वेदान्त परिभाषा ॥ .. Vedanta Paribhasha .. paribhasha · Vedanta...

43
॥ वेदा पिरभाषा ॥ .. Vedanta Paribhasha .. sanskritdocuments.org August 2, 2016

Transcript of वेदान्त परिभाषा ॥ .. Vedanta Paribhasha .. paribhasha · Vedanta...

वदा पिरभाषा Vedanta Paribhasha

sanskritdocumentsorgAugust 2 2016

Vedanta Paribhasha

वदा पिरभाषा

Document Information

Text title Vedanta Paribhasha

File name paribhashaitx

Location doc_z_misc_major_works

Author Dharmaraja Adhvarindra

Language Sanskrit

Subject Vedanta Philosophy

Transliterated by Sunder Hattangadi sunderh at hotmailcom

Proofread by Sunder Hattangadi sunderh at hotmailcom

Translated by -

Latest update March 8 2004

Send corrections to Sanskritcheerfulcom

Site access httpsanskritdocumentsorg

This text is prepared by volunteers and is to be used for personalstudy and research The file is not to be copied or reposted forpromotion of any website or individuals or for commercial purposewithout permission

Please help to maintain respect for volunteer spirit

August 2 2016

sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदा पिरभाषा by Dharmaraja Adhvarindra

१ माणम २ अनमानम ३ उपमानम ४ आगमः ५ अथा पिः ६ अनपलि ७ ामायम ८ योजनम

१ माणम यदिवािवलासन भतभौितकसयः त नौिम परमाान सिदानिवमहम १यदवािसपािन रा भिदवारणाः त णौिम निसहा यती परम गम २ौीमटनाथाान वलािडिनवािसनः जगनह व सव तवत कान ३यन िचामणौ टीका दशटीकािवभिनी तकचडामिणना म कता िवनोरमा ४टीका शशधरािप बालिदाियनी पदयोजनया पपािदका ाकता तथा ५तन बोधाय माना वदााथा वलिनी धम राजारीण पिरभाषा िवतत ६इह ख धमा थ काममोाष चतिव धपषाथष

मो एव परमपषाथ ः न स पनरावत तइािदौा तव िनावगमात इतरषा ऽयाणा णतदयथह कमिजतो लोकः ीयत एवमवामऽ पयिजतो लोकः ीयतइािदौा च अिनावगमा स च ाानािदित तान तमाण सप िनत तऽ माकरण माणम तऽ िताव

मामनिधगतावािधताथ िवषयकानम

paribhashapdf 1

वदा पिरभाषा

ितसाधारणअवािधताथ िवषयकानम नीपािप कालियवापगमन धारावािहकबरिपपव पव ानािवषय-तणिवशषिवषयकन नतऽाािः िक िसा धारावािहकबिल नानभदः िक यावटरणतावटाकाराःकरणविरकवन त नाना वः िवरोिधविपय ाियापगमात तथा च तितफिलतचतपघटािदानमिप तऽ तावालीनमकमव इित नाािशािप नन िसा घटादिम ान बािधतात कथ तान माणम

उत सााारानर िह घटादीना बाधः यतर सवमावाभत तत कन क पयतइित ौतः न त ससारदशाया बाधः यतर िह तिमव भविततिदतर इतर पयित इित ौतः तथा च rsquoअबािधतrsquo - पदनससारदशायामबािधतिववितम इित न घटािदमायमािः तम -दहातमपरतययो यत माणन कितः लौिकक तदवद माणााऽऽिनयात इित rsquoआआिनयात rsquo-सााारपय िमथ ःrsquoलौिककम rsquo इित घटािदानिमथ ः तािन च माणािन षट - ानमानौपमानागम-

अथा पिअनपलिभदात तऽ मायाः करणमाणम मा चाऽ चतमवयत साादपरोाद इित ौतः rsquoअपरोािदrsquo अपरोिमथ ः नन चतमनािद तत कथ चरादरणन

माणिमित उत चतानािदऽिपतदिभक- अःकरणवििरियसिकषा िदनाजायत इित वििविश चतमािदमिदतानावदका वौ ानोपचारः त िववरणअनतःकरणवततौानोपचारातनन िनरवयवाःकरण पिरणामािका विः कथम इम

न तावदःकरणम िनरवयवम सािदिन सावयवात सािद तनमनोऽसजत इािदौतः विपानमनोधम च कामः सो िविचिका ौाऽौाधितरधितधभिरतत

2 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

सव मन एव इित ौितमा नम rsquoधीrsquo -शनविपानािभधानात अत एव कामादरिपमनोधम म नन कामादरःकरणधम अहमिचछामि अह

जानािम अह िबभिमइानभव आधममवगाहमानःकथमपपत उत अयःिपड दधाभावऽिपदधाौयवितादााासाद यथाअयो दहित इित वहारः तथासखााकारपिरणाः- करणाासात अह सखी अह ःखी इािद वहारः नन अःकरणियतयाऽतीियात कथ

िवषयतित उत न तावदःकरणिमियिमऽमानमि मनःषषठानीनदरियाणि इित भगवीतावचन माणिमितचत न अिनियणािप मनसा षसापरणािवरोधात नहीियगतसापरणिमियनवित िनयमःयजमानपञचमा इडा भयि इऽऋिगतपसाया अनिजाऽिपयजमानन वदानधयापयामास महाभारतपमानइादौ च वदगतपसाया अवदनािप भारतनपरणदशनात इनदरियभयः परा था अथपर मनः इािदौा मनसोऽिनियावगमा न चव मनसोऽिनिय सखािदसाा न ात इियाजािदित वाम नहीियजन ान सााम अनिमादरिपमनोजतया सााापःईरानािनियज सााानाप िसा योजक िकिमित चत िक ानगत योजक पिस िकवा िवषयगत आ माणचत िवषयाविचताभद इित मः

तथािह िऽिवध चतम -िवषयचत माणचत मातचतचित तऽ घटावि चत िवषयचतम अःकरणववि चत माणचतम अःकरणवि चत मातचतम

तऽ यथा तडागोदक िछिािग कानाकदारान िवय तदव चतोणााकार भवित तथा

paribhashapdf 3

वदा पिरभाषा

तजसमःकरणमिप चरािदारा िनग घटािदिवषयदश गा घटािदिवषयाकारण पिरणमत सएव पिरणामो वििरत अनिमािदल त अःकरणन वािददशगमनम वादरासिकषा त तथा चअय घटःइािदल घटाददाकारवबिहरकऽ दश समवधानात तभयावि चतमकमविवभाजकयोरःकरणविघटािदिवषययोः एकदशनभदाजनकात अत एव मठावित घटाविाकाशोन मठाविाकाशाित तथा चअय घटःइित घटल घटाकारवघ टसयोिगतयाघटाविचत तविचतचािभतया तऽ घटान घटाश म सखाविचत तविचतच िनयमनकदशितोपािधयाविात िनयमन अह सखी इािदान म

नव विसखािदरणािप सखाश ापििरित चत न तऽ यमाणसखातीतनितपाःकरणवव त मानन तऽोपाोिभ कालीनतयातदविचतयोभदात उपाोरकदश सितएककालीनवोपाधयाभदयोजकात यिदचकदशमाऽमपधयाभदयोजकम तदाअहपव सखी इािदतावितािवारणायवत मात िवषय-िवशषण दयम

नवमिप कीयधमा धम वत मानौ यदाशािदना ायत तदा ताशशाानादावितािः तऽधमा वि-तविचतयोरकािदितचत न योयािप िवषयिवशषणात अःकरणधमािवशषऽिप िकिदयोयिमऽफलवलकः भाव एव शरणम अथा ायमतऽाधमािवशषात सखािदवत धमा दरिप ापिवा रा

न चवमिप सख वत मानतादशाया तवसखी इािदवाजान ता ािदित वाम इात दशममिस इादौ

4 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

सिकिवषय शादपरोानापगमात अत एव पव तो विमान इतयादिजञानमपि बश

परोम पव ताशऽपरोम पव ताविचतबिहिन ःसताःकरणवविचताभदात वश त अःकरणवििनग मनाभावन ववि-चत माणचत च परर भदात तथाचानभवः परवत पयािम विमनिमनोिमइित ायमत त पव तमनिमनोिम इनवसायापिः

असिकपकानिमतौ त सवाशऽिप ान परोम सरभि चनम इािदानमिपचनखडाशऽपरोम सौरभाश च परोम सौरभचिरियायोयतया योयघिटत िनलणाभावात

न चवमकऽ ान परोापरोयोरपगमतयोजा ित न ािदित वाम इात जाितोपािधपिरभाषायाःसकलमाणागोचरतयाऽामािणकात घटोऽयम इािद िह घटािदसावमानम न त त जाितिप जाितपसािसौताधकानमानानवकाशात समवायािसयािभिनिखलपािनतया च िनसमवतघिटतजाितघटादाविस एवमवोपािध िनरसनीयम

परवतो विमान इादौ च पव ताश वशचाःकरणविभदाीकारण तवदकभदनपरोापरोयोरकऽ चत वौ न कित िवरोधः तथाच तिदिययोयवत मानिवषयाविचतिभतदाकारवविान तदश म

घटादिव षय माऽिभम नन कथ घटादरःकरणाविचतभदः अहमिदपयािम इित भदानभविवरोधािदित चत उत माऽभदोनाम न तावदम िक मातसाितिरसाकाभावः तथाच घटादः ाविचतऽतया िवषयचतसवघटािदसा अिधानसाितिरयाआरोिपतसायानीकारात िवषयचत चपवकारण मातचतमवित मातचतव

paribhashapdf 5

वदा पिरभाषा

घटािधानतया मातसव घटािदसा नाितिस घटादरपरोम अनिमािदल ःकरणवािददशिनग मनाभावन वविचतमातचताकतया वािदसा मातसातो िभा इित नाितािः

नवमिप धमा धमा िदगोचरानिमािदलधमा धम योः ापिःधमा विचत मातचतािभतयाधमा िदसायाः मातसानितरकािदित चत न योयािप िवशषिवशषणात

नवमिप रपी घटः इित लघटगतपिरमाणादः ापिःपाविचत पिरमाणाविचतचकतया पाविचत मातचताभद पिरमाणाविचतािप माऽिभतयापिरमाणािदमायाः मातसाितिराभावात इित चत न तदाकारवपिहतािपमातिवशषणात पाकारविदशाया पिरमाणााकारवभावन अिताभावात

नव वावािः अनवािभया विगोचरवनीकारणतऽ ाकारवपिहतघिटतोलणाभावात इित चत न अनवािभया वव रािवषयऽिप िवषयापगमनिवषयवपिहतमातचतािभसाक तऽािप भावात एवााःकरणतमा दीना कवलसाििवषयऽिप

तदाकारवपगमन उलण तऽािप सााािः न चाःकरणतमा दीन वििवषयापगम कवलसाििवषयापगमिवरोधइित वाम न िह वि िवना साििवषयकवलसािवम िकिियानमानािदमाणापारमरणसाििवषयम अतएवाहारटीकायामाचायरहमाकाराः-करणविरीकता अत एव च ाितभािसकरजतलरजताकारािवाविः सादाियकरीकता तथाचाःकरणतमा िदष कवलसािवष वपिहतघिटतलणसााािः तदय िनग िलताथ ः -सवाकारवततयपहित-मातचतसाितिरसाकश सित योय िवषय

6 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

म तऽ सयोग- सयतादाादीना सिकाषा णाचतािभकविजनन िविनयोगः सा च वितिव धा - सशयो िनयो गव ः रणिमित एविवधविभदन एवमःकरण मनइित बििरित अहार इित िचिमित चाायत तम -मनोबदधिरहङकारशचितत करणमरम सशयो िनयो गव ः रण िवषया इम

त ििवधम सिवककिनिव ककभदात तऽ सिवककविशावगािह ानम यथाघटमह जानािम इािदानम िनिव ककससगा नवगािह ानम यथासोऽय दवदः तमिस इािदवाज ानम

नन शािमद ानम न म इियाजात इित चत न निह इियज तम िषतात िक योयवत मानिवषयकसित माणचत िवषयचतािभिमम तथाच सोऽय दवदः इित वाजानसिकिवषयतया बिहिन ःसताःकरणव-पगमनदवदविचत वविचतािभतयासोऽय दवदः इित वाजान म एव तततवमसि इािदवाजानािपतऽ मातरव िवषयतया तभयाभद सात

नन वाजान पदाथ ससगा वगािहतयाकथ िनिव ककम उत वाजानिवषयिह न पदाथ ससग तम अनिभमतससग ािपवाजानिवषयापः िक ताय िवषयम कत च सदव सोदमम आसीत इपबतत सम स आा तमिस तकतोइपसहारण िवश िण वदााना ताय मविसतम इित कथ ताया िवषय ससग मवबोधयत इदमवतततवमसि इािदवाानामखडाथ यत ससगा नवगािहयथाथ ानजनकिमित तम ससरगासङगिसमयगधीहतता या िगरािमयम

paribhashapdf 7

वदा पिरभाषा

उाखडाथ ता या ताितपिदकाथ ता ाितपिदकाथ माऽपर वाऽखडाथ म इित चतथ पादाथ ः

त पनििवधम - जीवसाि ईरसािचित तऽ जीवो नाम अःकरणावि चतम ताी त अःकरणोपिहत चतम अःकरण िवशषणोपािधाामनयोभदः िवशषण काया िय वत मान ावत कम उपािध काया नयी ावत को वत मान रपविशिषटोघटोऽनितयःइतयतरप िवशषणम करणशषकलयवचछिनन नभः ौोऽमइऽ कणशपािधः अयमवोपािधन याियकः पिरचायकइत कत चाःकरण जडतया िवषयभासकायोगनिवषयभासकचतोपािधम अय जीवसाी ानाना एक चऽावगत मऽानसानसः ईरसाी त मायोपिहत चतम तकम तपािधभतमायाया एकात इनदरो मायािभः पपईयत इािदौतौ मायािभिरित बवचन मायागत-शििवशषािभायतया मायागतसरजमोपगणािभ-ायतया वोपपिः मायानत कित िवााियन त महरम तरिवा िवतता िद यििविशत योगी मायाममयाम त िवान नमः अजामका लोिहतशका

वीः जा सजमाना सपाः अजो को जषमानोऽनशत जहाना भभोगामजोऽः

इािद ौितितष एकवचनन लाघवानगहीतन मायायाएक िनीयत

तत तपिहत चतम ईरसाी तानािदतपाधमा याया अनािदात मायावि चत च परमरः मायाया िवशषण ईर उपािध सािइतीरसाियोभदः न त धिम णोरीरतािणोः

स च परमर एकोऽिप ोपािधभतमायािनसरजमोगणभदनािवमहरािदशवाता भजत नन ईरसािणोऽनािदतदकषत बा जायय

इादौ सिपव समय परमरागकमीणममान

8 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कथमपपत उत यथा िवषयियसिकषा िदकारणवशनजीवोपाःकरण विभदा जाय तथा समान-ािणकमवशन परमरोपािधभतमायाया वििवशषाःइदमिदानी ॐम इदिमदान पालियतम इदिमदान सहत म इााकारा जाय तासा चवीना सािदाितिबितचतमिप सादीत एव साििवन ानिवम च यगत झिगत च िनिपतम तऽ िगतसामालण िचमव पव तो विमान इादाविपवाकारवपिहतचतााश काशतयाात तिषयाश पवमव त चािप नाितािपतः ममासाधारण-सामािनव चनन तािप लात यदा त मायाएव लण व तदा पवलणऽबािधत िवषयिवशषणदयम शिािदम ससारकालीनबाधिवषयाितभािसक-रजतािदिवषयकनोलणाभावात नाितािः नन िवसवािदवा ािातिसाविप त

ाितभािसकतालोरजतािदिवषयक न माणम दशारीयरजत व तिषयसवािदित चत न तासिकतया िवषयायोगात न च ान तऽ ासिः ान ासि तत एव वादःापौ अनमानादापः

नन रजतोादकाना रजतावयवादीनामभाव शौकथ तवािप रजतमत इित चत उत न िहलोकिससाममी ाितभािसकरजतोािदका िक िवलणव तथा िह काचािदिदषिषतलोचन परोवित -िसयोगािददमाकारा चाकिचाकारा च कािचदःकरण-विदित ता च वौ इदमविचत ितिबत तऽ पवरीा विन ग मनन इदमविचतववि-चत मातचत चािभ भवित तत मातचता-िभिवषयचतिना शि कािरकाऽिवा चाकिचािद-सायसशनसमोिधतरजतसारसीीचीना काचािददोष-समविहता रजतपाथा कारण रजतानाभासाकारण च पिरणमत

पिरणामो नाम उपादानसमसाककाया पिः िववत नाम उपादानिवषमसाककाया पिः ाितभािसकरजतािवापया पिरणाम इित

paribhashapdf 9

वदा पिरभाषा

चतापयािववत इित चोत अिवापिरणामप तिजतमिवािधान इदमविचत वत त अत सव ािपकाय ोपादानािवािधानािौतिनयमात

नन चतिनरजत कथिमद रजतिमितपरवित नातादाम उत - यथा ायमतआिनसखादः शरीरिननोपलः शरीरसखािधकरणतावदकात तथा चतमाऽरजत निधानतया इदमविचततदिधानन इदमोऽवदकतया रजतपरोवित ससग य उपपत त चिवषयचत तदःकरणोपिहत चतािभतयािवषयचतऽमिप रजत साियकवलसािव सखािदवदनविमित चोत

नन सािय अह रजतम इित तान इित वा यः ात अह सखी इितवत इित चत उत न िह सखादीनामःकरणाविचतिना-िवाकाय यम अह सखी इित ानम सखादीनाघटािदवचत एवाासात िक य यदाकारा-नभवािहतसारसहकतािवाकाय त तदाकारा-नभविवषयम इवानगत िनयामकम तथा चइदमाकारानभवािहतसारसिहतािवाकाय ाद घटाद-िरदमाकारानभविवषयम अहमाकारानभवािहतसकार-सहकतािवाकाय ादःकरणादरहमाकारानभविवषयम शरीरियादभयिवधानभवसारसिहतािवाकाय ा-भयिवधानभविवषयम तथाचोभयिवधानभवः - इदशरीरम अह दहः अह मनः अह ाणः इद चःअह काणः इद ौोऽम अह बिधर इित कत ाितभािसकरजत मातचतािभदमविचत-िनािवाकाय ऽिप इद रजतिमित सलीयदमाकारा-नभवािहतसारजािदमाकारानभविवषयता न त अह रजतम इहमाकारानभविवषयता इनसयम नवमिप िमारजत साात सािसितया भानसव

रजतगोचरानाभासपाया अिवावरपगमः िकमथ िमित चत उत गोचरवपिहतमातचतिभसाकाभाविवषयापरोपतया रजतापरोिसय तदपगमात

10 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

निदव रजताकारव कमककिवषय गमतवििश-ानानपगम कतो मानािसििरित चत न विय-ितिबितचतक सिमावतादाावगािहनमीकारात अत एव सािान सासिवषयतयाामायािनयमादामायोिः सादाियकानाम

नन िसा दशारीयरजतमिवाकाय मितकथ शि ततो वलयम इित चत न तसािवशषऽिप कषाित िणक कषाित ाियम इऽ यदव िनयामक तदव भाविवशषािदक ममािप याघटाास अिवव दोषन हतः शिपाास त काचादयोऽिप दोषाः तथाचागकदोषज ाितभािसकयोजकम अत एव ोपलरथादीनामागकिनिादोषजात ाितभािसकम

नन ल पवा नभतरथादः रणमाऽणव वहारोपौन रथािदसिकनम गौरवात इित चत न रथादःितमाऽापगम रथ पयािम रथ-मिाम इानभविवरोधापः अथ रथान रथयोगान पथः सजत इित रथािदसिितपादकौित-िवरोधाप तात शिवत ोपलरथादयोऽिपाितभािसका यावितभासमवित

नन रथािधानतयोपलमानदशिवशषािपतदाऽसिकतया अिनव चनीयाितभािसकदशोऽपगःतथा च रथाासः कऽ इित चत न चतय काशरथािधानात तीयमान रथाीव तीयत इितसिपन काशमान चतमवािधानम दशिवशषोऽिपिचदः ाितभािसकः रथादािवियमामिप ाितभािसकम तदा सवियाणामपरमात अह रथः इािदतीापादन पव विरसनीयम रथदयः सााायापिरणामा इितकिचत अःकरणारा तिरणामा इ

नन रथादः शचता इदान ताा-ाराभावनजागरणऽिप ोपलरथादयोऽनवतरन उत काय िवनाशो िह ििवधः किपादानन सह कि िवमानएवोपादान आो बाधः ितीय िनविः आकारणमिधानतसााारः तन िवनोपादानभतायाअिवाया अिनवः ितीय कारण िवरोिधवि-दषिनविवा तिदह साााराभावात पो मा

paribhashapdf 11

वदा पिरभाषा

बािध मसलहारण घटादिरव िवरोिधयारोदयनजनकीभतिनिािददोषनाशन वा रथािदिनवौ को िवरोधः एव च शि शविचतिनतलािवा-

काय प शििरितानन तदानन सह रजत बाधः मलािवाकाय प त मलािवाया सााारमाऽ-िनव तया रजत तऽ शिानािविमाऽम मसल-हारण घटव नन शौ रजत ितभाससमय ाितभािसकसापगम

नद रजतम इित ऽकािलकिनषधान न ात िक इदानीिमद न रजतम इित ात इदान घटःयामो न इितवत इित चत न निह तऽरजताविितयोिगताकाभावो िनषधधीिवषयः िकलौिककपारमािथ कावि- ाितभािसकरजतितयोिगताकःिधकरणधमा वितयोिगताकाभावापगमात

नन ाितभािसक रजत पारमािथ कमवगत न वा अनवगमितयोिगतावदकाविरजतःानाभावादभाव-ानपपिः अवगमऽपरोावभास तालीनिवषय-सािनयताद रजत पारमािथ कमिनव चनीयरजतदवोिमित तदविरजतस तदविाभावऽकथ वत त इित चत न पारमािथ कािधानिन रजतितभाससवन रजतिनपारमािथ कोनपगमात यऽारोमसिक तऽव ाितभािसकवरीकारात अत एव इियसिकतया जवाकसमगतलौिहिटकभानसवात न िटकऽिनव चनीयलौिहोिः नवयऽ जपाकसम िारवधानादसिक तऽलौिहतीा ाितभािसक लौिह ीिबयतािमित चत न इात

एव मारिपसामालणानगमोयथाथ लणासाव दशनीयः उ कारारण ििवधम - इियज तदज चित तऽियाज सखािदऽम मनस इियिनराकरणात इियािण प याणरसनचःौोऽगाकािन सवा िणचियािण िवषयसयाव ान जनयि तऽ याणरसनिगियािण ानिताव गरस-शपलान जनयि चःौोऽ त त एव िवषयदश

12 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

गा िवषय गीतः ौोऽािप चरािदवत पिरितयाभया िददशगमनसवात अत एवानभवोभरीशबदो मया ौतः इित वीिचतरािदायनकण शलीदशऽनशोिकनाया गौरवम भरीशबदो मया ौतः इित मकनायागौरव च ात

तदव ाात म इित वदापिरभषाया पिरदः

२ अनमानम अथानमान िनत अनिमितकरणमनमानम अनिमित

ािानन ािानजा ािानानवसायादनताभावाानिमितम

अनिमितकरण च ािानम तारोऽवारापारः न त ततीयिलपरामशऽनिमतौ करणम तानिमितहतािसातरण रिनरात न च सारजनानिमतःितापिः ितागभावज सारमाऽजवा ितयोजकतया सारससाधारणसारजतदयोजकात

न च यऽ ािरणादनिमितऽ कथ सारोहतिरितवाम ािितलऽिप तारवािनिमितहतात निह तः सारनाशकिनयमः ितधारादशनात नचानबसारादनिमापिः तोधािप सहकािरात एव च अय धमवान इित पधमताान धमोविाः इनभवािहतसारोोध च सित विमान इनिमितभ वित न त म ािरणम तविाधमवानयम इािद िविशान वाहतन कनीयम गौरवाानाभावा त ािान वििवषयकानाश एव करणम न त पव तिवषयकानाशइित पव तो विमान इित ान वश एव अनिमितम न पव ताश तदश ोपपािदतात ािाशषसाधनाौयािौतसासामानािधकरयपा सा च िभचारादशन सित सहचारदशनन गत तसहचारदशन भयोदश न सकशन वित िवशषो नादरणीयः

paribhashapdf 13

वदा पिरभाषा

सहचारदशनव योजकात तानमानमियपमकमव न त कवलािय सवािप

धम ात िनााभावितयोिगनअाभावाितयोिगसाकपकवलाियािसः नानमान ितरिकपम सााभाव साधनाभाव-िनिपतािान साधनन साानिमतावनपयोगात कथ तिह धमादावयािमिवषोऽिप ितरकाि-ानादनिमितः अथा पिमाणािदित वामः अतएवानमान नायितरिकपम ितरकािपम ितरकािान अनिमहतात

तानमान ाथ पराथ भदन ििवधम तऽ ाथ मवपराथ ायसाम ायो नामावयवसमदायः अवयव ऽय एव -िताहतदाहरणपाः उदाहरणोपनयिनगमनपा वा न त प अवयवऽयणव ािपधमतयोपदशनसवनािधकवयव-य थ ात

एवमनमान िनिपत ताद िभिनिखलपिमािसिः तथािह - िभ सव िमा िभात यदव तदवम यथा शिम न च ािसिः तसािधतात न चायोजकम शिरसपा दीनािमा िभलाघवन योजकात िमा चाौयनािभमत-याविााभावितयोिगम rsquo अिभमत rsquo-पद वतः ाौयािसाऽसववारणायrsquo यावत rsquo - पदमथा रवारणाय तम -सवषामिप भावाना ाौयन सत ितयोिगमाभाव ित मषाता इित

या अय पट एतिनााभावितयोगी पटात पटारवत - इानमान िमा माणम तम -अिशनः ाशगााभाव ितयोिगनः अिशािदतराशीव िदगषव गणािदष इित

न च घटादिम ा सन घटः इित णबाधः अिधानसयाऽ िवषयतया घटादःसािसः

न च नीप णः कथ चाआषािदािषयतितवाम नीपािप पादः िवषयात न चनीप ि चरायोयिमित िनयमः मत

14 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

णो िािसः गणाौय समवाियकारणवा िम इित तऽिभमतम न िह िनग ण णोगणाौयता नािप समवाियकारणता समवायािसः अवा ि णः तथािप नीप कालव चाषािद -ानिवषय न िवरोधः

या िऽिवध सम - पारमािथ क ावहािरकाितभािसक चित पारमािथ क स णः ावहािरकसमाकाशादः ाितभािसक स शिरजतादः तथा चघटः सन इित ावहािरकसिवषयनामायम अिन प घटाद िण िनषधो न पणिक पारमािथ कनवित न िवरोधः अिन प चिमालण पारमािथ काविितयोिगताक -माभाविवशषण िम तापपिमाानमानिमित

इित वदापिरभाषायामनमानपिरदः

३ उपमानम अथोपमान िनत तऽ सायमाकरणमपमानम

तथा िह - नगरष गोिपड पष वन गतगवयियसिकष सित भवित तीितःअय िपडो गोसशःइित तदनर च भवित िनयःअनन सशी मदीयागौः इित तऽायितरकाा गवयिनगोसायानकरणम गोिनगवयसायान फलम

न चद ण सवित गोिपड तदियासिकषा त नानमानन गवयिनगोसाय अतिात नािप

मदीया गौरतवयसशीएनिसायितयोिगात यो यतसायितयोगी स तशःयथा मऽिनसायितयोगी चऽो मऽसशः -

इनमानात तवित वाम एविवधानमानानवतारऽिपअनन सशी मदीया गौः इित तीतरनभविसात उपिमनोिम इनवसाया तापमान मानारम इित वदापिरभाषायामपमानपिरदः

४ आगमः

paribhashapdf 15

वदा पिरभाषा

अथागमो िनत य वा ताय िवषयीभतससगमानारण न बात ता माणम वाजान चआकाायोयताऽऽसयाय ान च इित चािर कारणािन

तऽ पदाथा ना पररिजासािवषययोयमाकाा िबयाौवण कारक कारकौवण िबयायाः करणौवणइितकत ताया िजासािवषयात ऽिजासोरिप वााथ बोधात rsquo योय मपाम तदवदक च िबयाकारका-िदकिमितनाितािः गौर इादौ अभदाय च समानिवभिकपद-ितपा तदवदकिमित तमा िदवाष नाािः

एताशाकाािभायणव बलाबलािधकरण सावदािमा वािजो वािजनम इऽ वदव -यागािमाितन न वािजनाकाा इािदवहारः नन तऽािप वािजन िजासाऽिवषयऽिप तोयमवदयि यागिनिपतिजासािवषयतावदकािदितचत न समानजातीयपदाथा वयबोधिवरहसहकतदय -िव तदवदकन वािजनिसमान -जातीयािमािायबोधसहकतन ताशावदकाभावात आिमाया नवम वािजनाय तदानपिात उदाहरणारिप ब लयोजक आकाािवरह एव िः

योयता ताय िवषयससगा बाधः विना िसितइादौ ताशससग बाधा योयता स जापितरानोवपामदिखदत इादाविप ताय िवषयीभतपश ाशाबाधात योयता तमा - िदवािप वााभदबाधऽिपलपाभद बाधाभावात योयता

आसिावधानन पदजपदाथपिितः मानारोपािपतपदाथ ायबोधाभावात rsquo पदजा rsquo इित अत एवाौतल तदााहारः rsquo ारम rsquo इादौ rsquo िपधिह rsquo इित अत एव rsquo इष ा rsquoइािदम rsquo िछनि rsquo इित पदााहारः अत एविवकितष सया य ज िनव पािम इित पदयोगः

पदाथ ििवधः - शो लित तऽ शिना मपदानामथष मा विः यथा rsquo घट rsquo - पदपथबोदरााकितिविश विवशष विः सा चशिः पदाथा रम िसा कारणष काया नकलशिमाऽपदाथा रात सा च तदजपदाथ ानपकाया नमया ताशशििवषय शम

16 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

त जातरव न ः ीनामानन गात कथ तिह गवािदपदािमानिमित चत जात ि -समानसिववािदित मः या गवािदपदानाौ शिः पसती न त ाता हतः जातौ त सााता हतः न च श शिानमिप कारणम गअरवात जाितशिमान सित िशिमानिवना िधीिवलाभावा अत एव ायमतऽयशिः पसतीित िसाः ायमानशििवषयमव वािमित जाितरव वाा

अथवा लणयाऽवगमः यथा नीलो घटः इऽrsquo नील rsquo - श नीलगणिविश लणा तथाजाितवाचक तििश लणा तम अनलःशाथ ः इति एव शो िनिपतः अथ rsquo ल rsquo - पदाथ िनत तऽ लणािवषयो

लः लणा च ििवधा - कवललणा लितलणाचित तऽ शसााः कवलणा यथागाया घोषः इऽ वाहसााििन तीरrsquo गा rsquo - पद कवललणा यऽ शपररा -सनाथा रतीितऽ लितलणा यथाrsquo िरफ rsquo - पद रफय श rsquo मर rsquo -पदघिटत - पररासन मधकर विः गौयिप लितलणव यथा िसहो मानवकः इऽ rsquo िसह rsquo - शवासिबौया िदसन मानवक तीितः

कारारण लणा िऽिवधा - जहणा अजहणाजहदजहणा तऽ शमनभा यऽाथा र -तीितऽ जहणा यथा िवष भ इऽ ाथिवहाय शऽगह भोजनिनविलत यऽ शाथ -मभा वाथा रतीितः तऽाजहणा यथाशो घटः इित अऽ िह rsquo श rsquo - शः ाथशगणमभा व तित ि लणया वत त यऽ िह िविशवाचकः श एकदश िवहाय एकदश वत त तऽ जहदजहणा यया सोऽयदवदः इित अऽ िह पदयवायोिव िशयोरा -नपपा पदय िवशमाऽपरम यथा वातमिस इादौ rsquo तत rsquo - पासवािदिविश rsquo rsquo - पदवानाःकरण -

paribhashapdf 17

वदा पिरभाषा

िविशनायोगात ऐिसथ प लणितसादाियकाः

वय मः - सोऽय दवदः rsquo तमिस इादौिविशवाचकपदानामकदशपरऽिप न लणाशपितिविशयोः अभदायानपपौ िवशयोःशपितयोरव अभदायािवरोधात यथाघटोऽिनः इऽ rsquo घट rsquo - पदवाकदशघट -अयोयऽिप योयघटा सहािनायः यऽ पदाथकदश िवशषणतयोपिितः तऽवातणौपितय लणपगमः यथािनो घटः इऽ rsquo घट - पदात घट शाातणानपिा ताशोपिथrsquo घट-पद घट लणा एवमव तमिसइािदवाऽिप न लणा शा ातणोपितयोःrsquo त rsquo - पदाथ योरभदाय बाधकाभावात अथागह घटः घट पम घटमानयइादौ घटगहादरिभमतायबोधायोयतयातऽािप rsquo घटा rsquo - िदपदाना िवशमाऽपर लणयवात तात तमिस इािदवाष आचाया णा लणोिरपगमवादन बोा जहदजहणोदाहरण काको दिध रताम

इाव तऽ शकाकपिरागन अशदपधातक-परारणाकाकऽिप rsquo काक rsquo - शवः लणाबीज ताया नपपिरव न त अयानपपिः

काको दिध रताम इऽ अयानपपभावात गाया घोषः इादौ ताया नपपरिप सवात लणा च न पदमाऽविः िक वाविरिप यथा

गीराया ना घोषः इऽ गीराया नाम इित पदयसमदाय तीर लणा नन वााशतयाकथ शसपा लणा उत शा यत पदसन ात तो लणा शिायथा पदाथ था वााथऽपीित न कािचदनपपिः एवमथ वादवााना शसापाणा ाश लणा

सोऽरोदीत इािदिनाथ वादवााना िनित लणा अथ वादगतपदाना ाशािदलणापगम एकन पदनलणया तपिितसव पदारवय ात एव च

18 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

िवपिताशपपदाथ ायकतया अथ वादपदसमदायपदानीयतया िविधवानकवा भवित इथ वादवाानापदकवाता तिह वाकवाता यऽ किभिभससग ितपादकयोवा योराकाावशनमहावााथ बोधकम यथा दशपण मासााग कामो यजत इािदवााना सिमधो यजितइािदवााना च पररोपिताािभावबोधकतयाएकवाता त भपादः -ाथ बोध समाानामािापया वाानामकवा पनः सह जायत इित

एव ििवधोऽिप पदाथ िनिपतः तपिितासिः सा च शाबोध हतः तथवायितरकदशनात एवमहावााथ बोधऽवारवााथ बोधो हतः तथवाया -वधारणात बमा ताय िनत तऽ ततीतीयोिरत

न ताय म अथ ानशन पषणोिरतादादथ ाया-भावसात अयमापकोऽः इित िवशषदशननताय माभावात न चरीयताय ानात तऽ शाबोध इित वाम ईरानीकत रिप तााथ -ितपिदशनात उत ततीितजननयोय ताय म गह घटः इित वा गह घटससग तीितजननयोयम न त पटससग तीितजननयोयिमित ता घटससग परम न त पटससग परिमत

नन सवमानय इािदवा यदा लवणानयन -तीतीया य तदािप अससग तीितजनन पयोयतासात लवणपरानदशायामािद -ससग ानापििरित चत न तिदतरपरतीतीया -निरतािपताय ित िवशषणात तथा चया यतीितजननपयोय सितयदतीतीया नोिरतम ता तसग -परिमत शकािदवा अोिरतवदवाादोच तीतीाया एवाभावन तदतीतीयो -िरताभावन लणसााािः नचोभयतीतीयोिरतऽािः तदमाऽ -तीतीयाऽनिरत िववितात उतीितमाऽजननयोयतायााविदका शिः

paribhashapdf 19

वदा पिरभाषा

अाक मत सव ऽ कारणतायाः शरवावदकाकोऽिप दोषः एव ताय तिितजनकप शाानजनक

िस चतथ वण क ताय शाानहतिनराकरणवाततीतीयोिरतपताताय िनराकरणपरम अथाताय िनयफलकवदािवचारवय सात किच -शााावदन न ताय ान हतिरवपरम चतथ वण कवाम ताय सशयिवपय योरशाानिवशष च ताय ान हतरव इद वामतरमतापरिमित सशय तिपय य च तरवााथ िवशषिनय ताय िनयिवनाऽनपपिराः त ताय वद मीमासापिरशोिधतायादवावधय त

