Secunda-ria, os enseñantes de Gallego-Asturiano contaban, casi como únicos recursos, cuasganas, a voluntá y el empeño d’entregarse al trabayo. Sin currículum oficial, sinmateriales didácticos, houbo que botar mao da esperiencia como docentes y echara andar.

� Aurora Bermúdez Nava

CC

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 6

77EN

TRAM

BASA

UGUA

S

Un mañuzo de recursos prá clase de Gallego-AsturianoUn mañuzo de recursos prá clase de Gallego-Asturiano

cas sobre gramática, ortografía, morfosintaxis, etc.;nun se podía pensar nos socorridos dictaos, nos exer-cicios d’inventar frases cuas palabras novas del voca-bulario da unidá, nas redaccióis sobre temas d’interésou nas traduccióis dos correspondentes textos por-que os nenos rechazaban de plano estas xeiras.

Ellos tían mui claro qu’iban a clase de fala pra pa-sallo ben, pra fer algo distinto, y eu tía mui claroqu’ademáis tían qu’aprender, asina que nun quedabamáis romedio qu’atopar os recursos, as estratexaspr’axugar os dous oxetivos. Por suposto qu’eu sabíaque nun iba inventar nada y que nun podía esquei-cer dafeito esas prácticas ás que fixen referencia nelpárrafo anterior, peró tía qu’atopar a manera de com-binallas con outras actividades qu'a os nenos yes re-sultasen motivadoras, que yes entrasen pollos oyos,vaya.

Lo que pretendo con este modesto artículo é con-tar a mía esperiencia neste sentido y, de paso, mos-trar a posibilidá d’usar un mañuzo de recursos y es-tratexas al alcance de cualquera pra trabayar nel au-la de Gallego-Asturiano. Vaya xa por delantre el meuconvencemento de que cualquer recurso que consi-ga qu’os nenos s’espresen oralmente ou por escritona nosa fala é válido y se ademáis consigue que lofagan con gusto, entoncias el recurso é bon.

En todos estos anos eu fun descubrindo distintasposibilidades, úas miyores y outras máis ruías: apoesía, a espresión plástica en xeneral, el cómic, oscontos, as salidas didácticas al entorno ou el entornoque s’achega al aula, el teatro, el teléfono, a cocía, asimáxenes en xeneral, a radio, os xogos, etc. y unpouco d’imaxinación y d’humor pra ir achegando aos nenos, por exemplo, ás normas d’apostrofaciónou as contraccióis.

Os pequenos xa tein na cabeza , ou pollo menosos maestros intentamos que las teñan, un bon feixede normas d’ortografía en castellano, asina que nuntán mui dispostos a aprender outras poucas en galle-go-asturiano, peró, en cambio, escuitan de mui búagana a historia del“FARTÓN”: El far-tón sempre tenfame, en con-to ye dei-xan….¡come!

N a t u r a l -mente

el “fartón” é el apóstrofe, un personaxe morto de fa-me que vive sempre entre lletras, nos llibros, perió-dicos, revistas, etc. y que por acio d’esta fame de canque sinte come lo que ten a mao, ou sía, lletras.

Peró nun pode comer todas as lletras, as conso-nantes son muito máis fortes qu’él y nun é quén apapallas, asina que ten que conformarse comendo ásvocales.

Por suposto qu’os nenos nun son tontos y ense-guida se dan conta de que nun come a todas as vo-cales y perguntan a cuáles come y cóndo las podecomer. É el momento d’esplicar as normas d’apos-trofación seguindo sempre col argumento del nosopersonaxe protagonista.

Cúntaseyes entoncias que namáis pode atacar ásvocales qu’aparecen nas palabras DE, QUE, PRA,PA, ME, TE, SE, CHE, sempre qu’a palabra si-guiente empece tamén por vocal ou h muda . Xase poderá imaxinar que nun s’esplican todos os ca-sos d’úa sentada, senón que cada día se vai presen-tando ún y asina, pouco a pouco, van conocendo to-das as posibilidades d’apostrofación qu’esisten na fa-la.

Úa pequena axuda pra que nun yes esqueiza nin-gúa poden ser as regras nemotécnicas, a espresiónpra que de ou a palabra méteseche ; el fartón mé-teseche entre as lletras y esto que che tou contandométeseche na cabeza y nun ch’esqueice xa nuncamáis.

Pra tratar as contraccióis falamos das “PALABRASDE GANCHETE”.

Hai algúas palabras que se volven tollas por tarxuntas, tanto que sempre van mui apegadas úa al ou-tra, como condo dúas personas pasían de ganchete ynun sabes ben cuál é el brazo d’úa y cuál el del ou-tra, parece que son úa sola persona. A estas palabrascostaba tanto caro distinguillas que se chegaron axuntar y formaron úa sola palabra.

Como pasaba cua apostrofación vanseintroducindo axeitín os diferentes ca-

Caleiro del Couz. Vista del arquillo interior al empezo da súa colocación, hasta formar a bóveda sobre el forno

Xugando á patefa. Dibuxo de José M. Legazpi (1980).Pódense introducir na clase xogos tradicionales que muitas veces os nenos nun conocen como a patefa, a pionza, as chapas...

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 7

88EN

TRAM

BASA

UGUA

SUn mañuzo de recursos prá clase de Gallego-AsturianoUn mañuzo de recursos prá clase de Gallego-Asturiano

sos de contraccióis, empezando pollos máis conoci-dos y tamén mais asomeñaos al castellano al, del,nel… pra seguir por outros propios del gallego-astu-riano.

Outros aspectos que tein que ver cua ortografía,por exemplo, tratéi d’afianzallos enchendo el aula decarteles nos qu’aparecesen as palabras que m’intere-saba qu’aprendesen. É el caso das palabras SOI,HOI, FOI, MUI, HAI, qu’al contrario de lo que pasanel castellano nun acaban en y grega, senón en i lla-tina. A base de vellas escritas na parede algún acabaescribíndolas ben.

De todos é sabido qu’a os nenos yes gusta xogary é fácil aprovetar esa inclinación natural pra traba-yar el vocabulario novo que se vei aprendendo y, de-pendendo da edá, practicar nel aula diferentes xo-gos: “al andruño, abre el puño” pr’aprender os nú-maros, as palabras encadenadas, el scatérgoris, elpasa palabra, os dominós (por exemplo de númaros yanimales), as lleirías, etc.

Pode combinarse el xogo y a espresión plástica,xa que se son ellos mesmos os que pintan y recortanel dominó ou el tableiro y as fichas pra xogar ás llei-rías, van sentirse muito máis interesaos y satisfechosy nun yes van esqueicer as novas palabras qu’apren-dan col xogo.

Tamén se poden introducir na clase xogos tradi-cionales que muitas veces os nenos nun conocen y aos que despós s’aficionan: a pionza, a patefa, as cha-pas, xogos y cancióis de corro, a pita polaina, etc.

Á mayoría dos nenos gústanyes os cómics y dis-frutan muito lléndolos. Úa manera d’aprovetar esto épresentaryes tiras de cómic ou foyas enteras d’úa his-torieta cos bocadillos valleiros y pediryes qu’imaxi-nen lo que pasa na historieta y lo que tarán dicindoos personaxes. Poden fer este llabor individualmen-te ou por parexas, incluso en equipos pequenos, y,desque lo teñan feito, cada ún enseñará a os demáiscompañeiros el resultao de lo que discurríu. Se seconsidera adecuao, pr’acabar, poden enseñárseyesos testos qu’aparecían nos bocadillos orixinales.

Un paso máis pra trabayar el cómic consiste enpidiryes que plasmen usando viñetas un conto ou un

relato breve que se faga nel aula. Suele axudaryes elfeito de que s’estableza un númaro mínimo de viñe-tas y tamén yes resulta miyor fello en equipo.

Condo son capaces de cuntar úa hestoria ayía xase yes pode suxerir qu’inventen ellos a súa propiahistorieta. É úa xeira complexa, porque tein qu’esco-yer os personaxes, diseñallos, pensar el guión y re-dactar os testos, peró os resultaos en muitos casosson espectaculares y mui gratificantes pra todos.

As situacióis da vida de cadaldía poin al nosoalcance recursos estimulantes y nada compricaos deconseguir. El teléfono é un aparato tremendamentefamiliar pra os nenos y que, nel aula, yes axuda aperder a vergonza. Distribuíndolos por parexas po-demos pidiryes qu’inventen conversacióis telefónicasque despós terán que dramatizar delantre dos com-pañeiros. Hai muitas posibilidades, por exemplo po-den escoyer situacióis da súa vida cotidiana na quechaman por teléfono a daquén real (un parente, unamigo, el monitor d’actividades extraescolares,…).Pra empezar tein que poñerse d’acordo col compa-ñeiro, despós discurrir a conversación, escribilla (res-petando as normas establecidas pra un diálogo) y,pr’acabar, intentar memorizalla y representalla delan-tre d’un público entregao que son os compañeiros.

Outra alternativa é pidiryes qu’asuman a persona-lidá d’outros y seguir el mesmo proceso. Poden serel paciente que chama al centro de salú pra pidirconsulta y a persona que ye dá cita, un turista y elencargao da oficina de turismo, un viaxeiro y a axen-cia na que quer reservar el sou billete, etc.

A todos nos gusta comer y a os nenos chámayesmuito a atención todo el que ten que ver cua cocíay a manipulación d’alimentos , por eso pode serun recurso mui válido.

Podemos escribir úa receta de cocía y despós ela-boralla y ¡cómo non!, comella. Os fereixolos, as tar-tas, as rosquías d’anís tein un ésito bárbaro.

Podemos amañar a carta d’un restaurante imaxi-nario y xogar despós a ser clientes y camareiros d’e-se local. Podemos fer un llibro de cocía nel que ca-da alumno aporte úa receta, a que máis ye guste acada ún, por poñer un caso. Podemos incluso in-ventar algúa receta máxica pra úa ocasión especial;

Conocendo a xeografía d’Asturias

Os nenos trabayando na clase

AU

RO

RA

BE

RM

ÚD

EZ

ÁG

AT

AG

AR

CÍA

CA

ST

RO

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 8

99EN

TRAM

BASA

UGUA

S

deuse el caso d’inventar us fereixolos y úa tarta colpoder de conseguir a paz.