लोक त करणािदना तऽ लौिककवााना मानारा -वगताथ तयाऽनवादकम वद त वााथ ापव तयानानवादकम तऽ लोक वद च काय पराणािमव िसथा नामिपामायम पऽ जातः इािदषअ िसाथऽिप पदानासामा वधारणात अत एव वदावााना िण ामायम यथ चतत तथा िवषयपिरद वत तऽ वदाना िनसवपरमरणीतन ामायिमित -

नयाियकाः वदाना िनन िनरसमप षणतयाामायिमरमीमासकाः अाक त मत वदो न िनःउिमात उिम च अ महतो भतिनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथव वदः इािदौतः नािप वदाना िऽणवाियम य एव वदो

दवदनाधीतः सः एव मयािम इािदिभािवरोधात अत एव गकारािदवणा नामिप न िणकम सोऽय गकारःइािदिभािवरोधात तथा च वण पदवासमदायवद िवयदािदवत सिकालीनोिक लयकालीन -सितयोिग च न त म वणा नामििवनाशौअनगकारािदकनाया गौरवात अनारणदशायावणा नामनिभिारणपकाभावात निवत अकारघटानपलवत उोगकारः इािदय सोऽय गकारःइािदिभािवरोधादमाणम वणा िभक -िनगतोििनिपतपररासिवषयन

20 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

Vedanta Paribhasha

वदा पिरभाषा

Document Information

Text title Vedanta Paribhasha

File name paribhashaitx

Location doc_z_misc_major_works

Author Dharmaraja Adhvarindra

Language Sanskrit

Subject Vedanta Philosophy

Transliterated by Sunder Hattangadi sunderh at hotmailcom

Proofread by Sunder Hattangadi sunderh at hotmailcom

Translated by -

Latest update March 8 2004

Send corrections to Sanskritcheerfulcom

Site access httpsanskritdocumentsorg

This text is prepared by volunteers and is to be used for personalstudy and research The file is not to be copied or reposted forpromotion of any website or individuals or for commercial purposewithout permission

Please help to maintain respect for volunteer spirit

August 2 2016

sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदा पिरभाषा by Dharmaraja Adhvarindra

१ माणम २ अनमानम ३ उपमानम ४ आगमः ५ अथा पिः ६ अनपलि ७ ामायम ८ योजनम

१ माणम यदिवािवलासन भतभौितकसयः त नौिम परमाान सिदानिवमहम १यदवािसपािन रा भिदवारणाः त णौिम निसहा यती परम गम २ौीमटनाथाान वलािडिनवािसनः जगनह व सव तवत कान ३यन िचामणौ टीका दशटीकािवभिनी तकचडामिणना म कता िवनोरमा ४टीका शशधरािप बालिदाियनी पदयोजनया पपािदका ाकता तथा ५तन बोधाय माना वदााथा वलिनी धम राजारीण पिरभाषा िवतत ६इह ख धमा थ काममोाष चतिव धपषाथष

मो एव परमपषाथ ः न स पनरावत तइािदौा तव िनावगमात इतरषा ऽयाणा णतदयथह कमिजतो लोकः ीयत एवमवामऽ पयिजतो लोकः ीयतइािदौा च अिनावगमा स च ाानािदित तान तमाण सप िनत तऽ माकरण माणम तऽ िताव

मामनिधगतावािधताथ िवषयकानम

paribhashapdf 1

वदा पिरभाषा

ितसाधारणअवािधताथ िवषयकानम नीपािप कालियवापगमन धारावािहकबरिपपव पव ानािवषय-तणिवशषिवषयकन नतऽाािः िक िसा धारावािहकबिल नानभदः िक यावटरणतावटाकाराःकरणविरकवन त नाना वः िवरोिधविपय ाियापगमात तथा च तितफिलतचतपघटािदानमिप तऽ तावालीनमकमव इित नाािशािप नन िसा घटादिम ान बािधतात कथ तान माणम

उत सााारानर िह घटादीना बाधः यतर सवमावाभत तत कन क पयतइित ौतः न त ससारदशाया बाधः यतर िह तिमव भविततिदतर इतर पयित इित ौतः तथा च rsquoअबािधतrsquo - पदनससारदशायामबािधतिववितम इित न घटािदमायमािः तम -दहातमपरतययो यत माणन कितः लौिकक तदवद माणााऽऽिनयात इित rsquoआआिनयात rsquo-सााारपय िमथ ःrsquoलौिककम rsquo इित घटािदानिमथ ः तािन च माणािन षट - ानमानौपमानागम-

अथा पिअनपलिभदात तऽ मायाः करणमाणम मा चाऽ चतमवयत साादपरोाद इित ौतः rsquoअपरोािदrsquo अपरोिमथ ः नन चतमनािद तत कथ चरादरणन

माणिमित उत चतानािदऽिपतदिभक- अःकरणवििरियसिकषा िदनाजायत इित वििविश चतमािदमिदतानावदका वौ ानोपचारः त िववरणअनतःकरणवततौानोपचारातनन िनरवयवाःकरण पिरणामािका विः कथम इम

न तावदःकरणम िनरवयवम सािदिन सावयवात सािद तनमनोऽसजत इािदौतः विपानमनोधम च कामः सो िविचिका ौाऽौाधितरधितधभिरतत

2 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

सव मन एव इित ौितमा नम rsquoधीrsquo -शनविपानािभधानात अत एव कामादरिपमनोधम म नन कामादरःकरणधम अहमिचछामि अह

जानािम अह िबभिमइानभव आधममवगाहमानःकथमपपत उत अयःिपड दधाभावऽिपदधाौयवितादााासाद यथाअयो दहित इित वहारः तथासखााकारपिरणाः- करणाासात अह सखी अह ःखी इािद वहारः नन अःकरणियतयाऽतीियात कथ

िवषयतित उत न तावदःकरणिमियिमऽमानमि मनःषषठानीनदरियाणि इित भगवीतावचन माणिमितचत न अिनियणािप मनसा षसापरणािवरोधात नहीियगतसापरणिमियनवित िनयमःयजमानपञचमा इडा भयि इऽऋिगतपसाया अनिजाऽिपयजमानन वदानधयापयामास महाभारतपमानइादौ च वदगतपसाया अवदनािप भारतनपरणदशनात इनदरियभयः परा था अथपर मनः इािदौा मनसोऽिनियावगमा न चव मनसोऽिनिय सखािदसाा न ात इियाजािदित वाम नहीियजन ान सााम अनिमादरिपमनोजतया सााापःईरानािनियज सााानाप िसा योजक िकिमित चत िक ानगत योजक पिस िकवा िवषयगत आ माणचत िवषयाविचताभद इित मः

तथािह िऽिवध चतम -िवषयचत माणचत मातचतचित तऽ घटावि चत िवषयचतम अःकरणववि चत माणचतम अःकरणवि चत मातचतम

तऽ यथा तडागोदक िछिािग कानाकदारान िवय तदव चतोणााकार भवित तथा

paribhashapdf 3

वदा पिरभाषा

तजसमःकरणमिप चरािदारा िनग घटािदिवषयदश गा घटािदिवषयाकारण पिरणमत सएव पिरणामो वििरत अनिमािदल त अःकरणन वािददशगमनम वादरासिकषा त तथा चअय घटःइािदल घटाददाकारवबिहरकऽ दश समवधानात तभयावि चतमकमविवभाजकयोरःकरणविघटािदिवषययोः एकदशनभदाजनकात अत एव मठावित घटाविाकाशोन मठाविाकाशाित तथा चअय घटःइित घटल घटाकारवघ टसयोिगतयाघटाविचत तविचतचािभतया तऽ घटान घटाश म सखाविचत तविचतच िनयमनकदशितोपािधयाविात िनयमन अह सखी इािदान म

नव विसखािदरणािप सखाश ापििरित चत न तऽ यमाणसखातीतनितपाःकरणवव त मानन तऽोपाोिभ कालीनतयातदविचतयोभदात उपाोरकदश सितएककालीनवोपाधयाभदयोजकात यिदचकदशमाऽमपधयाभदयोजकम तदाअहपव सखी इािदतावितािवारणायवत मात िवषय-िवशषण दयम

नवमिप कीयधमा धम वत मानौ यदाशािदना ायत तदा ताशशाानादावितािः तऽधमा वि-तविचतयोरकािदितचत न योयािप िवषयिवशषणात अःकरणधमािवशषऽिप िकिदयोयिमऽफलवलकः भाव एव शरणम अथा ायमतऽाधमािवशषात सखािदवत धमा दरिप ापिवा रा

न चवमिप सख वत मानतादशाया तवसखी इािदवाजान ता ािदित वाम इात दशममिस इादौ

4 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

सिकिवषय शादपरोानापगमात अत एव पव तो विमान इतयादिजञानमपि बश

परोम पव ताशऽपरोम पव ताविचतबिहिन ःसताःकरणवविचताभदात वश त अःकरणवििनग मनाभावन ववि-चत माणचत च परर भदात तथाचानभवः परवत पयािम विमनिमनोिमइित ायमत त पव तमनिमनोिम इनवसायापिः

असिकपकानिमतौ त सवाशऽिप ान परोम सरभि चनम इािदानमिपचनखडाशऽपरोम सौरभाश च परोम सौरभचिरियायोयतया योयघिटत िनलणाभावात

न चवमकऽ ान परोापरोयोरपगमतयोजा ित न ािदित वाम इात जाितोपािधपिरभाषायाःसकलमाणागोचरतयाऽामािणकात घटोऽयम इािद िह घटािदसावमानम न त त जाितिप जाितपसािसौताधकानमानानवकाशात समवायािसयािभिनिखलपािनतया च िनसमवतघिटतजाितघटादाविस एवमवोपािध िनरसनीयम

परवतो विमान इादौ च पव ताश वशचाःकरणविभदाीकारण तवदकभदनपरोापरोयोरकऽ चत वौ न कित िवरोधः तथाच तिदिययोयवत मानिवषयाविचतिभतदाकारवविान तदश म

घटादिव षय माऽिभम नन कथ घटादरःकरणाविचतभदः अहमिदपयािम इित भदानभविवरोधािदित चत उत माऽभदोनाम न तावदम िक मातसाितिरसाकाभावः तथाच घटादः ाविचतऽतया िवषयचतसवघटािदसा अिधानसाितिरयाआरोिपतसायानीकारात िवषयचत चपवकारण मातचतमवित मातचतव

paribhashapdf 5

वदा पिरभाषा

घटािधानतया मातसव घटािदसा नाितिस घटादरपरोम अनिमािदल ःकरणवािददशिनग मनाभावन वविचतमातचताकतया वािदसा मातसातो िभा इित नाितािः

नवमिप धमा धमा िदगोचरानिमािदलधमा धम योः ापिःधमा विचत मातचतािभतयाधमा िदसायाः मातसानितरकािदित चत न योयािप िवशषिवशषणात

नवमिप रपी घटः इित लघटगतपिरमाणादः ापिःपाविचत पिरमाणाविचतचकतया पाविचत मातचताभद पिरमाणाविचतािप माऽिभतयापिरमाणािदमायाः मातसाितिराभावात इित चत न तदाकारवपिहतािपमातिवशषणात पाकारविदशाया पिरमाणााकारवभावन अिताभावात

नव वावािः अनवािभया विगोचरवनीकारणतऽ ाकारवपिहतघिटतोलणाभावात इित चत न अनवािभया वव रािवषयऽिप िवषयापगमनिवषयवपिहतमातचतािभसाक तऽािप भावात एवााःकरणतमा दीना कवलसाििवषयऽिप

तदाकारवपगमन उलण तऽािप सााािः न चाःकरणतमा दीन वििवषयापगम कवलसाििवषयापगमिवरोधइित वाम न िह वि िवना साििवषयकवलसािवम िकिियानमानािदमाणापारमरणसाििवषयम अतएवाहारटीकायामाचायरहमाकाराः-करणविरीकता अत एव च ाितभािसकरजतलरजताकारािवाविः सादाियकरीकता तथाचाःकरणतमा िदष कवलसािवष वपिहतघिटतलणसााािः तदय िनग िलताथ ः -सवाकारवततयपहित-मातचतसाितिरसाकश सित योय िवषय

6 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

म तऽ सयोग- सयतादाादीना सिकाषा णाचतािभकविजनन िविनयोगः सा च वितिव धा - सशयो िनयो गव ः रणिमित एविवधविभदन एवमःकरण मनइित बििरित अहार इित िचिमित चाायत तम -मनोबदधिरहङकारशचितत करणमरम सशयो िनयो गव ः रण िवषया इम

त ििवधम सिवककिनिव ककभदात तऽ सिवककविशावगािह ानम यथाघटमह जानािम इािदानम िनिव ककससगा नवगािह ानम यथासोऽय दवदः तमिस इािदवाज ानम

नन शािमद ानम न म इियाजात इित चत न निह इियज तम िषतात िक योयवत मानिवषयकसित माणचत िवषयचतािभिमम तथाच सोऽय दवदः इित वाजानसिकिवषयतया बिहिन ःसताःकरणव-पगमनदवदविचत वविचतािभतयासोऽय दवदः इित वाजान म एव तततवमसि इािदवाजानािपतऽ मातरव िवषयतया तभयाभद सात

नन वाजान पदाथ ससगा वगािहतयाकथ िनिव ककम उत वाजानिवषयिह न पदाथ ससग तम अनिभमतससग ािपवाजानिवषयापः िक ताय िवषयम कत च सदव सोदमम आसीत इपबतत सम स आा तमिस तकतोइपसहारण िवश िण वदााना ताय मविसतम इित कथ ताया िवषय ससग मवबोधयत इदमवतततवमसि इािदवाानामखडाथ यत ससगा नवगािहयथाथ ानजनकिमित तम ससरगासङगिसमयगधीहतता या िगरािमयम

paribhashapdf 7

वदा पिरभाषा

उाखडाथ ता या ताितपिदकाथ ता ाितपिदकाथ माऽपर वाऽखडाथ म इित चतथ पादाथ ः

त पनििवधम - जीवसाि ईरसािचित तऽ जीवो नाम अःकरणावि चतम ताी त अःकरणोपिहत चतम अःकरण िवशषणोपािधाामनयोभदः िवशषण काया िय वत मान ावत कम उपािध काया नयी ावत को वत मान रपविशिषटोघटोऽनितयःइतयतरप िवशषणम करणशषकलयवचछिनन नभः ौोऽमइऽ कणशपािधः अयमवोपािधन याियकः पिरचायकइत कत चाःकरण जडतया िवषयभासकायोगनिवषयभासकचतोपािधम अय जीवसाी ानाना एक चऽावगत मऽानसानसः ईरसाी त मायोपिहत चतम तकम तपािधभतमायाया एकात इनदरो मायािभः पपईयत इािदौतौ मायािभिरित बवचन मायागत-शििवशषािभायतया मायागतसरजमोपगणािभ-ायतया वोपपिः मायानत कित िवााियन त महरम तरिवा िवतता िद यििविशत योगी मायाममयाम त िवान नमः अजामका लोिहतशका

वीः जा सजमाना सपाः अजो को जषमानोऽनशत जहाना भभोगामजोऽः

इािद ौितितष एकवचनन लाघवानगहीतन मायायाएक िनीयत

तत तपिहत चतम ईरसाी तानािदतपाधमा याया अनािदात मायावि चत च परमरः मायाया िवशषण ईर उपािध सािइतीरसाियोभदः न त धिम णोरीरतािणोः

स च परमर एकोऽिप ोपािधभतमायािनसरजमोगणभदनािवमहरािदशवाता भजत नन ईरसािणोऽनािदतदकषत बा जायय

इादौ सिपव समय परमरागकमीणममान

8 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कथमपपत उत यथा िवषयियसिकषा िदकारणवशनजीवोपाःकरण विभदा जाय तथा समान-ािणकमवशन परमरोपािधभतमायाया वििवशषाःइदमिदानी ॐम इदिमदान पालियतम इदिमदान सहत म इााकारा जाय तासा चवीना सािदाितिबितचतमिप सादीत एव साििवन ानिवम च यगत झिगत च िनिपतम तऽ िगतसामालण िचमव पव तो विमान इादाविपवाकारवपिहतचतााश काशतयाात तिषयाश पवमव त चािप नाितािपतः ममासाधारण-सामािनव चनन तािप लात यदा त मायाएव लण व तदा पवलणऽबािधत िवषयिवशषणदयम शिािदम ससारकालीनबाधिवषयाितभािसक-रजतािदिवषयकनोलणाभावात नाितािः नन िवसवािदवा ािातिसाविप त

ाितभािसकतालोरजतािदिवषयक न माणम दशारीयरजत व तिषयसवािदित चत न तासिकतया िवषयायोगात न च ान तऽ ासिः ान ासि तत एव वादःापौ अनमानादापः

नन रजतोादकाना रजतावयवादीनामभाव शौकथ तवािप रजतमत इित चत उत न िहलोकिससाममी ाितभािसकरजतोािदका िक िवलणव तथा िह काचािदिदषिषतलोचन परोवित -िसयोगािददमाकारा चाकिचाकारा च कािचदःकरण-विदित ता च वौ इदमविचत ितिबत तऽ पवरीा विन ग मनन इदमविचतववि-चत मातचत चािभ भवित तत मातचता-िभिवषयचतिना शि कािरकाऽिवा चाकिचािद-सायसशनसमोिधतरजतसारसीीचीना काचािददोष-समविहता रजतपाथा कारण रजतानाभासाकारण च पिरणमत

पिरणामो नाम उपादानसमसाककाया पिः िववत नाम उपादानिवषमसाककाया पिः ाितभािसकरजतािवापया पिरणाम इित

paribhashapdf 9

वदा पिरभाषा

चतापयािववत इित चोत अिवापिरणामप तिजतमिवािधान इदमविचत वत त अत सव ािपकाय ोपादानािवािधानािौतिनयमात

नन चतिनरजत कथिमद रजतिमितपरवित नातादाम उत - यथा ायमतआिनसखादः शरीरिननोपलः शरीरसखािधकरणतावदकात तथा चतमाऽरजत निधानतया इदमविचततदिधानन इदमोऽवदकतया रजतपरोवित ससग य उपपत त चिवषयचत तदःकरणोपिहत चतािभतयािवषयचतऽमिप रजत साियकवलसािव सखािदवदनविमित चोत

नन सािय अह रजतम इित तान इित वा यः ात अह सखी इितवत इित चत उत न िह सखादीनामःकरणाविचतिना-िवाकाय यम अह सखी इित ानम सखादीनाघटािदवचत एवाासात िक य यदाकारा-नभवािहतसारसहकतािवाकाय त तदाकारा-नभविवषयम इवानगत िनयामकम तथा चइदमाकारानभवािहतसारसिहतािवाकाय ाद घटाद-िरदमाकारानभविवषयम अहमाकारानभवािहतसकार-सहकतािवाकाय ादःकरणादरहमाकारानभविवषयम शरीरियादभयिवधानभवसारसिहतािवाकाय ा-भयिवधानभविवषयम तथाचोभयिवधानभवः - इदशरीरम अह दहः अह मनः अह ाणः इद चःअह काणः इद ौोऽम अह बिधर इित कत ाितभािसकरजत मातचतािभदमविचत-िनािवाकाय ऽिप इद रजतिमित सलीयदमाकारा-नभवािहतसारजािदमाकारानभविवषयता न त अह रजतम इहमाकारानभविवषयता इनसयम नवमिप िमारजत साात सािसितया भानसव

रजतगोचरानाभासपाया अिवावरपगमः िकमथ िमित चत उत गोचरवपिहतमातचतिभसाकाभाविवषयापरोपतया रजतापरोिसय तदपगमात

10 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

निदव रजताकारव कमककिवषय गमतवििश-ानानपगम कतो मानािसििरित चत न विय-ितिबितचतक सिमावतादाावगािहनमीकारात अत एव सािान सासिवषयतयाामायािनयमादामायोिः सादाियकानाम

नन िसा दशारीयरजतमिवाकाय मितकथ शि ततो वलयम इित चत न तसािवशषऽिप कषाित िणक कषाित ाियम इऽ यदव िनयामक तदव भाविवशषािदक ममािप याघटाास अिवव दोषन हतः शिपाास त काचादयोऽिप दोषाः तथाचागकदोषज ाितभािसकयोजकम अत एव ोपलरथादीनामागकिनिादोषजात ाितभािसकम

नन ल पवा नभतरथादः रणमाऽणव वहारोपौन रथािदसिकनम गौरवात इित चत न रथादःितमाऽापगम रथ पयािम रथ-मिाम इानभविवरोधापः अथ रथान रथयोगान पथः सजत इित रथािदसिितपादकौित-िवरोधाप तात शिवत ोपलरथादयोऽिपाितभािसका यावितभासमवित

नन रथािधानतयोपलमानदशिवशषािपतदाऽसिकतया अिनव चनीयाितभािसकदशोऽपगःतथा च रथाासः कऽ इित चत न चतय काशरथािधानात तीयमान रथाीव तीयत इितसिपन काशमान चतमवािधानम दशिवशषोऽिपिचदः ाितभािसकः रथादािवियमामिप ाितभािसकम तदा सवियाणामपरमात अह रथः इािदतीापादन पव विरसनीयम रथदयः सााायापिरणामा इितकिचत अःकरणारा तिरणामा इ

नन रथादः शचता इदान ताा-ाराभावनजागरणऽिप ोपलरथादयोऽनवतरन उत काय िवनाशो िह ििवधः किपादानन सह कि िवमानएवोपादान आो बाधः ितीय िनविः आकारणमिधानतसााारः तन िवनोपादानभतायाअिवाया अिनवः ितीय कारण िवरोिधवि-दषिनविवा तिदह साााराभावात पो मा

paribhashapdf 11

वदा पिरभाषा

बािध मसलहारण घटादिरव िवरोिधयारोदयनजनकीभतिनिािददोषनाशन वा रथािदिनवौ को िवरोधः एव च शि शविचतिनतलािवा-

काय प शििरितानन तदानन सह रजत बाधः मलािवाकाय प त मलािवाया सााारमाऽ-िनव तया रजत तऽ शिानािविमाऽम मसल-हारण घटव नन शौ रजत ितभाससमय ाितभािसकसापगम

नद रजतम इित ऽकािलकिनषधान न ात िक इदानीिमद न रजतम इित ात इदान घटःयामो न इितवत इित चत न निह तऽरजताविितयोिगताकाभावो िनषधधीिवषयः िकलौिककपारमािथ कावि- ाितभािसकरजतितयोिगताकःिधकरणधमा वितयोिगताकाभावापगमात

नन ाितभािसक रजत पारमािथ कमवगत न वा अनवगमितयोिगतावदकाविरजतःानाभावादभाव-ानपपिः अवगमऽपरोावभास तालीनिवषय-सािनयताद रजत पारमािथ कमिनव चनीयरजतदवोिमित तदविरजतस तदविाभावऽकथ वत त इित चत न पारमािथ कािधानिन रजतितभाससवन रजतिनपारमािथ कोनपगमात यऽारोमसिक तऽव ाितभािसकवरीकारात अत एव इियसिकतया जवाकसमगतलौिहिटकभानसवात न िटकऽिनव चनीयलौिहोिः नवयऽ जपाकसम िारवधानादसिक तऽलौिहतीा ाितभािसक लौिह ीिबयतािमित चत न इात

एव मारिपसामालणानगमोयथाथ लणासाव दशनीयः उ कारारण ििवधम - इियज तदज चित तऽियाज सखािदऽम मनस इियिनराकरणात इियािण प याणरसनचःौोऽगाकािन सवा िणचियािण िवषयसयाव ान जनयि तऽ याणरसनिगियािण ानिताव गरस-शपलान जनयि चःौोऽ त त एव िवषयदश

12 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

गा िवषय गीतः ौोऽािप चरािदवत पिरितयाभया िददशगमनसवात अत एवानभवोभरीशबदो मया ौतः इित वीिचतरािदायनकण शलीदशऽनशोिकनाया गौरवम भरीशबदो मया ौतः इित मकनायागौरव च ात

तदव ाात म इित वदापिरभषाया पिरदः

२ अनमानम अथानमान िनत अनिमितकरणमनमानम अनिमित

ािानन ािानजा ािानानवसायादनताभावाानिमितम

अनिमितकरण च ािानम तारोऽवारापारः न त ततीयिलपरामशऽनिमतौ करणम तानिमितहतािसातरण रिनरात न च सारजनानिमतःितापिः ितागभावज सारमाऽजवा ितयोजकतया सारससाधारणसारजतदयोजकात

न च यऽ ािरणादनिमितऽ कथ सारोहतिरितवाम ािितलऽिप तारवािनिमितहतात निह तः सारनाशकिनयमः ितधारादशनात नचानबसारादनिमापिः तोधािप सहकािरात एव च अय धमवान इित पधमताान धमोविाः इनभवािहतसारोोध च सित विमान इनिमितभ वित न त म ािरणम तविाधमवानयम इािद िविशान वाहतन कनीयम गौरवाानाभावा त ािान वििवषयकानाश एव करणम न त पव तिवषयकानाशइित पव तो विमान इित ान वश एव अनिमितम न पव ताश तदश ोपपािदतात ािाशषसाधनाौयािौतसासामानािधकरयपा सा च िभचारादशन सित सहचारदशनन गत तसहचारदशन भयोदश न सकशन वित िवशषो नादरणीयः

paribhashapdf 13

वदा पिरभाषा

सहचारदशनव योजकात तानमानमियपमकमव न त कवलािय सवािप

धम ात िनााभावितयोिगनअाभावाितयोिगसाकपकवलाियािसः नानमान ितरिकपम सााभाव साधनाभाव-िनिपतािान साधनन साानिमतावनपयोगात कथ तिह धमादावयािमिवषोऽिप ितरकाि-ानादनिमितः अथा पिमाणािदित वामः अतएवानमान नायितरिकपम ितरकािपम ितरकािान अनिमहतात

तानमान ाथ पराथ भदन ििवधम तऽ ाथ मवपराथ ायसाम ायो नामावयवसमदायः अवयव ऽय एव -िताहतदाहरणपाः उदाहरणोपनयिनगमनपा वा न त प अवयवऽयणव ािपधमतयोपदशनसवनािधकवयव-य थ ात

एवमनमान िनिपत ताद िभिनिखलपिमािसिः तथािह - िभ सव िमा िभात यदव तदवम यथा शिम न च ािसिः तसािधतात न चायोजकम शिरसपा दीनािमा िभलाघवन योजकात िमा चाौयनािभमत-याविााभावितयोिगम rsquo अिभमत rsquo-पद वतः ाौयािसाऽसववारणायrsquo यावत rsquo - पदमथा रवारणाय तम -सवषामिप भावाना ाौयन सत ितयोिगमाभाव ित मषाता इित

या अय पट एतिनााभावितयोगी पटात पटारवत - इानमान िमा माणम तम -अिशनः ाशगााभाव ितयोिगनः अिशािदतराशीव िदगषव गणािदष इित

न च घटादिम ा सन घटः इित णबाधः अिधानसयाऽ िवषयतया घटादःसािसः

न च नीप णः कथ चाआषािदािषयतितवाम नीपािप पादः िवषयात न चनीप ि चरायोयिमित िनयमः मत

14 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

णो िािसः गणाौय समवाियकारणवा िम इित तऽिभमतम न िह िनग ण णोगणाौयता नािप समवाियकारणता समवायािसः अवा ि णः तथािप नीप कालव चाषािद -ानिवषय न िवरोधः

या िऽिवध सम - पारमािथ क ावहािरकाितभािसक चित पारमािथ क स णः ावहािरकसमाकाशादः ाितभािसक स शिरजतादः तथा चघटः सन इित ावहािरकसिवषयनामायम अिन प घटाद िण िनषधो न पणिक पारमािथ कनवित न िवरोधः अिन प चिमालण पारमािथ काविितयोिगताक -माभाविवशषण िम तापपिमाानमानिमित

इित वदापिरभाषायामनमानपिरदः

३ उपमानम अथोपमान िनत तऽ सायमाकरणमपमानम

तथा िह - नगरष गोिपड पष वन गतगवयियसिकष सित भवित तीितःअय िपडो गोसशःइित तदनर च भवित िनयःअनन सशी मदीयागौः इित तऽायितरकाा गवयिनगोसायानकरणम गोिनगवयसायान फलम

न चद ण सवित गोिपड तदियासिकषा त नानमानन गवयिनगोसाय अतिात नािप

मदीया गौरतवयसशीएनिसायितयोिगात यो यतसायितयोगी स तशःयथा मऽिनसायितयोगी चऽो मऽसशः -

इनमानात तवित वाम एविवधानमानानवतारऽिपअनन सशी मदीया गौः इित तीतरनभविसात उपिमनोिम इनवसाया तापमान मानारम इित वदापिरभाषायामपमानपिरदः

४ आगमः

paribhashapdf 15

वदा पिरभाषा

अथागमो िनत य वा ताय िवषयीभतससगमानारण न बात ता माणम वाजान चआकाायोयताऽऽसयाय ान च इित चािर कारणािन

तऽ पदाथा ना पररिजासािवषययोयमाकाा िबयाौवण कारक कारकौवण िबयायाः करणौवणइितकत ताया िजासािवषयात ऽिजासोरिप वााथ बोधात rsquo योय मपाम तदवदक च िबयाकारका-िदकिमितनाितािः गौर इादौ अभदाय च समानिवभिकपद-ितपा तदवदकिमित तमा िदवाष नाािः

एताशाकाािभायणव बलाबलािधकरण सावदािमा वािजो वािजनम इऽ वदव -यागािमाितन न वािजनाकाा इािदवहारः नन तऽािप वािजन िजासाऽिवषयऽिप तोयमवदयि यागिनिपतिजासािवषयतावदकािदितचत न समानजातीयपदाथा वयबोधिवरहसहकतदय -िव तदवदकन वािजनिसमान -जातीयािमािायबोधसहकतन ताशावदकाभावात आिमाया नवम वािजनाय तदानपिात उदाहरणारिप ब लयोजक आकाािवरह एव िः

योयता ताय िवषयससगा बाधः विना िसितइादौ ताशससग बाधा योयता स जापितरानोवपामदिखदत इादाविप ताय िवषयीभतपश ाशाबाधात योयता तमा - िदवािप वााभदबाधऽिपलपाभद बाधाभावात योयता

आसिावधानन पदजपदाथपिितः मानारोपािपतपदाथ ायबोधाभावात rsquo पदजा rsquo इित अत एवाौतल तदााहारः rsquo ारम rsquo इादौ rsquo िपधिह rsquo इित अत एव rsquo इष ा rsquoइािदम rsquo िछनि rsquo इित पदााहारः अत एविवकितष सया य ज िनव पािम इित पदयोगः

पदाथ ििवधः - शो लित तऽ शिना मपदानामथष मा विः यथा rsquo घट rsquo - पदपथबोदरााकितिविश विवशष विः सा चशिः पदाथा रम िसा कारणष काया नकलशिमाऽपदाथा रात सा च तदजपदाथ ानपकाया नमया ताशशििवषय शम

16 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

त जातरव न ः ीनामानन गात कथ तिह गवािदपदािमानिमित चत जात ि -समानसिववािदित मः या गवािदपदानाौ शिः पसती न त ाता हतः जातौ त सााता हतः न च श शिानमिप कारणम गअरवात जाितशिमान सित िशिमानिवना िधीिवलाभावा अत एव ायमतऽयशिः पसतीित िसाः ायमानशििवषयमव वािमित जाितरव वाा

अथवा लणयाऽवगमः यथा नीलो घटः इऽrsquo नील rsquo - श नीलगणिविश लणा तथाजाितवाचक तििश लणा तम अनलःशाथ ः इति एव शो िनिपतः अथ rsquo ल rsquo - पदाथ िनत तऽ लणािवषयो

लः लणा च ििवधा - कवललणा लितलणाचित तऽ शसााः कवलणा यथागाया घोषः इऽ वाहसााििन तीरrsquo गा rsquo - पद कवललणा यऽ शपररा -सनाथा रतीितऽ लितलणा यथाrsquo िरफ rsquo - पद रफय श rsquo मर rsquo -पदघिटत - पररासन मधकर विः गौयिप लितलणव यथा िसहो मानवकः इऽ rsquo िसह rsquo - शवासिबौया िदसन मानवक तीितः

कारारण लणा िऽिवधा - जहणा अजहणाजहदजहणा तऽ शमनभा यऽाथा र -तीितऽ जहणा यथा िवष भ इऽ ाथिवहाय शऽगह भोजनिनविलत यऽ शाथ -मभा वाथा रतीितः तऽाजहणा यथाशो घटः इित अऽ िह rsquo श rsquo - शः ाथशगणमभा व तित ि लणया वत त यऽ िह िविशवाचकः श एकदश िवहाय एकदश वत त तऽ जहदजहणा यया सोऽयदवदः इित अऽ िह पदयवायोिव िशयोरा -नपपा पदय िवशमाऽपरम यथा वातमिस इादौ rsquo तत rsquo - पासवािदिविश rsquo rsquo - पदवानाःकरण -

paribhashapdf 17

वदा पिरभाषा

िविशनायोगात ऐिसथ प लणितसादाियकाः

वय मः - सोऽय दवदः rsquo तमिस इादौिविशवाचकपदानामकदशपरऽिप न लणाशपितिविशयोः अभदायानपपौ िवशयोःशपितयोरव अभदायािवरोधात यथाघटोऽिनः इऽ rsquo घट rsquo - पदवाकदशघट -अयोयऽिप योयघटा सहािनायः यऽ पदाथकदश िवशषणतयोपिितः तऽवातणौपितय लणपगमः यथािनो घटः इऽ rsquo घट - पदात घट शाातणानपिा ताशोपिथrsquo घट-पद घट लणा एवमव तमिसइािदवाऽिप न लणा शा ातणोपितयोःrsquo त rsquo - पदाथ योरभदाय बाधकाभावात अथागह घटः घट पम घटमानयइादौ घटगहादरिभमतायबोधायोयतयातऽािप rsquo घटा rsquo - िदपदाना िवशमाऽपर लणयवात तात तमिस इािदवाष आचाया णा लणोिरपगमवादन बोा जहदजहणोदाहरण काको दिध रताम

इाव तऽ शकाकपिरागन अशदपधातक-परारणाकाकऽिप rsquo काक rsquo - शवः लणाबीज ताया नपपिरव न त अयानपपिः

काको दिध रताम इऽ अयानपपभावात गाया घोषः इादौ ताया नपपरिप सवात लणा च न पदमाऽविः िक वाविरिप यथा

गीराया ना घोषः इऽ गीराया नाम इित पदयसमदाय तीर लणा नन वााशतयाकथ शसपा लणा उत शा यत पदसन ात तो लणा शिायथा पदाथ था वााथऽपीित न कािचदनपपिः एवमथ वादवााना शसापाणा ाश लणा

सोऽरोदीत इािदिनाथ वादवााना िनित लणा अथ वादगतपदाना ाशािदलणापगम एकन पदनलणया तपिितसव पदारवय ात एव च

18 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

िवपिताशपपदाथ ायकतया अथ वादपदसमदायपदानीयतया िविधवानकवा भवित इथ वादवाानापदकवाता तिह वाकवाता यऽ किभिभससग ितपादकयोवा योराकाावशनमहावााथ बोधकम यथा दशपण मासााग कामो यजत इािदवााना सिमधो यजितइािदवााना च पररोपिताािभावबोधकतयाएकवाता त भपादः -ाथ बोध समाानामािापया वाानामकवा पनः सह जायत इित

एव ििवधोऽिप पदाथ िनिपतः तपिितासिः सा च शाबोध हतः तथवायितरकदशनात एवमहावााथ बोधऽवारवााथ बोधो हतः तथवाया -वधारणात बमा ताय िनत तऽ ततीतीयोिरत

न ताय म अथ ानशन पषणोिरतादादथ ाया-भावसात अयमापकोऽः इित िवशषदशननताय माभावात न चरीयताय ानात तऽ शाबोध इित वाम ईरानीकत रिप तााथ -ितपिदशनात उत ततीितजननयोय ताय म गह घटः इित वा गह घटससग तीितजननयोयम न त पटससग तीितजननयोयिमित ता घटससग परम न त पटससग परिमत

नन सवमानय इािदवा यदा लवणानयन -तीतीया य तदािप अससग तीितजनन पयोयतासात लवणपरानदशायामािद -ससग ानापििरित चत न तिदतरपरतीतीया -निरतािपताय ित िवशषणात तथा चया यतीितजननपयोय सितयदतीतीया नोिरतम ता तसग -परिमत शकािदवा अोिरतवदवाादोच तीतीाया एवाभावन तदतीतीयो -िरताभावन लणसााािः नचोभयतीतीयोिरतऽािः तदमाऽ -तीतीयाऽनिरत िववितात उतीितमाऽजननयोयतायााविदका शिः

paribhashapdf 19

वदा पिरभाषा

अाक मत सव ऽ कारणतायाः शरवावदकाकोऽिप दोषः एव ताय तिितजनकप शाानजनक

िस चतथ वण क ताय शाानहतिनराकरणवाततीतीयोिरतपताताय िनराकरणपरम अथाताय िनयफलकवदािवचारवय सात किच -शााावदन न ताय ान हतिरवपरम चतथ वण कवाम ताय सशयिवपय योरशाानिवशष च ताय ान हतरव इद वामतरमतापरिमित सशय तिपय य च तरवााथ िवशषिनय ताय िनयिवनाऽनपपिराः त ताय वद मीमासापिरशोिधतायादवावधय त

लोक त करणािदना तऽ लौिककवााना मानारा -वगताथ तयाऽनवादकम वद त वााथ ापव तयानानवादकम तऽ लोक वद च काय पराणािमव िसथा नामिपामायम पऽ जातः इािदषअ िसाथऽिप पदानासामा वधारणात अत एव वदावााना िण ामायम यथ चतत तथा िवषयपिरद वत तऽ वदाना िनसवपरमरणीतन ामायिमित -

नयाियकाः वदाना िनन िनरसमप षणतयाामायिमरमीमासकाः अाक त मत वदो न िनःउिमात उिम च अ महतो भतिनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथव वदः इािदौतः नािप वदाना िऽणवाियम य एव वदो

दवदनाधीतः सः एव मयािम इािदिभािवरोधात अत एव गकारािदवणा नामिप न िणकम सोऽय गकारःइािदिभािवरोधात तथा च वण पदवासमदायवद िवयदािदवत सिकालीनोिक लयकालीन -सितयोिग च न त म वणा नामििवनाशौअनगकारािदकनाया गौरवात अनारणदशायावणा नामनिभिारणपकाभावात निवत अकारघटानपलवत उोगकारः इािदय सोऽय गकारःइािदिभािवरोधादमाणम वणा िभक -िनगतोििनिपतपररासिवषयन

20 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

Vedanta Paribhasha

वदा पिरभाषा by Dharmaraja Adhvarindra

१ माणम २ अनमानम ३ उपमानम ४ आगमः ५ अथा पिः ६ अनपलि ७ ामायम ८ योजनम

१ माणम यदिवािवलासन भतभौितकसयः त नौिम परमाान सिदानिवमहम १यदवािसपािन रा भिदवारणाः त णौिम निसहा यती परम गम २ौीमटनाथाान वलािडिनवािसनः जगनह व सव तवत कान ३यन िचामणौ टीका दशटीकािवभिनी तकचडामिणना म कता िवनोरमा ४टीका शशधरािप बालिदाियनी पदयोजनया पपािदका ाकता तथा ५तन बोधाय माना वदााथा वलिनी धम राजारीण पिरभाषा िवतत ६इह ख धमा थ काममोाष चतिव धपषाथष

मो एव परमपषाथ ः न स पनरावत तइािदौा तव िनावगमात इतरषा ऽयाणा णतदयथह कमिजतो लोकः ीयत एवमवामऽ पयिजतो लोकः ीयतइािदौा च अिनावगमा स च ाानािदित तान तमाण सप िनत तऽ माकरण माणम तऽ िताव

मामनिधगतावािधताथ िवषयकानम

paribhashapdf 1

वदा पिरभाषा

ितसाधारणअवािधताथ िवषयकानम नीपािप कालियवापगमन धारावािहकबरिपपव पव ानािवषय-तणिवशषिवषयकन नतऽाािः िक िसा धारावािहकबिल नानभदः िक यावटरणतावटाकाराःकरणविरकवन त नाना वः िवरोिधविपय ाियापगमात तथा च तितफिलतचतपघटािदानमिप तऽ तावालीनमकमव इित नाािशािप नन िसा घटादिम ान बािधतात कथ तान माणम

उत सााारानर िह घटादीना बाधः यतर सवमावाभत तत कन क पयतइित ौतः न त ससारदशाया बाधः यतर िह तिमव भविततिदतर इतर पयित इित ौतः तथा च rsquoअबािधतrsquo - पदनससारदशायामबािधतिववितम इित न घटािदमायमािः तम -दहातमपरतययो यत माणन कितः लौिकक तदवद माणााऽऽिनयात इित rsquoआआिनयात rsquo-सााारपय िमथ ःrsquoलौिककम rsquo इित घटािदानिमथ ः तािन च माणािन षट - ानमानौपमानागम-

अथा पिअनपलिभदात तऽ मायाः करणमाणम मा चाऽ चतमवयत साादपरोाद इित ौतः rsquoअपरोािदrsquo अपरोिमथ ः नन चतमनािद तत कथ चरादरणन

माणिमित उत चतानािदऽिपतदिभक- अःकरणवििरियसिकषा िदनाजायत इित वििविश चतमािदमिदतानावदका वौ ानोपचारः त िववरणअनतःकरणवततौानोपचारातनन िनरवयवाःकरण पिरणामािका विः कथम इम

न तावदःकरणम िनरवयवम सािदिन सावयवात सािद तनमनोऽसजत इािदौतः विपानमनोधम च कामः सो िविचिका ौाऽौाधितरधितधभिरतत

2 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

सव मन एव इित ौितमा नम rsquoधीrsquo -शनविपानािभधानात अत एव कामादरिपमनोधम म नन कामादरःकरणधम अहमिचछामि अह

जानािम अह िबभिमइानभव आधममवगाहमानःकथमपपत उत अयःिपड दधाभावऽिपदधाौयवितादााासाद यथाअयो दहित इित वहारः तथासखााकारपिरणाः- करणाासात अह सखी अह ःखी इािद वहारः नन अःकरणियतयाऽतीियात कथ

िवषयतित उत न तावदःकरणिमियिमऽमानमि मनःषषठानीनदरियाणि इित भगवीतावचन माणिमितचत न अिनियणािप मनसा षसापरणािवरोधात नहीियगतसापरणिमियनवित िनयमःयजमानपञचमा इडा भयि इऽऋिगतपसाया अनिजाऽिपयजमानन वदानधयापयामास महाभारतपमानइादौ च वदगतपसाया अवदनािप भारतनपरणदशनात इनदरियभयः परा था अथपर मनः इािदौा मनसोऽिनियावगमा न चव मनसोऽिनिय सखािदसाा न ात इियाजािदित वाम नहीियजन ान सााम अनिमादरिपमनोजतया सााापःईरानािनियज सााानाप िसा योजक िकिमित चत िक ानगत योजक पिस िकवा िवषयगत आ माणचत िवषयाविचताभद इित मः

तथािह िऽिवध चतम -िवषयचत माणचत मातचतचित तऽ घटावि चत िवषयचतम अःकरणववि चत माणचतम अःकरणवि चत मातचतम

तऽ यथा तडागोदक िछिािग कानाकदारान िवय तदव चतोणााकार भवित तथा

paribhashapdf 3

वदा पिरभाषा

तजसमःकरणमिप चरािदारा िनग घटािदिवषयदश गा घटािदिवषयाकारण पिरणमत सएव पिरणामो वििरत अनिमािदल त अःकरणन वािददशगमनम वादरासिकषा त तथा चअय घटःइािदल घटाददाकारवबिहरकऽ दश समवधानात तभयावि चतमकमविवभाजकयोरःकरणविघटािदिवषययोः एकदशनभदाजनकात अत एव मठावित घटाविाकाशोन मठाविाकाशाित तथा चअय घटःइित घटल घटाकारवघ टसयोिगतयाघटाविचत तविचतचािभतया तऽ घटान घटाश म सखाविचत तविचतच िनयमनकदशितोपािधयाविात िनयमन अह सखी इािदान म

नव विसखािदरणािप सखाश ापििरित चत न तऽ यमाणसखातीतनितपाःकरणवव त मानन तऽोपाोिभ कालीनतयातदविचतयोभदात उपाोरकदश सितएककालीनवोपाधयाभदयोजकात यिदचकदशमाऽमपधयाभदयोजकम तदाअहपव सखी इािदतावितािवारणायवत मात िवषय-िवशषण दयम

नवमिप कीयधमा धम वत मानौ यदाशािदना ायत तदा ताशशाानादावितािः तऽधमा वि-तविचतयोरकािदितचत न योयािप िवषयिवशषणात अःकरणधमािवशषऽिप िकिदयोयिमऽफलवलकः भाव एव शरणम अथा ायमतऽाधमािवशषात सखािदवत धमा दरिप ापिवा रा

न चवमिप सख वत मानतादशाया तवसखी इािदवाजान ता ािदित वाम इात दशममिस इादौ

4 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

सिकिवषय शादपरोानापगमात अत एव पव तो विमान इतयादिजञानमपि बश

परोम पव ताशऽपरोम पव ताविचतबिहिन ःसताःकरणवविचताभदात वश त अःकरणवििनग मनाभावन ववि-चत माणचत च परर भदात तथाचानभवः परवत पयािम विमनिमनोिमइित ायमत त पव तमनिमनोिम इनवसायापिः

असिकपकानिमतौ त सवाशऽिप ान परोम सरभि चनम इािदानमिपचनखडाशऽपरोम सौरभाश च परोम सौरभचिरियायोयतया योयघिटत िनलणाभावात

न चवमकऽ ान परोापरोयोरपगमतयोजा ित न ािदित वाम इात जाितोपािधपिरभाषायाःसकलमाणागोचरतयाऽामािणकात घटोऽयम इािद िह घटािदसावमानम न त त जाितिप जाितपसािसौताधकानमानानवकाशात समवायािसयािभिनिखलपािनतया च िनसमवतघिटतजाितघटादाविस एवमवोपािध िनरसनीयम

परवतो विमान इादौ च पव ताश वशचाःकरणविभदाीकारण तवदकभदनपरोापरोयोरकऽ चत वौ न कित िवरोधः तथाच तिदिययोयवत मानिवषयाविचतिभतदाकारवविान तदश म

घटादिव षय माऽिभम नन कथ घटादरःकरणाविचतभदः अहमिदपयािम इित भदानभविवरोधािदित चत उत माऽभदोनाम न तावदम िक मातसाितिरसाकाभावः तथाच घटादः ाविचतऽतया िवषयचतसवघटािदसा अिधानसाितिरयाआरोिपतसायानीकारात िवषयचत चपवकारण मातचतमवित मातचतव

paribhashapdf 5

वदा पिरभाषा

घटािधानतया मातसव घटािदसा नाितिस घटादरपरोम अनिमािदल ःकरणवािददशिनग मनाभावन वविचतमातचताकतया वािदसा मातसातो िभा इित नाितािः

नवमिप धमा धमा िदगोचरानिमािदलधमा धम योः ापिःधमा विचत मातचतािभतयाधमा िदसायाः मातसानितरकािदित चत न योयािप िवशषिवशषणात

नवमिप रपी घटः इित लघटगतपिरमाणादः ापिःपाविचत पिरमाणाविचतचकतया पाविचत मातचताभद पिरमाणाविचतािप माऽिभतयापिरमाणािदमायाः मातसाितिराभावात इित चत न तदाकारवपिहतािपमातिवशषणात पाकारविदशाया पिरमाणााकारवभावन अिताभावात

नव वावािः अनवािभया विगोचरवनीकारणतऽ ाकारवपिहतघिटतोलणाभावात इित चत न अनवािभया वव रािवषयऽिप िवषयापगमनिवषयवपिहतमातचतािभसाक तऽािप भावात एवााःकरणतमा दीना कवलसाििवषयऽिप

तदाकारवपगमन उलण तऽािप सााािः न चाःकरणतमा दीन वििवषयापगम कवलसाििवषयापगमिवरोधइित वाम न िह वि िवना साििवषयकवलसािवम िकिियानमानािदमाणापारमरणसाििवषयम अतएवाहारटीकायामाचायरहमाकाराः-करणविरीकता अत एव च ाितभािसकरजतलरजताकारािवाविः सादाियकरीकता तथाचाःकरणतमा िदष कवलसािवष वपिहतघिटतलणसााािः तदय िनग िलताथ ः -सवाकारवततयपहित-मातचतसाितिरसाकश सित योय िवषय

6 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

म तऽ सयोग- सयतादाादीना सिकाषा णाचतािभकविजनन िविनयोगः सा च वितिव धा - सशयो िनयो गव ः रणिमित एविवधविभदन एवमःकरण मनइित बििरित अहार इित िचिमित चाायत तम -मनोबदधिरहङकारशचितत करणमरम सशयो िनयो गव ः रण िवषया इम

त ििवधम सिवककिनिव ककभदात तऽ सिवककविशावगािह ानम यथाघटमह जानािम इािदानम िनिव ककससगा नवगािह ानम यथासोऽय दवदः तमिस इािदवाज ानम

नन शािमद ानम न म इियाजात इित चत न निह इियज तम िषतात िक योयवत मानिवषयकसित माणचत िवषयचतािभिमम तथाच सोऽय दवदः इित वाजानसिकिवषयतया बिहिन ःसताःकरणव-पगमनदवदविचत वविचतािभतयासोऽय दवदः इित वाजान म एव तततवमसि इािदवाजानािपतऽ मातरव िवषयतया तभयाभद सात

नन वाजान पदाथ ससगा वगािहतयाकथ िनिव ककम उत वाजानिवषयिह न पदाथ ससग तम अनिभमतससग ािपवाजानिवषयापः िक ताय िवषयम कत च सदव सोदमम आसीत इपबतत सम स आा तमिस तकतोइपसहारण िवश िण वदााना ताय मविसतम इित कथ ताया िवषय ससग मवबोधयत इदमवतततवमसि इािदवाानामखडाथ यत ससगा नवगािहयथाथ ानजनकिमित तम ससरगासङगिसमयगधीहतता या िगरािमयम

paribhashapdf 7

वदा पिरभाषा

उाखडाथ ता या ताितपिदकाथ ता ाितपिदकाथ माऽपर वाऽखडाथ म इित चतथ पादाथ ः

त पनििवधम - जीवसाि ईरसािचित तऽ जीवो नाम अःकरणावि चतम ताी त अःकरणोपिहत चतम अःकरण िवशषणोपािधाामनयोभदः िवशषण काया िय वत मान ावत कम उपािध काया नयी ावत को वत मान रपविशिषटोघटोऽनितयःइतयतरप िवशषणम करणशषकलयवचछिनन नभः ौोऽमइऽ कणशपािधः अयमवोपािधन याियकः पिरचायकइत कत चाःकरण जडतया िवषयभासकायोगनिवषयभासकचतोपािधम अय जीवसाी ानाना एक चऽावगत मऽानसानसः ईरसाी त मायोपिहत चतम तकम तपािधभतमायाया एकात इनदरो मायािभः पपईयत इािदौतौ मायािभिरित बवचन मायागत-शििवशषािभायतया मायागतसरजमोपगणािभ-ायतया वोपपिः मायानत कित िवााियन त महरम तरिवा िवतता िद यििविशत योगी मायाममयाम त िवान नमः अजामका लोिहतशका

वीः जा सजमाना सपाः अजो को जषमानोऽनशत जहाना भभोगामजोऽः

इािद ौितितष एकवचनन लाघवानगहीतन मायायाएक िनीयत

तत तपिहत चतम ईरसाी तानािदतपाधमा याया अनािदात मायावि चत च परमरः मायाया िवशषण ईर उपािध सािइतीरसाियोभदः न त धिम णोरीरतािणोः

स च परमर एकोऽिप ोपािधभतमायािनसरजमोगणभदनािवमहरािदशवाता भजत नन ईरसािणोऽनािदतदकषत बा जायय

इादौ सिपव समय परमरागकमीणममान

8 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कथमपपत उत यथा िवषयियसिकषा िदकारणवशनजीवोपाःकरण विभदा जाय तथा समान-ािणकमवशन परमरोपािधभतमायाया वििवशषाःइदमिदानी ॐम इदिमदान पालियतम इदिमदान सहत म इााकारा जाय तासा चवीना सािदाितिबितचतमिप सादीत एव साििवन ानिवम च यगत झिगत च िनिपतम तऽ िगतसामालण िचमव पव तो विमान इादाविपवाकारवपिहतचतााश काशतयाात तिषयाश पवमव त चािप नाितािपतः ममासाधारण-सामािनव चनन तािप लात यदा त मायाएव लण व तदा पवलणऽबािधत िवषयिवशषणदयम शिािदम ससारकालीनबाधिवषयाितभािसक-रजतािदिवषयकनोलणाभावात नाितािः नन िवसवािदवा ािातिसाविप त

ाितभािसकतालोरजतािदिवषयक न माणम दशारीयरजत व तिषयसवािदित चत न तासिकतया िवषयायोगात न च ान तऽ ासिः ान ासि तत एव वादःापौ अनमानादापः

नन रजतोादकाना रजतावयवादीनामभाव शौकथ तवािप रजतमत इित चत उत न िहलोकिससाममी ाितभािसकरजतोािदका िक िवलणव तथा िह काचािदिदषिषतलोचन परोवित -िसयोगािददमाकारा चाकिचाकारा च कािचदःकरण-विदित ता च वौ इदमविचत ितिबत तऽ पवरीा विन ग मनन इदमविचतववि-चत मातचत चािभ भवित तत मातचता-िभिवषयचतिना शि कािरकाऽिवा चाकिचािद-सायसशनसमोिधतरजतसारसीीचीना काचािददोष-समविहता रजतपाथा कारण रजतानाभासाकारण च पिरणमत

पिरणामो नाम उपादानसमसाककाया पिः िववत नाम उपादानिवषमसाककाया पिः ाितभािसकरजतािवापया पिरणाम इित

paribhashapdf 9

वदा पिरभाषा

चतापयािववत इित चोत अिवापिरणामप तिजतमिवािधान इदमविचत वत त अत सव ािपकाय ोपादानािवािधानािौतिनयमात

नन चतिनरजत कथिमद रजतिमितपरवित नातादाम उत - यथा ायमतआिनसखादः शरीरिननोपलः शरीरसखािधकरणतावदकात तथा चतमाऽरजत निधानतया इदमविचततदिधानन इदमोऽवदकतया रजतपरोवित ससग य उपपत त चिवषयचत तदःकरणोपिहत चतािभतयािवषयचतऽमिप रजत साियकवलसािव सखािदवदनविमित चोत

नन सािय अह रजतम इित तान इित वा यः ात अह सखी इितवत इित चत उत न िह सखादीनामःकरणाविचतिना-िवाकाय यम अह सखी इित ानम सखादीनाघटािदवचत एवाासात िक य यदाकारा-नभवािहतसारसहकतािवाकाय त तदाकारा-नभविवषयम इवानगत िनयामकम तथा चइदमाकारानभवािहतसारसिहतािवाकाय ाद घटाद-िरदमाकारानभविवषयम अहमाकारानभवािहतसकार-सहकतािवाकाय ादःकरणादरहमाकारानभविवषयम शरीरियादभयिवधानभवसारसिहतािवाकाय ा-भयिवधानभविवषयम तथाचोभयिवधानभवः - इदशरीरम अह दहः अह मनः अह ाणः इद चःअह काणः इद ौोऽम अह बिधर इित कत ाितभािसकरजत मातचतािभदमविचत-िनािवाकाय ऽिप इद रजतिमित सलीयदमाकारा-नभवािहतसारजािदमाकारानभविवषयता न त अह रजतम इहमाकारानभविवषयता इनसयम नवमिप िमारजत साात सािसितया भानसव

रजतगोचरानाभासपाया अिवावरपगमः िकमथ िमित चत उत गोचरवपिहतमातचतिभसाकाभाविवषयापरोपतया रजतापरोिसय तदपगमात

10 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

निदव रजताकारव कमककिवषय गमतवििश-ानानपगम कतो मानािसििरित चत न विय-ितिबितचतक सिमावतादाावगािहनमीकारात अत एव सािान सासिवषयतयाामायािनयमादामायोिः सादाियकानाम

नन िसा दशारीयरजतमिवाकाय मितकथ शि ततो वलयम इित चत न तसािवशषऽिप कषाित िणक कषाित ाियम इऽ यदव िनयामक तदव भाविवशषािदक ममािप याघटाास अिवव दोषन हतः शिपाास त काचादयोऽिप दोषाः तथाचागकदोषज ाितभािसकयोजकम अत एव ोपलरथादीनामागकिनिादोषजात ाितभािसकम

नन ल पवा नभतरथादः रणमाऽणव वहारोपौन रथािदसिकनम गौरवात इित चत न रथादःितमाऽापगम रथ पयािम रथ-मिाम इानभविवरोधापः अथ रथान रथयोगान पथः सजत इित रथािदसिितपादकौित-िवरोधाप तात शिवत ोपलरथादयोऽिपाितभािसका यावितभासमवित

नन रथािधानतयोपलमानदशिवशषािपतदाऽसिकतया अिनव चनीयाितभािसकदशोऽपगःतथा च रथाासः कऽ इित चत न चतय काशरथािधानात तीयमान रथाीव तीयत इितसिपन काशमान चतमवािधानम दशिवशषोऽिपिचदः ाितभािसकः रथादािवियमामिप ाितभािसकम तदा सवियाणामपरमात अह रथः इािदतीापादन पव विरसनीयम रथदयः सााायापिरणामा इितकिचत अःकरणारा तिरणामा इ

नन रथादः शचता इदान ताा-ाराभावनजागरणऽिप ोपलरथादयोऽनवतरन उत काय िवनाशो िह ििवधः किपादानन सह कि िवमानएवोपादान आो बाधः ितीय िनविः आकारणमिधानतसााारः तन िवनोपादानभतायाअिवाया अिनवः ितीय कारण िवरोिधवि-दषिनविवा तिदह साााराभावात पो मा

paribhashapdf 11

वदा पिरभाषा

बािध मसलहारण घटादिरव िवरोिधयारोदयनजनकीभतिनिािददोषनाशन वा रथािदिनवौ को िवरोधः एव च शि शविचतिनतलािवा-

काय प शििरितानन तदानन सह रजत बाधः मलािवाकाय प त मलािवाया सााारमाऽ-िनव तया रजत तऽ शिानािविमाऽम मसल-हारण घटव नन शौ रजत ितभाससमय ाितभािसकसापगम

नद रजतम इित ऽकािलकिनषधान न ात िक इदानीिमद न रजतम इित ात इदान घटःयामो न इितवत इित चत न निह तऽरजताविितयोिगताकाभावो िनषधधीिवषयः िकलौिककपारमािथ कावि- ाितभािसकरजतितयोिगताकःिधकरणधमा वितयोिगताकाभावापगमात

नन ाितभािसक रजत पारमािथ कमवगत न वा अनवगमितयोिगतावदकाविरजतःानाभावादभाव-ानपपिः अवगमऽपरोावभास तालीनिवषय-सािनयताद रजत पारमािथ कमिनव चनीयरजतदवोिमित तदविरजतस तदविाभावऽकथ वत त इित चत न पारमािथ कािधानिन रजतितभाससवन रजतिनपारमािथ कोनपगमात यऽारोमसिक तऽव ाितभािसकवरीकारात अत एव इियसिकतया जवाकसमगतलौिहिटकभानसवात न िटकऽिनव चनीयलौिहोिः नवयऽ जपाकसम िारवधानादसिक तऽलौिहतीा ाितभािसक लौिह ीिबयतािमित चत न इात

एव मारिपसामालणानगमोयथाथ लणासाव दशनीयः उ कारारण ििवधम - इियज तदज चित तऽियाज सखािदऽम मनस इियिनराकरणात इियािण प याणरसनचःौोऽगाकािन सवा िणचियािण िवषयसयाव ान जनयि तऽ याणरसनिगियािण ानिताव गरस-शपलान जनयि चःौोऽ त त एव िवषयदश

12 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

गा िवषय गीतः ौोऽािप चरािदवत पिरितयाभया िददशगमनसवात अत एवानभवोभरीशबदो मया ौतः इित वीिचतरािदायनकण शलीदशऽनशोिकनाया गौरवम भरीशबदो मया ौतः इित मकनायागौरव च ात

तदव ाात म इित वदापिरभषाया पिरदः

२ अनमानम अथानमान िनत अनिमितकरणमनमानम अनिमित

ािानन ािानजा ािानानवसायादनताभावाानिमितम

अनिमितकरण च ािानम तारोऽवारापारः न त ततीयिलपरामशऽनिमतौ करणम तानिमितहतािसातरण रिनरात न च सारजनानिमतःितापिः ितागभावज सारमाऽजवा ितयोजकतया सारससाधारणसारजतदयोजकात

न च यऽ ािरणादनिमितऽ कथ सारोहतिरितवाम ािितलऽिप तारवािनिमितहतात निह तः सारनाशकिनयमः ितधारादशनात नचानबसारादनिमापिः तोधािप सहकािरात एव च अय धमवान इित पधमताान धमोविाः इनभवािहतसारोोध च सित विमान इनिमितभ वित न त म ािरणम तविाधमवानयम इािद िविशान वाहतन कनीयम गौरवाानाभावा त ािान वििवषयकानाश एव करणम न त पव तिवषयकानाशइित पव तो विमान इित ान वश एव अनिमितम न पव ताश तदश ोपपािदतात ािाशषसाधनाौयािौतसासामानािधकरयपा सा च िभचारादशन सित सहचारदशनन गत तसहचारदशन भयोदश न सकशन वित िवशषो नादरणीयः

paribhashapdf 13

वदा पिरभाषा

सहचारदशनव योजकात तानमानमियपमकमव न त कवलािय सवािप

धम ात िनााभावितयोिगनअाभावाितयोिगसाकपकवलाियािसः नानमान ितरिकपम सााभाव साधनाभाव-िनिपतािान साधनन साानिमतावनपयोगात कथ तिह धमादावयािमिवषोऽिप ितरकाि-ानादनिमितः अथा पिमाणािदित वामः अतएवानमान नायितरिकपम ितरकािपम ितरकािान अनिमहतात

तानमान ाथ पराथ भदन ििवधम तऽ ाथ मवपराथ ायसाम ायो नामावयवसमदायः अवयव ऽय एव -िताहतदाहरणपाः उदाहरणोपनयिनगमनपा वा न त प अवयवऽयणव ािपधमतयोपदशनसवनािधकवयव-य थ ात

एवमनमान िनिपत ताद िभिनिखलपिमािसिः तथािह - िभ सव िमा िभात यदव तदवम यथा शिम न च ािसिः तसािधतात न चायोजकम शिरसपा दीनािमा िभलाघवन योजकात िमा चाौयनािभमत-याविााभावितयोिगम rsquo अिभमत rsquo-पद वतः ाौयािसाऽसववारणायrsquo यावत rsquo - पदमथा रवारणाय तम -सवषामिप भावाना ाौयन सत ितयोिगमाभाव ित मषाता इित

या अय पट एतिनााभावितयोगी पटात पटारवत - इानमान िमा माणम तम -अिशनः ाशगााभाव ितयोिगनः अिशािदतराशीव िदगषव गणािदष इित

न च घटादिम ा सन घटः इित णबाधः अिधानसयाऽ िवषयतया घटादःसािसः

न च नीप णः कथ चाआषािदािषयतितवाम नीपािप पादः िवषयात न चनीप ि चरायोयिमित िनयमः मत

14 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

णो िािसः गणाौय समवाियकारणवा िम इित तऽिभमतम न िह िनग ण णोगणाौयता नािप समवाियकारणता समवायािसः अवा ि णः तथािप नीप कालव चाषािद -ानिवषय न िवरोधः

या िऽिवध सम - पारमािथ क ावहािरकाितभािसक चित पारमािथ क स णः ावहािरकसमाकाशादः ाितभािसक स शिरजतादः तथा चघटः सन इित ावहािरकसिवषयनामायम अिन प घटाद िण िनषधो न पणिक पारमािथ कनवित न िवरोधः अिन प चिमालण पारमािथ काविितयोिगताक -माभाविवशषण िम तापपिमाानमानिमित

इित वदापिरभाषायामनमानपिरदः

३ उपमानम अथोपमान िनत तऽ सायमाकरणमपमानम

तथा िह - नगरष गोिपड पष वन गतगवयियसिकष सित भवित तीितःअय िपडो गोसशःइित तदनर च भवित िनयःअनन सशी मदीयागौः इित तऽायितरकाा गवयिनगोसायानकरणम गोिनगवयसायान फलम

न चद ण सवित गोिपड तदियासिकषा त नानमानन गवयिनगोसाय अतिात नािप

मदीया गौरतवयसशीएनिसायितयोिगात यो यतसायितयोगी स तशःयथा मऽिनसायितयोगी चऽो मऽसशः -

इनमानात तवित वाम एविवधानमानानवतारऽिपअनन सशी मदीया गौः इित तीतरनभविसात उपिमनोिम इनवसाया तापमान मानारम इित वदापिरभाषायामपमानपिरदः

४ आगमः

paribhashapdf 15

वदा पिरभाषा

अथागमो िनत य वा ताय िवषयीभतससगमानारण न बात ता माणम वाजान चआकाायोयताऽऽसयाय ान च इित चािर कारणािन

तऽ पदाथा ना पररिजासािवषययोयमाकाा िबयाौवण कारक कारकौवण िबयायाः करणौवणइितकत ताया िजासािवषयात ऽिजासोरिप वााथ बोधात rsquo योय मपाम तदवदक च िबयाकारका-िदकिमितनाितािः गौर इादौ अभदाय च समानिवभिकपद-ितपा तदवदकिमित तमा िदवाष नाािः

एताशाकाािभायणव बलाबलािधकरण सावदािमा वािजो वािजनम इऽ वदव -यागािमाितन न वािजनाकाा इािदवहारः नन तऽािप वािजन िजासाऽिवषयऽिप तोयमवदयि यागिनिपतिजासािवषयतावदकािदितचत न समानजातीयपदाथा वयबोधिवरहसहकतदय -िव तदवदकन वािजनिसमान -जातीयािमािायबोधसहकतन ताशावदकाभावात आिमाया नवम वािजनाय तदानपिात उदाहरणारिप ब लयोजक आकाािवरह एव िः

योयता ताय िवषयससगा बाधः विना िसितइादौ ताशससग बाधा योयता स जापितरानोवपामदिखदत इादाविप ताय िवषयीभतपश ाशाबाधात योयता तमा - िदवािप वााभदबाधऽिपलपाभद बाधाभावात योयता

आसिावधानन पदजपदाथपिितः मानारोपािपतपदाथ ायबोधाभावात rsquo पदजा rsquo इित अत एवाौतल तदााहारः rsquo ारम rsquo इादौ rsquo िपधिह rsquo इित अत एव rsquo इष ा rsquoइािदम rsquo िछनि rsquo इित पदााहारः अत एविवकितष सया य ज िनव पािम इित पदयोगः

पदाथ ििवधः - शो लित तऽ शिना मपदानामथष मा विः यथा rsquo घट rsquo - पदपथबोदरााकितिविश विवशष विः सा चशिः पदाथा रम िसा कारणष काया नकलशिमाऽपदाथा रात सा च तदजपदाथ ानपकाया नमया ताशशििवषय शम

16 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

त जातरव न ः ीनामानन गात कथ तिह गवािदपदािमानिमित चत जात ि -समानसिववािदित मः या गवािदपदानाौ शिः पसती न त ाता हतः जातौ त सााता हतः न च श शिानमिप कारणम गअरवात जाितशिमान सित िशिमानिवना िधीिवलाभावा अत एव ायमतऽयशिः पसतीित िसाः ायमानशििवषयमव वािमित जाितरव वाा

अथवा लणयाऽवगमः यथा नीलो घटः इऽrsquo नील rsquo - श नीलगणिविश लणा तथाजाितवाचक तििश लणा तम अनलःशाथ ः इति एव शो िनिपतः अथ rsquo ल rsquo - पदाथ िनत तऽ लणािवषयो

लः लणा च ििवधा - कवललणा लितलणाचित तऽ शसााः कवलणा यथागाया घोषः इऽ वाहसााििन तीरrsquo गा rsquo - पद कवललणा यऽ शपररा -सनाथा रतीितऽ लितलणा यथाrsquo िरफ rsquo - पद रफय श rsquo मर rsquo -पदघिटत - पररासन मधकर विः गौयिप लितलणव यथा िसहो मानवकः इऽ rsquo िसह rsquo - शवासिबौया िदसन मानवक तीितः

कारारण लणा िऽिवधा - जहणा अजहणाजहदजहणा तऽ शमनभा यऽाथा र -तीितऽ जहणा यथा िवष भ इऽ ाथिवहाय शऽगह भोजनिनविलत यऽ शाथ -मभा वाथा रतीितः तऽाजहणा यथाशो घटः इित अऽ िह rsquo श rsquo - शः ाथशगणमभा व तित ि लणया वत त यऽ िह िविशवाचकः श एकदश िवहाय एकदश वत त तऽ जहदजहणा यया सोऽयदवदः इित अऽ िह पदयवायोिव िशयोरा -नपपा पदय िवशमाऽपरम यथा वातमिस इादौ rsquo तत rsquo - पासवािदिविश rsquo rsquo - पदवानाःकरण -

paribhashapdf 17

वदा पिरभाषा

िविशनायोगात ऐिसथ प लणितसादाियकाः

वय मः - सोऽय दवदः rsquo तमिस इादौिविशवाचकपदानामकदशपरऽिप न लणाशपितिविशयोः अभदायानपपौ िवशयोःशपितयोरव अभदायािवरोधात यथाघटोऽिनः इऽ rsquo घट rsquo - पदवाकदशघट -अयोयऽिप योयघटा सहािनायः यऽ पदाथकदश िवशषणतयोपिितः तऽवातणौपितय लणपगमः यथािनो घटः इऽ rsquo घट - पदात घट शाातणानपिा ताशोपिथrsquo घट-पद घट लणा एवमव तमिसइािदवाऽिप न लणा शा ातणोपितयोःrsquo त rsquo - पदाथ योरभदाय बाधकाभावात अथागह घटः घट पम घटमानयइादौ घटगहादरिभमतायबोधायोयतयातऽािप rsquo घटा rsquo - िदपदाना िवशमाऽपर लणयवात तात तमिस इािदवाष आचाया णा लणोिरपगमवादन बोा जहदजहणोदाहरण काको दिध रताम

इाव तऽ शकाकपिरागन अशदपधातक-परारणाकाकऽिप rsquo काक rsquo - शवः लणाबीज ताया नपपिरव न त अयानपपिः

काको दिध रताम इऽ अयानपपभावात गाया घोषः इादौ ताया नपपरिप सवात लणा च न पदमाऽविः िक वाविरिप यथा

गीराया ना घोषः इऽ गीराया नाम इित पदयसमदाय तीर लणा नन वााशतयाकथ शसपा लणा उत शा यत पदसन ात तो लणा शिायथा पदाथ था वााथऽपीित न कािचदनपपिः एवमथ वादवााना शसापाणा ाश लणा

सोऽरोदीत इािदिनाथ वादवााना िनित लणा अथ वादगतपदाना ाशािदलणापगम एकन पदनलणया तपिितसव पदारवय ात एव च

18 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

िवपिताशपपदाथ ायकतया अथ वादपदसमदायपदानीयतया िविधवानकवा भवित इथ वादवाानापदकवाता तिह वाकवाता यऽ किभिभससग ितपादकयोवा योराकाावशनमहावााथ बोधकम यथा दशपण मासााग कामो यजत इािदवााना सिमधो यजितइािदवााना च पररोपिताािभावबोधकतयाएकवाता त भपादः -ाथ बोध समाानामािापया वाानामकवा पनः सह जायत इित