Xa mencionéi antias que se un neno construye elsou propio dominó ou cualquer outro xogo se sintemuito máis orguyoso y aprende miyor, por eso eu re-curro en muitas ocasióis ás actividades plásticas prallograr os meus oxetivos: fer úas mariquitas cuasprendas que vistían el home y a muyer pr’aprenderas pezas da indumentaria tradicional, dar vida a ospersonaxes d’un conto modelándolos en plastilinaou fendo títeres de varilla pra despós representallo,amañar un mural todos xuntos sobre as cousas quepasan na primavera, fer úa corrada de cartulina cosanimales que viven nella, preparar un marcapáxinasespecial pral día das lletras, fer un cabás de cartulinay meter nél os materiales que se llevan á escola,construir a maqueta d’un cabazo ou d’un hurro, sonactividades que yes permiten miyorar a súa autoesti-ma, a motricidá fina y grabar na memoria el novo vo-cabulario que trabayamos con cada úa d’ellas.

Eu nun podo entender el aprendizaxe del galle-go-asturiano sin qu’éste tia enreizao nel entorno ynel conocemento del mesmo, fundamentalmente dossous aspectos socioculturales, por eso, sempre quepodo, programo visitas didácticas que nos permitenafondar neste conocemento. A terra d´Entrambasau-guas ofrécenos un montón de posibilidades y el res-to d’Asturias muitas máis inda.

Como mostra pódese dicir que visitamos a “Casada apicultura” nel conceyo de Bual, el “Conxunto et-nográfico dos Teixóis” en Taramundi, el “Museo et-nográfico de Grandas de Salime” y el “Castro del ChaoSamartín” nel mesmo conceyo, y tíamos programadaúa visita al “Museo del bosque” en Muñalén (Tinéu).

Non sempre podemos salir da escola ver lo quequeremos, peró sí podemos atopar a manera de qu’elentorno s’achegue á escola organizando algúa mos-tra, por exemplo sobre productos del outono, oficiostradicionales y as ferramentas que s’utilizan en cadaún d’ellos, ou árboles da zona.

Tamén podemos invitar al aula a personas que sí-an búas conocedoras de temas concretos pra que nostransmitan lo que saben, a súa esperiencia semprevaliosa: un guarda rural que sabe muito da fauna dacomarca y qu’ademáis ten fotos asgaya, un marinei-ro que sabe máis que naide d’artes de pesca, un mu-lieiro, un ferreiro, etc.

Descubrín tamén qu’el teatro pode ser ua ferra-menta fantástica pra miyorar a espresión oral y prater a os nenos motivaos. Xa se poderá entender quefalo d’obrías de teatro curtias y sin pretensióis llitera-rias importantes, tamén quero deixar craro que dámuito trabayo preparar a representación, ensayar,etc…, peró compensa condo ves cómo nenos tími-dos ou con úa competencia oral probe consiguen su-perar a vergonza y as dificultades y dicir el sou testocon soltura y búa entonación.

Personalmente soi úa apasionada da poesía ysempre me deu congoxa ver cómo muitos nenos larechazan ou nun s’interesan por ella, a lo miyor poreso tamén tratéi de sacarye partido. Nun hai, de mo-mento, poesía pra nenos en gallego-asturiano, asinaque nun tía muitos modelos qu’ofreceryes, peró em-pezamos por fer cousas facilías como pareaos ou ri-mas sinxellas pr’algúa ocasión especial.

Tamén probéi a daryes algúa poesía amañada praúa unidá didáctica en concreto y trabayar sobre ella:recitalla, analizar lo que cunta, fer dibuxos que refle-

Un mañuzo de recursos prá clase de Gallego-AsturianoUn mañuzo de recursos prá clase de Gallego-Asturiano

El aprendizaxe del Gallego-Asturiano debe tar enreizao nel conocemento del entorno y as visitas didácticas son el miyor recurso.Na imaxen, el “Museo de la Emigración y la Instrucción Pública” en San Llouguís (Bual)

ÁS

TU

RP

AR

ED

ES

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 9

xen lo que dice el texto, etc. Fixemos eso por exem-plo con úa poesía sobre el outono (y vaya por de-lantre qu’é mui mala, peró valíame pra describir unpouco as características d’esa época del ano, os as-pectos qu’eu quería trabayar nel aula) y despós, con-do chegóu el inverno, os propios nenos, con un pou-co d’axuda, discurriron na clase outra poesía sobreesa estación.

EL OUTONO

Pouquinín a poucochega úa estaciónna qu’os paisaxescambían de color.

Os praos tán verdes,el monte marelo,os cielos tán grises,asoma el Nubreiro.

Chove muitas veces,xipra un vento tolo,nel pico dos montes vemos neve y todo.

Muitos paxaríosfain un largo viaxe,buscan el bon tempo,van sin equipaxe.

Outros animalesdéitanse a durmir,mentras haxa fríonun queren salir.

A terra dá frutosqu’hai que recoyer,preparade os cestosy vamos a ver:hai noces, mazás,figos y castañas,tán maduros el meizy as avellanas,el pan de colobramedra sin parar,as uvas na viñatemos que pañar,as fabas pral potena casa han a tar.

TEMPO D’INVERNO

Este inverno ta confundío medran as floresy fai pouco frío.

Mui poucas noiteshoubo xeladas,namáis cayéu

ua búa nevada,outros anos chove muitoy este ano nun chove nada,pode que sía por esoque muita xente ta mala,del gripe ou con un catarrofungando mocos asgaya.

Algús días xipra el ventoy ponnos tolos un tempo,vemos el mar enfadaoy os barcos tan amarraos.

Este inverno ta confundío,nun nos fai falta a bufanday el parauguas ta esqueicío.

Xa sei que nun tein calidá, peró tendo en contaqu’os autores da segunda son nenos de 2º de Prima-ria, que tein 7 ou 8 anos, nun creo que se yes podapidir muito máis.

A naide ye pode esqueicer qu’os contos son unrecurso imprescidible nas clases de llingua. Conellos ábrese un mundo de posibilidades enorme quevai depender das edades dos nenos, das caracterís-ticas del grupo, da intención cua que s’use el conto,etc. Un conto pode cuntarse, pode llerse, dramati-zarse, representarse con títeres, illustrarse, plasmar-se como un cómic; pode contarse d’úa sentada oumanter a intriga cuntando ou llendo un capítulo encada sesión; poden buscarse alternativas y propoñera os nenos que ye inventen outros finales, daryesagá un cachín y pidiryes qu’imaxinen lo que pasanesa historia…

Ademáis os nenos tamén poden crear os souspropios contos, individualmente, en equipos, porparexas; pódese fer un conto entre todo el grupo ouinventar hestorias disparatadas nas que cada únaporta un pedacín pra seguir lo que xa empezaranos outros; en fin, qu’as posibilidades nun s’acabannunca.

Nos dous últimos cursos descubrín el enorme po-der motivador y as grandes posibilidades que tendende el punto de vista didáctico a preparación yposterior grabación del guión d’un programa radio-fónico. A radio como recurso didáctico é un mundoen sí mesmo que permite trabayar el aprendizaxe decualquer idioma d’un xeito completísimo, interrella-cionándolo ademáis con outras áreas del currículumy con distintos temas trasversales.

Peró como este artículo xa se ta allargando de-masiao nun vou afondar nel proceso da preparacióndel guión radiofónico porque nun quero acabar abu-rrindo a naide.

Namáis me queda por dicir qu’éstas son agá algú-as das posibilidades; que, por suposto, hai outrasmuitas y seguramente miyores y que lo ideal seríapoder compartillas, poñellas en común, discutillas,porque sempre ven máis cuatro oyos que dous y nes-te apasionante llabor nun se pode desperdiciar a es-periencia de naide.

1100EN

TRAM

BASA

UGUA

SUn mañuzo de recursos prá clase de Gallego-AsturianoUn mañuzo de recursos prá clase de Gallego-Asturiano

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 10

ai más d’un siglo, á solombra del positivis-mo y prendidos cua febre das ciencias natu-rales, os filólogos tuveron que sintir daquéde complexo d’inferioridá condo miraron paos sous trabayos y los atoparon imprecisos,asistemáticos, tan de mentira... Pa nun que-dar por detrás tentaron d’equiparar as hu-manidades al mesmo grao de rigor científi-

co, á mesma forma d’obxetividá, y chegóu llougo elresultao: os troncos llingüísticos y as súas ramifica-cióis, as familias de llinguas, a evolución das pala-bras, as súas filiacióis xenéticas y a madre que las pa-ríu a todas (ou indoeuropeo). Haeckel dictaba y ou-tros, entoncias, aprovetaron p’amañallo á filoloxía:tomaron a ontoxenia y a filoxenia pa vistirse de ve-racidá. É dicir, esencialsmo puro como metáfora padescribir y esplicar constructos humanos, culturales,qu’é lo que son as llinguas.

El problema nun foi fer uso da metáfora, úa dasmiyores bases pa enanchar el conocemento del mun-do. El problema é crer nella, inda hoi, como si foraun enunciao lliteral (con todas as súas consecuen-cias), confusión qu’os enfermos d’autismo nun sonquén a evitar: pa ellos todo nel mundo é lliteral y d’eique nun podan relacionar lo obxetivo con sentimen-tos y emocióis, nin estremar lo qu’úa metáfora tén defigurao. Ei ta a falacia: as llinguas nun son, a todosos efectos, seres vivos vinculaos sin romedio a úagran fruxe na qu’han a mirarse pa comprender el sou

ser. Por eso, condo daquén apela á tradición roma-nística, asentada nos parámetros d’esta metáforaesencialista, p’afirmar categóricamente lo qu’é oudeixa de ser a llingua del Navia-Eo, pódese pensaren dúas opcióis: 1) é autista (sépalo ou non); 2) nuné autista, peró fai como que lo é con intencióis quenun esplicita por algúa razón (y aquí as posibilidadesdispararíanse).

Pensemos que si os complexos d’inferioridá da fi-loloxía naceran anguano y tentaran de superarse mi-rando pal capitalismo de ficción nel que parece quenos movemos, as llinguas conceptuaríanse ben segu-ro como marcas comerciales nun exercicio metafóri-co ben sencillo y nada traumático, asomeñao nel souproceso al qu’asocedéu nel siglo XIX. Os intelectua-les das opcióis 1 y 2 competirían por ferse col mayornúmaro posible d’accióis das empresas filolóxicas ytrabayarían en campañas de márketing con tal dechufar y comercializar os sous productos, de fellosmás atractivos. Habería absorcióis de sistemas fonéti-cos, compraventas de caudal lésico, grandes holdingsorientaos a controlar a producción llingüística dospequenos falantes. ¿Quén iba ser entoncias el mási-mo llingüista, Steve Jobs, Bill Gates, Emilio Botín? Encualquer caso, el valor da fala eonaviega mediríasesegún criterios de productividá y competitividá y aca-baría nel buche d’outra compañía más grande, arro-metúa y potente nel mercao. ¿Qué más dá chamarye“tronco galaico-portugués” ou “IBEX-35”?

1111EN

TRAM

BASA

UGUA

S

De metáforasy autismo

Úa das herencias más nefastas natradición filolóxica é a metáfora qu’en-tende as llinguas como seres vivos xon-cidos a especies orgánicas, susceptibles,por tanto, de ser clasificadas en fun-ción da súa evolución y del sou ADN.

� Ricardo Saavedra Fernández-Combarro

FF

Páxina manuscrita de Charles Darwin

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 11

ENTR

AMBA

SAUG

UAS

Braña y Arancedo consiguen a súa eman-cipación en 1795. Certifícalo asina el pá-rraco de San Miguel de Mohíces, el día 6de setembre d’ese ano, fendo constarqu’el decreto de resolución lleuse na Do-minica Decimoquinta (misa del decimo-quinto domingo)2.D’este xeito acababa un proceso qu’em-

pezara en 1782, ano nel qu’os vecíos da Braña soli-citan convertirse en parroquia independente, argu-mentando que lo que querían era evitar os perxuiciosespirituales y os peligros “temporales” que sufrían alter que chegar hasta Santa María de Miudes -que ta-ba a dúas leguas de camín- y ter que cruzar el ríocondo llevaba muita augua. A necesidá das dúas no-

vas parroquias taba xustificada polla estensión decuatro leguas del distrito, a dispersión dos llugares ya dificultá pra chegar al igresia de Miudes polla cali-dá dos camíos y pol río, que medraba nel inverno,fendo difícil el paso. D’este xeito, y a petición dos ve-cíos, abríuse el espediente prá desmembración dosCobres de riba y del medio.

Nun auto fechao en 1794, Don Juan de Llano Pon-te, Obispo d’Uviéu, faiyes saber a os vecíos de Nues-tra Señora da Braña, San Cipriano d’Arancedo y San-ta María de Miudes, que se van crear dúas parroquiasnovas, administradas por cadasóu párraco. Prá deNuestra Señora da Braña desmémbranse os llugaresda Braña, Mercadeiros, Grandamarina, Mendóis, AsCabornas, El Becerril, Villarín, Chaodastrabas, Rome-

� Mª José Fraga Suárez

AA

As qu’hoi conocemos como parroquias da Braña, Arancedo y Miudes foron has-ta fines del siglo XVIII úa sola, con párraco nel igresia de Santa María Madalenade Miudes. Aquella parroquia taba dividida en tres barrios ou cobres1: Cobre de ri-ba (alredor del llugar da Braña), Cobre del medio (con núcleo en Arancedo) y Co-bre de baxo (alredor de Miudes). Ésta foi a situación hasta qu’os Cobres de riba ydel medio pidiron xebrarse del de baxo pra pasar a ser parroquias independentes.

A PARROQUIA DA BRAÑAA PARROQUIA DA BRAÑA

A Virxen da Brañata encima da porta,mirando cómo os romeirossuben y baxan a costa.

ÁS

TU

RP

AR

ED

ES

1122

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 12

1133EN

TRAM

BASA

UGUA

S

ye de Riba, Romeye de Baxo, El Caroceiro, Bargaz yPenadecabras. Contaba entoncias con un total de 116feligreses.

Peró nun pode haber parroquia sin igresia: demomento, y hasta que nun se faga un edificio novoou s’agrande el qu’hai, habilítase a capiya de NuestraSeñora da Braña, con llicencia pra custodiar el Santí-simo Sacramento, y con pila pra os boutizos.

Manter a parroquiaManter a parroquia

Pra manter a nova parroquia, asignóuseye el co-bro dos diezmos que correspondían al Cobre de ri-ba3, que consistían en cereales, forraxe y crías degao. A sesta parte d’estos diezmos taba destinada acubrir os gastos de lluminaria, ornamento y aseo deltemplo. Asina, hasta 1839 os ingresos eran en espe-cies: trigo, meiz, centén, cabritos y oveyas. A eso haique sumarye lo que se sacaba nalgúa puxa4 y de do-nativos de particulares. En 1822 y 1823 nun se perci-bíu nada, porque el Goberno, qu’el párraco calificacomo “intruso”, suprimíu os diezmos sobre as coye-tas de 1821 y 1822. Ta referíndose el sacerdote al trie-nio lliberal –de 1820 a 1823–, curtio paréntesis nel ré-ximen absolutista de Fernando VII. El párraco, Juande Reborio Corrales, fala d’ésta como d’un época naqu’os gobernantes perseguían “cruelmente” á Igresiay os sous ministros, d’un xeito “impío”, y intentandoquitarye as súas riquezas.

A partir de 1839 parece anotada como cargo aasignación aportada polla Xunta Diocesana (160 ria-

les, naquel momento). A xestión del cobro corría acargo de Froilán Estrada, apoderao d’ese arciprestaz-go, que recibía el 1% en concepto de pago pol soutrabayo. De 1844 a 1850, al nun asignar nada a Xun-ta Diocesana, todos os gastos foron por conta delConceyo y dos vecíos. El cura chámayes a estos tem-pos “días de calamidá”. A partir de 1850 restablecéu-se el sistema de dotación del culto.

As rentas y os frutos da parroquia administrábalosel mayordomo ou fabricario, cargo laico que ye ren-día contas al párraco.

Nel que toca a os gastos, había que fer frente a osdas obras, manter el edificio (dar cales, amañar elllouxao…) y comprar os oxetos necesarios pral cul-

A parroquia da BrañaA parroquia da Braña

Igresia parroquial de Santa María de Miudes

ÁS

TU

RP

AR

ED

ES

ÁS

TU

RP

AR

ED

ES

El llugar d’Arancedo

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 13

to: vasos sagraos, viril, incensario, albas, casullas…,y incienso, aceite y cera. Podía haber, además, im-previstos producidos pollos avatares da política; en1808, por exemplo, a parroquia tuvo que contribuira os gastos prá guerra5.

En todo caso, condo os fondos del igresia parro-quial nun eran abondos, dispoñíase, con autoriza-ción, dos del santuario.

Edificación del igresia

El edificio qu’hoi conocemos é el resultao dasobras que se fixeron pr’agrandar a capiya del san-tuario da Braña. Nel llibro El Franco y su concejo6, de1898, Marcelino Fernández y Fernández dice qu’elantecesor del párraco d’entoncias atopóu úa inscrip-ción qu’él supón procedente d’algúa capiya anterior,“perteneciente al siglo IX o X”. El que tanto igresiascomo santuarios cristianos se construyesen cerca dossitos sagraos ou de culto precristianos, pra relegar ousustituir cultos anteriores, pode permitir pensar nes-te orixen prá capiya da que fala Marcelino Fernán-dez.

A canteiría da capiya habería sido usada prá edi-ficación da nova igresia. Pódese supoñer porque apeza de riba das qu’enmarcan a ventá da cara oesteten cuatro furaos pr’hacía fora, marca d’úa rexa ante-rior. Según Jesús Álvarez Valdés7 nel sou artículo so-bre a parroquia, a canteiría, procedente de Penouta,foi trabayada pollos canteiros nel campo del igresia,y despós –según fontes orales– erguida usando polí-as instaladas nos teixos qu’arrrodiaban el edificio.

As obras fixéronse, na súa mayor parte, a espen-sas dos caudales del santuario; asina reza núa ins-cripción que se pode ver na esquina noroeste deledificio, que dice “Esta obra se hizo a costa de la Vir-gen”. Das anotacióis del Primeiro Llibro de Fábricadedúcese qu’a participación dos vecíos, aportandotanto trabayo como materiales, foi fundamental. Dí-cese en muitas ocasióis que fain acarretos, llevan ma-teriales y aportan xornales. Núa nota anexa al Se-gundo Llibro de Fábrica ta rexistrao el númaro de ca-rros de cal, arena, pedra, barro y baldosas qu’os ve-cíos llevaron al campo del igresia:

Anque a nota nun ten fecha, polla caligrafía podededucirse que foi manuscrita pol párraco LeopoldoJosé González, y polla cantidá dos materiales, pode-rían destinarse á construcción dos pórticos.

Desarrollo das obrasDesarrollo das obras

Dende a fecha da constitución da parroquia has-ta hoi, pódese falar de cuatro etapas nel llabor d’a-condicionamento del edificio na súa transformaciónde capiya en igresia. As más importantes, polla mag-nitú das tareas desarrolladas, foron as dúas primeiras.

• Primeira fase (1796–1825):Anque en 1803 (el día 27 d’agosto) Juan de Re-

borio Corrales bendice solemnemente a nova igresiada Braña, “reinando Carlos IV”, pode apuntarse 1825como el año nel que se cumple a primeira etapa dasobras que consiguen achegar el esterior del edificioal sou aspecto actual.

Hasta entoncias levántase el arco mayor y reedifí-case dende os cimentos a capiya del presbiterio.Fainse tamén dúas sancristías nos llaos y el cabildro.Además, remátase a espadaña con outro campanarioy cómprase a segunda das dúas campás que tía eligresia entoncias. Trabayóuse tamén nel osario co-mún y nel campo d’alredor del templo, y en 1805acabóu de ferse a casa rectoral.

• Segunda fase (1825-1837): En 1837 faise un importante pago al maestro del

obra, Pedro González de la Sela, de Castropol. Nes-te período siguen as obras de canteiría, ábrese unclaro nel baptisterio al oriente, písase el pórtico yfainse as tres portas que ten el edificio; constrúyese(hacía 1836) el campanario del esquilón, de xeitoqu’a espadaña toma neste tempo el aspecto que yeconocemos agora.

1144EN

TRAM

BASA

UGUA

SA parroquia da BrañaA parroquia da Braña

ÁS

TU

RP

AR

ED

ES

Inscripción na esquina noroeste del igresia da Braña:ESTAOBRA SE HI / ZOACOSTADE / LA VIRGEN

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 14

1155EN

TRAM

BASA

UGUA

S

Nel interior os trabayos centráronse nel escala, elantepecho y el repisao da tribuna y nel obra delcancel8, qu’era de pedra llabrada por “Froylán” (quese supón sería un canteiro afamao d’entoncias), conarmazón de madera y celosía. El ferreiro Caleya faia rexa del baptisterio col ferro del asta d’úa campá.Píntase y dórase el retablo mayor, de 35 cuartas, yretócanse os da Inmaculada Concepción y San Be-nito.

Nel entorno del igresia siguen as obras prá cons-trucción del cementerio9, rematándolo y revocándolohacia 1836.