एव ििवधोऽिप पदाथ िनिपतः तपिितासिः सा च शाबोध हतः तथवायितरकदशनात एवमहावााथ बोधऽवारवााथ बोधो हतः तथवाया -वधारणात बमा ताय िनत तऽ ततीतीयोिरत

न ताय म अथ ानशन पषणोिरतादादथ ाया-भावसात अयमापकोऽः इित िवशषदशननताय माभावात न चरीयताय ानात तऽ शाबोध इित वाम ईरानीकत रिप तााथ -ितपिदशनात उत ततीितजननयोय ताय म गह घटः इित वा गह घटससग तीितजननयोयम न त पटससग तीितजननयोयिमित ता घटससग परम न त पटससग परिमत

नन सवमानय इािदवा यदा लवणानयन -तीतीया य तदािप अससग तीितजनन पयोयतासात लवणपरानदशायामािद -ससग ानापििरित चत न तिदतरपरतीतीया -निरतािपताय ित िवशषणात तथा चया यतीितजननपयोय सितयदतीतीया नोिरतम ता तसग -परिमत शकािदवा अोिरतवदवाादोच तीतीाया एवाभावन तदतीतीयो -िरताभावन लणसााािः नचोभयतीतीयोिरतऽािः तदमाऽ -तीतीयाऽनिरत िववितात उतीितमाऽजननयोयतायााविदका शिः

paribhashapdf 19

वदा पिरभाषा

अाक मत सव ऽ कारणतायाः शरवावदकाकोऽिप दोषः एव ताय तिितजनकप शाानजनक

िस चतथ वण क ताय शाानहतिनराकरणवाततीतीयोिरतपताताय िनराकरणपरम अथाताय िनयफलकवदािवचारवय सात किच -शााावदन न ताय ान हतिरवपरम चतथ वण कवाम ताय सशयिवपय योरशाानिवशष च ताय ान हतरव इद वामतरमतापरिमित सशय तिपय य च तरवााथ िवशषिनय ताय िनयिवनाऽनपपिराः त ताय वद मीमासापिरशोिधतायादवावधय त

लोक त करणािदना तऽ लौिककवााना मानारा -वगताथ तयाऽनवादकम वद त वााथ ापव तयानानवादकम तऽ लोक वद च काय पराणािमव िसथा नामिपामायम पऽ जातः इािदषअ िसाथऽिप पदानासामा वधारणात अत एव वदावााना िण ामायम यथ चतत तथा िवषयपिरद वत तऽ वदाना िनसवपरमरणीतन ामायिमित -

नयाियकाः वदाना िनन िनरसमप षणतयाामायिमरमीमासकाः अाक त मत वदो न िनःउिमात उिम च अ महतो भतिनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथव वदः इािदौतः नािप वदाना िऽणवाियम य एव वदो

दवदनाधीतः सः एव मयािम इािदिभािवरोधात अत एव गकारािदवणा नामिप न िणकम सोऽय गकारःइािदिभािवरोधात तथा च वण पदवासमदायवद िवयदािदवत सिकालीनोिक लयकालीन -सितयोिग च न त म वणा नामििवनाशौअनगकारािदकनाया गौरवात अनारणदशायावणा नामनिभिारणपकाभावात निवत अकारघटानपलवत उोगकारः इािदय सोऽय गकारःइािदिभािवरोधादमाणम वणा िभक -िनगतोििनिपतपररासिवषयन

20 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

वदा पिरभाषा

ितसाधारणअवािधताथ िवषयकानम नीपािप कालियवापगमन धारावािहकबरिपपव पव ानािवषय-तणिवशषिवषयकन नतऽाािः िक िसा धारावािहकबिल नानभदः िक यावटरणतावटाकाराःकरणविरकवन त नाना वः िवरोिधविपय ाियापगमात तथा च तितफिलतचतपघटािदानमिप तऽ तावालीनमकमव इित नाािशािप नन िसा घटादिम ान बािधतात कथ तान माणम

उत सााारानर िह घटादीना बाधः यतर सवमावाभत तत कन क पयतइित ौतः न त ससारदशाया बाधः यतर िह तिमव भविततिदतर इतर पयित इित ौतः तथा च rsquoअबािधतrsquo - पदनससारदशायामबािधतिववितम इित न घटािदमायमािः तम -दहातमपरतययो यत माणन कितः लौिकक तदवद माणााऽऽिनयात इित rsquoआआिनयात rsquo-सााारपय िमथ ःrsquoलौिककम rsquo इित घटािदानिमथ ः तािन च माणािन षट - ानमानौपमानागम-

अथा पिअनपलिभदात तऽ मायाः करणमाणम मा चाऽ चतमवयत साादपरोाद इित ौतः rsquoअपरोािदrsquo अपरोिमथ ः नन चतमनािद तत कथ चरादरणन

माणिमित उत चतानािदऽिपतदिभक- अःकरणवििरियसिकषा िदनाजायत इित वििविश चतमािदमिदतानावदका वौ ानोपचारः त िववरणअनतःकरणवततौानोपचारातनन िनरवयवाःकरण पिरणामािका विः कथम इम

न तावदःकरणम िनरवयवम सािदिन सावयवात सािद तनमनोऽसजत इािदौतः विपानमनोधम च कामः सो िविचिका ौाऽौाधितरधितधभिरतत

2 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

सव मन एव इित ौितमा नम rsquoधीrsquo -शनविपानािभधानात अत एव कामादरिपमनोधम म नन कामादरःकरणधम अहमिचछामि अह

जानािम अह िबभिमइानभव आधममवगाहमानःकथमपपत उत अयःिपड दधाभावऽिपदधाौयवितादााासाद यथाअयो दहित इित वहारः तथासखााकारपिरणाः- करणाासात अह सखी अह ःखी इािद वहारः नन अःकरणियतयाऽतीियात कथ

िवषयतित उत न तावदःकरणिमियिमऽमानमि मनःषषठानीनदरियाणि इित भगवीतावचन माणिमितचत न अिनियणािप मनसा षसापरणािवरोधात नहीियगतसापरणिमियनवित िनयमःयजमानपञचमा इडा भयि इऽऋिगतपसाया अनिजाऽिपयजमानन वदानधयापयामास महाभारतपमानइादौ च वदगतपसाया अवदनािप भारतनपरणदशनात इनदरियभयः परा था अथपर मनः इािदौा मनसोऽिनियावगमा न चव मनसोऽिनिय सखािदसाा न ात इियाजािदित वाम नहीियजन ान सााम अनिमादरिपमनोजतया सााापःईरानािनियज सााानाप िसा योजक िकिमित चत िक ानगत योजक पिस िकवा िवषयगत आ माणचत िवषयाविचताभद इित मः

तथािह िऽिवध चतम -िवषयचत माणचत मातचतचित तऽ घटावि चत िवषयचतम अःकरणववि चत माणचतम अःकरणवि चत मातचतम

तऽ यथा तडागोदक िछिािग कानाकदारान िवय तदव चतोणााकार भवित तथा

paribhashapdf 3

वदा पिरभाषा

तजसमःकरणमिप चरािदारा िनग घटािदिवषयदश गा घटािदिवषयाकारण पिरणमत सएव पिरणामो वििरत अनिमािदल त अःकरणन वािददशगमनम वादरासिकषा त तथा चअय घटःइािदल घटाददाकारवबिहरकऽ दश समवधानात तभयावि चतमकमविवभाजकयोरःकरणविघटािदिवषययोः एकदशनभदाजनकात अत एव मठावित घटाविाकाशोन मठाविाकाशाित तथा चअय घटःइित घटल घटाकारवघ टसयोिगतयाघटाविचत तविचतचािभतया तऽ घटान घटाश म सखाविचत तविचतच िनयमनकदशितोपािधयाविात िनयमन अह सखी इािदान म

नव विसखािदरणािप सखाश ापििरित चत न तऽ यमाणसखातीतनितपाःकरणवव त मानन तऽोपाोिभ कालीनतयातदविचतयोभदात उपाोरकदश सितएककालीनवोपाधयाभदयोजकात यिदचकदशमाऽमपधयाभदयोजकम तदाअहपव सखी इािदतावितािवारणायवत मात िवषय-िवशषण दयम

नवमिप कीयधमा धम वत मानौ यदाशािदना ायत तदा ताशशाानादावितािः तऽधमा वि-तविचतयोरकािदितचत न योयािप िवषयिवशषणात अःकरणधमािवशषऽिप िकिदयोयिमऽफलवलकः भाव एव शरणम अथा ायमतऽाधमािवशषात सखािदवत धमा दरिप ापिवा रा

न चवमिप सख वत मानतादशाया तवसखी इािदवाजान ता ािदित वाम इात दशममिस इादौ

4 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

सिकिवषय शादपरोानापगमात अत एव पव तो विमान इतयादिजञानमपि बश

परोम पव ताशऽपरोम पव ताविचतबिहिन ःसताःकरणवविचताभदात वश त अःकरणवििनग मनाभावन ववि-चत माणचत च परर भदात तथाचानभवः परवत पयािम विमनिमनोिमइित ायमत त पव तमनिमनोिम इनवसायापिः

असिकपकानिमतौ त सवाशऽिप ान परोम सरभि चनम इािदानमिपचनखडाशऽपरोम सौरभाश च परोम सौरभचिरियायोयतया योयघिटत िनलणाभावात

न चवमकऽ ान परोापरोयोरपगमतयोजा ित न ािदित वाम इात जाितोपािधपिरभाषायाःसकलमाणागोचरतयाऽामािणकात घटोऽयम इािद िह घटािदसावमानम न त त जाितिप जाितपसािसौताधकानमानानवकाशात समवायािसयािभिनिखलपािनतया च िनसमवतघिटतजाितघटादाविस एवमवोपािध िनरसनीयम

परवतो विमान इादौ च पव ताश वशचाःकरणविभदाीकारण तवदकभदनपरोापरोयोरकऽ चत वौ न कित िवरोधः तथाच तिदिययोयवत मानिवषयाविचतिभतदाकारवविान तदश म

घटादिव षय माऽिभम नन कथ घटादरःकरणाविचतभदः अहमिदपयािम इित भदानभविवरोधािदित चत उत माऽभदोनाम न तावदम िक मातसाितिरसाकाभावः तथाच घटादः ाविचतऽतया िवषयचतसवघटािदसा अिधानसाितिरयाआरोिपतसायानीकारात िवषयचत चपवकारण मातचतमवित मातचतव

paribhashapdf 5

वदा पिरभाषा

घटािधानतया मातसव घटािदसा नाितिस घटादरपरोम अनिमािदल ःकरणवािददशिनग मनाभावन वविचतमातचताकतया वािदसा मातसातो िभा इित नाितािः

नवमिप धमा धमा िदगोचरानिमािदलधमा धम योः ापिःधमा विचत मातचतािभतयाधमा िदसायाः मातसानितरकािदित चत न योयािप िवशषिवशषणात

नवमिप रपी घटः इित लघटगतपिरमाणादः ापिःपाविचत पिरमाणाविचतचकतया पाविचत मातचताभद पिरमाणाविचतािप माऽिभतयापिरमाणािदमायाः मातसाितिराभावात इित चत न तदाकारवपिहतािपमातिवशषणात पाकारविदशाया पिरमाणााकारवभावन अिताभावात

नव वावािः अनवािभया विगोचरवनीकारणतऽ ाकारवपिहतघिटतोलणाभावात इित चत न अनवािभया वव रािवषयऽिप िवषयापगमनिवषयवपिहतमातचतािभसाक तऽािप भावात एवााःकरणतमा दीना कवलसाििवषयऽिप

तदाकारवपगमन उलण तऽािप सााािः न चाःकरणतमा दीन वििवषयापगम कवलसाििवषयापगमिवरोधइित वाम न िह वि िवना साििवषयकवलसािवम िकिियानमानािदमाणापारमरणसाििवषयम अतएवाहारटीकायामाचायरहमाकाराः-करणविरीकता अत एव च ाितभािसकरजतलरजताकारािवाविः सादाियकरीकता तथाचाःकरणतमा िदष कवलसािवष वपिहतघिटतलणसााािः तदय िनग िलताथ ः -सवाकारवततयपहित-मातचतसाितिरसाकश सित योय िवषय

6 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

म तऽ सयोग- सयतादाादीना सिकाषा णाचतािभकविजनन िविनयोगः सा च वितिव धा - सशयो िनयो गव ः रणिमित एविवधविभदन एवमःकरण मनइित बििरित अहार इित िचिमित चाायत तम -मनोबदधिरहङकारशचितत करणमरम सशयो िनयो गव ः रण िवषया इम

त ििवधम सिवककिनिव ककभदात तऽ सिवककविशावगािह ानम यथाघटमह जानािम इािदानम िनिव ककससगा नवगािह ानम यथासोऽय दवदः तमिस इािदवाज ानम

नन शािमद ानम न म इियाजात इित चत न निह इियज तम िषतात िक योयवत मानिवषयकसित माणचत िवषयचतािभिमम तथाच सोऽय दवदः इित वाजानसिकिवषयतया बिहिन ःसताःकरणव-पगमनदवदविचत वविचतािभतयासोऽय दवदः इित वाजान म एव तततवमसि इािदवाजानािपतऽ मातरव िवषयतया तभयाभद सात

नन वाजान पदाथ ससगा वगािहतयाकथ िनिव ककम उत वाजानिवषयिह न पदाथ ससग तम अनिभमतससग ािपवाजानिवषयापः िक ताय िवषयम कत च सदव सोदमम आसीत इपबतत सम स आा तमिस तकतोइपसहारण िवश िण वदााना ताय मविसतम इित कथ ताया िवषय ससग मवबोधयत इदमवतततवमसि इािदवाानामखडाथ यत ससगा नवगािहयथाथ ानजनकिमित तम ससरगासङगिसमयगधीहतता या िगरािमयम

paribhashapdf 7

वदा पिरभाषा

उाखडाथ ता या ताितपिदकाथ ता ाितपिदकाथ माऽपर वाऽखडाथ म इित चतथ पादाथ ः

त पनििवधम - जीवसाि ईरसािचित तऽ जीवो नाम अःकरणावि चतम ताी त अःकरणोपिहत चतम अःकरण िवशषणोपािधाामनयोभदः िवशषण काया िय वत मान ावत कम उपािध काया नयी ावत को वत मान रपविशिषटोघटोऽनितयःइतयतरप िवशषणम करणशषकलयवचछिनन नभः ौोऽमइऽ कणशपािधः अयमवोपािधन याियकः पिरचायकइत कत चाःकरण जडतया िवषयभासकायोगनिवषयभासकचतोपािधम अय जीवसाी ानाना एक चऽावगत मऽानसानसः ईरसाी त मायोपिहत चतम तकम तपािधभतमायाया एकात इनदरो मायािभः पपईयत इािदौतौ मायािभिरित बवचन मायागत-शििवशषािभायतया मायागतसरजमोपगणािभ-ायतया वोपपिः मायानत कित िवााियन त महरम तरिवा िवतता िद यििविशत योगी मायाममयाम त िवान नमः अजामका लोिहतशका

वीः जा सजमाना सपाः अजो को जषमानोऽनशत जहाना भभोगामजोऽः

इािद ौितितष एकवचनन लाघवानगहीतन मायायाएक िनीयत

तत तपिहत चतम ईरसाी तानािदतपाधमा याया अनािदात मायावि चत च परमरः मायाया िवशषण ईर उपािध सािइतीरसाियोभदः न त धिम णोरीरतािणोः

स च परमर एकोऽिप ोपािधभतमायािनसरजमोगणभदनािवमहरािदशवाता भजत नन ईरसािणोऽनािदतदकषत बा जायय

इादौ सिपव समय परमरागकमीणममान

8 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कथमपपत उत यथा िवषयियसिकषा िदकारणवशनजीवोपाःकरण विभदा जाय तथा समान-ािणकमवशन परमरोपािधभतमायाया वििवशषाःइदमिदानी ॐम इदिमदान पालियतम इदिमदान सहत म इााकारा जाय तासा चवीना सािदाितिबितचतमिप सादीत एव साििवन ानिवम च यगत झिगत च िनिपतम तऽ िगतसामालण िचमव पव तो विमान इादाविपवाकारवपिहतचतााश काशतयाात तिषयाश पवमव त चािप नाितािपतः ममासाधारण-सामािनव चनन तािप लात यदा त मायाएव लण व तदा पवलणऽबािधत िवषयिवशषणदयम शिािदम ससारकालीनबाधिवषयाितभािसक-रजतािदिवषयकनोलणाभावात नाितािः नन िवसवािदवा ािातिसाविप त

ाितभािसकतालोरजतािदिवषयक न माणम दशारीयरजत व तिषयसवािदित चत न तासिकतया िवषयायोगात न च ान तऽ ासिः ान ासि तत एव वादःापौ अनमानादापः

नन रजतोादकाना रजतावयवादीनामभाव शौकथ तवािप रजतमत इित चत उत न िहलोकिससाममी ाितभािसकरजतोािदका िक िवलणव तथा िह काचािदिदषिषतलोचन परोवित -िसयोगािददमाकारा चाकिचाकारा च कािचदःकरण-विदित ता च वौ इदमविचत ितिबत तऽ पवरीा विन ग मनन इदमविचतववि-चत मातचत चािभ भवित तत मातचता-िभिवषयचतिना शि कािरकाऽिवा चाकिचािद-सायसशनसमोिधतरजतसारसीीचीना काचािददोष-समविहता रजतपाथा कारण रजतानाभासाकारण च पिरणमत

पिरणामो नाम उपादानसमसाककाया पिः िववत नाम उपादानिवषमसाककाया पिः ाितभािसकरजतािवापया पिरणाम इित

paribhashapdf 9

वदा पिरभाषा

चतापयािववत इित चोत अिवापिरणामप तिजतमिवािधान इदमविचत वत त अत सव ािपकाय ोपादानािवािधानािौतिनयमात

नन चतिनरजत कथिमद रजतिमितपरवित नातादाम उत - यथा ायमतआिनसखादः शरीरिननोपलः शरीरसखािधकरणतावदकात तथा चतमाऽरजत निधानतया इदमविचततदिधानन इदमोऽवदकतया रजतपरोवित ससग य उपपत त चिवषयचत तदःकरणोपिहत चतािभतयािवषयचतऽमिप रजत साियकवलसािव सखािदवदनविमित चोत

नन सािय अह रजतम इित तान इित वा यः ात अह सखी इितवत इित चत उत न िह सखादीनामःकरणाविचतिना-िवाकाय यम अह सखी इित ानम सखादीनाघटािदवचत एवाासात िक य यदाकारा-नभवािहतसारसहकतािवाकाय त तदाकारा-नभविवषयम इवानगत िनयामकम तथा चइदमाकारानभवािहतसारसिहतािवाकाय ाद घटाद-िरदमाकारानभविवषयम अहमाकारानभवािहतसकार-सहकतािवाकाय ादःकरणादरहमाकारानभविवषयम शरीरियादभयिवधानभवसारसिहतािवाकाय ा-भयिवधानभविवषयम तथाचोभयिवधानभवः - इदशरीरम अह दहः अह मनः अह ाणः इद चःअह काणः इद ौोऽम अह बिधर इित कत ाितभािसकरजत मातचतािभदमविचत-िनािवाकाय ऽिप इद रजतिमित सलीयदमाकारा-नभवािहतसारजािदमाकारानभविवषयता न त अह रजतम इहमाकारानभविवषयता इनसयम नवमिप िमारजत साात सािसितया भानसव

रजतगोचरानाभासपाया अिवावरपगमः िकमथ िमित चत उत गोचरवपिहतमातचतिभसाकाभाविवषयापरोपतया रजतापरोिसय तदपगमात

10 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

निदव रजताकारव कमककिवषय गमतवििश-ानानपगम कतो मानािसििरित चत न विय-ितिबितचतक सिमावतादाावगािहनमीकारात अत एव सािान सासिवषयतयाामायािनयमादामायोिः सादाियकानाम

नन िसा दशारीयरजतमिवाकाय मितकथ शि ततो वलयम इित चत न तसािवशषऽिप कषाित िणक कषाित ाियम इऽ यदव िनयामक तदव भाविवशषािदक ममािप याघटाास अिवव दोषन हतः शिपाास त काचादयोऽिप दोषाः तथाचागकदोषज ाितभािसकयोजकम अत एव ोपलरथादीनामागकिनिादोषजात ाितभािसकम

नन ल पवा नभतरथादः रणमाऽणव वहारोपौन रथािदसिकनम गौरवात इित चत न रथादःितमाऽापगम रथ पयािम रथ-मिाम इानभविवरोधापः अथ रथान रथयोगान पथः सजत इित रथािदसिितपादकौित-िवरोधाप तात शिवत ोपलरथादयोऽिपाितभािसका यावितभासमवित

नन रथािधानतयोपलमानदशिवशषािपतदाऽसिकतया अिनव चनीयाितभािसकदशोऽपगःतथा च रथाासः कऽ इित चत न चतय काशरथािधानात तीयमान रथाीव तीयत इितसिपन काशमान चतमवािधानम दशिवशषोऽिपिचदः ाितभािसकः रथादािवियमामिप ाितभािसकम तदा सवियाणामपरमात अह रथः इािदतीापादन पव विरसनीयम रथदयः सााायापिरणामा इितकिचत अःकरणारा तिरणामा इ

नन रथादः शचता इदान ताा-ाराभावनजागरणऽिप ोपलरथादयोऽनवतरन उत काय िवनाशो िह ििवधः किपादानन सह कि िवमानएवोपादान आो बाधः ितीय िनविः आकारणमिधानतसााारः तन िवनोपादानभतायाअिवाया अिनवः ितीय कारण िवरोिधवि-दषिनविवा तिदह साााराभावात पो मा

paribhashapdf 11

वदा पिरभाषा

बािध मसलहारण घटादिरव िवरोिधयारोदयनजनकीभतिनिािददोषनाशन वा रथािदिनवौ को िवरोधः एव च शि शविचतिनतलािवा-

काय प शििरितानन तदानन सह रजत बाधः मलािवाकाय प त मलािवाया सााारमाऽ-िनव तया रजत तऽ शिानािविमाऽम मसल-हारण घटव नन शौ रजत ितभाससमय ाितभािसकसापगम

नद रजतम इित ऽकािलकिनषधान न ात िक इदानीिमद न रजतम इित ात इदान घटःयामो न इितवत इित चत न निह तऽरजताविितयोिगताकाभावो िनषधधीिवषयः िकलौिककपारमािथ कावि- ाितभािसकरजतितयोिगताकःिधकरणधमा वितयोिगताकाभावापगमात

नन ाितभािसक रजत पारमािथ कमवगत न वा अनवगमितयोिगतावदकाविरजतःानाभावादभाव-ानपपिः अवगमऽपरोावभास तालीनिवषय-सािनयताद रजत पारमािथ कमिनव चनीयरजतदवोिमित तदविरजतस तदविाभावऽकथ वत त इित चत न पारमािथ कािधानिन रजतितभाससवन रजतिनपारमािथ कोनपगमात यऽारोमसिक तऽव ाितभािसकवरीकारात अत एव इियसिकतया जवाकसमगतलौिहिटकभानसवात न िटकऽिनव चनीयलौिहोिः नवयऽ जपाकसम िारवधानादसिक तऽलौिहतीा ाितभािसक लौिह ीिबयतािमित चत न इात

एव मारिपसामालणानगमोयथाथ लणासाव दशनीयः उ कारारण ििवधम - इियज तदज चित तऽियाज सखािदऽम मनस इियिनराकरणात इियािण प याणरसनचःौोऽगाकािन सवा िणचियािण िवषयसयाव ान जनयि तऽ याणरसनिगियािण ानिताव गरस-शपलान जनयि चःौोऽ त त एव िवषयदश

12 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

गा िवषय गीतः ौोऽािप चरािदवत पिरितयाभया िददशगमनसवात अत एवानभवोभरीशबदो मया ौतः इित वीिचतरािदायनकण शलीदशऽनशोिकनाया गौरवम भरीशबदो मया ौतः इित मकनायागौरव च ात

तदव ाात म इित वदापिरभषाया पिरदः

२ अनमानम अथानमान िनत अनिमितकरणमनमानम अनिमित

ािानन ािानजा ािानानवसायादनताभावाानिमितम

अनिमितकरण च ािानम तारोऽवारापारः न त ततीयिलपरामशऽनिमतौ करणम तानिमितहतािसातरण रिनरात न च सारजनानिमतःितापिः ितागभावज सारमाऽजवा ितयोजकतया सारससाधारणसारजतदयोजकात

न च यऽ ािरणादनिमितऽ कथ सारोहतिरितवाम ािितलऽिप तारवािनिमितहतात निह तः सारनाशकिनयमः ितधारादशनात नचानबसारादनिमापिः तोधािप सहकािरात एव च अय धमवान इित पधमताान धमोविाः इनभवािहतसारोोध च सित विमान इनिमितभ वित न त म ािरणम तविाधमवानयम इािद िविशान वाहतन कनीयम गौरवाानाभावा त ािान वििवषयकानाश एव करणम न त पव तिवषयकानाशइित पव तो विमान इित ान वश एव अनिमितम न पव ताश तदश ोपपािदतात ािाशषसाधनाौयािौतसासामानािधकरयपा सा च िभचारादशन सित सहचारदशनन गत तसहचारदशन भयोदश न सकशन वित िवशषो नादरणीयः

paribhashapdf 13

वदा पिरभाषा

सहचारदशनव योजकात तानमानमियपमकमव न त कवलािय सवािप

धम ात िनााभावितयोिगनअाभावाितयोिगसाकपकवलाियािसः नानमान ितरिकपम सााभाव साधनाभाव-िनिपतािान साधनन साानिमतावनपयोगात कथ तिह धमादावयािमिवषोऽिप ितरकाि-ानादनिमितः अथा पिमाणािदित वामः अतएवानमान नायितरिकपम ितरकािपम ितरकािान अनिमहतात

तानमान ाथ पराथ भदन ििवधम तऽ ाथ मवपराथ ायसाम ायो नामावयवसमदायः अवयव ऽय एव -िताहतदाहरणपाः उदाहरणोपनयिनगमनपा वा न त प अवयवऽयणव ािपधमतयोपदशनसवनािधकवयव-य थ ात

एवमनमान िनिपत ताद िभिनिखलपिमािसिः तथािह - िभ सव िमा िभात यदव तदवम यथा शिम न च ािसिः तसािधतात न चायोजकम शिरसपा दीनािमा िभलाघवन योजकात िमा चाौयनािभमत-याविााभावितयोिगम rsquo अिभमत rsquo-पद वतः ाौयािसाऽसववारणायrsquo यावत rsquo - पदमथा रवारणाय तम -सवषामिप भावाना ाौयन सत ितयोिगमाभाव ित मषाता इित

या अय पट एतिनााभावितयोगी पटात पटारवत - इानमान िमा माणम तम -अिशनः ाशगााभाव ितयोिगनः अिशािदतराशीव िदगषव गणािदष इित

न च घटादिम ा सन घटः इित णबाधः अिधानसयाऽ िवषयतया घटादःसािसः

न च नीप णः कथ चाआषािदािषयतितवाम नीपािप पादः िवषयात न चनीप ि चरायोयिमित िनयमः मत

14 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

णो िािसः गणाौय समवाियकारणवा िम इित तऽिभमतम न िह िनग ण णोगणाौयता नािप समवाियकारणता समवायािसः अवा ि णः तथािप नीप कालव चाषािद -ानिवषय न िवरोधः

या िऽिवध सम - पारमािथ क ावहािरकाितभािसक चित पारमािथ क स णः ावहािरकसमाकाशादः ाितभािसक स शिरजतादः तथा चघटः सन इित ावहािरकसिवषयनामायम अिन प घटाद िण िनषधो न पणिक पारमािथ कनवित न िवरोधः अिन प चिमालण पारमािथ काविितयोिगताक -माभाविवशषण िम तापपिमाानमानिमित

इित वदापिरभाषायामनमानपिरदः

३ उपमानम अथोपमान िनत तऽ सायमाकरणमपमानम

तथा िह - नगरष गोिपड पष वन गतगवयियसिकष सित भवित तीितःअय िपडो गोसशःइित तदनर च भवित िनयःअनन सशी मदीयागौः इित तऽायितरकाा गवयिनगोसायानकरणम गोिनगवयसायान फलम

न चद ण सवित गोिपड तदियासिकषा त नानमानन गवयिनगोसाय अतिात नािप

मदीया गौरतवयसशीएनिसायितयोिगात यो यतसायितयोगी स तशःयथा मऽिनसायितयोगी चऽो मऽसशः -

इनमानात तवित वाम एविवधानमानानवतारऽिपअनन सशी मदीया गौः इित तीतरनभविसात उपिमनोिम इनवसाया तापमान मानारम इित वदापिरभाषायामपमानपिरदः

४ आगमः

paribhashapdf 15

वदा पिरभाषा

अथागमो िनत य वा ताय िवषयीभतससगमानारण न बात ता माणम वाजान चआकाायोयताऽऽसयाय ान च इित चािर कारणािन

तऽ पदाथा ना पररिजासािवषययोयमाकाा िबयाौवण कारक कारकौवण िबयायाः करणौवणइितकत ताया िजासािवषयात ऽिजासोरिप वााथ बोधात rsquo योय मपाम तदवदक च िबयाकारका-िदकिमितनाितािः गौर इादौ अभदाय च समानिवभिकपद-ितपा तदवदकिमित तमा िदवाष नाािः

एताशाकाािभायणव बलाबलािधकरण सावदािमा वािजो वािजनम इऽ वदव -यागािमाितन न वािजनाकाा इािदवहारः नन तऽािप वािजन िजासाऽिवषयऽिप तोयमवदयि यागिनिपतिजासािवषयतावदकािदितचत न समानजातीयपदाथा वयबोधिवरहसहकतदय -िव तदवदकन वािजनिसमान -जातीयािमािायबोधसहकतन ताशावदकाभावात आिमाया नवम वािजनाय तदानपिात उदाहरणारिप ब लयोजक आकाािवरह एव िः

योयता ताय िवषयससगा बाधः विना िसितइादौ ताशससग बाधा योयता स जापितरानोवपामदिखदत इादाविप ताय िवषयीभतपश ाशाबाधात योयता तमा - िदवािप वााभदबाधऽिपलपाभद बाधाभावात योयता

आसिावधानन पदजपदाथपिितः मानारोपािपतपदाथ ायबोधाभावात rsquo पदजा rsquo इित अत एवाौतल तदााहारः rsquo ारम rsquo इादौ rsquo िपधिह rsquo इित अत एव rsquo इष ा rsquoइािदम rsquo िछनि rsquo इित पदााहारः अत एविवकितष सया य ज िनव पािम इित पदयोगः

पदाथ ििवधः - शो लित तऽ शिना मपदानामथष मा विः यथा rsquo घट rsquo - पदपथबोदरााकितिविश विवशष विः सा चशिः पदाथा रम िसा कारणष काया नकलशिमाऽपदाथा रात सा च तदजपदाथ ानपकाया नमया ताशशििवषय शम

16 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

त जातरव न ः ीनामानन गात कथ तिह गवािदपदािमानिमित चत जात ि -समानसिववािदित मः या गवािदपदानाौ शिः पसती न त ाता हतः जातौ त सााता हतः न च श शिानमिप कारणम गअरवात जाितशिमान सित िशिमानिवना िधीिवलाभावा अत एव ायमतऽयशिः पसतीित िसाः ायमानशििवषयमव वािमित जाितरव वाा

अथवा लणयाऽवगमः यथा नीलो घटः इऽrsquo नील rsquo - श नीलगणिविश लणा तथाजाितवाचक तििश लणा तम अनलःशाथ ः इति एव शो िनिपतः अथ rsquo ल rsquo - पदाथ िनत तऽ लणािवषयो

लः लणा च ििवधा - कवललणा लितलणाचित तऽ शसााः कवलणा यथागाया घोषः इऽ वाहसााििन तीरrsquo गा rsquo - पद कवललणा यऽ शपररा -सनाथा रतीितऽ लितलणा यथाrsquo िरफ rsquo - पद रफय श rsquo मर rsquo -पदघिटत - पररासन मधकर विः गौयिप लितलणव यथा िसहो मानवकः इऽ rsquo िसह rsquo - शवासिबौया िदसन मानवक तीितः

कारारण लणा िऽिवधा - जहणा अजहणाजहदजहणा तऽ शमनभा यऽाथा र -तीितऽ जहणा यथा िवष भ इऽ ाथिवहाय शऽगह भोजनिनविलत यऽ शाथ -मभा वाथा रतीितः तऽाजहणा यथाशो घटः इित अऽ िह rsquo श rsquo - शः ाथशगणमभा व तित ि लणया वत त यऽ िह िविशवाचकः श एकदश िवहाय एकदश वत त तऽ जहदजहणा यया सोऽयदवदः इित अऽ िह पदयवायोिव िशयोरा -नपपा पदय िवशमाऽपरम यथा वातमिस इादौ rsquo तत rsquo - पासवािदिविश rsquo rsquo - पदवानाःकरण -

paribhashapdf 17

वदा पिरभाषा

िविशनायोगात ऐिसथ प लणितसादाियकाः

वय मः - सोऽय दवदः rsquo तमिस इादौिविशवाचकपदानामकदशपरऽिप न लणाशपितिविशयोः अभदायानपपौ िवशयोःशपितयोरव अभदायािवरोधात यथाघटोऽिनः इऽ rsquo घट rsquo - पदवाकदशघट -अयोयऽिप योयघटा सहािनायः यऽ पदाथकदश िवशषणतयोपिितः तऽवातणौपितय लणपगमः यथािनो घटः इऽ rsquo घट - पदात घट शाातणानपिा ताशोपिथrsquo घट-पद घट लणा एवमव तमिसइािदवाऽिप न लणा शा ातणोपितयोःrsquo त rsquo - पदाथ योरभदाय बाधकाभावात अथागह घटः घट पम घटमानयइादौ घटगहादरिभमतायबोधायोयतयातऽािप rsquo घटा rsquo - िदपदाना िवशमाऽपर लणयवात तात तमिस इािदवाष आचाया णा लणोिरपगमवादन बोा जहदजहणोदाहरण काको दिध रताम

इाव तऽ शकाकपिरागन अशदपधातक-परारणाकाकऽिप rsquo काक rsquo - शवः लणाबीज ताया नपपिरव न त अयानपपिः

काको दिध रताम इऽ अयानपपभावात गाया घोषः इादौ ताया नपपरिप सवात लणा च न पदमाऽविः िक वाविरिप यथा

गीराया ना घोषः इऽ गीराया नाम इित पदयसमदाय तीर लणा नन वााशतयाकथ शसपा लणा उत शा यत पदसन ात तो लणा शिायथा पदाथ था वााथऽपीित न कािचदनपपिः एवमथ वादवााना शसापाणा ाश लणा

सोऽरोदीत इािदिनाथ वादवााना िनित लणा अथ वादगतपदाना ाशािदलणापगम एकन पदनलणया तपिितसव पदारवय ात एव च

18 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

िवपिताशपपदाथ ायकतया अथ वादपदसमदायपदानीयतया िविधवानकवा भवित इथ वादवाानापदकवाता तिह वाकवाता यऽ किभिभससग ितपादकयोवा योराकाावशनमहावााथ बोधकम यथा दशपण मासााग कामो यजत इािदवााना सिमधो यजितइािदवााना च पररोपिताािभावबोधकतयाएकवाता त भपादः -ाथ बोध समाानामािापया वाानामकवा पनः सह जायत इित

एव ििवधोऽिप पदाथ िनिपतः तपिितासिः सा च शाबोध हतः तथवायितरकदशनात एवमहावााथ बोधऽवारवााथ बोधो हतः तथवाया -वधारणात बमा ताय िनत तऽ ततीतीयोिरत

न ताय म अथ ानशन पषणोिरतादादथ ाया-भावसात अयमापकोऽः इित िवशषदशननताय माभावात न चरीयताय ानात तऽ शाबोध इित वाम ईरानीकत रिप तााथ -ितपिदशनात उत ततीितजननयोय ताय म गह घटः इित वा गह घटससग तीितजननयोयम न त पटससग तीितजननयोयिमित ता घटससग परम न त पटससग परिमत