• Terceira fase (1837-1901):Como xa pral metá del siglo XIX el edificio tía a

fisonomía que ye conocemos, nesta fase os llaboresde miyora fainse dentro del igresia. Incorpórase elpúlpito, qu’era redondo y taba apoyao núa columna.Era, como el escala pra chegar a él, de madera decastañeiro, vendida por un vecín del Becerril, JoséGonzález Pichel.

Condo en 1870 se fai inventario dos ornamentosy oxetos de culto, rexístranse cuatro altares: el altarmayor, el de Nuestra Señora del Carme, el del SantoCristo (qu’é de 1850) y el de San Benito. Na actuali-dá consérvanse os tres primeiros.

Entre as posesióis da parroquia cítase a bibliotecaque José María Fernández San Julián, párraco entre

1835 y 1863, donara cua esperanza y el deseo de quevalisen d’estímulo al estudio pra os sous sucesores,porque “careciendo de libros se pierde la afición a lalectura y el resultado es muy funesto”. Son 122 obraspra uso dos sacerdotes da Braña, peró que nalgúaocasión puderon tamén deixarse a algún vecín, co-mo se desprende d’úa anotación feita nel SegundoLlibro de Fábrica.

En 1883 José Mª García de Sierra, cura párraco,deuye a bendición al cementerio novo, parando osenterramentos nel veyo.

Acabando el siglo XIX, en 1891, a parroquia ten160 vecíos y 874 almas. Ta clasificada d’urbana d’in-greso cua dotación de 1.100 pesetas10 pral párraco y200 pral culto. É de Real Patronato, y de proveer enconcurso xeneral.

• Cuarta fase (1901-1973):Col siglo faise cargo da parroquia Leopoldo José

González, que s’ocupóu dos trabayos de conserva-ción y amaño dos pórticos, llabores que supuxerona llabra y asentos das columnas, esquinas y soleirasdos pretiles, xunto col teyao y solao de pizarra. Ta-mén esta vez fálase das apotacióis en trabayo y ma-teriales dos feligreses. El párraco aportóu tamén elsou trabayo, además de fer y tallar dous confesona-rios que se poden ver hoi nel igresia, nos que seconstata el ano de 1912.

A parroquia da BrañaA parroquia da Braña

El igresia parroquial de Nuestra Señora da Braña

ÁS

TU

RP

AR

ED

ES

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 15

El 15 d’agosto de 1909 colocóuse nel arco del pór-tico a imaxen de mármole que representa á patronada parroquia, “regalo de D. Vicente Loriente Pen-zol, rico y piadoso particular”, vecín de Castro-pol. En 1910 compróuse un pantión de Se-mana Santa que tía dúas telas pintadaspor Anselmo Fresno y unidas por un ar-co de madera. En 1973 separáronse astelas del arco, y colocáronse como tánhoi: á esquerda del altar mayor,Jesús flaxelao y atao a úa co-lumna; á dereta, Cristo orandonel horto dos olivos

Nesta época –empezo delsiglo XX–, según consta na re-lación de propiedades da pa-rroquia qu’houbo que mandaral Rexistro da Propiedá11, a pa-rroquia de Nuestra Señora daBraña contaba pral sou servi-cio con 5.525 m2, ocupaospol igresia con pórticos y de-pendencias, el campo, a casarectoral con horto y corral, acasa del forno, el cementerioy 2.000 m2 de tarrén.

Na década dos treinta, naqu’a lletricidá chegóu aligresia, el campo taba za-

rrao por un muro y debía ter dúas portas, a principaly outra más pequena. El cementerio, detrás del tem-

plo, taba tamén cercao por úa parede de pedra naqu’en 1928 se fai un arco pra poñer úa porta.

Peró as reducidas dimensióis del campo-santo obrigaban a levantar as fosas cada se-

te ou oito anos; acabóuse col problemafendo en 1953 el actual cementerio.

Nel ano 1973 empezáronse asobras necesarias pra celebrar decara al pueblo. Houbo que le-

vantar el tarrén de llouxa delpresbiterio y achanar el no-vo, quitar a rexa que separa-

ba el presbiterio del corpo deligresia, y fer outro altar ma-yor. Nesa época píntase eledificio por dentro y por fo-ra, y zárrase nel presbiterioun ventano circular destinao adar claridá á imaxen da Vir-xen proyectando nella, conun espeyo, a lluz qu’entrabapor detrás. As últimas obrasdeixáronlo outra vez á vista.El campanín actual proceded’úa capiya en San Xuyán deVillalmarzo, da casa Taram-bello, advocación a Santa

A parroquia da BrañaA parroquia da Braña1166

ENTR

AMBA

SAUG

UAS

Interior del igresia da Braña

ÁS

TU

RP

AR

ED

ES

Retablo de Nuestra Señora del Carme

ÁSTUR PAREDES

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 16

1177EN

TRAM

BASA

UGUA

S

A parroquia da BrañaA parroquia da Braña

Bárbara. Llevóulo hasta A Braña Evaristo FernándezMéndez, párraco de 1952 a 1962, pra sustituir al an-terior, que cayera, seguramente por causa del vento.

El igresia parroquial da Braña acaba de ser obxe-to d’importantes y necesarios llabores d’amaño yconservación, gracias á iniciativa da Comisión deFestas. Pra ver cuál foi el resultao nun hai más qu’a-chegarse á Braña, respirar el silencio y encher osoyos.

NOTAS:

1 Cobre: término o xurisdicción.2 Según a Lliturxa vixente, sería el decimoquinto domingo

despós de Pentecostés.3 Os diezmos que correspondían a Santa María de Miudes di-

vidíanse en oito partes, das qu’úa era pral párraco, tres pral Be-neficio Simple y cuatro pral abad y os monxes del Monesteriode San Juan de Corias.

A vinculación de Santa María de Miudes con Corias vénd’empezos del siglo XI, condo os condes D. Piñolo Jiménez ya muyer, Aldonza de Mumo, donan en testamento el Moneste-rio de Miudes al de Corias, al que ten que darye a terceira par-te dos sous réditos. Cua desmembración das dúas novas pa-rroquias, aumenta a dotación pra os párracos, en detrimentodel Beneficio Simple, que recibe dúas partes en vez de tres.

4 Hasta nun hai muito tempo, os feligreses ofrecían a SanAntonio llacóis ou xamóis que deixaban nel cepiyo pra subas-tallos despós al miyor postor.

5 A Guerra da Independencia contra os franceses duróu de1808 a 1814. Nel Llibro da fábrica de Santa María de Miudes,empezao en 1747 llese, como suceso memorable, a entrada nelconceyo del Franco, el 17 de marzo de 1809, d’úa división fran-cesa d’us 40 ou 50 homes, que s’hospedaron naquella parro-quia.

6 El Franco y su concejo, Marcelino Fernández y Fernández,Luarca 1898, páx. 71.

7 Álvarez Valdés, Jesús - El santuario de Nuestra Señora deLa Braña, Revista Maíces, 1984.

8 Rexa, xeneralmente baxa, que separa el presbiterio da na-ve.

9 Cremos que se trata del cementerio situao detrás del igre-sia, que sustituiría al osario veyo (seguramente mui cerca delantiga capiya), y que despós iba ser desplazao pol camposan-to actual.

10 En 1872 cambióuse a moneda, sustituíndose el rial pollapeseta.

11 Según Orde del 20 d’abril de 1911, al instituirse el impos-to especial sobre os bienes das personas xurídicas.

FONTESY BIBLIOGRAFÍA:

Archivo Histórico Diocesano d’Uviéu, Arciprestazgo delFranco, Parroquia da Braña, Llibros de Fábrica (1796-1876);(1876-1970).

• Fontes oralesMANUEL FERNÁNDEZ ÁLVAREZ, párraco da Braña dende 1962.

RAÚL BEDIA BOUSOÑO, vecín da Braña.

• BibliografíaÁLVAREZ VALDÉS, J., “La fuente de la Virgen de La Braña”, Ma-

íces (Boletín cultural de Asturias), febreiro 1984.

– “El santuario de Nuestra Señora de La Braña”, Maíces, (Bo-letín cultural de Asturias), agosto 1984.

FERNÁNDEZ CONDE. J., “Religiosidad popular asturiana”, enEnciclopedia Temática de Asturias, tomo IX, Silverio CañadaEditor, Xixón 1981.

FERNÁNDEZ Y FERNÁNDEZ, M., El Franco y su concejo, Lluarca1898.

PÉREZ ARIAS, M. V., La costa occidental asturiana. Santa Ma-ría de Miudes y otros vestigios del arte medieval, Nobel, Uviéu2004.

A fonte da Virxen é parte importante del Santuario da Braña, a unde pellegrinan cada ano miles de romeiros

ÁS

TU

RP

AR

ED

ES

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 17

as comarcas rurales a educación é mui im-portante dende el punto de vista social ypersonal das familias y dos nenos, peró ta-mén lo é pal desarrollo de muitos conce-yos nos qu’el descenso demográfico nosúltimos tempos fai que corran el riesgo dedesaparecer. Condo zarra úa escola, é elpoblo todo el que pecha as súas portas,

porque quedar sin escola é quedar sin nenos y que-dar sin nenos é quedar sin futuro.

El Alto Navia ta sufrindo dende hai anos úa san-gría poblacional ben grande, que nos últimos tempostrata d’amañar con subvencióis, planes d’empleo lo-cales tamén subvencionaos y planes turísticos quenun parece que teñan dando ningún bon resultao,porque lonxe de frenar el baxón de xente éste vai a

máis. Quizás porque as Administracióis local y rexio-nal tratan de parchiar un mal endémico pal que fainfalta medidas que s’arriesguen a mirar pal futuro,qu’outíen máis aló dos cuatro anos que dura unha le-xislatura.

Mentras tanto, os poucos habitantes novos quesobreviven na comarca del Alto Navia, as poucas fa-milias con nenos qu’einda viven nél, miran d’esguei-ra cómo as escolas del C.R.A. Eilao-Sarceda, as últi-mas escolas rurales que yes quedan, van pouco apouco pechando. Igual que pecharon xa as qu’habíanel vecín conceyo de Pezós.

A hestoria dos C.R.A. ten el sou orixe nel Progra-ma de Compensación das Desigualdades, contido naLey Orgánica de Desarrollo de la Educación (LODE),que nel empezo dos anos oitenta tratóu de virar a po-

A IMPORTANCIADA ESCOLA RURAL

El nivel de formación dos sous ciudadanos, a importancia que se ye día á edu-cación é lo que distingue a os poblos. Nun los estreman os planes turísticos, nin asautovías, nin os parques hestóricos, nin a riqueza per cápita… todo eso de nadavale sin unhas escolas y unha educación alxeito.

� Ágata García Castro

A IMPORTANCIADA ESCOLA RURAL

NN

Escola nel conceyo del Franco (c. 1916). Fototeca del “Muséu del Pueblu d’Asturies”

A toda a xente grande y pequena da escola d’Eilao,pol muito que m’enseñastes y el muito que nos rimos.

1188EN

TRAM

BASA

UGUA

S

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 18

El Alto Navia ta sufrindo dende hai anos úa sangría poblacional ben grande. Na imaxen, Argul (Pezós)

ÁS

TU

RP

AR

ED

ES

lítica de concentracióis escolares, implantada cua LeyGeneral de Educación de 1970, que supuxo el pechede muitas escolas nas aldeas máis pequenas con ungran coste social, familiar y personal.

Nel ano 1985 el C.R.A. d’Eilao tía setenta y novealumnos repartidos polas escolas d’Eirías, Sarzol, Bu-llaso, Villar, Eilao, Zadamoño, Pastur y A Montaña,peró pouco a pouco todas foron desaparecendo y elC.R.A. restructuróuse pasando a chamarse C.R.A. Ei-lao-Sarceda, nome que conserva na actulidá, condonamáis lo conforman esos dous colexos nos que sereparten menos d’úa docía d’alumnos.

Anque en orixe as condicióis d’esas escolas nuneran as máis deseables (a mediaos dos oitenta a es-cola de Pastur nun tía luz eléctrica, por poñer unexemplo) y einda hoi deixan abondo que desear, abúa voluntá dos docentes destinaos nelas y el labordas AMPAS, conscientes de lo que yes supoñería anenos d’entre tres y doce anos viaxar nun autocar ca-mín de Bual máis de vente kilómetros diarios pra iry outros tantos pra vir, tán conseguindo manter a flo-te unha escola enriba da que beila a espada de Da-mocles dos cuatro alumnos necesarios pa garantizarque siga aberta.

Si ben el medo al peche da escola d’Eilao ta muipresente dende hai cuatro ou cinco anos, todas asalarmas empezaron a suar el curso pasao condo ostraslados por motivos laborales de dúas das familiasqu’aportaban máis nenos á escola, xunto al deseo dedalgús padres del conceyo de matricular a os sous fi-yos en Bual, deixaron el colexo col númaro mínimode nenos pa mantelo aberto.

Axina as rencillas locales estouparon y os crucesde cartas al direutor tomando partido por un ououtro bando empezaron a parecer nos diarios rexio-nales. D’un lao, os qu’opinan qu’as escolas unitariasque conforman os C.R.A. deberían pechar y hastaesixen a gratuidá de transporte y comedor pa man-dar os nenos á escola de Bual, cuestión esta que con-seguirían si pechase a escola d’Eilao. Por outro, ospadres qu’afirman que sin escola iban plantiarse muimuito el seguir vivindo en Eilao, cousa que nun éd’estrañar porque a naide ye gusta vivir nun sito quenun teña os mínimos servicios públicos esixibles. Adalgús hasta se yes pasa pola cabeza nun escolarizaros nenos hasta que cumplan os seis anos pa evitar-yes os vente kilómetros de viaxe “y despós xa se ve-rá el que femos”.

A importancia da escola ruralA importancia da escola rural

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 19

Neste fougo cruzao a escola deixa de verse comounha fonte de riqueza pa todos y non solo pa osmaestros con plaza fixa qu’acaban convertidos nun-ha especie de lastre reaccionario qu’impide el desen-volvemento del territorio. Equivocos asina namáis lospode aclarar el tempo, porque a bon seguro qu’aquen menos ye importa qu’a escola peche ou deixede pechar é al maestro que ta nela, que, nun debe-mos pasar por alto, é un funcionario del Estao, conplaza fixa, lo que quer dicir que si nun é ei será nou-tro lao, pero ten garantizao el trabayo, posiblementeen miyores condicióis porque, nun lo esquéizamos,ta cubrindo un posto dos catalogaos como de “difícildesempeño”. Y é qu’anque as rencillas locales nosfain muitas veces nun pensar neso, sonmui poucos os docentes que cubren debúa gana este tipo de postos y as planti-llas dos C.R.A. son cubertas casi na súatotalidá por maestros interinos oufuncionarios de carrera en primei-ro destino, qu’en conto poden is-can.

En pouco tempo, si naide loromedia, os nenos del C.R.A. Ei-lao-Sarceda aprenderán a con-tar non na súa escola, senóncamín de Bual contando as cur-vas dos vente kilométros dacarretera AS-12. Eso nel miyordos casos, outros antias d’em-pezar a contar ésas teránque contalas dende FontesCabadas, Entrerríos, Pastur

ou A Montaña… ésos ademáis aprenderán a sumar,eso sí, en kilómetros. Nun deixa de ser paradóxicoaprender a sumar en kilómetros nun sito unde as dis-tancias se miden en tempo.

Ayíos a todo esto os rapacíos d’Eilao y os de Sar-ceda van todas a mañás col cabás ás costas camín daescola. Unha furgoneta que fai os servicios de trans-porte escolar achégalos alí, unde tein tamén serviciode comedor. Condo chegan, ademáis del maestro(nel caso de Sarceda) y a maestra (nel caso d´Eilao)reciben tamén a visita de maestros itinerantes d’in-glés, música, relixión y educación física. “Escribe eiqu’anque solicitamos todos os anos un maestro de fa-la nunca nos lo mandan”, apunta a maestra d’Eilao.

Os maestros son conscientes da necesidáde socialización d’estos nenos, por esodúas veces al mes xúntanlos na escolad´Eilao pa fer actividades conxuntas.Celebran unha festa de Navidá, el ma-gosto, el antroido, os cambeos d’esta-ción, etc. Reciben a visita de conta-contos y fain uso dos poucos servi-cios qu’el conceyo pode ofreceryes.Asina, d’emparzao col Telecentroda localidá, al qu’os nenos asistenunha vez por semana aprovetan-do el hora del recreo, celebranel día d’internet y cua colabo-ración da farmacéutica organi-zan un almorzo saludable

despós de qu’ela yes espli-que os beneficios d’unhadieta sana. Tamén visitan a

2200

ENTR

AMBA

SAUG

UAS

A importancia da escola ruralA importancia da escola rural

Hai padres qu’afirman que sin escola iban plantiarse mui muito el seguir vivindo en Eilao

ÁS

TU

RP

AR

ED

ES

De pouco sirven planes turísticos si conceyos como el d’Eilaoven reducidos a nada servicios básicos como a escola

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 20

biblioteca pública, que ten a súa sede nel edificio delConceyo.

Na escola mostran orgullosos os numarosos di-plomas que los acreditan como ganadores de con-cursos de dibuxo y literarios. A eso hai que sumaros numarosos viaxes y escursióis. Os nenos contanilusionaos as súas visitas al Xardín botánico de Xi-xón, al acuario, á Feira de Mostras da Veiga, aUviéu, á praya de Tapia, unde dalgún se bañóu nelmar por primeira vez… Os máis grandes tamén vande viaxe a Madrid xunto con nenos d’outros C.R.A.da zona, xa que si non sería imposible organizar aactividá. Trátase en definitiva de qu’el feito de viviren poblos pequenos nun yes negue a estos nenosningunha posibilidá d’aprendizaxe y socialización.Todas estas actividades son recoyidas nunha revistaescolar, “Escola Nova”, qu’editan al final del curso yque reparten entre os vecíos. “É importante señalarqu’anque muitos s’empeñen en decir lo contrario,estos nenos salen perfeutamente prepararos de caraá E.S.O., y que nel máis dos casos despós estudianel Bachillerato y algúa carreira superior”, dícenos amaestra.

Con todo esto, de pouco sirven planes turísticos,ou as portas d’entrada al chamao Parque Históricodel Navia si conceyos como el d’Eilao ven reducidosa nada servicios básicos como a escola ou el consul-torio, a nun ser que lo que nos interese seña eso, aHestoria, el parque temático del cómo foi y non elhoi y el agora, el outiar el futuro con esperanza, conconvencimiento … Quizáis esto é lo primeiro que té-

ñamos que ter claro, ¿queremos ser úa reserva da As-turias rural ou queremos medrar conservando a nosaesencia, os nosos costumbres, a nosa fala…?

Si nos interesa máis lo primeiro, adelantre conelo, acabemos con lo que temos, pechemos el C.R.A.d’Eilao, mandemos os nenos camín de Bual curva vaicurva ven pola famosa futura vía rápida pola que su-postos miles de turistas van vir deixar os sous cuar-tos nel brao pa ver a solombra de lo que fomos, paler en paneles de polispán cómo eran a nosa cultura,as nosas tradicióis, a nosa fala… Peró temos que termui claro qu’ésa é úa pita d’ouro da que nun vamospoder comer todos, dalgús terán que baxar pola “víarápida” pa nun volver subir, como fixeron tantos ytantos antias qu’elos. El atractivo d’un poblo ta na súanaturaleza, na súa hestoria… peró tamén ta nas súasxentes, de pouco sirve el paisaxe sin paisanaxe. Esoé úa naturaleza morta, un bodegón de frutas podresy lebres mortas, un museo da nada.

Os C.R.A. pode que nun teñan sentido condo asescolas que los forman tán a dous, tres ou cuatro ki-lómetros, ou miyor dito a cinco, sete ou dez minutospor búa carretera d’úa escola pública máis grande,peró en poblos como Eilao nun son ningún caprichoy el númaro de nenos que van a elos nun debera sera patente de corso que manexase ningunha conse-yeiría pa decidir si se mantéin abertos ou non. Abon-daría con qu’un neno, un solo neno decidise seguirindo a elos pa que se mantuvesen abertos, porqueneste país gástanse cuartos en cousas ben menos im-portantes de lo que lo é a educación.

2211

ENTR

AMBA

SAUG

UAS

Os máis pequenos na escola d’Eilao

ÁG

AT

AG

AR

CÍA

CA

ST

RO

A importancia da escola ruralA importancia da escola rural

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 21

2222

ENTR

AMBA

SAUG

UAS

El buxíodos soños

� Andresín de Bual

aquella esquía pasaba noites intermina-bles: dalgúas claras, outras escuras, peróallí taba sempre, al pé del cañón, barrun-tando un futuro incerto. Xamáis queríapensar nel pasao, nas tardes d’outros bra-os, na llúas escondidas, nel arena finaacariciando as ventás. Namáis ye quedabaúa cousa: Marina, a súa vida, el sou sol, el

sou cielo… Era nel único nel que podía afincarse,porque nel demáis, nun podía máis que penar.