नन सवमानय इािदवा यदा लवणानयन -तीतीया य तदािप अससग तीितजनन पयोयतासात लवणपरानदशायामािद -ससग ानापििरित चत न तिदतरपरतीतीया -निरतािपताय ित िवशषणात तथा चया यतीितजननपयोय सितयदतीतीया नोिरतम ता तसग -परिमत शकािदवा अोिरतवदवाादोच तीतीाया एवाभावन तदतीतीयो -िरताभावन लणसााािः नचोभयतीतीयोिरतऽािः तदमाऽ -तीतीयाऽनिरत िववितात उतीितमाऽजननयोयतायााविदका शिः

paribhashapdf 19

वदा पिरभाषा

अाक मत सव ऽ कारणतायाः शरवावदकाकोऽिप दोषः एव ताय तिितजनकप शाानजनक

िस चतथ वण क ताय शाानहतिनराकरणवाततीतीयोिरतपताताय िनराकरणपरम अथाताय िनयफलकवदािवचारवय सात किच -शााावदन न ताय ान हतिरवपरम चतथ वण कवाम ताय सशयिवपय योरशाानिवशष च ताय ान हतरव इद वामतरमतापरिमित सशय तिपय य च तरवााथ िवशषिनय ताय िनयिवनाऽनपपिराः त ताय वद मीमासापिरशोिधतायादवावधय त

लोक त करणािदना तऽ लौिककवााना मानारा -वगताथ तयाऽनवादकम वद त वााथ ापव तयानानवादकम तऽ लोक वद च काय पराणािमव िसथा नामिपामायम पऽ जातः इािदषअ िसाथऽिप पदानासामा वधारणात अत एव वदावााना िण ामायम यथ चतत तथा िवषयपिरद वत तऽ वदाना िनसवपरमरणीतन ामायिमित -

नयाियकाः वदाना िनन िनरसमप षणतयाामायिमरमीमासकाः अाक त मत वदो न िनःउिमात उिम च अ महतो भतिनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथव वदः इािदौतः नािप वदाना िऽणवाियम य एव वदो

दवदनाधीतः सः एव मयािम इािदिभािवरोधात अत एव गकारािदवणा नामिप न िणकम सोऽय गकारःइािदिभािवरोधात तथा च वण पदवासमदायवद िवयदािदवत सिकालीनोिक लयकालीन -सितयोिग च न त म वणा नामििवनाशौअनगकारािदकनाया गौरवात अनारणदशायावणा नामनिभिारणपकाभावात निवत अकारघटानपलवत उोगकारः इािदय सोऽय गकारःइािदिभािवरोधादमाणम वणा िभक -िनगतोििनिपतपररासिवषयन

20 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

Vedanta Paribhasha

सव मन एव इित ौितमा नम rsquoधीrsquo -शनविपानािभधानात अत एव कामादरिपमनोधम म नन कामादरःकरणधम अहमिचछामि अह

जानािम अह िबभिमइानभव आधममवगाहमानःकथमपपत उत अयःिपड दधाभावऽिपदधाौयवितादााासाद यथाअयो दहित इित वहारः तथासखााकारपिरणाः- करणाासात अह सखी अह ःखी इािद वहारः नन अःकरणियतयाऽतीियात कथ

िवषयतित उत न तावदःकरणिमियिमऽमानमि मनःषषठानीनदरियाणि इित भगवीतावचन माणिमितचत न अिनियणािप मनसा षसापरणािवरोधात नहीियगतसापरणिमियनवित िनयमःयजमानपञचमा इडा भयि इऽऋिगतपसाया अनिजाऽिपयजमानन वदानधयापयामास महाभारतपमानइादौ च वदगतपसाया अवदनािप भारतनपरणदशनात इनदरियभयः परा था अथपर मनः इािदौा मनसोऽिनियावगमा न चव मनसोऽिनिय सखािदसाा न ात इियाजािदित वाम नहीियजन ान सााम अनिमादरिपमनोजतया सााापःईरानािनियज सााानाप िसा योजक िकिमित चत िक ानगत योजक पिस िकवा िवषयगत आ माणचत िवषयाविचताभद इित मः

तथािह िऽिवध चतम -िवषयचत माणचत मातचतचित तऽ घटावि चत िवषयचतम अःकरणववि चत माणचतम अःकरणवि चत मातचतम

तऽ यथा तडागोदक िछिािग कानाकदारान िवय तदव चतोणााकार भवित तथा

paribhashapdf 3

वदा पिरभाषा

तजसमःकरणमिप चरािदारा िनग घटािदिवषयदश गा घटािदिवषयाकारण पिरणमत सएव पिरणामो वििरत अनिमािदल त अःकरणन वािददशगमनम वादरासिकषा त तथा चअय घटःइािदल घटाददाकारवबिहरकऽ दश समवधानात तभयावि चतमकमविवभाजकयोरःकरणविघटािदिवषययोः एकदशनभदाजनकात अत एव मठावित घटाविाकाशोन मठाविाकाशाित तथा चअय घटःइित घटल घटाकारवघ टसयोिगतयाघटाविचत तविचतचािभतया तऽ घटान घटाश म सखाविचत तविचतच िनयमनकदशितोपािधयाविात िनयमन अह सखी इािदान म

नव विसखािदरणािप सखाश ापििरित चत न तऽ यमाणसखातीतनितपाःकरणवव त मानन तऽोपाोिभ कालीनतयातदविचतयोभदात उपाोरकदश सितएककालीनवोपाधयाभदयोजकात यिदचकदशमाऽमपधयाभदयोजकम तदाअहपव सखी इािदतावितािवारणायवत मात िवषय-िवशषण दयम

नवमिप कीयधमा धम वत मानौ यदाशािदना ायत तदा ताशशाानादावितािः तऽधमा वि-तविचतयोरकािदितचत न योयािप िवषयिवशषणात अःकरणधमािवशषऽिप िकिदयोयिमऽफलवलकः भाव एव शरणम अथा ायमतऽाधमािवशषात सखािदवत धमा दरिप ापिवा रा

न चवमिप सख वत मानतादशाया तवसखी इािदवाजान ता ािदित वाम इात दशममिस इादौ

4 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

सिकिवषय शादपरोानापगमात अत एव पव तो विमान इतयादिजञानमपि बश

परोम पव ताशऽपरोम पव ताविचतबिहिन ःसताःकरणवविचताभदात वश त अःकरणवििनग मनाभावन ववि-चत माणचत च परर भदात तथाचानभवः परवत पयािम विमनिमनोिमइित ायमत त पव तमनिमनोिम इनवसायापिः

असिकपकानिमतौ त सवाशऽिप ान परोम सरभि चनम इािदानमिपचनखडाशऽपरोम सौरभाश च परोम सौरभचिरियायोयतया योयघिटत िनलणाभावात

न चवमकऽ ान परोापरोयोरपगमतयोजा ित न ािदित वाम इात जाितोपािधपिरभाषायाःसकलमाणागोचरतयाऽामािणकात घटोऽयम इािद िह घटािदसावमानम न त त जाितिप जाितपसािसौताधकानमानानवकाशात समवायािसयािभिनिखलपािनतया च िनसमवतघिटतजाितघटादाविस एवमवोपािध िनरसनीयम

परवतो विमान इादौ च पव ताश वशचाःकरणविभदाीकारण तवदकभदनपरोापरोयोरकऽ चत वौ न कित िवरोधः तथाच तिदिययोयवत मानिवषयाविचतिभतदाकारवविान तदश म

घटादिव षय माऽिभम नन कथ घटादरःकरणाविचतभदः अहमिदपयािम इित भदानभविवरोधािदित चत उत माऽभदोनाम न तावदम िक मातसाितिरसाकाभावः तथाच घटादः ाविचतऽतया िवषयचतसवघटािदसा अिधानसाितिरयाआरोिपतसायानीकारात िवषयचत चपवकारण मातचतमवित मातचतव

paribhashapdf 5

वदा पिरभाषा

घटािधानतया मातसव घटािदसा नाितिस घटादरपरोम अनिमािदल ःकरणवािददशिनग मनाभावन वविचतमातचताकतया वािदसा मातसातो िभा इित नाितािः

नवमिप धमा धमा िदगोचरानिमािदलधमा धम योः ापिःधमा विचत मातचतािभतयाधमा िदसायाः मातसानितरकािदित चत न योयािप िवशषिवशषणात

नवमिप रपी घटः इित लघटगतपिरमाणादः ापिःपाविचत पिरमाणाविचतचकतया पाविचत मातचताभद पिरमाणाविचतािप माऽिभतयापिरमाणािदमायाः मातसाितिराभावात इित चत न तदाकारवपिहतािपमातिवशषणात पाकारविदशाया पिरमाणााकारवभावन अिताभावात

नव वावािः अनवािभया विगोचरवनीकारणतऽ ाकारवपिहतघिटतोलणाभावात इित चत न अनवािभया वव रािवषयऽिप िवषयापगमनिवषयवपिहतमातचतािभसाक तऽािप भावात एवााःकरणतमा दीना कवलसाििवषयऽिप

तदाकारवपगमन उलण तऽािप सााािः न चाःकरणतमा दीन वििवषयापगम कवलसाििवषयापगमिवरोधइित वाम न िह वि िवना साििवषयकवलसािवम िकिियानमानािदमाणापारमरणसाििवषयम अतएवाहारटीकायामाचायरहमाकाराः-करणविरीकता अत एव च ाितभािसकरजतलरजताकारािवाविः सादाियकरीकता तथाचाःकरणतमा िदष कवलसािवष वपिहतघिटतलणसााािः तदय िनग िलताथ ः -सवाकारवततयपहित-मातचतसाितिरसाकश सित योय िवषय

6 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

म तऽ सयोग- सयतादाादीना सिकाषा णाचतािभकविजनन िविनयोगः सा च वितिव धा - सशयो िनयो गव ः रणिमित एविवधविभदन एवमःकरण मनइित बििरित अहार इित िचिमित चाायत तम -मनोबदधिरहङकारशचितत करणमरम सशयो िनयो गव ः रण िवषया इम

त ििवधम सिवककिनिव ककभदात तऽ सिवककविशावगािह ानम यथाघटमह जानािम इािदानम िनिव ककससगा नवगािह ानम यथासोऽय दवदः तमिस इािदवाज ानम

नन शािमद ानम न म इियाजात इित चत न निह इियज तम िषतात िक योयवत मानिवषयकसित माणचत िवषयचतािभिमम तथाच सोऽय दवदः इित वाजानसिकिवषयतया बिहिन ःसताःकरणव-पगमनदवदविचत वविचतािभतयासोऽय दवदः इित वाजान म एव तततवमसि इािदवाजानािपतऽ मातरव िवषयतया तभयाभद सात

नन वाजान पदाथ ससगा वगािहतयाकथ िनिव ककम उत वाजानिवषयिह न पदाथ ससग तम अनिभमतससग ािपवाजानिवषयापः िक ताय िवषयम कत च सदव सोदमम आसीत इपबतत सम स आा तमिस तकतोइपसहारण िवश िण वदााना ताय मविसतम इित कथ ताया िवषय ससग मवबोधयत इदमवतततवमसि इािदवाानामखडाथ यत ससगा नवगािहयथाथ ानजनकिमित तम ससरगासङगिसमयगधीहतता या िगरािमयम

paribhashapdf 7

वदा पिरभाषा

उाखडाथ ता या ताितपिदकाथ ता ाितपिदकाथ माऽपर वाऽखडाथ म इित चतथ पादाथ ः

त पनििवधम - जीवसाि ईरसािचित तऽ जीवो नाम अःकरणावि चतम ताी त अःकरणोपिहत चतम अःकरण िवशषणोपािधाामनयोभदः िवशषण काया िय वत मान ावत कम उपािध काया नयी ावत को वत मान रपविशिषटोघटोऽनितयःइतयतरप िवशषणम करणशषकलयवचछिनन नभः ौोऽमइऽ कणशपािधः अयमवोपािधन याियकः पिरचायकइत कत चाःकरण जडतया िवषयभासकायोगनिवषयभासकचतोपािधम अय जीवसाी ानाना एक चऽावगत मऽानसानसः ईरसाी त मायोपिहत चतम तकम तपािधभतमायाया एकात इनदरो मायािभः पपईयत इािदौतौ मायािभिरित बवचन मायागत-शििवशषािभायतया मायागतसरजमोपगणािभ-ायतया वोपपिः मायानत कित िवााियन त महरम तरिवा िवतता िद यििविशत योगी मायाममयाम त िवान नमः अजामका लोिहतशका

वीः जा सजमाना सपाः अजो को जषमानोऽनशत जहाना भभोगामजोऽः

इािद ौितितष एकवचनन लाघवानगहीतन मायायाएक िनीयत

तत तपिहत चतम ईरसाी तानािदतपाधमा याया अनािदात मायावि चत च परमरः मायाया िवशषण ईर उपािध सािइतीरसाियोभदः न त धिम णोरीरतािणोः

स च परमर एकोऽिप ोपािधभतमायािनसरजमोगणभदनािवमहरािदशवाता भजत नन ईरसािणोऽनािदतदकषत बा जायय

इादौ सिपव समय परमरागकमीणममान

8 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कथमपपत उत यथा िवषयियसिकषा िदकारणवशनजीवोपाःकरण विभदा जाय तथा समान-ािणकमवशन परमरोपािधभतमायाया वििवशषाःइदमिदानी ॐम इदिमदान पालियतम इदिमदान सहत म इााकारा जाय तासा चवीना सािदाितिबितचतमिप सादीत एव साििवन ानिवम च यगत झिगत च िनिपतम तऽ िगतसामालण िचमव पव तो विमान इादाविपवाकारवपिहतचतााश काशतयाात तिषयाश पवमव त चािप नाितािपतः ममासाधारण-सामािनव चनन तािप लात यदा त मायाएव लण व तदा पवलणऽबािधत िवषयिवशषणदयम शिािदम ससारकालीनबाधिवषयाितभािसक-रजतािदिवषयकनोलणाभावात नाितािः नन िवसवािदवा ािातिसाविप त

ाितभािसकतालोरजतािदिवषयक न माणम दशारीयरजत व तिषयसवािदित चत न तासिकतया िवषयायोगात न च ान तऽ ासिः ान ासि तत एव वादःापौ अनमानादापः

नन रजतोादकाना रजतावयवादीनामभाव शौकथ तवािप रजतमत इित चत उत न िहलोकिससाममी ाितभािसकरजतोािदका िक िवलणव तथा िह काचािदिदषिषतलोचन परोवित -िसयोगािददमाकारा चाकिचाकारा च कािचदःकरण-विदित ता च वौ इदमविचत ितिबत तऽ पवरीा विन ग मनन इदमविचतववि-चत मातचत चािभ भवित तत मातचता-िभिवषयचतिना शि कािरकाऽिवा चाकिचािद-सायसशनसमोिधतरजतसारसीीचीना काचािददोष-समविहता रजतपाथा कारण रजतानाभासाकारण च पिरणमत

पिरणामो नाम उपादानसमसाककाया पिः िववत नाम उपादानिवषमसाककाया पिः ाितभािसकरजतािवापया पिरणाम इित

paribhashapdf 9

वदा पिरभाषा

चतापयािववत इित चोत अिवापिरणामप तिजतमिवािधान इदमविचत वत त अत सव ािपकाय ोपादानािवािधानािौतिनयमात

नन चतिनरजत कथिमद रजतिमितपरवित नातादाम उत - यथा ायमतआिनसखादः शरीरिननोपलः शरीरसखािधकरणतावदकात तथा चतमाऽरजत निधानतया इदमविचततदिधानन इदमोऽवदकतया रजतपरोवित ससग य उपपत त चिवषयचत तदःकरणोपिहत चतािभतयािवषयचतऽमिप रजत साियकवलसािव सखािदवदनविमित चोत

नन सािय अह रजतम इित तान इित वा यः ात अह सखी इितवत इित चत उत न िह सखादीनामःकरणाविचतिना-िवाकाय यम अह सखी इित ानम सखादीनाघटािदवचत एवाासात िक य यदाकारा-नभवािहतसारसहकतािवाकाय त तदाकारा-नभविवषयम इवानगत िनयामकम तथा चइदमाकारानभवािहतसारसिहतािवाकाय ाद घटाद-िरदमाकारानभविवषयम अहमाकारानभवािहतसकार-सहकतािवाकाय ादःकरणादरहमाकारानभविवषयम शरीरियादभयिवधानभवसारसिहतािवाकाय ा-भयिवधानभविवषयम तथाचोभयिवधानभवः - इदशरीरम अह दहः अह मनः अह ाणः इद चःअह काणः इद ौोऽम अह बिधर इित कत ाितभािसकरजत मातचतािभदमविचत-िनािवाकाय ऽिप इद रजतिमित सलीयदमाकारा-नभवािहतसारजािदमाकारानभविवषयता न त अह रजतम इहमाकारानभविवषयता इनसयम नवमिप िमारजत साात सािसितया भानसव

रजतगोचरानाभासपाया अिवावरपगमः िकमथ िमित चत उत गोचरवपिहतमातचतिभसाकाभाविवषयापरोपतया रजतापरोिसय तदपगमात

10 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

निदव रजताकारव कमककिवषय गमतवििश-ानानपगम कतो मानािसििरित चत न विय-ितिबितचतक सिमावतादाावगािहनमीकारात अत एव सािान सासिवषयतयाामायािनयमादामायोिः सादाियकानाम

नन िसा दशारीयरजतमिवाकाय मितकथ शि ततो वलयम इित चत न तसािवशषऽिप कषाित िणक कषाित ाियम इऽ यदव िनयामक तदव भाविवशषािदक ममािप याघटाास अिवव दोषन हतः शिपाास त काचादयोऽिप दोषाः तथाचागकदोषज ाितभािसकयोजकम अत एव ोपलरथादीनामागकिनिादोषजात ाितभािसकम

नन ल पवा नभतरथादः रणमाऽणव वहारोपौन रथािदसिकनम गौरवात इित चत न रथादःितमाऽापगम रथ पयािम रथ-मिाम इानभविवरोधापः अथ रथान रथयोगान पथः सजत इित रथािदसिितपादकौित-िवरोधाप तात शिवत ोपलरथादयोऽिपाितभािसका यावितभासमवित

नन रथािधानतयोपलमानदशिवशषािपतदाऽसिकतया अिनव चनीयाितभािसकदशोऽपगःतथा च रथाासः कऽ इित चत न चतय काशरथािधानात तीयमान रथाीव तीयत इितसिपन काशमान चतमवािधानम दशिवशषोऽिपिचदः ाितभािसकः रथादािवियमामिप ाितभािसकम तदा सवियाणामपरमात अह रथः इािदतीापादन पव विरसनीयम रथदयः सााायापिरणामा इितकिचत अःकरणारा तिरणामा इ

नन रथादः शचता इदान ताा-ाराभावनजागरणऽिप ोपलरथादयोऽनवतरन उत काय िवनाशो िह ििवधः किपादानन सह कि िवमानएवोपादान आो बाधः ितीय िनविः आकारणमिधानतसााारः तन िवनोपादानभतायाअिवाया अिनवः ितीय कारण िवरोिधवि-दषिनविवा तिदह साााराभावात पो मा

paribhashapdf 11

वदा पिरभाषा

बािध मसलहारण घटादिरव िवरोिधयारोदयनजनकीभतिनिािददोषनाशन वा रथािदिनवौ को िवरोधः एव च शि शविचतिनतलािवा-

काय प शििरितानन तदानन सह रजत बाधः मलािवाकाय प त मलािवाया सााारमाऽ-िनव तया रजत तऽ शिानािविमाऽम मसल-हारण घटव नन शौ रजत ितभाससमय ाितभािसकसापगम

नद रजतम इित ऽकािलकिनषधान न ात िक इदानीिमद न रजतम इित ात इदान घटःयामो न इितवत इित चत न निह तऽरजताविितयोिगताकाभावो िनषधधीिवषयः िकलौिककपारमािथ कावि- ाितभािसकरजतितयोिगताकःिधकरणधमा वितयोिगताकाभावापगमात

नन ाितभािसक रजत पारमािथ कमवगत न वा अनवगमितयोिगतावदकाविरजतःानाभावादभाव-ानपपिः अवगमऽपरोावभास तालीनिवषय-सािनयताद रजत पारमािथ कमिनव चनीयरजतदवोिमित तदविरजतस तदविाभावऽकथ वत त इित चत न पारमािथ कािधानिन रजतितभाससवन रजतिनपारमािथ कोनपगमात यऽारोमसिक तऽव ाितभािसकवरीकारात अत एव इियसिकतया जवाकसमगतलौिहिटकभानसवात न िटकऽिनव चनीयलौिहोिः नवयऽ जपाकसम िारवधानादसिक तऽलौिहतीा ाितभािसक लौिह ीिबयतािमित चत न इात

एव मारिपसामालणानगमोयथाथ लणासाव दशनीयः उ कारारण ििवधम - इियज तदज चित तऽियाज सखािदऽम मनस इियिनराकरणात इियािण प याणरसनचःौोऽगाकािन सवा िणचियािण िवषयसयाव ान जनयि तऽ याणरसनिगियािण ानिताव गरस-शपलान जनयि चःौोऽ त त एव िवषयदश

12 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

गा िवषय गीतः ौोऽािप चरािदवत पिरितयाभया िददशगमनसवात अत एवानभवोभरीशबदो मया ौतः इित वीिचतरािदायनकण शलीदशऽनशोिकनाया गौरवम भरीशबदो मया ौतः इित मकनायागौरव च ात

तदव ाात म इित वदापिरभषाया पिरदः

२ अनमानम अथानमान िनत अनिमितकरणमनमानम अनिमित

ािानन ािानजा ािानानवसायादनताभावाानिमितम

अनिमितकरण च ािानम तारोऽवारापारः न त ततीयिलपरामशऽनिमतौ करणम तानिमितहतािसातरण रिनरात न च सारजनानिमतःितापिः ितागभावज सारमाऽजवा ितयोजकतया सारससाधारणसारजतदयोजकात

न च यऽ ािरणादनिमितऽ कथ सारोहतिरितवाम ािितलऽिप तारवािनिमितहतात निह तः सारनाशकिनयमः ितधारादशनात नचानबसारादनिमापिः तोधािप सहकािरात एव च अय धमवान इित पधमताान धमोविाः इनभवािहतसारोोध च सित विमान इनिमितभ वित न त म ािरणम तविाधमवानयम इािद िविशान वाहतन कनीयम गौरवाानाभावा त ािान वििवषयकानाश एव करणम न त पव तिवषयकानाशइित पव तो विमान इित ान वश एव अनिमितम न पव ताश तदश ोपपािदतात ािाशषसाधनाौयािौतसासामानािधकरयपा सा च िभचारादशन सित सहचारदशनन गत तसहचारदशन भयोदश न सकशन वित िवशषो नादरणीयः

paribhashapdf 13

वदा पिरभाषा

सहचारदशनव योजकात तानमानमियपमकमव न त कवलािय सवािप

धम ात िनााभावितयोिगनअाभावाितयोिगसाकपकवलाियािसः नानमान ितरिकपम सााभाव साधनाभाव-िनिपतािान साधनन साानिमतावनपयोगात कथ तिह धमादावयािमिवषोऽिप ितरकाि-ानादनिमितः अथा पिमाणािदित वामः अतएवानमान नायितरिकपम ितरकािपम ितरकािान अनिमहतात

तानमान ाथ पराथ भदन ििवधम तऽ ाथ मवपराथ ायसाम ायो नामावयवसमदायः अवयव ऽय एव -िताहतदाहरणपाः उदाहरणोपनयिनगमनपा वा न त प अवयवऽयणव ािपधमतयोपदशनसवनािधकवयव-य थ ात

एवमनमान िनिपत ताद िभिनिखलपिमािसिः तथािह - िभ सव िमा िभात यदव तदवम यथा शिम न च ािसिः तसािधतात न चायोजकम शिरसपा दीनािमा िभलाघवन योजकात िमा चाौयनािभमत-याविााभावितयोिगम rsquo अिभमत rsquo-पद वतः ाौयािसाऽसववारणायrsquo यावत rsquo - पदमथा रवारणाय तम -सवषामिप भावाना ाौयन सत ितयोिगमाभाव ित मषाता इित

या अय पट एतिनााभावितयोगी पटात पटारवत - इानमान िमा माणम तम -अिशनः ाशगााभाव ितयोिगनः अिशािदतराशीव िदगषव गणािदष इित

न च घटादिम ा सन घटः इित णबाधः अिधानसयाऽ िवषयतया घटादःसािसः

न च नीप णः कथ चाआषािदािषयतितवाम नीपािप पादः िवषयात न चनीप ि चरायोयिमित िनयमः मत

14 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

णो िािसः गणाौय समवाियकारणवा िम इित तऽिभमतम न िह िनग ण णोगणाौयता नािप समवाियकारणता समवायािसः अवा ि णः तथािप नीप कालव चाषािद -ानिवषय न िवरोधः

या िऽिवध सम - पारमािथ क ावहािरकाितभािसक चित पारमािथ क स णः ावहािरकसमाकाशादः ाितभािसक स शिरजतादः तथा चघटः सन इित ावहािरकसिवषयनामायम अिन प घटाद िण िनषधो न पणिक पारमािथ कनवित न िवरोधः अिन प चिमालण पारमािथ काविितयोिगताक -माभाविवशषण िम तापपिमाानमानिमित

इित वदापिरभाषायामनमानपिरदः

३ उपमानम अथोपमान िनत तऽ सायमाकरणमपमानम

तथा िह - नगरष गोिपड पष वन गतगवयियसिकष सित भवित तीितःअय िपडो गोसशःइित तदनर च भवित िनयःअनन सशी मदीयागौः इित तऽायितरकाा गवयिनगोसायानकरणम गोिनगवयसायान फलम

न चद ण सवित गोिपड तदियासिकषा त नानमानन गवयिनगोसाय अतिात नािप

मदीया गौरतवयसशीएनिसायितयोिगात यो यतसायितयोगी स तशःयथा मऽिनसायितयोगी चऽो मऽसशः -

इनमानात तवित वाम एविवधानमानानवतारऽिपअनन सशी मदीया गौः इित तीतरनभविसात उपिमनोिम इनवसाया तापमान मानारम इित वदापिरभाषायामपमानपिरदः

४ आगमः

paribhashapdf 15

वदा पिरभाषा

अथागमो िनत य वा ताय िवषयीभतससगमानारण न बात ता माणम वाजान चआकाायोयताऽऽसयाय ान च इित चािर कारणािन

तऽ पदाथा ना पररिजासािवषययोयमाकाा िबयाौवण कारक कारकौवण िबयायाः करणौवणइितकत ताया िजासािवषयात ऽिजासोरिप वााथ बोधात rsquo योय मपाम तदवदक च िबयाकारका-िदकिमितनाितािः गौर इादौ अभदाय च समानिवभिकपद-ितपा तदवदकिमित तमा िदवाष नाािः

एताशाकाािभायणव बलाबलािधकरण सावदािमा वािजो वािजनम इऽ वदव -यागािमाितन न वािजनाकाा इािदवहारः नन तऽािप वािजन िजासाऽिवषयऽिप तोयमवदयि यागिनिपतिजासािवषयतावदकािदितचत न समानजातीयपदाथा वयबोधिवरहसहकतदय -िव तदवदकन वािजनिसमान -जातीयािमािायबोधसहकतन ताशावदकाभावात आिमाया नवम वािजनाय तदानपिात उदाहरणारिप ब लयोजक आकाािवरह एव िः

योयता ताय िवषयससगा बाधः विना िसितइादौ ताशससग बाधा योयता स जापितरानोवपामदिखदत इादाविप ताय िवषयीभतपश ाशाबाधात योयता तमा - िदवािप वााभदबाधऽिपलपाभद बाधाभावात योयता

आसिावधानन पदजपदाथपिितः मानारोपािपतपदाथ ायबोधाभावात rsquo पदजा rsquo इित अत एवाौतल तदााहारः rsquo ारम rsquo इादौ rsquo िपधिह rsquo इित अत एव rsquo इष ा rsquoइािदम rsquo िछनि rsquo इित पदााहारः अत एविवकितष सया य ज िनव पािम इित पदयोगः

पदाथ ििवधः - शो लित तऽ शिना मपदानामथष मा विः यथा rsquo घट rsquo - पदपथबोदरााकितिविश विवशष विः सा चशिः पदाथा रम िसा कारणष काया नकलशिमाऽपदाथा रात सा च तदजपदाथ ानपकाया नमया ताशशििवषय शम

16 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

त जातरव न ः ीनामानन गात कथ तिह गवािदपदािमानिमित चत जात ि -समानसिववािदित मः या गवािदपदानाौ शिः पसती न त ाता हतः जातौ त सााता हतः न च श शिानमिप कारणम गअरवात जाितशिमान सित िशिमानिवना िधीिवलाभावा अत एव ायमतऽयशिः पसतीित िसाः ायमानशििवषयमव वािमित जाितरव वाा

अथवा लणयाऽवगमः यथा नीलो घटः इऽrsquo नील rsquo - श नीलगणिविश लणा तथाजाितवाचक तििश लणा तम अनलःशाथ ः इति एव शो िनिपतः अथ rsquo ल rsquo - पदाथ िनत तऽ लणािवषयो

लः लणा च ििवधा - कवललणा लितलणाचित तऽ शसााः कवलणा यथागाया घोषः इऽ वाहसााििन तीरrsquo गा rsquo - पद कवललणा यऽ शपररा -सनाथा रतीितऽ लितलणा यथाrsquo िरफ rsquo - पद रफय श rsquo मर rsquo -पदघिटत - पररासन मधकर विः गौयिप लितलणव यथा िसहो मानवकः इऽ rsquo िसह rsquo - शवासिबौया िदसन मानवक तीितः

कारारण लणा िऽिवधा - जहणा अजहणाजहदजहणा तऽ शमनभा यऽाथा र -तीितऽ जहणा यथा िवष भ इऽ ाथिवहाय शऽगह भोजनिनविलत यऽ शाथ -मभा वाथा रतीितः तऽाजहणा यथाशो घटः इित अऽ िह rsquo श rsquo - शः ाथशगणमभा व तित ि लणया वत त यऽ िह िविशवाचकः श एकदश िवहाय एकदश वत त तऽ जहदजहणा यया सोऽयदवदः इित अऽ िह पदयवायोिव िशयोरा -नपपा पदय िवशमाऽपरम यथा वातमिस इादौ rsquo तत rsquo - पासवािदिविश rsquo rsquo - पदवानाःकरण -

paribhashapdf 17

वदा पिरभाषा

िविशनायोगात ऐिसथ प लणितसादाियकाः

वय मः - सोऽय दवदः rsquo तमिस इादौिविशवाचकपदानामकदशपरऽिप न लणाशपितिविशयोः अभदायानपपौ िवशयोःशपितयोरव अभदायािवरोधात यथाघटोऽिनः इऽ rsquo घट rsquo - पदवाकदशघट -अयोयऽिप योयघटा सहािनायः यऽ पदाथकदश िवशषणतयोपिितः तऽवातणौपितय लणपगमः यथािनो घटः इऽ rsquo घट - पदात घट शाातणानपिा ताशोपिथrsquo घट-पद घट लणा एवमव तमिसइािदवाऽिप न लणा शा ातणोपितयोःrsquo त rsquo - पदाथ योरभदाय बाधकाभावात अथागह घटः घट पम घटमानयइादौ घटगहादरिभमतायबोधायोयतयातऽािप rsquo घटा rsquo - िदपदाना िवशमाऽपर लणयवात तात तमिस इािदवाष आचाया णा लणोिरपगमवादन बोा जहदजहणोदाहरण काको दिध रताम

इाव तऽ शकाकपिरागन अशदपधातक-परारणाकाकऽिप rsquo काक rsquo - शवः लणाबीज ताया नपपिरव न त अयानपपिः

काको दिध रताम इऽ अयानपपभावात गाया घोषः इादौ ताया नपपरिप सवात लणा च न पदमाऽविः िक वाविरिप यथा

गीराया ना घोषः इऽ गीराया नाम इित पदयसमदाय तीर लणा नन वााशतयाकथ शसपा लणा उत शा यत पदसन ात तो लणा शिायथा पदाथ था वााथऽपीित न कािचदनपपिः एवमथ वादवााना शसापाणा ाश लणा

सोऽरोदीत इािदिनाथ वादवााना िनित लणा अथ वादगतपदाना ाशािदलणापगम एकन पदनलणया तपिितसव पदारवय ात एव च

18 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

िवपिताशपपदाथ ायकतया अथ वादपदसमदायपदानीयतया िविधवानकवा भवित इथ वादवाानापदकवाता तिह वाकवाता यऽ किभिभससग ितपादकयोवा योराकाावशनमहावााथ बोधकम यथा दशपण मासााग कामो यजत इािदवााना सिमधो यजितइािदवााना च पररोपिताािभावबोधकतयाएकवाता त भपादः -ाथ बोध समाानामािापया वाानामकवा पनः सह जायत इित

एव ििवधोऽिप पदाथ िनिपतः तपिितासिः सा च शाबोध हतः तथवायितरकदशनात एवमहावााथ बोधऽवारवााथ बोधो हतः तथवाया -वधारणात बमा ताय िनत तऽ ततीतीयोिरत

न ताय म अथ ानशन पषणोिरतादादथ ाया-भावसात अयमापकोऽः इित िवशषदशननताय माभावात न चरीयताय ानात तऽ शाबोध इित वाम ईरानीकत रिप तााथ -ितपिदशनात उत ततीितजननयोय ताय म गह घटः इित वा गह घटससग तीितजननयोयम न त पटससग तीितजननयोयिमित ता घटससग परम न त पटससग परिमत

नन सवमानय इािदवा यदा लवणानयन -तीतीया य तदािप अससग तीितजनन पयोयतासात लवणपरानदशायामािद -ससग ानापििरित चत न तिदतरपरतीतीया -निरतािपताय ित िवशषणात तथा चया यतीितजननपयोय सितयदतीतीया नोिरतम ता तसग -परिमत शकािदवा अोिरतवदवाादोच तीतीाया एवाभावन तदतीतीयो -िरताभावन लणसााािः नचोभयतीतीयोिरतऽािः तदमाऽ -तीतीयाऽनिरत िववितात उतीितमाऽजननयोयतायााविदका शिः

paribhashapdf 19

वदा पिरभाषा

अाक मत सव ऽ कारणतायाः शरवावदकाकोऽिप दोषः एव ताय तिितजनकप शाानजनक

िस चतथ वण क ताय शाानहतिनराकरणवाततीतीयोिरतपताताय िनराकरणपरम अथाताय िनयफलकवदािवचारवय सात किच -शााावदन न ताय ान हतिरवपरम चतथ वण कवाम ताय सशयिवपय योरशाानिवशष च ताय ान हतरव इद वामतरमतापरिमित सशय तिपय य च तरवााथ िवशषिनय ताय िनयिवनाऽनपपिराः त ताय वद मीमासापिरशोिधतायादवावधय त

लोक त करणािदना तऽ लौिककवााना मानारा -वगताथ तयाऽनवादकम वद त वााथ ापव तयानानवादकम तऽ लोक वद च काय पराणािमव िसथा नामिपामायम पऽ जातः इािदषअ िसाथऽिप पदानासामा वधारणात अत एव वदावााना िण ामायम यथ चतत तथा िवषयपिरद वत तऽ वदाना िनसवपरमरणीतन ामायिमित -

नयाियकाः वदाना िनन िनरसमप षणतयाामायिमरमीमासकाः अाक त मत वदो न िनःउिमात उिम च अ महतो भतिनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथव वदः इािदौतः नािप वदाना िऽणवाियम य एव वदो

दवदनाधीतः सः एव मयािम इािदिभािवरोधात अत एव गकारािदवणा नामिप न िणकम सोऽय गकारःइािदिभािवरोधात तथा च वण पदवासमदायवद िवयदािदवत सिकालीनोिक लयकालीन -सितयोिग च न त म वणा नामििवनाशौअनगकारािदकनाया गौरवात अनारणदशायावणा नामनिभिारणपकाभावात निवत अकारघटानपलवत उोगकारः इािदय सोऽय गकारःइािदिभािवरोधादमाणम वणा िभक -िनगतोििनिपतपररासिवषयन