A súa casa era mui grande. Fora dos sous bolos,despóis dos sous padres y llougo, col tempo, pasóua ser d’él. Cuase nun la cuidaba: el corredor taba co-cho; a cocía nun tía sillas, mesa nin esas cousas quenamáis tán nesa parte da casa; el salón tía os sofásdesfeitos… peró eso sí, a súa esquía de pensar, nelhabitación del pico da casa, taba perfeuta. Ese sitonun debía d’ocupar máis de dous ou tres metros cua-draos en toda a casa, anque según él, eran os xustospra vivir. Nella tía úa mesía, úa alfombra y úa estan-tería. Esta última taba chía de llibros de todo tipo:dalgún de Marx, outros de Miguel Hernández y agran mayoría d’Antonio Machado. Al fondo d’ella ha-bía un espacio nel qu’entraba úa enciclopedia ente-ra, él dicía qu’era unde guardaba os tomos perdidosda súa vida, qu’un día queimaron y que nunca máishan de parecer…

Condo taba allí, tía medo y ás veces berraba po-lla axuda de Dios, del cual nun taba seguro si esistía.El sou amor sempre andaba cerca pra calmallo, pradicirye que tando ella nun había por qué trembar. Elrapazo sabía que cua súa compañía, el esquía escu-ra clariaba, allumando al tempo hasta el rincón máisescondido da súa alma.

Na república qu’él mesmo independizóu na grannación da súa casa había úa serie de lleis qu’habíaque cumprir fose cual fose el motivo da túa entradana zona, y a pena por incumprillas era el desterro alhabitación del piso d’embaxo. Sacábalo de quicioque daquén tocase nas súas cousas, que puxesen úamao nel estante balleiro da súa estantería y, sobretodo, que se nomase dalgún tipo de droga. Repu-nábalas, nun podía ouguir falar d’ellas, fíanye cayernos llibros, ir hacia ellos y, sin canalizar el sou odio,empezar a dar garrotazos cos puños pechaos es-contra el furaco da súa balda máxica, chorando co-mo un neno de cinco anos qu’acaba de perder a soubolo… Condo pasaba esto, allí taba Marina outravez, arrastrando úa suave brisa pollas escaleiras alcorrer. Piyábaye a cabeza y apretábaya forte contrael peto, pasándoye a súa calor y os sous sentimen-tos. Al cachín, condo se relaxaba, susurrábaye al ou-guido un orden, xa era hora de tomar as pastiyas.Él, con medo á soledá, fíalo sin pensar, partíndolaspol metá, pra que nun ye trabasen nel gorgoleiro.Condo xa taba medio durmido, el sou amor llevá-balo prá cama y, dándoye un chuchín na frente, de-siábaye úa búa noite. El noso home, metido dentrodel nío, cayía rendido despós de perder llágrimascol nerviosismo da tarde. Empezaba a viaxar nos so-ños: vía a súa vida nun paraíso terrenal, chen de flo-res y regatíos, y por ellos vía baxar nadando á súa“encantada” mirando pra él con úa sonrisa de llao allao.

Sempre despertaba de sutaque: un día máis vol-vía a empezar.

Úa mañá, erguéuse encoiro, como avezaba a fer.Almorzóu y foise ordenar us papeles qu’a noite an-

NN

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 22

terior deixara tiraos nel sou esquino. Dendeque pasaron as horas empezóu a notarse ra-ro, mariao. Pintábaye qu’as súas maos cam-biaban de tamaño en cuestión de segundos:deuse conta de que nun tomara a medica-ción. Empezóu a berrar por ella, polla muyerá qu’amaba. Nun parecía, é máis, nun habíarastro d’ella por toda a casa. Nun momentode llucidez, el rapazo pensóu en ir mirar á có-moda del habitación de Marina, cua idea deque ye puidese deixar dalgún papel nelqu’esplicase el porqué da súa fuxida. Condochegóu, aquella habitación taba balleira ynun tía pinta de que nella durmise daquéndende fía ben d’anos. Él nun lo podía crer:nun sabía lo que ye taba pasando. Marchóucorrendo pral sou buxío y chorando empezóua pensar y véuseye úa idea á cabeza que yefía sintirse asfisiado, con medo a úa morte in-mediata. El problema veu condo cavilóu so-bre os últimos tempos, sobre úa hestoria d’a-mor qu’a él ye parecía das máis guapas: Amuyer á qu’amaba, nunca chegóu a esistir,sempre tuvo dentro da súa mente. Ella era aidea de perfeución que sempre tuvo na cabe-za y que polla necesidá de tella al llao, sintí-ala como daqué táctil, cariñoso, sincero yamigable. Él sabía qu’ella, fose real ou ficticia,déralo todo polla súa vida y sabendo quenunca máis la iba volver a ver, pensóu nunfin pra úa hestoria tan triste: un tomo máispral furaco da estantería de llibros.

Asomóuse á ventá, pensando nella y nasorte que tein dalgús de sintilla al llao sin terqu’imaxinalla y, con úa llágrima nos oyos, pe-góu un berrido, chamando a os llobos y ás cu-ruxas. Nun aguantaba máis: namáis fía us mi-nutos que sabía qu’ella nun iba volver parecer(anque fose en soños) y xa vía el sou mundoperdido. Retrocedéu corredor atrás y vendoqu’a ventá taba aberta corréu hacia ella.

Engalóu: seguro que chegóu llonxe...

* * * * * * * * *

Agora mesmo ta nun paraíso, con flores yregatíos, esperando a qu’ella baxe, pra qu’alchegar se xunten os llabios, fendo retumbaren todo el mundo a cántiga d’un chucho.

2233

ENTR

AMBA

SAUG

UAS

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 23

2244

ENTR

AMBA

SAUG

UAS

¿Por qué úa palabra che pode fer sintir sensacióis d’angustia, de dolor, d’alegríaou de remordemento? ¿Por qué namáis con escuitar dous fonemas con algo de xei-to, dos tous oyos poden xurdir as llágrimas? ¿Por qué a llingua oral ten tanto sin-tido nas nosas vidas?

� Miguel Rodríguez Monteavaro

s veces, a lliteratura oral en particular y aspalabras en xeneral, foron esqueicidas oubotadas a menos. Basta ver qu’hoi en día,a mayoría da población nun sabe nin có-mo se divertía a xente d’antias, nin cómotrabayaban y, muitas veces, nun sabennin quén eran os sous bolos nin qué fun-ción desempeñaban na sociedá d’antano.

Os contos tradicionales ábrennos a ventá a un mun-do de filandóis, d’andechas y de romeirías que nunta mui llonxe del noso tempo, peró si mui llonxe dasnosas vidas.

Naide conoz con esactitú el orixe pol que nacenas hestorias del poblo, peró si a súa finalidá: entretery enseñar. Tampouco s’atopóu úa esplicación lóxicaa por qué en muitos sitos, mui distanciaos entre sí,ás veces se teña constancia del mesmo relato ou damesma fantasía mitolóxica, eso si, en cada ún cuassúas propias ambientacióis y cuas modificacióisqu’en cada llugar se ye dese adaptándolas á súa cul-tura. D´este xeito, son abondo notables as similitudesentre os romances rescataos en Asturias y en Cana-rias (por citar úa rexón de llonxe); por exemplo dal-gún cantar d’ánimas ou el “Romance da nena que foiá guerra”, que ten úa mesma protagonista, un marcoparecido y un narrador común.

Un apunte mui importante sobre a tradición oralé que foron mui poucos os que se fixeron cargo d’e-

lla y la trascribiron a os llibros, deixando asina deser, como a palabra lo diz: oral. En certa medida, énormal, natural y case necesario que fosen contaosos que fixeron este llabor (dito esto non dende elllao irónico, senón dende a parte máis conservado-ra, como un amante da lliteratura y sin falar llin-güísticamente) porque asina, a esencia da hestoria,que col tempo nun cambea según as necesidadesdel narrador y según el momento da vida en que seconte, faise universal y el público síntela como elpatrimonio popular, como aquello que nun é de nai-de peró é de todos y tein que preservallo como sefose úa igresia grande ou úa casúa nel medio da pra-za; esta división entre lo obxetivo y lo subxetivo, élo que se perdería nun llibro porque al contrario quenel “boca a boca”, nel qu’un matiz é en cada perso-na diferente, en cada edición publicada del llibro vaiser inmutable. Agora tamén, esa parte del relato sus-ceptible al cambeo, nun deixa de ser a miyor mos-tra da sabiduría popular y d’improvisación que sepode atopar engalando polla cultura: se nos esquei-cemos agora de lo común d’un conto en cada llugar,todo lo demás ten posible modificación. Por exem-plo, ¿cóntas versióis esisten del “Romance del Con-de Olinos” ou del “Baile del Cariao”? Tantas comopersonas que lo sepan.

Salíndome un pouco de toda esta pingadura detradición, peró inda refiríndome a ella, ¿pode com-

ÁÁ

AS ANDOLÍASAS ANDOLÍASA importancia d

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 24

2255

ENTR

AMBA

SAUG

UAS

pararse el uso d’úa palabra a lo que acabas de ller?A mayoría dos términos nos que nos espresamos, ounos que nos intentamos espresar, tán recoyidos endiccionarios (¡menos mal, tamén faltaría máis!) queguardan el sou significao inmutable, obxetivo y cul-to. Pos ben, fora dos llibros y das mentes privilexa-das, ¿qué se che pode renembrar condo ois dal-gún nome que, llonxe das denotacióisque teña, ten úa esplicación subxe-tiva pra ti?; ou, máis alló inda,¿todos os términos que se re-coyen nos llibros de texto,nas novelas, nos poemas ynas edicióis das revistasque máis che prestan (yanque el autor de ditas“lliteraturas” lo intentecon toda a súa búa fe)connotan lo mesmopra todos os llectoresqu’enfougaos los lle-des? Despóis d’esto,¿qué conclusión sacaríastu d’esta cita?: “Porque asandolías nun esperan alinverno pra marchar...”.Agora pergúntaye al que ta alpé de ti y, se tas solo neste mo-mento, espera, y volve llella outravez. ¿Qué che pinta al empezo? ¿Yagora? ¿A que xa pode ser diferente? Contoda esta “parrafada” y estas perguntas ás veces re-tóricas, ás veces prácticas, namáis quero úa cousa:que recapacites se hai que fer caso estricto al diccio-nario como institución da llingua oral y escrita. Di-rásme: “Este fato ta dicíndome que nun usemos eldiccionario, ¡como se todos gastásemos tanta elegan-cia verbal…!”. Y eu respóndoche que nun tas llendo

eso (tampouco é lo mesmo ller daqué con úa repre-sentación mutable a ller mal), eu digo que nun po-des lligar totalmente el uso dos productos a lo dictaonas instruccióis, peró tampouco podes esqueicerted’ellas porque á súa vez son ben necesarias pra po-der sacar úas ideas concretas dos pasos que teis que

dar pra chegar a un fin; con esto, y xa sin tér-minos metafóricos, refírome ás palabras

das que falábamos antias, das quenun tán obligadas a siguir un cur-

so marcao nel río das defini-cióis esactas.

Agora, xa pra rematar ydespóis de ller esto, na-máis quero que se tra-baye pra que nun seperda lo noso, a esen-cia de lo noso, lo quenun ta guardao en nin-gún llibro nin en nin-gúa relación estricta decostumes y, anque és-tos fagan muito por re-

nembrarnos de lo d’an-tias, nun podemos ape-

garnos a ellos como se fo-sen lo único y verdadeiro,

porque a tradición oral (hesto-rias, contos, llendas…) é mui rica

y pode siguir tantos camíos comoideas que medren na imaxinación de cada

llugar, y nun fai falta tiralla al rebollón pra que rom-pa; tamén sería ben fer lo mesmo cos términos que,ben por tradición ou ben por simple armonía llin-güística, fáinnos miyorar como personas, como fa-lantes d’úa comunidá y, por tanto, como portadoresorixinales, característicos y funcionales d’úa deter-minada cultura.

da tradición oral

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 25

2266

ENTR

AMBA

SAUG

UAS

LlibrosLlibros

Axen

da

Axen

da

NORMAS ORTOGRÁFICAS DELNORMAS ORTOGRÁFICAS DELGALLEGO-ASTURIANOGALLEGO-ASTURIANO

• Colección Os Llibros d’Entramba-sauguas nº 15, Academia de la Llin-gua Asturiana - Secretaría Llingüísti-ca del Navia-Eo, 2007.• 65 páxinas.

A Academia da Llingua Asturianapublica, partindo da Proposta de nor-mas ortográficas y morfolóxicas delgal(l)ego-asturiano, el conxunto denormas col que s’ha a transcribir naescritura a llingua eonaviega.

El llibro del que falamos básasenel texto amañao nos noventa por fi-lólogos y profesores del Navia-Eo cuadirección d’Ignacio Vares García y Jo-sé García García, y é úa reedición naque se revisa y se fai normativo undocumento que, durante os últimosanos, conseguíu a aceptación socialda xente da zona qu’escribe na fala.Trátase d’un modelo ortográfico colque s’identifica a comunidá de falan-tes, qu’al tempo que marca pautas práescritura, nun zarra a porta á riquezaque caracteriza ás variedades dialecta-les da nosa llingua.

FRUXESFRUXES DADA NEBRANEBRA

• Autor: Fredo de Carbexe.• Andolía poesía, nº 2.• 78 páxinas.

Despós de Soños de pellegrín(2006), Fredo de Carbexe (Carbexe,1967) asoleya Fruxes da nebra(2007), un poemario nel que volve alpaisaxe interior de Mourén dos fon-dales (1997). Núa edición billingüe deventinove poemas en fala traducidos

A TERRAA TERRA ESQUEICIDAESQUEICIDA

• Marisa López Diz.• Colección Albera nº 51, Trabe,Uviéu, 2007.• 61 páxinas.

Publicóuse el primeiro llibro engallego-asturiano de Marisa LópezDiz, que xa cunta con títulos en as-turiano como Tiempu de tristura(1998) y el llibro infantil Poemes de

• Nestos últimos anos el panora-ma musical asturiano é un fervedoirode grupos novos. Ún d’ellos é Dul-camara, que nacéu a fines del ano2003, y acaba de sacar el sou primei-ro disco, Salí l.luna, nel qu’incluinúa cántiga escrita na nosa fala.

Dulcamara son seis mozas delconceyo de Valdés –María Gavieiro,María Vázquez, Tatiana Fernández,Natalia Nuño, Carmen Trevías y Pau-la Cristóbal– conocedoras del folclo-re asturiano al través da súa dedica-ción al baile y á pandereta. Basándo-se na tradición, ten el sou trabayo unaire novo, al amecer ás voces, ás pa-deretas y a os pandeiros, a guitarra,el baxo, el saxo, os teclaos ou el vio-lín, entre outros instrumentos. Fainasina ritmos tan variaos como el jazzou el rock.

É a vinculación familiar d’úa dascompoñentes del grupo –CarmenTrevías– cua terra d’Entrambasau-guas, a responsable da lletra en llin-gua eonaviega del tema Nosh, úacomposición que fala d’un amor quenun volvéu.

al castellano, el ente poético identifí-case cua naturaleza na búsqueda delo universal pr’atoparse a sí mesmo.Fruxes da nebra apúrrenos poemascurtios como a fugacidá dos instantesque conxelan, unde s’espeya el pasofugaz del individuo polla eternidá.

Descubrimos neste llibro un airede romanticismo que, anque nascomposicióis anteriores xa podía os-marse, nun se fai esplícito hasta éstosque poden considerarse poemas demadurez.

carambelu (2006). A terra esqueicida(2007) é un canto á señardá d’úa te-rra na qu’os elementos da naturalezase funden cua voz poética pra espre-sar simbólicamente os sentimentos:“Inventéi entoncias/ outra forma denombrar el mundo,/ de falarye altempo/ cua lingua branca da lúa/ ecol sabor das figueiras”.

A neve, el vento, as tardes d’ou-tono, el llume, a escuridá das pe-dras, y a noite falan da memoria, deldolor y el angustia qu’aforfogan alsuxeto poético, qu’atopa acougoúnicamente na contemplación yaprecio del paraíso qu’ofrece a natu-raleza: “Hoi quero falarche/ de cou-sas pequenas,/ de cousas que viven/nel corazón calente dos bois,/ rever-quendo nos fayedos/ a pique d’afo-garse/ entre as foyas y el nadizo”.

DiscosDiscos

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 26

les, el llume y os roubos. Nel texto fa-la tamén da presencia del oso na Se-rra da Bovia, y analiza os métodosmodernos pra defender ás abeyas demamíferos y páxaros.

• El teatro en gallego-asturianotamén ten cabida nos encontros tea-trales amañaos na súa decimoprimei-ra temporada pol IES “Elisa y Luis Vi-llamil”, da Veiga.

Na nosa fala ta programada elobra A boda de Mari Pili, del autortapiego Tomás Niembro y llevada áescena pol grupo “Fonte da Virgen”,de Tapia. A fecha da representacióné el 9 de marzo.

2277

ENTR

AMBA

SAUG

UAS

• Asoleyóuse Fálala, el primeirotrabayo discográfico del grupo defolk-pop Darbukka que, dende ossous empezos nel 2001, vén fendoactuacióis pol occidente asturiano.

Formao por Enrique Alonso,Reinhol Börhne, Jorge Deaño, RocíoFernández, Abel Pérez, Eva Rico y Ju-lio Rodríguez, este grupo utiliza a fa-la como medio d’espresión nas súaslletras. A mayoría das cántigas táncompostas por ellos mesmos y nou-tros temas musican poemas d’autoresdel panorama da lliteratura eonavie-ga d’antias y agora. É el caso de Fá-lala, poema da veigueña Belén Ricoque da nome al disco y convida ausar a llingua nun xogo de palabrascuas notas musicales; ou d’outros po-emas d’autores como Antolín Santosy Ana Vior.

• Nel Anuariu de la música astu-riana 2007 (L’aguañaz) publica el in-vestigador y escritor Xosé MiguelSuárez Fernández el artículo “Folk yllingua nel estremo occidental d’As-turias”, nel qu’analiza a presencia damúsica tradicional eonaviega y delgallego-asturiano na producción dis-cográfica asturiana.

El recorrido empeza na décadados oitenta, na que grupos comoTrasgu, Llan de Cubel ou Ubiña in-corporan nos sous discos pezas dazona occidental asturiana, y chegahasta os grupos más novos, comoDarbukka ou Mezá, qu’amecen á súamúsica el compromiso cua llinguaeonaviega, na que tán as lletras dassúas cancióis.

• Atopamos nel sumario del nú-maro 23 da revista d’etnografía Astu-ries. Memoria encesa d’un país –edi-tada polla Fundación Belenos–, el ar-tículo “Cortíos sin osos”, de CésarAlonso Guzmán. Este naturalista ponen cuestión qu’os cortíos se fixesenpra defender os trobos dos ataquesdos osos, apuntando como peligrosmuito más inmediatos outros anima-

ArtículosArtículos

Normalización socialNormalización social

TeatroTeatro

Premio XeiraPremio XeiraEn xunio de 2007 celebróuse nel

auditorio da Casa de Cultura del Con-ceyo del Franco, Casa das Quintas, elacto d’entrega del XVI Premio Xeirade narracióis curtias a Aurora Bermú-dez Nava, pol relato Tempo de dolor,nel qu’ el narrador enfréntase á en-fermedá y á morte, reflesionandodende a primeira persona sobre úaesperiencia que trastoca el ritmo dasúa vida.

Aurora Bermúdez, da Caridá, ta ti-tulada en Maxisterio y é Esperta enAsturiano y en Gallego-Asturiano. Aspalabras que dixo nel acto foron úadeclaración d’amor á llingua de sou;éste foi el remate:

De todas as riquezasqu’a humanidá atesouraescoyín as palabras,quedéime cua llingua,que me deixa espresarme,entender a os demáisy qu’os demáis m’entendan.

Porque cuas palabrasvou conocendo el mundo,aprendo, medro, quero,y ás veces tamén choro,y fágolo na llinguaqu’é de noso, de todos,fágolo na mía fala,en gallego-asturiano.

El programa incluía a representa-ción del monólogo Ir de compras acargo del actor Javier del Dios, delgrupo “Juan Manuel Méndez”, da Ca-ridá, y a actuación del grupo folk Me-zá, de Bual, que cantóu un peteiro decancióis propias escritas na nosa fala.

Por outra parte, a fines del anoque se foi fallóuse a XVII convocato-

ria d’este premio, que nesta ocasiónganóu Marisa López Diz, col relato ti-tulao A fiya del xastre. A autora, quenacéu en Xixón, ten en Grandas assúas reices familiares. Escritora taménen asturiano –llingua dos poemariosTiempu de tristura (1998) y Poemes decarambelu (2007)–, acaba de publicaroutro llibro de poesía, A terra esquei-cida, en gallego-asturiano.