20 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

वदा पिरभाषा

तजसमःकरणमिप चरािदारा िनग घटािदिवषयदश गा घटािदिवषयाकारण पिरणमत सएव पिरणामो वििरत अनिमािदल त अःकरणन वािददशगमनम वादरासिकषा त तथा चअय घटःइािदल घटाददाकारवबिहरकऽ दश समवधानात तभयावि चतमकमविवभाजकयोरःकरणविघटािदिवषययोः एकदशनभदाजनकात अत एव मठावित घटाविाकाशोन मठाविाकाशाित तथा चअय घटःइित घटल घटाकारवघ टसयोिगतयाघटाविचत तविचतचािभतया तऽ घटान घटाश म सखाविचत तविचतच िनयमनकदशितोपािधयाविात िनयमन अह सखी इािदान म

नव विसखािदरणािप सखाश ापििरित चत न तऽ यमाणसखातीतनितपाःकरणवव त मानन तऽोपाोिभ कालीनतयातदविचतयोभदात उपाोरकदश सितएककालीनवोपाधयाभदयोजकात यिदचकदशमाऽमपधयाभदयोजकम तदाअहपव सखी इािदतावितािवारणायवत मात िवषय-िवशषण दयम

नवमिप कीयधमा धम वत मानौ यदाशािदना ायत तदा ताशशाानादावितािः तऽधमा वि-तविचतयोरकािदितचत न योयािप िवषयिवशषणात अःकरणधमािवशषऽिप िकिदयोयिमऽफलवलकः भाव एव शरणम अथा ायमतऽाधमािवशषात सखािदवत धमा दरिप ापिवा रा

न चवमिप सख वत मानतादशाया तवसखी इािदवाजान ता ािदित वाम इात दशममिस इादौ

4 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

सिकिवषय शादपरोानापगमात अत एव पव तो विमान इतयादिजञानमपि बश

परोम पव ताशऽपरोम पव ताविचतबिहिन ःसताःकरणवविचताभदात वश त अःकरणवििनग मनाभावन ववि-चत माणचत च परर भदात तथाचानभवः परवत पयािम विमनिमनोिमइित ायमत त पव तमनिमनोिम इनवसायापिः

असिकपकानिमतौ त सवाशऽिप ान परोम सरभि चनम इािदानमिपचनखडाशऽपरोम सौरभाश च परोम सौरभचिरियायोयतया योयघिटत िनलणाभावात

न चवमकऽ ान परोापरोयोरपगमतयोजा ित न ािदित वाम इात जाितोपािधपिरभाषायाःसकलमाणागोचरतयाऽामािणकात घटोऽयम इािद िह घटािदसावमानम न त त जाितिप जाितपसािसौताधकानमानानवकाशात समवायािसयािभिनिखलपािनतया च िनसमवतघिटतजाितघटादाविस एवमवोपािध िनरसनीयम

परवतो विमान इादौ च पव ताश वशचाःकरणविभदाीकारण तवदकभदनपरोापरोयोरकऽ चत वौ न कित िवरोधः तथाच तिदिययोयवत मानिवषयाविचतिभतदाकारवविान तदश म

घटादिव षय माऽिभम नन कथ घटादरःकरणाविचतभदः अहमिदपयािम इित भदानभविवरोधािदित चत उत माऽभदोनाम न तावदम िक मातसाितिरसाकाभावः तथाच घटादः ाविचतऽतया िवषयचतसवघटािदसा अिधानसाितिरयाआरोिपतसायानीकारात िवषयचत चपवकारण मातचतमवित मातचतव

paribhashapdf 5

वदा पिरभाषा

घटािधानतया मातसव घटािदसा नाितिस घटादरपरोम अनिमािदल ःकरणवािददशिनग मनाभावन वविचतमातचताकतया वािदसा मातसातो िभा इित नाितािः

नवमिप धमा धमा िदगोचरानिमािदलधमा धम योः ापिःधमा विचत मातचतािभतयाधमा िदसायाः मातसानितरकािदित चत न योयािप िवशषिवशषणात

नवमिप रपी घटः इित लघटगतपिरमाणादः ापिःपाविचत पिरमाणाविचतचकतया पाविचत मातचताभद पिरमाणाविचतािप माऽिभतयापिरमाणािदमायाः मातसाितिराभावात इित चत न तदाकारवपिहतािपमातिवशषणात पाकारविदशाया पिरमाणााकारवभावन अिताभावात

नव वावािः अनवािभया विगोचरवनीकारणतऽ ाकारवपिहतघिटतोलणाभावात इित चत न अनवािभया वव रािवषयऽिप िवषयापगमनिवषयवपिहतमातचतािभसाक तऽािप भावात एवााःकरणतमा दीना कवलसाििवषयऽिप

तदाकारवपगमन उलण तऽािप सााािः न चाःकरणतमा दीन वििवषयापगम कवलसाििवषयापगमिवरोधइित वाम न िह वि िवना साििवषयकवलसािवम िकिियानमानािदमाणापारमरणसाििवषयम अतएवाहारटीकायामाचायरहमाकाराः-करणविरीकता अत एव च ाितभािसकरजतलरजताकारािवाविः सादाियकरीकता तथाचाःकरणतमा िदष कवलसािवष वपिहतघिटतलणसााािः तदय िनग िलताथ ः -सवाकारवततयपहित-मातचतसाितिरसाकश सित योय िवषय

6 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

म तऽ सयोग- सयतादाादीना सिकाषा णाचतािभकविजनन िविनयोगः सा च वितिव धा - सशयो िनयो गव ः रणिमित एविवधविभदन एवमःकरण मनइित बििरित अहार इित िचिमित चाायत तम -मनोबदधिरहङकारशचितत करणमरम सशयो िनयो गव ः रण िवषया इम

त ििवधम सिवककिनिव ककभदात तऽ सिवककविशावगािह ानम यथाघटमह जानािम इािदानम िनिव ककससगा नवगािह ानम यथासोऽय दवदः तमिस इािदवाज ानम

नन शािमद ानम न म इियाजात इित चत न निह इियज तम िषतात िक योयवत मानिवषयकसित माणचत िवषयचतािभिमम तथाच सोऽय दवदः इित वाजानसिकिवषयतया बिहिन ःसताःकरणव-पगमनदवदविचत वविचतािभतयासोऽय दवदः इित वाजान म एव तततवमसि इािदवाजानािपतऽ मातरव िवषयतया तभयाभद सात

नन वाजान पदाथ ससगा वगािहतयाकथ िनिव ककम उत वाजानिवषयिह न पदाथ ससग तम अनिभमतससग ािपवाजानिवषयापः िक ताय िवषयम कत च सदव सोदमम आसीत इपबतत सम स आा तमिस तकतोइपसहारण िवश िण वदााना ताय मविसतम इित कथ ताया िवषय ससग मवबोधयत इदमवतततवमसि इािदवाानामखडाथ यत ससगा नवगािहयथाथ ानजनकिमित तम ससरगासङगिसमयगधीहतता या िगरािमयम

paribhashapdf 7

वदा पिरभाषा

उाखडाथ ता या ताितपिदकाथ ता ाितपिदकाथ माऽपर वाऽखडाथ म इित चतथ पादाथ ः

त पनििवधम - जीवसाि ईरसािचित तऽ जीवो नाम अःकरणावि चतम ताी त अःकरणोपिहत चतम अःकरण िवशषणोपािधाामनयोभदः िवशषण काया िय वत मान ावत कम उपािध काया नयी ावत को वत मान रपविशिषटोघटोऽनितयःइतयतरप िवशषणम करणशषकलयवचछिनन नभः ौोऽमइऽ कणशपािधः अयमवोपािधन याियकः पिरचायकइत कत चाःकरण जडतया िवषयभासकायोगनिवषयभासकचतोपािधम अय जीवसाी ानाना एक चऽावगत मऽानसानसः ईरसाी त मायोपिहत चतम तकम तपािधभतमायाया एकात इनदरो मायािभः पपईयत इािदौतौ मायािभिरित बवचन मायागत-शििवशषािभायतया मायागतसरजमोपगणािभ-ायतया वोपपिः मायानत कित िवााियन त महरम तरिवा िवतता िद यििविशत योगी मायाममयाम त िवान नमः अजामका लोिहतशका

वीः जा सजमाना सपाः अजो को जषमानोऽनशत जहाना भभोगामजोऽः

इािद ौितितष एकवचनन लाघवानगहीतन मायायाएक िनीयत

तत तपिहत चतम ईरसाी तानािदतपाधमा याया अनािदात मायावि चत च परमरः मायाया िवशषण ईर उपािध सािइतीरसाियोभदः न त धिम णोरीरतािणोः

स च परमर एकोऽिप ोपािधभतमायािनसरजमोगणभदनािवमहरािदशवाता भजत नन ईरसािणोऽनािदतदकषत बा जायय

इादौ सिपव समय परमरागकमीणममान

8 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कथमपपत उत यथा िवषयियसिकषा िदकारणवशनजीवोपाःकरण विभदा जाय तथा समान-ािणकमवशन परमरोपािधभतमायाया वििवशषाःइदमिदानी ॐम इदिमदान पालियतम इदिमदान सहत म इााकारा जाय तासा चवीना सािदाितिबितचतमिप सादीत एव साििवन ानिवम च यगत झिगत च िनिपतम तऽ िगतसामालण िचमव पव तो विमान इादाविपवाकारवपिहतचतााश काशतयाात तिषयाश पवमव त चािप नाितािपतः ममासाधारण-सामािनव चनन तािप लात यदा त मायाएव लण व तदा पवलणऽबािधत िवषयिवशषणदयम शिािदम ससारकालीनबाधिवषयाितभािसक-रजतािदिवषयकनोलणाभावात नाितािः नन िवसवािदवा ािातिसाविप त

ाितभािसकतालोरजतािदिवषयक न माणम दशारीयरजत व तिषयसवािदित चत न तासिकतया िवषयायोगात न च ान तऽ ासिः ान ासि तत एव वादःापौ अनमानादापः

नन रजतोादकाना रजतावयवादीनामभाव शौकथ तवािप रजतमत इित चत उत न िहलोकिससाममी ाितभािसकरजतोािदका िक िवलणव तथा िह काचािदिदषिषतलोचन परोवित -िसयोगािददमाकारा चाकिचाकारा च कािचदःकरण-विदित ता च वौ इदमविचत ितिबत तऽ पवरीा विन ग मनन इदमविचतववि-चत मातचत चािभ भवित तत मातचता-िभिवषयचतिना शि कािरकाऽिवा चाकिचािद-सायसशनसमोिधतरजतसारसीीचीना काचािददोष-समविहता रजतपाथा कारण रजतानाभासाकारण च पिरणमत

पिरणामो नाम उपादानसमसाककाया पिः िववत नाम उपादानिवषमसाककाया पिः ाितभािसकरजतािवापया पिरणाम इित

paribhashapdf 9

वदा पिरभाषा

चतापयािववत इित चोत अिवापिरणामप तिजतमिवािधान इदमविचत वत त अत सव ािपकाय ोपादानािवािधानािौतिनयमात

नन चतिनरजत कथिमद रजतिमितपरवित नातादाम उत - यथा ायमतआिनसखादः शरीरिननोपलः शरीरसखािधकरणतावदकात तथा चतमाऽरजत निधानतया इदमविचततदिधानन इदमोऽवदकतया रजतपरोवित ससग य उपपत त चिवषयचत तदःकरणोपिहत चतािभतयािवषयचतऽमिप रजत साियकवलसािव सखािदवदनविमित चोत

नन सािय अह रजतम इित तान इित वा यः ात अह सखी इितवत इित चत उत न िह सखादीनामःकरणाविचतिना-िवाकाय यम अह सखी इित ानम सखादीनाघटािदवचत एवाासात िक य यदाकारा-नभवािहतसारसहकतािवाकाय त तदाकारा-नभविवषयम इवानगत िनयामकम तथा चइदमाकारानभवािहतसारसिहतािवाकाय ाद घटाद-िरदमाकारानभविवषयम अहमाकारानभवािहतसकार-सहकतािवाकाय ादःकरणादरहमाकारानभविवषयम शरीरियादभयिवधानभवसारसिहतािवाकाय ा-भयिवधानभविवषयम तथाचोभयिवधानभवः - इदशरीरम अह दहः अह मनः अह ाणः इद चःअह काणः इद ौोऽम अह बिधर इित कत ाितभािसकरजत मातचतािभदमविचत-िनािवाकाय ऽिप इद रजतिमित सलीयदमाकारा-नभवािहतसारजािदमाकारानभविवषयता न त अह रजतम इहमाकारानभविवषयता इनसयम नवमिप िमारजत साात सािसितया भानसव

रजतगोचरानाभासपाया अिवावरपगमः िकमथ िमित चत उत गोचरवपिहतमातचतिभसाकाभाविवषयापरोपतया रजतापरोिसय तदपगमात

10 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

निदव रजताकारव कमककिवषय गमतवििश-ानानपगम कतो मानािसििरित चत न विय-ितिबितचतक सिमावतादाावगािहनमीकारात अत एव सािान सासिवषयतयाामायािनयमादामायोिः सादाियकानाम

नन िसा दशारीयरजतमिवाकाय मितकथ शि ततो वलयम इित चत न तसािवशषऽिप कषाित िणक कषाित ाियम इऽ यदव िनयामक तदव भाविवशषािदक ममािप याघटाास अिवव दोषन हतः शिपाास त काचादयोऽिप दोषाः तथाचागकदोषज ाितभािसकयोजकम अत एव ोपलरथादीनामागकिनिादोषजात ाितभािसकम

नन ल पवा नभतरथादः रणमाऽणव वहारोपौन रथािदसिकनम गौरवात इित चत न रथादःितमाऽापगम रथ पयािम रथ-मिाम इानभविवरोधापः अथ रथान रथयोगान पथः सजत इित रथािदसिितपादकौित-िवरोधाप तात शिवत ोपलरथादयोऽिपाितभािसका यावितभासमवित

नन रथािधानतयोपलमानदशिवशषािपतदाऽसिकतया अिनव चनीयाितभािसकदशोऽपगःतथा च रथाासः कऽ इित चत न चतय काशरथािधानात तीयमान रथाीव तीयत इितसिपन काशमान चतमवािधानम दशिवशषोऽिपिचदः ाितभािसकः रथादािवियमामिप ाितभािसकम तदा सवियाणामपरमात अह रथः इािदतीापादन पव विरसनीयम रथदयः सााायापिरणामा इितकिचत अःकरणारा तिरणामा इ

नन रथादः शचता इदान ताा-ाराभावनजागरणऽिप ोपलरथादयोऽनवतरन उत काय िवनाशो िह ििवधः किपादानन सह कि िवमानएवोपादान आो बाधः ितीय िनविः आकारणमिधानतसााारः तन िवनोपादानभतायाअिवाया अिनवः ितीय कारण िवरोिधवि-दषिनविवा तिदह साााराभावात पो मा

paribhashapdf 11

वदा पिरभाषा

बािध मसलहारण घटादिरव िवरोिधयारोदयनजनकीभतिनिािददोषनाशन वा रथािदिनवौ को िवरोधः एव च शि शविचतिनतलािवा-

काय प शििरितानन तदानन सह रजत बाधः मलािवाकाय प त मलािवाया सााारमाऽ-िनव तया रजत तऽ शिानािविमाऽम मसल-हारण घटव नन शौ रजत ितभाससमय ाितभािसकसापगम

नद रजतम इित ऽकािलकिनषधान न ात िक इदानीिमद न रजतम इित ात इदान घटःयामो न इितवत इित चत न निह तऽरजताविितयोिगताकाभावो िनषधधीिवषयः िकलौिककपारमािथ कावि- ाितभािसकरजतितयोिगताकःिधकरणधमा वितयोिगताकाभावापगमात

नन ाितभािसक रजत पारमािथ कमवगत न वा अनवगमितयोिगतावदकाविरजतःानाभावादभाव-ानपपिः अवगमऽपरोावभास तालीनिवषय-सािनयताद रजत पारमािथ कमिनव चनीयरजतदवोिमित तदविरजतस तदविाभावऽकथ वत त इित चत न पारमािथ कािधानिन रजतितभाससवन रजतिनपारमािथ कोनपगमात यऽारोमसिक तऽव ाितभािसकवरीकारात अत एव इियसिकतया जवाकसमगतलौिहिटकभानसवात न िटकऽिनव चनीयलौिहोिः नवयऽ जपाकसम िारवधानादसिक तऽलौिहतीा ाितभािसक लौिह ीिबयतािमित चत न इात

एव मारिपसामालणानगमोयथाथ लणासाव दशनीयः उ कारारण ििवधम - इियज तदज चित तऽियाज सखािदऽम मनस इियिनराकरणात इियािण प याणरसनचःौोऽगाकािन सवा िणचियािण िवषयसयाव ान जनयि तऽ याणरसनिगियािण ानिताव गरस-शपलान जनयि चःौोऽ त त एव िवषयदश

12 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

गा िवषय गीतः ौोऽािप चरािदवत पिरितयाभया िददशगमनसवात अत एवानभवोभरीशबदो मया ौतः इित वीिचतरािदायनकण शलीदशऽनशोिकनाया गौरवम भरीशबदो मया ौतः इित मकनायागौरव च ात

तदव ाात म इित वदापिरभषाया पिरदः

२ अनमानम अथानमान िनत अनिमितकरणमनमानम अनिमित

ािानन ािानजा ािानानवसायादनताभावाानिमितम

अनिमितकरण च ािानम तारोऽवारापारः न त ततीयिलपरामशऽनिमतौ करणम तानिमितहतािसातरण रिनरात न च सारजनानिमतःितापिः ितागभावज सारमाऽजवा ितयोजकतया सारससाधारणसारजतदयोजकात

न च यऽ ािरणादनिमितऽ कथ सारोहतिरितवाम ािितलऽिप तारवािनिमितहतात निह तः सारनाशकिनयमः ितधारादशनात नचानबसारादनिमापिः तोधािप सहकािरात एव च अय धमवान इित पधमताान धमोविाः इनभवािहतसारोोध च सित विमान इनिमितभ वित न त म ािरणम तविाधमवानयम इािद िविशान वाहतन कनीयम गौरवाानाभावा त ािान वििवषयकानाश एव करणम न त पव तिवषयकानाशइित पव तो विमान इित ान वश एव अनिमितम न पव ताश तदश ोपपािदतात ािाशषसाधनाौयािौतसासामानािधकरयपा सा च िभचारादशन सित सहचारदशनन गत तसहचारदशन भयोदश न सकशन वित िवशषो नादरणीयः

paribhashapdf 13

वदा पिरभाषा

सहचारदशनव योजकात तानमानमियपमकमव न त कवलािय सवािप

धम ात िनााभावितयोिगनअाभावाितयोिगसाकपकवलाियािसः नानमान ितरिकपम सााभाव साधनाभाव-िनिपतािान साधनन साानिमतावनपयोगात कथ तिह धमादावयािमिवषोऽिप ितरकाि-ानादनिमितः अथा पिमाणािदित वामः अतएवानमान नायितरिकपम ितरकािपम ितरकािान अनिमहतात

तानमान ाथ पराथ भदन ििवधम तऽ ाथ मवपराथ ायसाम ायो नामावयवसमदायः अवयव ऽय एव -िताहतदाहरणपाः उदाहरणोपनयिनगमनपा वा न त प अवयवऽयणव ािपधमतयोपदशनसवनािधकवयव-य थ ात

एवमनमान िनिपत ताद िभिनिखलपिमािसिः तथािह - िभ सव िमा िभात यदव तदवम यथा शिम न च ािसिः तसािधतात न चायोजकम शिरसपा दीनािमा िभलाघवन योजकात िमा चाौयनािभमत-याविााभावितयोिगम rsquo अिभमत rsquo-पद वतः ाौयािसाऽसववारणायrsquo यावत rsquo - पदमथा रवारणाय तम -सवषामिप भावाना ाौयन सत ितयोिगमाभाव ित मषाता इित

या अय पट एतिनााभावितयोगी पटात पटारवत - इानमान िमा माणम तम -अिशनः ाशगााभाव ितयोिगनः अिशािदतराशीव िदगषव गणािदष इित

न च घटादिम ा सन घटः इित णबाधः अिधानसयाऽ िवषयतया घटादःसािसः

न च नीप णः कथ चाआषािदािषयतितवाम नीपािप पादः िवषयात न चनीप ि चरायोयिमित िनयमः मत

14 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

णो िािसः गणाौय समवाियकारणवा िम इित तऽिभमतम न िह िनग ण णोगणाौयता नािप समवाियकारणता समवायािसः अवा ि णः तथािप नीप कालव चाषािद -ानिवषय न िवरोधः

या िऽिवध सम - पारमािथ क ावहािरकाितभािसक चित पारमािथ क स णः ावहािरकसमाकाशादः ाितभािसक स शिरजतादः तथा चघटः सन इित ावहािरकसिवषयनामायम अिन प घटाद िण िनषधो न पणिक पारमािथ कनवित न िवरोधः अिन प चिमालण पारमािथ काविितयोिगताक -माभाविवशषण िम तापपिमाानमानिमित

इित वदापिरभाषायामनमानपिरदः

३ उपमानम अथोपमान िनत तऽ सायमाकरणमपमानम

तथा िह - नगरष गोिपड पष वन गतगवयियसिकष सित भवित तीितःअय िपडो गोसशःइित तदनर च भवित िनयःअनन सशी मदीयागौः इित तऽायितरकाा गवयिनगोसायानकरणम गोिनगवयसायान फलम

न चद ण सवित गोिपड तदियासिकषा त नानमानन गवयिनगोसाय अतिात नािप

मदीया गौरतवयसशीएनिसायितयोिगात यो यतसायितयोगी स तशःयथा मऽिनसायितयोगी चऽो मऽसशः -

इनमानात तवित वाम एविवधानमानानवतारऽिपअनन सशी मदीया गौः इित तीतरनभविसात उपिमनोिम इनवसाया तापमान मानारम इित वदापिरभाषायामपमानपिरदः

४ आगमः

paribhashapdf 15

वदा पिरभाषा

अथागमो िनत य वा ताय िवषयीभतससगमानारण न बात ता माणम वाजान चआकाायोयताऽऽसयाय ान च इित चािर कारणािन

तऽ पदाथा ना पररिजासािवषययोयमाकाा िबयाौवण कारक कारकौवण िबयायाः करणौवणइितकत ताया िजासािवषयात ऽिजासोरिप वााथ बोधात rsquo योय मपाम तदवदक च िबयाकारका-िदकिमितनाितािः गौर इादौ अभदाय च समानिवभिकपद-ितपा तदवदकिमित तमा िदवाष नाािः

एताशाकाािभायणव बलाबलािधकरण सावदािमा वािजो वािजनम इऽ वदव -यागािमाितन न वािजनाकाा इािदवहारः नन तऽािप वािजन िजासाऽिवषयऽिप तोयमवदयि यागिनिपतिजासािवषयतावदकािदितचत न समानजातीयपदाथा वयबोधिवरहसहकतदय -िव तदवदकन वािजनिसमान -जातीयािमािायबोधसहकतन ताशावदकाभावात आिमाया नवम वािजनाय तदानपिात उदाहरणारिप ब लयोजक आकाािवरह एव िः

योयता ताय िवषयससगा बाधः विना िसितइादौ ताशससग बाधा योयता स जापितरानोवपामदिखदत इादाविप ताय िवषयीभतपश ाशाबाधात योयता तमा - िदवािप वााभदबाधऽिपलपाभद बाधाभावात योयता

आसिावधानन पदजपदाथपिितः मानारोपािपतपदाथ ायबोधाभावात rsquo पदजा rsquo इित अत एवाौतल तदााहारः rsquo ारम rsquo इादौ rsquo िपधिह rsquo इित अत एव rsquo इष ा rsquoइािदम rsquo िछनि rsquo इित पदााहारः अत एविवकितष सया य ज िनव पािम इित पदयोगः

पदाथ ििवधः - शो लित तऽ शिना मपदानामथष मा विः यथा rsquo घट rsquo - पदपथबोदरााकितिविश विवशष विः सा चशिः पदाथा रम िसा कारणष काया नकलशिमाऽपदाथा रात सा च तदजपदाथ ानपकाया नमया ताशशििवषय शम

16 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

त जातरव न ः ीनामानन गात कथ तिह गवािदपदािमानिमित चत जात ि -समानसिववािदित मः या गवािदपदानाौ शिः पसती न त ाता हतः जातौ त सााता हतः न च श शिानमिप कारणम गअरवात जाितशिमान सित िशिमानिवना िधीिवलाभावा अत एव ायमतऽयशिः पसतीित िसाः ायमानशििवषयमव वािमित जाितरव वाा

अथवा लणयाऽवगमः यथा नीलो घटः इऽrsquo नील rsquo - श नीलगणिविश लणा तथाजाितवाचक तििश लणा तम अनलःशाथ ः इति एव शो िनिपतः अथ rsquo ल rsquo - पदाथ िनत तऽ लणािवषयो

लः लणा च ििवधा - कवललणा लितलणाचित तऽ शसााः कवलणा यथागाया घोषः इऽ वाहसााििन तीरrsquo गा rsquo - पद कवललणा यऽ शपररा -सनाथा रतीितऽ लितलणा यथाrsquo िरफ rsquo - पद रफय श rsquo मर rsquo -पदघिटत - पररासन मधकर विः गौयिप लितलणव यथा िसहो मानवकः इऽ rsquo िसह rsquo - शवासिबौया िदसन मानवक तीितः

कारारण लणा िऽिवधा - जहणा अजहणाजहदजहणा तऽ शमनभा यऽाथा र -तीितऽ जहणा यथा िवष भ इऽ ाथिवहाय शऽगह भोजनिनविलत यऽ शाथ -मभा वाथा रतीितः तऽाजहणा यथाशो घटः इित अऽ िह rsquo श rsquo - शः ाथशगणमभा व तित ि लणया वत त यऽ िह िविशवाचकः श एकदश िवहाय एकदश वत त तऽ जहदजहणा यया सोऽयदवदः इित अऽ िह पदयवायोिव िशयोरा -नपपा पदय िवशमाऽपरम यथा वातमिस इादौ rsquo तत rsquo - पासवािदिविश rsquo rsquo - पदवानाःकरण -

paribhashapdf 17

वदा पिरभाषा

िविशनायोगात ऐिसथ प लणितसादाियकाः

वय मः - सोऽय दवदः rsquo तमिस इादौिविशवाचकपदानामकदशपरऽिप न लणाशपितिविशयोः अभदायानपपौ िवशयोःशपितयोरव अभदायािवरोधात यथाघटोऽिनः इऽ rsquo घट rsquo - पदवाकदशघट -अयोयऽिप योयघटा सहािनायः यऽ पदाथकदश िवशषणतयोपिितः तऽवातणौपितय लणपगमः यथािनो घटः इऽ rsquo घट - पदात घट शाातणानपिा ताशोपिथrsquo घट-पद घट लणा एवमव तमिसइािदवाऽिप न लणा शा ातणोपितयोःrsquo त rsquo - पदाथ योरभदाय बाधकाभावात अथागह घटः घट पम घटमानयइादौ घटगहादरिभमतायबोधायोयतयातऽािप rsquo घटा rsquo - िदपदाना िवशमाऽपर लणयवात तात तमिस इािदवाष आचाया णा लणोिरपगमवादन बोा जहदजहणोदाहरण काको दिध रताम

इाव तऽ शकाकपिरागन अशदपधातक-परारणाकाकऽिप rsquo काक rsquo - शवः लणाबीज ताया नपपिरव न त अयानपपिः

काको दिध रताम इऽ अयानपपभावात गाया घोषः इादौ ताया नपपरिप सवात लणा च न पदमाऽविः िक वाविरिप यथा

गीराया ना घोषः इऽ गीराया नाम इित पदयसमदाय तीर लणा नन वााशतयाकथ शसपा लणा उत शा यत पदसन ात तो लणा शिायथा पदाथ था वााथऽपीित न कािचदनपपिः एवमथ वादवााना शसापाणा ाश लणा

सोऽरोदीत इािदिनाथ वादवााना िनित लणा अथ वादगतपदाना ाशािदलणापगम एकन पदनलणया तपिितसव पदारवय ात एव च

18 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

िवपिताशपपदाथ ायकतया अथ वादपदसमदायपदानीयतया िविधवानकवा भवित इथ वादवाानापदकवाता तिह वाकवाता यऽ किभिभससग ितपादकयोवा योराकाावशनमहावााथ बोधकम यथा दशपण मासााग कामो यजत इािदवााना सिमधो यजितइािदवााना च पररोपिताािभावबोधकतयाएकवाता त भपादः -ाथ बोध समाानामािापया वाानामकवा पनः सह जायत इित

एव ििवधोऽिप पदाथ िनिपतः तपिितासिः सा च शाबोध हतः तथवायितरकदशनात एवमहावााथ बोधऽवारवााथ बोधो हतः तथवाया -वधारणात बमा ताय िनत तऽ ततीतीयोिरत

न ताय म अथ ानशन पषणोिरतादादथ ाया-भावसात अयमापकोऽः इित िवशषदशननताय माभावात न चरीयताय ानात तऽ शाबोध इित वाम ईरानीकत रिप तााथ -ितपिदशनात उत ततीितजननयोय ताय म गह घटः इित वा गह घटससग तीितजननयोयम न त पटससग तीितजननयोयिमित ता घटससग परम न त पटससग परिमत

नन सवमानय इािदवा यदा लवणानयन -तीतीया य तदािप अससग तीितजनन पयोयतासात लवणपरानदशायामािद -ससग ानापििरित चत न तिदतरपरतीतीया -निरतािपताय ित िवशषणात तथा चया यतीितजननपयोय सितयदतीतीया नोिरतम ता तसग -परिमत शकािदवा अोिरतवदवाादोच तीतीाया एवाभावन तदतीतीयो -िरताभावन लणसााािः नचोभयतीतीयोिरतऽािः तदमाऽ -तीतीयाऽनिरत िववितात उतीितमाऽजननयोयतायााविदका शिः

paribhashapdf 19

वदा पिरभाषा

अाक मत सव ऽ कारणतायाः शरवावदकाकोऽिप दोषः एव ताय तिितजनकप शाानजनक

िस चतथ वण क ताय शाानहतिनराकरणवाततीतीयोिरतपताताय िनराकरणपरम अथाताय िनयफलकवदािवचारवय सात किच -शााावदन न ताय ान हतिरवपरम चतथ वण कवाम ताय सशयिवपय योरशाानिवशष च ताय ान हतरव इद वामतरमतापरिमित सशय तिपय य च तरवााथ िवशषिनय ताय िनयिवनाऽनपपिराः त ताय वद मीमासापिरशोिधतायादवावधय त

लोक त करणािदना तऽ लौिककवााना मानारा -वगताथ तयाऽनवादकम वद त वााथ ापव तयानानवादकम तऽ लोक वद च काय पराणािमव िसथा नामिपामायम पऽ जातः इािदषअ िसाथऽिप पदानासामा वधारणात अत एव वदावााना िण ामायम यथ चतत तथा िवषयपिरद वत तऽ वदाना िनसवपरमरणीतन ामायिमित -

नयाियकाः वदाना िनन िनरसमप षणतयाामायिमरमीमासकाः अाक त मत वदो न िनःउिमात उिम च अ महतो भतिनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथव वदः इािदौतः नािप वदाना िऽणवाियम य एव वदो

दवदनाधीतः सः एव मयािम इािदिभािवरोधात अत एव गकारािदवणा नामिप न िणकम सोऽय गकारःइािदिभािवरोधात तथा च वण पदवासमदायवद िवयदािदवत सिकालीनोिक लयकालीन -सितयोिग च न त म वणा नामििवनाशौअनगकारािदकनाया गौरवात अनारणदशायावणा नामनिभिारणपकाभावात निवत अकारघटानपलवत उोगकारः इािदय सोऽय गकारःइािदिभािवरोधादमाणम वणा िभक -िनगतोििनिपतपररासिवषयन

20 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

Vedanta Paribhasha

सिकिवषय शादपरोानापगमात अत एव पव तो विमान इतयादिजञानमपि बश

परोम पव ताशऽपरोम पव ताविचतबिहिन ःसताःकरणवविचताभदात वश त अःकरणवििनग मनाभावन ववि-चत माणचत च परर भदात तथाचानभवः परवत पयािम विमनिमनोिमइित ायमत त पव तमनिमनोिम इनवसायापिः

असिकपकानिमतौ त सवाशऽिप ान परोम सरभि चनम इािदानमिपचनखडाशऽपरोम सौरभाश च परोम सौरभचिरियायोयतया योयघिटत िनलणाभावात

न चवमकऽ ान परोापरोयोरपगमतयोजा ित न ािदित वाम इात जाितोपािधपिरभाषायाःसकलमाणागोचरतयाऽामािणकात घटोऽयम इािद िह घटािदसावमानम न त त जाितिप जाितपसािसौताधकानमानानवकाशात समवायािसयािभिनिखलपािनतया च िनसमवतघिटतजाितघटादाविस एवमवोपािध िनरसनीयम

परवतो विमान इादौ च पव ताश वशचाःकरणविभदाीकारण तवदकभदनपरोापरोयोरकऽ चत वौ न कित िवरोधः तथाच तिदिययोयवत मानिवषयाविचतिभतदाकारवविान तदश म

घटादिव षय माऽिभम नन कथ घटादरःकरणाविचतभदः अहमिदपयािम इित भदानभविवरोधािदित चत उत माऽभदोनाम न तावदम िक मातसाितिरसाकाभावः तथाच घटादः ाविचतऽतया िवषयचतसवघटािदसा अिधानसाितिरयाआरोिपतसायानीकारात िवषयचत चपवकारण मातचतमवित मातचतव

paribhashapdf 5

वदा पिरभाषा

घटािधानतया मातसव घटािदसा नाितिस घटादरपरोम अनिमािदल ःकरणवािददशिनग मनाभावन वविचतमातचताकतया वािदसा मातसातो िभा इित नाितािः

नवमिप धमा धमा िदगोचरानिमािदलधमा धम योः ापिःधमा विचत मातचतािभतयाधमा िदसायाः मातसानितरकािदित चत न योयािप िवशषिवशषणात

नवमिप रपी घटः इित लघटगतपिरमाणादः ापिःपाविचत पिरमाणाविचतचकतया पाविचत मातचताभद पिरमाणाविचतािप माऽिभतयापिरमाणािदमायाः मातसाितिराभावात इित चत न तदाकारवपिहतािपमातिवशषणात पाकारविदशाया पिरमाणााकारवभावन अिताभावात

नव वावािः अनवािभया विगोचरवनीकारणतऽ ाकारवपिहतघिटतोलणाभावात इित चत न अनवािभया वव रािवषयऽिप िवषयापगमनिवषयवपिहतमातचतािभसाक तऽािप भावात एवााःकरणतमा दीना कवलसाििवषयऽिप

तदाकारवपगमन उलण तऽािप सााािः न चाःकरणतमा दीन वििवषयापगम कवलसाििवषयापगमिवरोधइित वाम न िह वि िवना साििवषयकवलसािवम िकिियानमानािदमाणापारमरणसाििवषयम अतएवाहारटीकायामाचायरहमाकाराः-करणविरीकता अत एव च ाितभािसकरजतलरजताकारािवाविः सादाियकरीकता तथाचाःकरणतमा िदष कवलसािवष वपिहतघिटतलणसााािः तदय िनग िलताथ ः -सवाकारवततयपहित-मातचतसाितिरसाकश सित योय िवषय

6 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

म तऽ सयोग- सयतादाादीना सिकाषा णाचतािभकविजनन िविनयोगः सा च वितिव धा - सशयो िनयो गव ः रणिमित एविवधविभदन एवमःकरण मनइित बििरित अहार इित िचिमित चाायत तम -मनोबदधिरहङकारशचितत करणमरम सशयो िनयो गव ः रण िवषया इम

त ििवधम सिवककिनिव ककभदात तऽ सिवककविशावगािह ानम यथाघटमह जानािम इािदानम िनिव ककससगा नवगािह ानम यथासोऽय दवदः तमिस इािदवाज ानम