Xunto con Luis Suárez, Marisa Ló-pez forma el dúo Mestura, que tenpublicao el disco Agua del norte, nelque se xuntan trece temas col pousoda canción tradicional y d’autor, el fa-do y el pop en llinguas como el cas-tellano, el portugués, el asturiano y elgallego-asturiano, llingua da canción“Días de cinza”, na que s’evoca el do-lor dos recordos con imáxenes da na-turaleza que se van sucedendo.

• Como xa é costumbre, el Gru-po de Montaña de Tapia “Club De-portivo Marqués de Casariego”, infor-ma en gallego-asturiano sobre as sú-as actividades. Os horarios, as fechasy a descripción das rutas, todo vai nanosa fala.

• Un ano más, a Asociación Cul-tural Xeira saca un calendario de maona nosa fala, escoyendo pra illustralloel dibuxo d’úas carretas ou rodellas.

• Nel ano 2007 parte dos actos decelebración del Día d’Asturias tuve-ron como marco a villa de Navia. Porese motivo, publicóuse un programade mao en edición billingüe, en ga-llego-asturiano y castellano, dandoconta das numarosas actividades de-sarrolladas; entre ellas, úa feria del lli-bro y el disco asturianos, unde a lli-teratura d’Entrambasauguas tuvo úaimportante presencia.

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 27

EEll AArrccoo ddaa VVeeyyaaEEll AArrccoo ddaa VVeeyyaa EEll AArrccoo ddaa VVeeyyaaEEll AArrccoo ddaa VVeeyyaa EEll AArrccoo ddaa VVeeyyaaEEll AArrccoo ddaa VVeeyyaa

2288

ENTR

AMBA

SAUG

UAS

s alumnos de Primerio da ESO del I.E.S Galileo Galilei de Navia des-cubriron a esistencia nel sistema solar de novas especies animales das

que nos mandan a descripción y nalgús casos tamén us dibuxos pa que pó-damos identificallas miyor si las atopamos por ei.

cerdalí ven d’América, acostuma a durar us noveanos máis ou menos. Hai mui poucas, xa qu’é úa es-

pecie que se descubríu hai poucos anos. Ten cuatro patas, cousa rara na especie de páxaros y el

rabo… ¡nun dígamos xa! Ten úas oreyas que se ye fain lluzcondo é de noite, anque eso perxudícala frente a los que laqueren papar.

Judit Arias

l cerdíncola é un páxaromui raro, ademáis de tar

en vías d’estinción nun se podecomer, peró os sous rabos síporque al llargo da súa vida per-de us contos peró vólvenye me-drar. Namáis vive en Plutón.

Daniel Díaz Carrera

hydra solar vive nel sol. É de tamaño xi-gante (de pequena é como úa pita mar-

ciana de dúas cabezas da que por certo é pa-rente) peró é inofensiva. Ten nove cabezas po-llas que bota fougo. Os sous ovos y carne, sobretodo as cabezas, nun tein comparación al horade cocinallos y comellos. Adáptase mui ben acualquer planeta.

Borja Otero

patoca é un ave que tendúas cabezas y dous pes-

cozos mui llargos. Ten un picomui estreto y afilao col que podematar a cualquera, peró a patocaé un animal mui tranquilín.

Ángela Santamaría

CerdíncolaCerdíncola

Hydra solarHydra solar

PatocaPatoca

OO

EE

AA

AAAA

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 28

yyaayyaa EEll AArrccoo ddaa VVeeyyaaEEll AArrccoo ddaa VVeeyyaa EEll AArrccoo ddaa VVeeyyaaEEll AArrccoo ddaa VVeeyyaa EEll AArrccoo ddaa VVeeyyaaEEll AArrccoo ddaa VVeeyyaa

2299

ENTR

AMBA

SAUG

UAS

odos os invernos matamos os cochos. Meu tío Lluis trae os cochos ben fornidos. Vandera má-talos dándoyes un batacazo na cabeza y mía bola rápidamente con un cuitello córtayes el pes-

cozo y sácayes el sangre. Despós pelámolos con un cuitello y augua calente. Abrímolos á mitá y sa-cámosyes as tripas y todo lo que nun vale. Colgámolos y deixámolos colgaos un día.

Al outro día hai que descuartizallos. Sacamos os filetes, as costellas, os sullombos y el rico xa-món. Da cabeza sacamos el focín. Despóis femos el picadillo y os chourizos, pinchámolos y colgá-molos al fume. Despós femos as morciyas y colgámolas tamén al fume. El focín, os xamóis y os lla-cóis metémolos nel sal, y condo ten ben salaos sacámolos y asina é a matanza dos cochos.

aba eu un paseo pola praya despós de reparar el Men-saxeiro da morte, escuitéi un canto mui melodioso. Se-

guín el sonido y atopéi úa serena.–Cantas mui ben –díxenye condo acabóu–.–Pode ser –contestóume–.Asustóuse al ver el signo da bandeira del meu barco nel meusombreiro.–Ese signo namáis lo lleva…–¿Trulik “El sanguinario”?–Sí–Ese son eu.Naquel momento asustóuse einda máis. Eu sentíame como ella.–¿Nun m’irás comer? -preguntéi.–Non.–Pos condo viaxéi con Ulises, as serenas trataron de matarme.Incluso ouguín que devoraban a os marineiros.–Ésas son as mías parentes gregas y xermanas. As d’estas terrasnun somos asina. Somos nobres y solidarias cua xente del mar.Por eso os marineiros escapan de nosoutras, pos temos malafama –dixo con tristeza na súa voz–.–Quizás che console qu’hai secretos qu’é miyor nun saber.Dende aquel momento vímonos muitas veces, axudóume muitotréndome comida ou encargos de Calipso, a diosa del mar.

Borja Otero, 1º

A cerdalíA cerdalí

• Adrián Suárez, de 1º da ESO del IES Galileo Galilei de Navia,cóntanos cómo é a matanza na súa casa:

A matanza dos cochosA matanza dos cochos

El sanguinario y a serenaEl sanguinario y a serena

TT

DD

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 29

3300EN

TRAM

BASA

UGUA

SEELL

HHOO

UUCC

HHAA

EELL HH

OOUU

CCHH

AA

� Entrambasauguas

Nesta ocasión decidímonos a sacar del houcha úa poesía del conocido escritortapiego Conrado Villar (1873-1962), qu’en 1908 –pouco despós del Antroido– lamandaba á redacción de El Porvenir Asturiano. A composición, claramente de cir-cunstancias, aparecéu publicada nel númaro 248 del semanario naviego, con fe-cha de 8 de marzo. Nella espéyanse dalgúas das celebracióis del antroido en Tapiaa empezos del siglo pasao, asina como a realidá social da emigración dos homes aAmérica, unde esperaban atopar un futuro miyor.

COUSAS D’ANTROIDO

Que’l Antroido vai por terra,xa non se pode dudar,y’ así nos lo fixo verel c’acaba de pasar;y’al decir que vai por terra,solo a Tapia me refiero;pois eu non podo decircómo tuvo n’outros pueblos.

Houbo un baile n’el Casino,peró non foi de disfraces;abundaron n’él as nenasy faltaron os rapaces;porq’esta é unha mercancíac’ahora se vende cara,dad’asportación que ten,pra Buenos Aires y’Habana.

“La Aragonesa” (comparsa)recorreo as nosas calles,tocando piezas alegres,con muy bonitos cantares,todos elos dedicados,ás rapazas ya’l amor,y compostos, según dicen,por don Braulio (el diretor).

Houbo tamén outro bailed’el Consistorio, na sala,y resultóu… ¡claro ta!un baile de trangayada.

As máscaras que eu vía,iban todas mal trajeadas,y sempre c’abrían a boca…era pra decir gansadas.

Que’l antroido vai por terra,xa non se pode dudar,y’así nos lo fixo verel c’acaba de pasar.

C. VILLARTapia.

COUSAS D’ANTROIDOÚa poesía de Conrado Villar

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 30

El ter ua cámara de retratar foi nalgún tempo un “lujo” al alcance de mui poucos. Hoi xa se fain hasta con un teléfono que cabe nun bolso del pantalón, pero nel ano 41 en que foi tomada

esta instantánea era algo que se fía tan de ralo en ralo que naide quería quedar fora del cuadro.Decía Joel Meyerowitz que “llevar ua cámara con ún é como ter un pase a lo inesperado”;

y nun ye faltaba razón.En Serandías celebrábanse varias festas al cabo del ano, como a de Sta. Marina y a de Os Remedios,

pero neste caso trátase das del 15 d’agosto, fecha na que foi tomada esta foto y unde podemos ver el campoda festa abarrotao de xente bailando y escuitando a cuatro instrumentos en maos de músicos

que fían todo lo posible por animar al público neste día de festa. Trátase de Os Alonso, úa bandía de Miudes que tocaba de festa en festa todo el verao

por os pueblos del occidente d’Asturias tratando cua súa música de qu’a posguerra queimaseun pouco menos mentras los escuitabas.

De zapato fino y pelo recoyido iban todas as mozas al baile, que daquella fíase de tarde, porque de noite nun había iluminación y, anque la houbera, nun se yes deixaba tar hasta tarde.

Ellos, col miyor traxe y sonrisa d’oreya a oreya, eran os que partían y trataban de bailar cua que yes gustaba.A xente mayor más ben miraba cómo fían, charlaban entre ellos ou se convidaban.

Os nenos, corrían d’un llao pra outro enredando. Más ou menos como agora, vaya. Eso sí, al hora de fer a foto, todo el mundo quieto mirando pral fotógrafo.

Dos cuatro músicos temos, da izquierda á dereta, a Pepe del Bollo tocando a trompeta, a Gervasio d’Alonso col fliscorno, a Francisco d’Alonso col sou inseparable clarinete

y a Onofre del Carbayo col bombardino. Francisco era el director y compositor das piezas que tocaban yxunto al resto da banda iban a pé undequera que los chamasen pra fer música.

Por tocar ese día y el siguiente ganaron 250 pesetas, gastos incluidos a nun ser el desgaste das pernas,que nunca lo cobraron a naide. Nun parecen muitos cuartos,

pero nel época da que tamos falando sei eu que rendían ben.Esta imaxen da orquesta –cedida por Suso d’Alonso– y outras muitas van salir en breve nun llibro

dedicao a recordar as festas y bailes d’aquella época, y a sacar á lluz el obra original de Francisco Alonso, autor de más de 700 partituras compostas por él.

� Martín Pérez Álvarez

El houchaEl houcha

ENTRAMBASAUGUAS 25.qxd 22/10/07 11:11 Página 31