नन शािमद ानम न म इियाजात इित चत न निह इियज तम िषतात िक योयवत मानिवषयकसित माणचत िवषयचतािभिमम तथाच सोऽय दवदः इित वाजानसिकिवषयतया बिहिन ःसताःकरणव-पगमनदवदविचत वविचतािभतयासोऽय दवदः इित वाजान म एव तततवमसि इािदवाजानािपतऽ मातरव िवषयतया तभयाभद सात

नन वाजान पदाथ ससगा वगािहतयाकथ िनिव ककम उत वाजानिवषयिह न पदाथ ससग तम अनिभमतससग ािपवाजानिवषयापः िक ताय िवषयम कत च सदव सोदमम आसीत इपबतत सम स आा तमिस तकतोइपसहारण िवश िण वदााना ताय मविसतम इित कथ ताया िवषय ससग मवबोधयत इदमवतततवमसि इािदवाानामखडाथ यत ससगा नवगािहयथाथ ानजनकिमित तम ससरगासङगिसमयगधीहतता या िगरािमयम

paribhashapdf 7

वदा पिरभाषा

उाखडाथ ता या ताितपिदकाथ ता ाितपिदकाथ माऽपर वाऽखडाथ म इित चतथ पादाथ ः

त पनििवधम - जीवसाि ईरसािचित तऽ जीवो नाम अःकरणावि चतम ताी त अःकरणोपिहत चतम अःकरण िवशषणोपािधाामनयोभदः िवशषण काया िय वत मान ावत कम उपािध काया नयी ावत को वत मान रपविशिषटोघटोऽनितयःइतयतरप िवशषणम करणशषकलयवचछिनन नभः ौोऽमइऽ कणशपािधः अयमवोपािधन याियकः पिरचायकइत कत चाःकरण जडतया िवषयभासकायोगनिवषयभासकचतोपािधम अय जीवसाी ानाना एक चऽावगत मऽानसानसः ईरसाी त मायोपिहत चतम तकम तपािधभतमायाया एकात इनदरो मायािभः पपईयत इािदौतौ मायािभिरित बवचन मायागत-शििवशषािभायतया मायागतसरजमोपगणािभ-ायतया वोपपिः मायानत कित िवााियन त महरम तरिवा िवतता िद यििविशत योगी मायाममयाम त िवान नमः अजामका लोिहतशका

वीः जा सजमाना सपाः अजो को जषमानोऽनशत जहाना भभोगामजोऽः

इािद ौितितष एकवचनन लाघवानगहीतन मायायाएक िनीयत

तत तपिहत चतम ईरसाी तानािदतपाधमा याया अनािदात मायावि चत च परमरः मायाया िवशषण ईर उपािध सािइतीरसाियोभदः न त धिम णोरीरतािणोः

स च परमर एकोऽिप ोपािधभतमायािनसरजमोगणभदनािवमहरािदशवाता भजत नन ईरसािणोऽनािदतदकषत बा जायय

इादौ सिपव समय परमरागकमीणममान

8 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कथमपपत उत यथा िवषयियसिकषा िदकारणवशनजीवोपाःकरण विभदा जाय तथा समान-ािणकमवशन परमरोपािधभतमायाया वििवशषाःइदमिदानी ॐम इदिमदान पालियतम इदिमदान सहत म इााकारा जाय तासा चवीना सािदाितिबितचतमिप सादीत एव साििवन ानिवम च यगत झिगत च िनिपतम तऽ िगतसामालण िचमव पव तो विमान इादाविपवाकारवपिहतचतााश काशतयाात तिषयाश पवमव त चािप नाितािपतः ममासाधारण-सामािनव चनन तािप लात यदा त मायाएव लण व तदा पवलणऽबािधत िवषयिवशषणदयम शिािदम ससारकालीनबाधिवषयाितभािसक-रजतािदिवषयकनोलणाभावात नाितािः नन िवसवािदवा ािातिसाविप त

ाितभािसकतालोरजतािदिवषयक न माणम दशारीयरजत व तिषयसवािदित चत न तासिकतया िवषयायोगात न च ान तऽ ासिः ान ासि तत एव वादःापौ अनमानादापः

नन रजतोादकाना रजतावयवादीनामभाव शौकथ तवािप रजतमत इित चत उत न िहलोकिससाममी ाितभािसकरजतोािदका िक िवलणव तथा िह काचािदिदषिषतलोचन परोवित -िसयोगािददमाकारा चाकिचाकारा च कािचदःकरण-विदित ता च वौ इदमविचत ितिबत तऽ पवरीा विन ग मनन इदमविचतववि-चत मातचत चािभ भवित तत मातचता-िभिवषयचतिना शि कािरकाऽिवा चाकिचािद-सायसशनसमोिधतरजतसारसीीचीना काचािददोष-समविहता रजतपाथा कारण रजतानाभासाकारण च पिरणमत

पिरणामो नाम उपादानसमसाककाया पिः िववत नाम उपादानिवषमसाककाया पिः ाितभािसकरजतािवापया पिरणाम इित

paribhashapdf 9

वदा पिरभाषा

चतापयािववत इित चोत अिवापिरणामप तिजतमिवािधान इदमविचत वत त अत सव ािपकाय ोपादानािवािधानािौतिनयमात

नन चतिनरजत कथिमद रजतिमितपरवित नातादाम उत - यथा ायमतआिनसखादः शरीरिननोपलः शरीरसखािधकरणतावदकात तथा चतमाऽरजत निधानतया इदमविचततदिधानन इदमोऽवदकतया रजतपरोवित ससग य उपपत त चिवषयचत तदःकरणोपिहत चतािभतयािवषयचतऽमिप रजत साियकवलसािव सखािदवदनविमित चोत

नन सािय अह रजतम इित तान इित वा यः ात अह सखी इितवत इित चत उत न िह सखादीनामःकरणाविचतिना-िवाकाय यम अह सखी इित ानम सखादीनाघटािदवचत एवाासात िक य यदाकारा-नभवािहतसारसहकतािवाकाय त तदाकारा-नभविवषयम इवानगत िनयामकम तथा चइदमाकारानभवािहतसारसिहतािवाकाय ाद घटाद-िरदमाकारानभविवषयम अहमाकारानभवािहतसकार-सहकतािवाकाय ादःकरणादरहमाकारानभविवषयम शरीरियादभयिवधानभवसारसिहतािवाकाय ा-भयिवधानभविवषयम तथाचोभयिवधानभवः - इदशरीरम अह दहः अह मनः अह ाणः इद चःअह काणः इद ौोऽम अह बिधर इित कत ाितभािसकरजत मातचतािभदमविचत-िनािवाकाय ऽिप इद रजतिमित सलीयदमाकारा-नभवािहतसारजािदमाकारानभविवषयता न त अह रजतम इहमाकारानभविवषयता इनसयम नवमिप िमारजत साात सािसितया भानसव

रजतगोचरानाभासपाया अिवावरपगमः िकमथ िमित चत उत गोचरवपिहतमातचतिभसाकाभाविवषयापरोपतया रजतापरोिसय तदपगमात

10 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

निदव रजताकारव कमककिवषय गमतवििश-ानानपगम कतो मानािसििरित चत न विय-ितिबितचतक सिमावतादाावगािहनमीकारात अत एव सािान सासिवषयतयाामायािनयमादामायोिः सादाियकानाम

नन िसा दशारीयरजतमिवाकाय मितकथ शि ततो वलयम इित चत न तसािवशषऽिप कषाित िणक कषाित ाियम इऽ यदव िनयामक तदव भाविवशषािदक ममािप याघटाास अिवव दोषन हतः शिपाास त काचादयोऽिप दोषाः तथाचागकदोषज ाितभािसकयोजकम अत एव ोपलरथादीनामागकिनिादोषजात ाितभािसकम

नन ल पवा नभतरथादः रणमाऽणव वहारोपौन रथािदसिकनम गौरवात इित चत न रथादःितमाऽापगम रथ पयािम रथ-मिाम इानभविवरोधापः अथ रथान रथयोगान पथः सजत इित रथािदसिितपादकौित-िवरोधाप तात शिवत ोपलरथादयोऽिपाितभािसका यावितभासमवित

नन रथािधानतयोपलमानदशिवशषािपतदाऽसिकतया अिनव चनीयाितभािसकदशोऽपगःतथा च रथाासः कऽ इित चत न चतय काशरथािधानात तीयमान रथाीव तीयत इितसिपन काशमान चतमवािधानम दशिवशषोऽिपिचदः ाितभािसकः रथादािवियमामिप ाितभािसकम तदा सवियाणामपरमात अह रथः इािदतीापादन पव विरसनीयम रथदयः सााायापिरणामा इितकिचत अःकरणारा तिरणामा इ

नन रथादः शचता इदान ताा-ाराभावनजागरणऽिप ोपलरथादयोऽनवतरन उत काय िवनाशो िह ििवधः किपादानन सह कि िवमानएवोपादान आो बाधः ितीय िनविः आकारणमिधानतसााारः तन िवनोपादानभतायाअिवाया अिनवः ितीय कारण िवरोिधवि-दषिनविवा तिदह साााराभावात पो मा

paribhashapdf 11

वदा पिरभाषा

बािध मसलहारण घटादिरव िवरोिधयारोदयनजनकीभतिनिािददोषनाशन वा रथािदिनवौ को िवरोधः एव च शि शविचतिनतलािवा-

काय प शििरितानन तदानन सह रजत बाधः मलािवाकाय प त मलािवाया सााारमाऽ-िनव तया रजत तऽ शिानािविमाऽम मसल-हारण घटव नन शौ रजत ितभाससमय ाितभािसकसापगम

नद रजतम इित ऽकािलकिनषधान न ात िक इदानीिमद न रजतम इित ात इदान घटःयामो न इितवत इित चत न निह तऽरजताविितयोिगताकाभावो िनषधधीिवषयः िकलौिककपारमािथ कावि- ाितभािसकरजतितयोिगताकःिधकरणधमा वितयोिगताकाभावापगमात

नन ाितभािसक रजत पारमािथ कमवगत न वा अनवगमितयोिगतावदकाविरजतःानाभावादभाव-ानपपिः अवगमऽपरोावभास तालीनिवषय-सािनयताद रजत पारमािथ कमिनव चनीयरजतदवोिमित तदविरजतस तदविाभावऽकथ वत त इित चत न पारमािथ कािधानिन रजतितभाससवन रजतिनपारमािथ कोनपगमात यऽारोमसिक तऽव ाितभािसकवरीकारात अत एव इियसिकतया जवाकसमगतलौिहिटकभानसवात न िटकऽिनव चनीयलौिहोिः नवयऽ जपाकसम िारवधानादसिक तऽलौिहतीा ाितभािसक लौिह ीिबयतािमित चत न इात

एव मारिपसामालणानगमोयथाथ लणासाव दशनीयः उ कारारण ििवधम - इियज तदज चित तऽियाज सखािदऽम मनस इियिनराकरणात इियािण प याणरसनचःौोऽगाकािन सवा िणचियािण िवषयसयाव ान जनयि तऽ याणरसनिगियािण ानिताव गरस-शपलान जनयि चःौोऽ त त एव िवषयदश

12 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

गा िवषय गीतः ौोऽािप चरािदवत पिरितयाभया िददशगमनसवात अत एवानभवोभरीशबदो मया ौतः इित वीिचतरािदायनकण शलीदशऽनशोिकनाया गौरवम भरीशबदो मया ौतः इित मकनायागौरव च ात

तदव ाात म इित वदापिरभषाया पिरदः

२ अनमानम अथानमान िनत अनिमितकरणमनमानम अनिमित

ािानन ािानजा ािानानवसायादनताभावाानिमितम

अनिमितकरण च ािानम तारोऽवारापारः न त ततीयिलपरामशऽनिमतौ करणम तानिमितहतािसातरण रिनरात न च सारजनानिमतःितापिः ितागभावज सारमाऽजवा ितयोजकतया सारससाधारणसारजतदयोजकात

न च यऽ ािरणादनिमितऽ कथ सारोहतिरितवाम ािितलऽिप तारवािनिमितहतात निह तः सारनाशकिनयमः ितधारादशनात नचानबसारादनिमापिः तोधािप सहकािरात एव च अय धमवान इित पधमताान धमोविाः इनभवािहतसारोोध च सित विमान इनिमितभ वित न त म ािरणम तविाधमवानयम इािद िविशान वाहतन कनीयम गौरवाानाभावा त ािान वििवषयकानाश एव करणम न त पव तिवषयकानाशइित पव तो विमान इित ान वश एव अनिमितम न पव ताश तदश ोपपािदतात ािाशषसाधनाौयािौतसासामानािधकरयपा सा च िभचारादशन सित सहचारदशनन गत तसहचारदशन भयोदश न सकशन वित िवशषो नादरणीयः

paribhashapdf 13

वदा पिरभाषा

सहचारदशनव योजकात तानमानमियपमकमव न त कवलािय सवािप

धम ात िनााभावितयोिगनअाभावाितयोिगसाकपकवलाियािसः नानमान ितरिकपम सााभाव साधनाभाव-िनिपतािान साधनन साानिमतावनपयोगात कथ तिह धमादावयािमिवषोऽिप ितरकाि-ानादनिमितः अथा पिमाणािदित वामः अतएवानमान नायितरिकपम ितरकािपम ितरकािान अनिमहतात

तानमान ाथ पराथ भदन ििवधम तऽ ाथ मवपराथ ायसाम ायो नामावयवसमदायः अवयव ऽय एव -िताहतदाहरणपाः उदाहरणोपनयिनगमनपा वा न त प अवयवऽयणव ािपधमतयोपदशनसवनािधकवयव-य थ ात

एवमनमान िनिपत ताद िभिनिखलपिमािसिः तथािह - िभ सव िमा िभात यदव तदवम यथा शिम न च ािसिः तसािधतात न चायोजकम शिरसपा दीनािमा िभलाघवन योजकात िमा चाौयनािभमत-याविााभावितयोिगम rsquo अिभमत rsquo-पद वतः ाौयािसाऽसववारणायrsquo यावत rsquo - पदमथा रवारणाय तम -सवषामिप भावाना ाौयन सत ितयोिगमाभाव ित मषाता इित

या अय पट एतिनााभावितयोगी पटात पटारवत - इानमान िमा माणम तम -अिशनः ाशगााभाव ितयोिगनः अिशािदतराशीव िदगषव गणािदष इित

न च घटादिम ा सन घटः इित णबाधः अिधानसयाऽ िवषयतया घटादःसािसः

न च नीप णः कथ चाआषािदािषयतितवाम नीपािप पादः िवषयात न चनीप ि चरायोयिमित िनयमः मत

14 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

णो िािसः गणाौय समवाियकारणवा िम इित तऽिभमतम न िह िनग ण णोगणाौयता नािप समवाियकारणता समवायािसः अवा ि णः तथािप नीप कालव चाषािद -ानिवषय न िवरोधः

या िऽिवध सम - पारमािथ क ावहािरकाितभािसक चित पारमािथ क स णः ावहािरकसमाकाशादः ाितभािसक स शिरजतादः तथा चघटः सन इित ावहािरकसिवषयनामायम अिन प घटाद िण िनषधो न पणिक पारमािथ कनवित न िवरोधः अिन प चिमालण पारमािथ काविितयोिगताक -माभाविवशषण िम तापपिमाानमानिमित

इित वदापिरभाषायामनमानपिरदः

३ उपमानम अथोपमान िनत तऽ सायमाकरणमपमानम

तथा िह - नगरष गोिपड पष वन गतगवयियसिकष सित भवित तीितःअय िपडो गोसशःइित तदनर च भवित िनयःअनन सशी मदीयागौः इित तऽायितरकाा गवयिनगोसायानकरणम गोिनगवयसायान फलम

न चद ण सवित गोिपड तदियासिकषा त नानमानन गवयिनगोसाय अतिात नािप

मदीया गौरतवयसशीएनिसायितयोिगात यो यतसायितयोगी स तशःयथा मऽिनसायितयोगी चऽो मऽसशः -

इनमानात तवित वाम एविवधानमानानवतारऽिपअनन सशी मदीया गौः इित तीतरनभविसात उपिमनोिम इनवसाया तापमान मानारम इित वदापिरभाषायामपमानपिरदः

४ आगमः

paribhashapdf 15

वदा पिरभाषा

अथागमो िनत य वा ताय िवषयीभतससगमानारण न बात ता माणम वाजान चआकाायोयताऽऽसयाय ान च इित चािर कारणािन

तऽ पदाथा ना पररिजासािवषययोयमाकाा िबयाौवण कारक कारकौवण िबयायाः करणौवणइितकत ताया िजासािवषयात ऽिजासोरिप वााथ बोधात rsquo योय मपाम तदवदक च िबयाकारका-िदकिमितनाितािः गौर इादौ अभदाय च समानिवभिकपद-ितपा तदवदकिमित तमा िदवाष नाािः

एताशाकाािभायणव बलाबलािधकरण सावदािमा वािजो वािजनम इऽ वदव -यागािमाितन न वािजनाकाा इािदवहारः नन तऽािप वािजन िजासाऽिवषयऽिप तोयमवदयि यागिनिपतिजासािवषयतावदकािदितचत न समानजातीयपदाथा वयबोधिवरहसहकतदय -िव तदवदकन वािजनिसमान -जातीयािमािायबोधसहकतन ताशावदकाभावात आिमाया नवम वािजनाय तदानपिात उदाहरणारिप ब लयोजक आकाािवरह एव िः

योयता ताय िवषयससगा बाधः विना िसितइादौ ताशससग बाधा योयता स जापितरानोवपामदिखदत इादाविप ताय िवषयीभतपश ाशाबाधात योयता तमा - िदवािप वााभदबाधऽिपलपाभद बाधाभावात योयता

आसिावधानन पदजपदाथपिितः मानारोपािपतपदाथ ायबोधाभावात rsquo पदजा rsquo इित अत एवाौतल तदााहारः rsquo ारम rsquo इादौ rsquo िपधिह rsquo इित अत एव rsquo इष ा rsquoइािदम rsquo िछनि rsquo इित पदााहारः अत एविवकितष सया य ज िनव पािम इित पदयोगः

पदाथ ििवधः - शो लित तऽ शिना मपदानामथष मा विः यथा rsquo घट rsquo - पदपथबोदरााकितिविश विवशष विः सा चशिः पदाथा रम िसा कारणष काया नकलशिमाऽपदाथा रात सा च तदजपदाथ ानपकाया नमया ताशशििवषय शम

16 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

त जातरव न ः ीनामानन गात कथ तिह गवािदपदािमानिमित चत जात ि -समानसिववािदित मः या गवािदपदानाौ शिः पसती न त ाता हतः जातौ त सााता हतः न च श शिानमिप कारणम गअरवात जाितशिमान सित िशिमानिवना िधीिवलाभावा अत एव ायमतऽयशिः पसतीित िसाः ायमानशििवषयमव वािमित जाितरव वाा

अथवा लणयाऽवगमः यथा नीलो घटः इऽrsquo नील rsquo - श नीलगणिविश लणा तथाजाितवाचक तििश लणा तम अनलःशाथ ः इति एव शो िनिपतः अथ rsquo ल rsquo - पदाथ िनत तऽ लणािवषयो

लः लणा च ििवधा - कवललणा लितलणाचित तऽ शसााः कवलणा यथागाया घोषः इऽ वाहसााििन तीरrsquo गा rsquo - पद कवललणा यऽ शपररा -सनाथा रतीितऽ लितलणा यथाrsquo िरफ rsquo - पद रफय श rsquo मर rsquo -पदघिटत - पररासन मधकर विः गौयिप लितलणव यथा िसहो मानवकः इऽ rsquo िसह rsquo - शवासिबौया िदसन मानवक तीितः

कारारण लणा िऽिवधा - जहणा अजहणाजहदजहणा तऽ शमनभा यऽाथा र -तीितऽ जहणा यथा िवष भ इऽ ाथिवहाय शऽगह भोजनिनविलत यऽ शाथ -मभा वाथा रतीितः तऽाजहणा यथाशो घटः इित अऽ िह rsquo श rsquo - शः ाथशगणमभा व तित ि लणया वत त यऽ िह िविशवाचकः श एकदश िवहाय एकदश वत त तऽ जहदजहणा यया सोऽयदवदः इित अऽ िह पदयवायोिव िशयोरा -नपपा पदय िवशमाऽपरम यथा वातमिस इादौ rsquo तत rsquo - पासवािदिविश rsquo rsquo - पदवानाःकरण -

paribhashapdf 17

वदा पिरभाषा

िविशनायोगात ऐिसथ प लणितसादाियकाः

वय मः - सोऽय दवदः rsquo तमिस इादौिविशवाचकपदानामकदशपरऽिप न लणाशपितिविशयोः अभदायानपपौ िवशयोःशपितयोरव अभदायािवरोधात यथाघटोऽिनः इऽ rsquo घट rsquo - पदवाकदशघट -अयोयऽिप योयघटा सहािनायः यऽ पदाथकदश िवशषणतयोपिितः तऽवातणौपितय लणपगमः यथािनो घटः इऽ rsquo घट - पदात घट शाातणानपिा ताशोपिथrsquo घट-पद घट लणा एवमव तमिसइािदवाऽिप न लणा शा ातणोपितयोःrsquo त rsquo - पदाथ योरभदाय बाधकाभावात अथागह घटः घट पम घटमानयइादौ घटगहादरिभमतायबोधायोयतयातऽािप rsquo घटा rsquo - िदपदाना िवशमाऽपर लणयवात तात तमिस इािदवाष आचाया णा लणोिरपगमवादन बोा जहदजहणोदाहरण काको दिध रताम

इाव तऽ शकाकपिरागन अशदपधातक-परारणाकाकऽिप rsquo काक rsquo - शवः लणाबीज ताया नपपिरव न त अयानपपिः

काको दिध रताम इऽ अयानपपभावात गाया घोषः इादौ ताया नपपरिप सवात लणा च न पदमाऽविः िक वाविरिप यथा

गीराया ना घोषः इऽ गीराया नाम इित पदयसमदाय तीर लणा नन वााशतयाकथ शसपा लणा उत शा यत पदसन ात तो लणा शिायथा पदाथ था वााथऽपीित न कािचदनपपिः एवमथ वादवााना शसापाणा ाश लणा

सोऽरोदीत इािदिनाथ वादवााना िनित लणा अथ वादगतपदाना ाशािदलणापगम एकन पदनलणया तपिितसव पदारवय ात एव च

18 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

िवपिताशपपदाथ ायकतया अथ वादपदसमदायपदानीयतया िविधवानकवा भवित इथ वादवाानापदकवाता तिह वाकवाता यऽ किभिभससग ितपादकयोवा योराकाावशनमहावााथ बोधकम यथा दशपण मासााग कामो यजत इािदवााना सिमधो यजितइािदवााना च पररोपिताािभावबोधकतयाएकवाता त भपादः -ाथ बोध समाानामािापया वाानामकवा पनः सह जायत इित

एव ििवधोऽिप पदाथ िनिपतः तपिितासिः सा च शाबोध हतः तथवायितरकदशनात एवमहावााथ बोधऽवारवााथ बोधो हतः तथवाया -वधारणात बमा ताय िनत तऽ ततीतीयोिरत

न ताय म अथ ानशन पषणोिरतादादथ ाया-भावसात अयमापकोऽः इित िवशषदशननताय माभावात न चरीयताय ानात तऽ शाबोध इित वाम ईरानीकत रिप तााथ -ितपिदशनात उत ततीितजननयोय ताय म गह घटः इित वा गह घटससग तीितजननयोयम न त पटससग तीितजननयोयिमित ता घटससग परम न त पटससग परिमत

नन सवमानय इािदवा यदा लवणानयन -तीतीया य तदािप अससग तीितजनन पयोयतासात लवणपरानदशायामािद -ससग ानापििरित चत न तिदतरपरतीतीया -निरतािपताय ित िवशषणात तथा चया यतीितजननपयोय सितयदतीतीया नोिरतम ता तसग -परिमत शकािदवा अोिरतवदवाादोच तीतीाया एवाभावन तदतीतीयो -िरताभावन लणसााािः नचोभयतीतीयोिरतऽािः तदमाऽ -तीतीयाऽनिरत िववितात उतीितमाऽजननयोयतायााविदका शिः

paribhashapdf 19

वदा पिरभाषा

अाक मत सव ऽ कारणतायाः शरवावदकाकोऽिप दोषः एव ताय तिितजनकप शाानजनक

िस चतथ वण क ताय शाानहतिनराकरणवाततीतीयोिरतपताताय िनराकरणपरम अथाताय िनयफलकवदािवचारवय सात किच -शााावदन न ताय ान हतिरवपरम चतथ वण कवाम ताय सशयिवपय योरशाानिवशष च ताय ान हतरव इद वामतरमतापरिमित सशय तिपय य च तरवााथ िवशषिनय ताय िनयिवनाऽनपपिराः त ताय वद मीमासापिरशोिधतायादवावधय त

लोक त करणािदना तऽ लौिककवााना मानारा -वगताथ तयाऽनवादकम वद त वााथ ापव तयानानवादकम तऽ लोक वद च काय पराणािमव िसथा नामिपामायम पऽ जातः इािदषअ िसाथऽिप पदानासामा वधारणात अत एव वदावााना िण ामायम यथ चतत तथा िवषयपिरद वत तऽ वदाना िनसवपरमरणीतन ामायिमित -

नयाियकाः वदाना िनन िनरसमप षणतयाामायिमरमीमासकाः अाक त मत वदो न िनःउिमात उिम च अ महतो भतिनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथव वदः इािदौतः नािप वदाना िऽणवाियम य एव वदो

दवदनाधीतः सः एव मयािम इािदिभािवरोधात अत एव गकारािदवणा नामिप न िणकम सोऽय गकारःइािदिभािवरोधात तथा च वण पदवासमदायवद िवयदािदवत सिकालीनोिक लयकालीन -सितयोिग च न त म वणा नामििवनाशौअनगकारािदकनाया गौरवात अनारणदशायावणा नामनिभिारणपकाभावात निवत अकारघटानपलवत उोगकारः इािदय सोऽय गकारःइािदिभािवरोधादमाणम वणा िभक -िनगतोििनिपतपररासिवषयन

20 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

वदा पिरभाषा

घटािधानतया मातसव घटािदसा नाितिस घटादरपरोम अनिमािदल ःकरणवािददशिनग मनाभावन वविचतमातचताकतया वािदसा मातसातो िभा इित नाितािः

नवमिप धमा धमा िदगोचरानिमािदलधमा धम योः ापिःधमा विचत मातचतािभतयाधमा िदसायाः मातसानितरकािदित चत न योयािप िवशषिवशषणात

नवमिप रपी घटः इित लघटगतपिरमाणादः ापिःपाविचत पिरमाणाविचतचकतया पाविचत मातचताभद पिरमाणाविचतािप माऽिभतयापिरमाणािदमायाः मातसाितिराभावात इित चत न तदाकारवपिहतािपमातिवशषणात पाकारविदशाया पिरमाणााकारवभावन अिताभावात

नव वावािः अनवािभया विगोचरवनीकारणतऽ ाकारवपिहतघिटतोलणाभावात इित चत न अनवािभया वव रािवषयऽिप िवषयापगमनिवषयवपिहतमातचतािभसाक तऽािप भावात एवााःकरणतमा दीना कवलसाििवषयऽिप

तदाकारवपगमन उलण तऽािप सााािः न चाःकरणतमा दीन वििवषयापगम कवलसाििवषयापगमिवरोधइित वाम न िह वि िवना साििवषयकवलसािवम िकिियानमानािदमाणापारमरणसाििवषयम अतएवाहारटीकायामाचायरहमाकाराः-करणविरीकता अत एव च ाितभािसकरजतलरजताकारािवाविः सादाियकरीकता तथाचाःकरणतमा िदष कवलसािवष वपिहतघिटतलणसााािः तदय िनग िलताथ ः -सवाकारवततयपहित-मातचतसाितिरसाकश सित योय िवषय

6 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

म तऽ सयोग- सयतादाादीना सिकाषा णाचतािभकविजनन िविनयोगः सा च वितिव धा - सशयो िनयो गव ः रणिमित एविवधविभदन एवमःकरण मनइित बििरित अहार इित िचिमित चाायत तम -मनोबदधिरहङकारशचितत करणमरम सशयो िनयो गव ः रण िवषया इम

त ििवधम सिवककिनिव ककभदात तऽ सिवककविशावगािह ानम यथाघटमह जानािम इािदानम िनिव ककससगा नवगािह ानम यथासोऽय दवदः तमिस इािदवाज ानम

नन शािमद ानम न म इियाजात इित चत न निह इियज तम िषतात िक योयवत मानिवषयकसित माणचत िवषयचतािभिमम तथाच सोऽय दवदः इित वाजानसिकिवषयतया बिहिन ःसताःकरणव-पगमनदवदविचत वविचतािभतयासोऽय दवदः इित वाजान म एव तततवमसि इािदवाजानािपतऽ मातरव िवषयतया तभयाभद सात

नन वाजान पदाथ ससगा वगािहतयाकथ िनिव ककम उत वाजानिवषयिह न पदाथ ससग तम अनिभमतससग ािपवाजानिवषयापः िक ताय िवषयम कत च सदव सोदमम आसीत इपबतत सम स आा तमिस तकतोइपसहारण िवश िण वदााना ताय मविसतम इित कथ ताया िवषय ससग मवबोधयत इदमवतततवमसि इािदवाानामखडाथ यत ससगा नवगािहयथाथ ानजनकिमित तम ससरगासङगिसमयगधीहतता या िगरािमयम

paribhashapdf 7

वदा पिरभाषा

उाखडाथ ता या ताितपिदकाथ ता ाितपिदकाथ माऽपर वाऽखडाथ म इित चतथ पादाथ ः

त पनििवधम - जीवसाि ईरसािचित तऽ जीवो नाम अःकरणावि चतम ताी त अःकरणोपिहत चतम अःकरण िवशषणोपािधाामनयोभदः िवशषण काया िय वत मान ावत कम उपािध काया नयी ावत को वत मान रपविशिषटोघटोऽनितयःइतयतरप िवशषणम करणशषकलयवचछिनन नभः ौोऽमइऽ कणशपािधः अयमवोपािधन याियकः पिरचायकइत कत चाःकरण जडतया िवषयभासकायोगनिवषयभासकचतोपािधम अय जीवसाी ानाना एक चऽावगत मऽानसानसः ईरसाी त मायोपिहत चतम तकम तपािधभतमायाया एकात इनदरो मायािभः पपईयत इािदौतौ मायािभिरित बवचन मायागत-शििवशषािभायतया मायागतसरजमोपगणािभ-ायतया वोपपिः मायानत कित िवााियन त महरम तरिवा िवतता िद यििविशत योगी मायाममयाम त िवान नमः अजामका लोिहतशका

वीः जा सजमाना सपाः अजो को जषमानोऽनशत जहाना भभोगामजोऽः

इािद ौितितष एकवचनन लाघवानगहीतन मायायाएक िनीयत

तत तपिहत चतम ईरसाी तानािदतपाधमा याया अनािदात मायावि चत च परमरः मायाया िवशषण ईर उपािध सािइतीरसाियोभदः न त धिम णोरीरतािणोः

स च परमर एकोऽिप ोपािधभतमायािनसरजमोगणभदनािवमहरािदशवाता भजत नन ईरसािणोऽनािदतदकषत बा जायय

इादौ सिपव समय परमरागकमीणममान

8 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कथमपपत उत यथा िवषयियसिकषा िदकारणवशनजीवोपाःकरण विभदा जाय तथा समान-ािणकमवशन परमरोपािधभतमायाया वििवशषाःइदमिदानी ॐम इदिमदान पालियतम इदिमदान सहत म इााकारा जाय तासा चवीना सािदाितिबितचतमिप सादीत एव साििवन ानिवम च यगत झिगत च िनिपतम तऽ िगतसामालण िचमव पव तो विमान इादाविपवाकारवपिहतचतााश काशतयाात तिषयाश पवमव त चािप नाितािपतः ममासाधारण-सामािनव चनन तािप लात यदा त मायाएव लण व तदा पवलणऽबािधत िवषयिवशषणदयम शिािदम ससारकालीनबाधिवषयाितभािसक-रजतािदिवषयकनोलणाभावात नाितािः नन िवसवािदवा ािातिसाविप त

ाितभािसकतालोरजतािदिवषयक न माणम दशारीयरजत व तिषयसवािदित चत न तासिकतया िवषयायोगात न च ान तऽ ासिः ान ासि तत एव वादःापौ अनमानादापः

नन रजतोादकाना रजतावयवादीनामभाव शौकथ तवािप रजतमत इित चत उत न िहलोकिससाममी ाितभािसकरजतोािदका िक िवलणव तथा िह काचािदिदषिषतलोचन परोवित -िसयोगािददमाकारा चाकिचाकारा च कािचदःकरण-विदित ता च वौ इदमविचत ितिबत तऽ पवरीा विन ग मनन इदमविचतववि-चत मातचत चािभ भवित तत मातचता-िभिवषयचतिना शि कािरकाऽिवा चाकिचािद-सायसशनसमोिधतरजतसारसीीचीना काचािददोष-समविहता रजतपाथा कारण रजतानाभासाकारण च पिरणमत

पिरणामो नाम उपादानसमसाककाया पिः िववत नाम उपादानिवषमसाककाया पिः ाितभािसकरजतािवापया पिरणाम इित

paribhashapdf 9

वदा पिरभाषा

चतापयािववत इित चोत अिवापिरणामप तिजतमिवािधान इदमविचत वत त अत सव ािपकाय ोपादानािवािधानािौतिनयमात

नन चतिनरजत कथिमद रजतिमितपरवित नातादाम उत - यथा ायमतआिनसखादः शरीरिननोपलः शरीरसखािधकरणतावदकात तथा चतमाऽरजत निधानतया इदमविचततदिधानन इदमोऽवदकतया रजतपरोवित ससग य उपपत त चिवषयचत तदःकरणोपिहत चतािभतयािवषयचतऽमिप रजत साियकवलसािव सखािदवदनविमित चोत

नन सािय अह रजतम इित तान इित वा यः ात अह सखी इितवत इित चत उत न िह सखादीनामःकरणाविचतिना-िवाकाय यम अह सखी इित ानम सखादीनाघटािदवचत एवाासात िक य यदाकारा-नभवािहतसारसहकतािवाकाय त तदाकारा-नभविवषयम इवानगत िनयामकम तथा चइदमाकारानभवािहतसारसिहतािवाकाय ाद घटाद-िरदमाकारानभविवषयम अहमाकारानभवािहतसकार-सहकतािवाकाय ादःकरणादरहमाकारानभविवषयम शरीरियादभयिवधानभवसारसिहतािवाकाय ा-भयिवधानभविवषयम तथाचोभयिवधानभवः - इदशरीरम अह दहः अह मनः अह ाणः इद चःअह काणः इद ौोऽम अह बिधर इित कत ाितभािसकरजत मातचतािभदमविचत-िनािवाकाय ऽिप इद रजतिमित सलीयदमाकारा-नभवािहतसारजािदमाकारानभविवषयता न त अह रजतम इहमाकारानभविवषयता इनसयम नवमिप िमारजत साात सािसितया भानसव

रजतगोचरानाभासपाया अिवावरपगमः िकमथ िमित चत उत गोचरवपिहतमातचतिभसाकाभाविवषयापरोपतया रजतापरोिसय तदपगमात

10 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

निदव रजताकारव कमककिवषय गमतवििश-ानानपगम कतो मानािसििरित चत न विय-ितिबितचतक सिमावतादाावगािहनमीकारात अत एव सािान सासिवषयतयाामायािनयमादामायोिः सादाियकानाम

नन िसा दशारीयरजतमिवाकाय मितकथ शि ततो वलयम इित चत न तसािवशषऽिप कषाित िणक कषाित ाियम इऽ यदव िनयामक तदव भाविवशषािदक ममािप याघटाास अिवव दोषन हतः शिपाास त काचादयोऽिप दोषाः तथाचागकदोषज ाितभािसकयोजकम अत एव ोपलरथादीनामागकिनिादोषजात ाितभािसकम

नन ल पवा नभतरथादः रणमाऽणव वहारोपौन रथािदसिकनम गौरवात इित चत न रथादःितमाऽापगम रथ पयािम रथ-मिाम इानभविवरोधापः अथ रथान रथयोगान पथः सजत इित रथािदसिितपादकौित-िवरोधाप तात शिवत ोपलरथादयोऽिपाितभािसका यावितभासमवित

नन रथािधानतयोपलमानदशिवशषािपतदाऽसिकतया अिनव चनीयाितभािसकदशोऽपगःतथा च रथाासः कऽ इित चत न चतय काशरथािधानात तीयमान रथाीव तीयत इितसिपन काशमान चतमवािधानम दशिवशषोऽिपिचदः ाितभािसकः रथादािवियमामिप ाितभािसकम तदा सवियाणामपरमात अह रथः इािदतीापादन पव विरसनीयम रथदयः सााायापिरणामा इितकिचत अःकरणारा तिरणामा इ

नन रथादः शचता इदान ताा-ाराभावनजागरणऽिप ोपलरथादयोऽनवतरन उत काय िवनाशो िह ििवधः किपादानन सह कि िवमानएवोपादान आो बाधः ितीय िनविः आकारणमिधानतसााारः तन िवनोपादानभतायाअिवाया अिनवः ितीय कारण िवरोिधवि-दषिनविवा तिदह साााराभावात पो मा

paribhashapdf 11

वदा पिरभाषा

बािध मसलहारण घटादिरव िवरोिधयारोदयनजनकीभतिनिािददोषनाशन वा रथािदिनवौ को िवरोधः एव च शि शविचतिनतलािवा-

काय प शििरितानन तदानन सह रजत बाधः मलािवाकाय प त मलािवाया सााारमाऽ-िनव तया रजत तऽ शिानािविमाऽम मसल-हारण घटव नन शौ रजत ितभाससमय ाितभािसकसापगम

नद रजतम इित ऽकािलकिनषधान न ात िक इदानीिमद न रजतम इित ात इदान घटःयामो न इितवत इित चत न निह तऽरजताविितयोिगताकाभावो िनषधधीिवषयः िकलौिककपारमािथ कावि- ाितभािसकरजतितयोिगताकःिधकरणधमा वितयोिगताकाभावापगमात

नन ाितभािसक रजत पारमािथ कमवगत न वा अनवगमितयोिगतावदकाविरजतःानाभावादभाव-ानपपिः अवगमऽपरोावभास तालीनिवषय-सािनयताद रजत पारमािथ कमिनव चनीयरजतदवोिमित तदविरजतस तदविाभावऽकथ वत त इित चत न पारमािथ कािधानिन रजतितभाससवन रजतिनपारमािथ कोनपगमात यऽारोमसिक तऽव ाितभािसकवरीकारात अत एव इियसिकतया जवाकसमगतलौिहिटकभानसवात न िटकऽिनव चनीयलौिहोिः नवयऽ जपाकसम िारवधानादसिक तऽलौिहतीा ाितभािसक लौिह ीिबयतािमित चत न इात

एव मारिपसामालणानगमोयथाथ लणासाव दशनीयः उ कारारण ििवधम - इियज तदज चित तऽियाज सखािदऽम मनस इियिनराकरणात इियािण प याणरसनचःौोऽगाकािन सवा िणचियािण िवषयसयाव ान जनयि तऽ याणरसनिगियािण ानिताव गरस-शपलान जनयि चःौोऽ त त एव िवषयदश

12 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

गा िवषय गीतः ौोऽािप चरािदवत पिरितयाभया िददशगमनसवात अत एवानभवोभरीशबदो मया ौतः इित वीिचतरािदायनकण शलीदशऽनशोिकनाया गौरवम भरीशबदो मया ौतः इित मकनायागौरव च ात

तदव ाात म इित वदापिरभषाया पिरदः

२ अनमानम अथानमान िनत अनिमितकरणमनमानम अनिमित

ािानन ािानजा ािानानवसायादनताभावाानिमितम

अनिमितकरण च ािानम तारोऽवारापारः न त ततीयिलपरामशऽनिमतौ करणम तानिमितहतािसातरण रिनरात न च सारजनानिमतःितापिः ितागभावज सारमाऽजवा ितयोजकतया सारससाधारणसारजतदयोजकात

न च यऽ ािरणादनिमितऽ कथ सारोहतिरितवाम ािितलऽिप तारवािनिमितहतात निह तः सारनाशकिनयमः ितधारादशनात नचानबसारादनिमापिः तोधािप सहकािरात एव च अय धमवान इित पधमताान धमोविाः इनभवािहतसारोोध च सित विमान इनिमितभ वित न त म ािरणम तविाधमवानयम इािद िविशान वाहतन कनीयम गौरवाानाभावा त ािान वििवषयकानाश एव करणम न त पव तिवषयकानाशइित पव तो विमान इित ान वश एव अनिमितम न पव ताश तदश ोपपािदतात ािाशषसाधनाौयािौतसासामानािधकरयपा सा च िभचारादशन सित सहचारदशनन गत तसहचारदशन भयोदश न सकशन वित िवशषो नादरणीयः

paribhashapdf 13

वदा पिरभाषा

सहचारदशनव योजकात तानमानमियपमकमव न त कवलािय सवािप

धम ात िनााभावितयोिगनअाभावाितयोिगसाकपकवलाियािसः नानमान ितरिकपम सााभाव साधनाभाव-िनिपतािान साधनन साानिमतावनपयोगात कथ तिह धमादावयािमिवषोऽिप ितरकाि-ानादनिमितः अथा पिमाणािदित वामः अतएवानमान नायितरिकपम ितरकािपम ितरकािान अनिमहतात

तानमान ाथ पराथ भदन ििवधम तऽ ाथ मवपराथ ायसाम ायो नामावयवसमदायः अवयव ऽय एव -िताहतदाहरणपाः उदाहरणोपनयिनगमनपा वा न त प अवयवऽयणव ािपधमतयोपदशनसवनािधकवयव-य थ ात

एवमनमान िनिपत ताद िभिनिखलपिमािसिः तथािह - िभ सव िमा िभात यदव तदवम यथा शिम न च ािसिः तसािधतात न चायोजकम शिरसपा दीनािमा िभलाघवन योजकात िमा चाौयनािभमत-याविााभावितयोिगम rsquo अिभमत rsquo-पद वतः ाौयािसाऽसववारणायrsquo यावत rsquo - पदमथा रवारणाय तम -सवषामिप भावाना ाौयन सत ितयोिगमाभाव ित मषाता इित

या अय पट एतिनााभावितयोगी पटात पटारवत - इानमान िमा माणम तम -अिशनः ाशगााभाव ितयोिगनः अिशािदतराशीव िदगषव गणािदष इित

न च घटादिम ा सन घटः इित णबाधः अिधानसयाऽ िवषयतया घटादःसािसः

न च नीप णः कथ चाआषािदािषयतितवाम नीपािप पादः िवषयात न चनीप ि चरायोयिमित िनयमः मत

14 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

णो िािसः गणाौय समवाियकारणवा िम इित तऽिभमतम न िह िनग ण णोगणाौयता नािप समवाियकारणता समवायािसः अवा ि णः तथािप नीप कालव चाषािद -ानिवषय न िवरोधः

या िऽिवध सम - पारमािथ क ावहािरकाितभािसक चित पारमािथ क स णः ावहािरकसमाकाशादः ाितभािसक स शिरजतादः तथा चघटः सन इित ावहािरकसिवषयनामायम अिन प घटाद िण िनषधो न पणिक पारमािथ कनवित न िवरोधः अिन प चिमालण पारमािथ काविितयोिगताक -माभाविवशषण िम तापपिमाानमानिमित

इित वदापिरभाषायामनमानपिरदः

३ उपमानम अथोपमान िनत तऽ सायमाकरणमपमानम

तथा िह - नगरष गोिपड पष वन गतगवयियसिकष सित भवित तीितःअय िपडो गोसशःइित तदनर च भवित िनयःअनन सशी मदीयागौः इित तऽायितरकाा गवयिनगोसायानकरणम गोिनगवयसायान फलम

न चद ण सवित गोिपड तदियासिकषा त नानमानन गवयिनगोसाय अतिात नािप

मदीया गौरतवयसशीएनिसायितयोिगात यो यतसायितयोगी स तशःयथा मऽिनसायितयोगी चऽो मऽसशः -

इनमानात तवित वाम एविवधानमानानवतारऽिपअनन सशी मदीया गौः इित तीतरनभविसात उपिमनोिम इनवसाया तापमान मानारम इित वदापिरभाषायामपमानपिरदः

४ आगमः

paribhashapdf 15

वदा पिरभाषा

अथागमो िनत य वा ताय िवषयीभतससगमानारण न बात ता माणम वाजान चआकाायोयताऽऽसयाय ान च इित चािर कारणािन

तऽ पदाथा ना पररिजासािवषययोयमाकाा िबयाौवण कारक कारकौवण िबयायाः करणौवणइितकत ताया िजासािवषयात ऽिजासोरिप वााथ बोधात rsquo योय मपाम तदवदक च िबयाकारका-िदकिमितनाितािः गौर इादौ अभदाय च समानिवभिकपद-ितपा तदवदकिमित तमा िदवाष नाािः

एताशाकाािभायणव बलाबलािधकरण सावदािमा वािजो वािजनम इऽ वदव -यागािमाितन न वािजनाकाा इािदवहारः नन तऽािप वािजन िजासाऽिवषयऽिप तोयमवदयि यागिनिपतिजासािवषयतावदकािदितचत न समानजातीयपदाथा वयबोधिवरहसहकतदय -िव तदवदकन वािजनिसमान -जातीयािमािायबोधसहकतन ताशावदकाभावात आिमाया नवम वािजनाय तदानपिात उदाहरणारिप ब लयोजक आकाािवरह एव िः

योयता ताय िवषयससगा बाधः विना िसितइादौ ताशससग बाधा योयता स जापितरानोवपामदिखदत इादाविप ताय िवषयीभतपश ाशाबाधात योयता तमा - िदवािप वााभदबाधऽिपलपाभद बाधाभावात योयता

आसिावधानन पदजपदाथपिितः मानारोपािपतपदाथ ायबोधाभावात rsquo पदजा rsquo इित अत एवाौतल तदााहारः rsquo ारम rsquo इादौ rsquo िपधिह rsquo इित अत एव rsquo इष ा rsquoइािदम rsquo िछनि rsquo इित पदााहारः अत एविवकितष सया य ज िनव पािम इित पदयोगः

पदाथ ििवधः - शो लित तऽ शिना मपदानामथष मा विः यथा rsquo घट rsquo - पदपथबोदरााकितिविश विवशष विः सा चशिः पदाथा रम िसा कारणष काया नकलशिमाऽपदाथा रात सा च तदजपदाथ ानपकाया नमया ताशशििवषय शम

16 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

त जातरव न ः ीनामानन गात कथ तिह गवािदपदािमानिमित चत जात ि -समानसिववािदित मः या गवािदपदानाौ शिः पसती न त ाता हतः जातौ त सााता हतः न च श शिानमिप कारणम गअरवात जाितशिमान सित िशिमानिवना िधीिवलाभावा अत एव ायमतऽयशिः पसतीित िसाः ायमानशििवषयमव वािमित जाितरव वाा

अथवा लणयाऽवगमः यथा नीलो घटः इऽrsquo नील rsquo - श नीलगणिविश लणा तथाजाितवाचक तििश लणा तम अनलःशाथ ः इति एव शो िनिपतः अथ rsquo ल rsquo - पदाथ िनत तऽ लणािवषयो

लः लणा च ििवधा - कवललणा लितलणाचित तऽ शसााः कवलणा यथागाया घोषः इऽ वाहसााििन तीरrsquo गा rsquo - पद कवललणा यऽ शपररा -सनाथा रतीितऽ लितलणा यथाrsquo िरफ rsquo - पद रफय श rsquo मर rsquo -पदघिटत - पररासन मधकर विः गौयिप लितलणव यथा िसहो मानवकः इऽ rsquo िसह rsquo - शवासिबौया िदसन मानवक तीितः

कारारण लणा िऽिवधा - जहणा अजहणाजहदजहणा तऽ शमनभा यऽाथा र -तीितऽ जहणा यथा िवष भ इऽ ाथिवहाय शऽगह भोजनिनविलत यऽ शाथ -मभा वाथा रतीितः तऽाजहणा यथाशो घटः इित अऽ िह rsquo श rsquo - शः ाथशगणमभा व तित ि लणया वत त यऽ िह िविशवाचकः श एकदश िवहाय एकदश वत त तऽ जहदजहणा यया सोऽयदवदः इित अऽ िह पदयवायोिव िशयोरा -नपपा पदय िवशमाऽपरम यथा वातमिस इादौ rsquo तत rsquo - पासवािदिविश rsquo rsquo - पदवानाःकरण -

paribhashapdf 17

वदा पिरभाषा

िविशनायोगात ऐिसथ प लणितसादाियकाः

वय मः - सोऽय दवदः rsquo तमिस इादौिविशवाचकपदानामकदशपरऽिप न लणाशपितिविशयोः अभदायानपपौ िवशयोःशपितयोरव अभदायािवरोधात यथाघटोऽिनः इऽ rsquo घट rsquo - पदवाकदशघट -अयोयऽिप योयघटा सहािनायः यऽ पदाथकदश िवशषणतयोपिितः तऽवातणौपितय लणपगमः यथािनो घटः इऽ rsquo घट - पदात घट शाातणानपिा ताशोपिथrsquo घट-पद घट लणा एवमव तमिसइािदवाऽिप न लणा शा ातणोपितयोःrsquo त rsquo - पदाथ योरभदाय बाधकाभावात अथागह घटः घट पम घटमानयइादौ घटगहादरिभमतायबोधायोयतयातऽािप rsquo घटा rsquo - िदपदाना िवशमाऽपर लणयवात तात तमिस इािदवाष आचाया णा लणोिरपगमवादन बोा जहदजहणोदाहरण काको दिध रताम

इाव तऽ शकाकपिरागन अशदपधातक-परारणाकाकऽिप rsquo काक rsquo - शवः लणाबीज ताया नपपिरव न त अयानपपिः

काको दिध रताम इऽ अयानपपभावात गाया घोषः इादौ ताया नपपरिप सवात लणा च न पदमाऽविः िक वाविरिप यथा

गीराया ना घोषः इऽ गीराया नाम इित पदयसमदाय तीर लणा नन वााशतयाकथ शसपा लणा उत शा यत पदसन ात तो लणा शिायथा पदाथ था वााथऽपीित न कािचदनपपिः एवमथ वादवााना शसापाणा ाश लणा

सोऽरोदीत इािदिनाथ वादवााना िनित लणा अथ वादगतपदाना ाशािदलणापगम एकन पदनलणया तपिितसव पदारवय ात एव च

18 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

िवपिताशपपदाथ ायकतया अथ वादपदसमदायपदानीयतया िविधवानकवा भवित इथ वादवाानापदकवाता तिह वाकवाता यऽ किभिभससग ितपादकयोवा योराकाावशनमहावााथ बोधकम यथा दशपण मासााग कामो यजत इािदवााना सिमधो यजितइािदवााना च पररोपिताािभावबोधकतयाएकवाता त भपादः -ाथ बोध समाानामािापया वाानामकवा पनः सह जायत इित

एव ििवधोऽिप पदाथ िनिपतः तपिितासिः सा च शाबोध हतः तथवायितरकदशनात एवमहावााथ बोधऽवारवााथ बोधो हतः तथवाया -वधारणात बमा ताय िनत तऽ ततीतीयोिरत

न ताय म अथ ानशन पषणोिरतादादथ ाया-भावसात अयमापकोऽः इित िवशषदशननताय माभावात न चरीयताय ानात तऽ शाबोध इित वाम ईरानीकत रिप तााथ -ितपिदशनात उत ततीितजननयोय ताय म गह घटः इित वा गह घटससग तीितजननयोयम न त पटससग तीितजननयोयिमित ता घटससग परम न त पटससग परिमत

नन सवमानय इािदवा यदा लवणानयन -तीतीया य तदािप अससग तीितजनन पयोयतासात लवणपरानदशायामािद -ससग ानापििरित चत न तिदतरपरतीतीया -निरतािपताय ित िवशषणात तथा चया यतीितजननपयोय सितयदतीतीया नोिरतम ता तसग -परिमत शकािदवा अोिरतवदवाादोच तीतीाया एवाभावन तदतीतीयो -िरताभावन लणसााािः नचोभयतीतीयोिरतऽािः तदमाऽ -तीतीयाऽनिरत िववितात उतीितमाऽजननयोयतायााविदका शिः

paribhashapdf 19

वदा पिरभाषा

अाक मत सव ऽ कारणतायाः शरवावदकाकोऽिप दोषः एव ताय तिितजनकप शाानजनक

िस चतथ वण क ताय शाानहतिनराकरणवाततीतीयोिरतपताताय िनराकरणपरम अथाताय िनयफलकवदािवचारवय सात किच -शााावदन न ताय ान हतिरवपरम चतथ वण कवाम ताय सशयिवपय योरशाानिवशष च ताय ान हतरव इद वामतरमतापरिमित सशय तिपय य च तरवााथ िवशषिनय ताय िनयिवनाऽनपपिराः त ताय वद मीमासापिरशोिधतायादवावधय त

लोक त करणािदना तऽ लौिककवााना मानारा -वगताथ तयाऽनवादकम वद त वााथ ापव तयानानवादकम तऽ लोक वद च काय पराणािमव िसथा नामिपामायम पऽ जातः इािदषअ िसाथऽिप पदानासामा वधारणात अत एव वदावााना िण ामायम यथ चतत तथा िवषयपिरद वत तऽ वदाना िनसवपरमरणीतन ामायिमित -

नयाियकाः वदाना िनन िनरसमप षणतयाामायिमरमीमासकाः अाक त मत वदो न िनःउिमात उिम च अ महतो भतिनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथव वदः इािदौतः नािप वदाना िऽणवाियम य एव वदो

दवदनाधीतः सः एव मयािम इािदिभािवरोधात अत एव गकारािदवणा नामिप न िणकम सोऽय गकारःइािदिभािवरोधात तथा च वण पदवासमदायवद िवयदािदवत सिकालीनोिक लयकालीन -सितयोिग च न त म वणा नामििवनाशौअनगकारािदकनाया गौरवात अनारणदशायावणा नामनिभिारणपकाभावात निवत अकारघटानपलवत उोगकारः इािदय सोऽय गकारःइािदिभािवरोधादमाणम वणा िभक -िनगतोििनिपतपररासिवषयन

20 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

Vedanta Paribhasha

म तऽ सयोग- सयतादाादीना सिकाषा णाचतािभकविजनन िविनयोगः सा च वितिव धा - सशयो िनयो गव ः रणिमित एविवधविभदन एवमःकरण मनइित बििरित अहार इित िचिमित चाायत तम -मनोबदधिरहङकारशचितत करणमरम सशयो िनयो गव ः रण िवषया इम

त ििवधम सिवककिनिव ककभदात तऽ सिवककविशावगािह ानम यथाघटमह जानािम इािदानम िनिव ककससगा नवगािह ानम यथासोऽय दवदः तमिस इािदवाज ानम

नन शािमद ानम न म इियाजात इित चत न निह इियज तम िषतात िक योयवत मानिवषयकसित माणचत िवषयचतािभिमम तथाच सोऽय दवदः इित वाजानसिकिवषयतया बिहिन ःसताःकरणव-पगमनदवदविचत वविचतािभतयासोऽय दवदः इित वाजान म एव तततवमसि इािदवाजानािपतऽ मातरव िवषयतया तभयाभद सात

नन वाजान पदाथ ससगा वगािहतयाकथ िनिव ककम उत वाजानिवषयिह न पदाथ ससग तम अनिभमतससग ािपवाजानिवषयापः िक ताय िवषयम कत च सदव सोदमम आसीत इपबतत सम स आा तमिस तकतोइपसहारण िवश िण वदााना ताय मविसतम इित कथ ताया िवषय ससग मवबोधयत इदमवतततवमसि इािदवाानामखडाथ यत ससगा नवगािहयथाथ ानजनकिमित तम ससरगासङगिसमयगधीहतता या िगरािमयम

paribhashapdf 7

वदा पिरभाषा

उाखडाथ ता या ताितपिदकाथ ता ाितपिदकाथ माऽपर वाऽखडाथ म इित चतथ पादाथ ः

त पनििवधम - जीवसाि ईरसािचित तऽ जीवो नाम अःकरणावि चतम ताी त अःकरणोपिहत चतम अःकरण िवशषणोपािधाामनयोभदः िवशषण काया िय वत मान ावत कम उपािध काया नयी ावत को वत मान रपविशिषटोघटोऽनितयःइतयतरप िवशषणम करणशषकलयवचछिनन नभः ौोऽमइऽ कणशपािधः अयमवोपािधन याियकः पिरचायकइत कत चाःकरण जडतया िवषयभासकायोगनिवषयभासकचतोपािधम अय जीवसाी ानाना एक चऽावगत मऽानसानसः ईरसाी त मायोपिहत चतम तकम तपािधभतमायाया एकात इनदरो मायािभः पपईयत इािदौतौ मायािभिरित बवचन मायागत-शििवशषािभायतया मायागतसरजमोपगणािभ-ायतया वोपपिः मायानत कित िवााियन त महरम तरिवा िवतता िद यििविशत योगी मायाममयाम त िवान नमः अजामका लोिहतशका

वीः जा सजमाना सपाः अजो को जषमानोऽनशत जहाना भभोगामजोऽः

इािद ौितितष एकवचनन लाघवानगहीतन मायायाएक िनीयत

तत तपिहत चतम ईरसाी तानािदतपाधमा याया अनािदात मायावि चत च परमरः मायाया िवशषण ईर उपािध सािइतीरसाियोभदः न त धिम णोरीरतािणोः

स च परमर एकोऽिप ोपािधभतमायािनसरजमोगणभदनािवमहरािदशवाता भजत नन ईरसािणोऽनािदतदकषत बा जायय

इादौ सिपव समय परमरागकमीणममान

8 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कथमपपत उत यथा िवषयियसिकषा िदकारणवशनजीवोपाःकरण विभदा जाय तथा समान-ािणकमवशन परमरोपािधभतमायाया वििवशषाःइदमिदानी ॐम इदिमदान पालियतम इदिमदान सहत म इााकारा जाय तासा चवीना सािदाितिबितचतमिप सादीत एव साििवन ानिवम च यगत झिगत च िनिपतम तऽ िगतसामालण िचमव पव तो विमान इादाविपवाकारवपिहतचतााश काशतयाात तिषयाश पवमव त चािप नाितािपतः ममासाधारण-सामािनव चनन तािप लात यदा त मायाएव लण व तदा पवलणऽबािधत िवषयिवशषणदयम शिािदम ससारकालीनबाधिवषयाितभािसक-रजतािदिवषयकनोलणाभावात नाितािः नन िवसवािदवा ािातिसाविप त

ाितभािसकतालोरजतािदिवषयक न माणम दशारीयरजत व तिषयसवािदित चत न तासिकतया िवषयायोगात न च ान तऽ ासिः ान ासि तत एव वादःापौ अनमानादापः

नन रजतोादकाना रजतावयवादीनामभाव शौकथ तवािप रजतमत इित चत उत न िहलोकिससाममी ाितभािसकरजतोािदका िक िवलणव तथा िह काचािदिदषिषतलोचन परोवित -िसयोगािददमाकारा चाकिचाकारा च कािचदःकरण-विदित ता च वौ इदमविचत ितिबत तऽ पवरीा विन ग मनन इदमविचतववि-चत मातचत चािभ भवित तत मातचता-िभिवषयचतिना शि कािरकाऽिवा चाकिचािद-सायसशनसमोिधतरजतसारसीीचीना काचािददोष-समविहता रजतपाथा कारण रजतानाभासाकारण च पिरणमत

पिरणामो नाम उपादानसमसाककाया पिः िववत नाम उपादानिवषमसाककाया पिः ाितभािसकरजतािवापया पिरणाम इित

paribhashapdf 9

वदा पिरभाषा

चतापयािववत इित चोत अिवापिरणामप तिजतमिवािधान इदमविचत वत त अत सव ािपकाय ोपादानािवािधानािौतिनयमात

नन चतिनरजत कथिमद रजतिमितपरवित नातादाम उत - यथा ायमतआिनसखादः शरीरिननोपलः शरीरसखािधकरणतावदकात तथा चतमाऽरजत निधानतया इदमविचततदिधानन इदमोऽवदकतया रजतपरोवित ससग य उपपत त चिवषयचत तदःकरणोपिहत चतािभतयािवषयचतऽमिप रजत साियकवलसािव सखािदवदनविमित चोत

नन सािय अह रजतम इित तान इित वा यः ात अह सखी इितवत इित चत उत न िह सखादीनामःकरणाविचतिना-िवाकाय यम अह सखी इित ानम सखादीनाघटािदवचत एवाासात िक य यदाकारा-नभवािहतसारसहकतािवाकाय त तदाकारा-नभविवषयम इवानगत िनयामकम तथा चइदमाकारानभवािहतसारसिहतािवाकाय ाद घटाद-िरदमाकारानभविवषयम अहमाकारानभवािहतसकार-सहकतािवाकाय ादःकरणादरहमाकारानभविवषयम शरीरियादभयिवधानभवसारसिहतािवाकाय ा-भयिवधानभविवषयम तथाचोभयिवधानभवः - इदशरीरम अह दहः अह मनः अह ाणः इद चःअह काणः इद ौोऽम अह बिधर इित कत ाितभािसकरजत मातचतािभदमविचत-िनािवाकाय ऽिप इद रजतिमित सलीयदमाकारा-नभवािहतसारजािदमाकारानभविवषयता न त अह रजतम इहमाकारानभविवषयता इनसयम नवमिप िमारजत साात सािसितया भानसव

रजतगोचरानाभासपाया अिवावरपगमः िकमथ िमित चत उत गोचरवपिहतमातचतिभसाकाभाविवषयापरोपतया रजतापरोिसय तदपगमात

10 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

निदव रजताकारव कमककिवषय गमतवििश-ानानपगम कतो मानािसििरित चत न विय-ितिबितचतक सिमावतादाावगािहनमीकारात अत एव सािान सासिवषयतयाामायािनयमादामायोिः सादाियकानाम

नन िसा दशारीयरजतमिवाकाय मितकथ शि ततो वलयम इित चत न तसािवशषऽिप कषाित िणक कषाित ाियम इऽ यदव िनयामक तदव भाविवशषािदक ममािप याघटाास अिवव दोषन हतः शिपाास त काचादयोऽिप दोषाः तथाचागकदोषज ाितभािसकयोजकम अत एव ोपलरथादीनामागकिनिादोषजात ाितभािसकम

नन ल पवा नभतरथादः रणमाऽणव वहारोपौन रथािदसिकनम गौरवात इित चत न रथादःितमाऽापगम रथ पयािम रथ-मिाम इानभविवरोधापः अथ रथान रथयोगान पथः सजत इित रथािदसिितपादकौित-िवरोधाप तात शिवत ोपलरथादयोऽिपाितभािसका यावितभासमवित

नन रथािधानतयोपलमानदशिवशषािपतदाऽसिकतया अिनव चनीयाितभािसकदशोऽपगःतथा च रथाासः कऽ इित चत न चतय काशरथािधानात तीयमान रथाीव तीयत इितसिपन काशमान चतमवािधानम दशिवशषोऽिपिचदः ाितभािसकः रथादािवियमामिप ाितभािसकम तदा सवियाणामपरमात अह रथः इािदतीापादन पव विरसनीयम रथदयः सााायापिरणामा इितकिचत अःकरणारा तिरणामा इ

नन रथादः शचता इदान ताा-ाराभावनजागरणऽिप ोपलरथादयोऽनवतरन उत काय िवनाशो िह ििवधः किपादानन सह कि िवमानएवोपादान आो बाधः ितीय िनविः आकारणमिधानतसााारः तन िवनोपादानभतायाअिवाया अिनवः ितीय कारण िवरोिधवि-दषिनविवा तिदह साााराभावात पो मा

paribhashapdf 11

वदा पिरभाषा

बािध मसलहारण घटादिरव िवरोिधयारोदयनजनकीभतिनिािददोषनाशन वा रथािदिनवौ को िवरोधः एव च शि शविचतिनतलािवा-

काय प शििरितानन तदानन सह रजत बाधः मलािवाकाय प त मलािवाया सााारमाऽ-िनव तया रजत तऽ शिानािविमाऽम मसल-हारण घटव नन शौ रजत ितभाससमय ाितभािसकसापगम

नद रजतम इित ऽकािलकिनषधान न ात िक इदानीिमद न रजतम इित ात इदान घटःयामो न इितवत इित चत न निह तऽरजताविितयोिगताकाभावो िनषधधीिवषयः िकलौिककपारमािथ कावि- ाितभािसकरजतितयोिगताकःिधकरणधमा वितयोिगताकाभावापगमात

नन ाितभािसक रजत पारमािथ कमवगत न वा अनवगमितयोिगतावदकाविरजतःानाभावादभाव-ानपपिः अवगमऽपरोावभास तालीनिवषय-सािनयताद रजत पारमािथ कमिनव चनीयरजतदवोिमित तदविरजतस तदविाभावऽकथ वत त इित चत न पारमािथ कािधानिन रजतितभाससवन रजतिनपारमािथ कोनपगमात यऽारोमसिक तऽव ाितभािसकवरीकारात अत एव इियसिकतया जवाकसमगतलौिहिटकभानसवात न िटकऽिनव चनीयलौिहोिः नवयऽ जपाकसम िारवधानादसिक तऽलौिहतीा ाितभािसक लौिह ीिबयतािमित चत न इात

एव मारिपसामालणानगमोयथाथ लणासाव दशनीयः उ कारारण ििवधम - इियज तदज चित तऽियाज सखािदऽम मनस इियिनराकरणात इियािण प याणरसनचःौोऽगाकािन सवा िणचियािण िवषयसयाव ान जनयि तऽ याणरसनिगियािण ानिताव गरस-शपलान जनयि चःौोऽ त त एव िवषयदश

12 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

गा िवषय गीतः ौोऽािप चरािदवत पिरितयाभया िददशगमनसवात अत एवानभवोभरीशबदो मया ौतः इित वीिचतरािदायनकण शलीदशऽनशोिकनाया गौरवम भरीशबदो मया ौतः इित मकनायागौरव च ात

तदव ाात म इित वदापिरभषाया पिरदः

२ अनमानम अथानमान िनत अनिमितकरणमनमानम अनिमित

ािानन ािानजा ािानानवसायादनताभावाानिमितम

अनिमितकरण च ािानम तारोऽवारापारः न त ततीयिलपरामशऽनिमतौ करणम तानिमितहतािसातरण रिनरात न च सारजनानिमतःितापिः ितागभावज सारमाऽजवा ितयोजकतया सारससाधारणसारजतदयोजकात

न च यऽ ािरणादनिमितऽ कथ सारोहतिरितवाम ािितलऽिप तारवािनिमितहतात निह तः सारनाशकिनयमः ितधारादशनात नचानबसारादनिमापिः तोधािप सहकािरात एव च अय धमवान इित पधमताान धमोविाः इनभवािहतसारोोध च सित विमान इनिमितभ वित न त म ािरणम तविाधमवानयम इािद िविशान वाहतन कनीयम गौरवाानाभावा त ािान वििवषयकानाश एव करणम न त पव तिवषयकानाशइित पव तो विमान इित ान वश एव अनिमितम न पव ताश तदश ोपपािदतात ािाशषसाधनाौयािौतसासामानािधकरयपा सा च िभचारादशन सित सहचारदशनन गत तसहचारदशन भयोदश न सकशन वित िवशषो नादरणीयः

paribhashapdf 13

वदा पिरभाषा

सहचारदशनव योजकात तानमानमियपमकमव न त कवलािय सवािप

धम ात िनााभावितयोिगनअाभावाितयोिगसाकपकवलाियािसः नानमान ितरिकपम सााभाव साधनाभाव-िनिपतािान साधनन साानिमतावनपयोगात कथ तिह धमादावयािमिवषोऽिप ितरकाि-ानादनिमितः अथा पिमाणािदित वामः अतएवानमान नायितरिकपम ितरकािपम ितरकािान अनिमहतात

तानमान ाथ पराथ भदन ििवधम तऽ ाथ मवपराथ ायसाम ायो नामावयवसमदायः अवयव ऽय एव -िताहतदाहरणपाः उदाहरणोपनयिनगमनपा वा न त प अवयवऽयणव ािपधमतयोपदशनसवनािधकवयव-य थ ात

एवमनमान िनिपत ताद िभिनिखलपिमािसिः तथािह - िभ सव िमा िभात यदव तदवम यथा शिम न च ािसिः तसािधतात न चायोजकम शिरसपा दीनािमा िभलाघवन योजकात िमा चाौयनािभमत-याविााभावितयोिगम rsquo अिभमत rsquo-पद वतः ाौयािसाऽसववारणायrsquo यावत rsquo - पदमथा रवारणाय तम -सवषामिप भावाना ाौयन सत ितयोिगमाभाव ित मषाता इित

या अय पट एतिनााभावितयोगी पटात पटारवत - इानमान िमा माणम तम -अिशनः ाशगााभाव ितयोिगनः अिशािदतराशीव िदगषव गणािदष इित

न च घटादिम ा सन घटः इित णबाधः अिधानसयाऽ िवषयतया घटादःसािसः

न च नीप णः कथ चाआषािदािषयतितवाम नीपािप पादः िवषयात न चनीप ि चरायोयिमित िनयमः मत

14 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

णो िािसः गणाौय समवाियकारणवा िम इित तऽिभमतम न िह िनग ण णोगणाौयता नािप समवाियकारणता समवायािसः अवा ि णः तथािप नीप कालव चाषािद -ानिवषय न िवरोधः

या िऽिवध सम - पारमािथ क ावहािरकाितभािसक चित पारमािथ क स णः ावहािरकसमाकाशादः ाितभािसक स शिरजतादः तथा चघटः सन इित ावहािरकसिवषयनामायम अिन प घटाद िण िनषधो न पणिक पारमािथ कनवित न िवरोधः अिन प चिमालण पारमािथ काविितयोिगताक -माभाविवशषण िम तापपिमाानमानिमित

इित वदापिरभाषायामनमानपिरदः

३ उपमानम अथोपमान िनत तऽ सायमाकरणमपमानम

तथा िह - नगरष गोिपड पष वन गतगवयियसिकष सित भवित तीितःअय िपडो गोसशःइित तदनर च भवित िनयःअनन सशी मदीयागौः इित तऽायितरकाा गवयिनगोसायानकरणम गोिनगवयसायान फलम

न चद ण सवित गोिपड तदियासिकषा त नानमानन गवयिनगोसाय अतिात नािप

मदीया गौरतवयसशीएनिसायितयोिगात यो यतसायितयोगी स तशःयथा मऽिनसायितयोगी चऽो मऽसशः -

इनमानात तवित वाम एविवधानमानानवतारऽिपअनन सशी मदीया गौः इित तीतरनभविसात उपिमनोिम इनवसाया तापमान मानारम इित वदापिरभाषायामपमानपिरदः

४ आगमः

paribhashapdf 15

वदा पिरभाषा

अथागमो िनत य वा ताय िवषयीभतससगमानारण न बात ता माणम वाजान चआकाायोयताऽऽसयाय ान च इित चािर कारणािन

तऽ पदाथा ना पररिजासािवषययोयमाकाा िबयाौवण कारक कारकौवण िबयायाः करणौवणइितकत ताया िजासािवषयात ऽिजासोरिप वााथ बोधात rsquo योय मपाम तदवदक च िबयाकारका-िदकिमितनाितािः गौर इादौ अभदाय च समानिवभिकपद-ितपा तदवदकिमित तमा िदवाष नाािः

एताशाकाािभायणव बलाबलािधकरण सावदािमा वािजो वािजनम इऽ वदव -यागािमाितन न वािजनाकाा इािदवहारः नन तऽािप वािजन िजासाऽिवषयऽिप तोयमवदयि यागिनिपतिजासािवषयतावदकािदितचत न समानजातीयपदाथा वयबोधिवरहसहकतदय -िव तदवदकन वािजनिसमान -जातीयािमािायबोधसहकतन ताशावदकाभावात आिमाया नवम वािजनाय तदानपिात उदाहरणारिप ब लयोजक आकाािवरह एव िः

योयता ताय िवषयससगा बाधः विना िसितइादौ ताशससग बाधा योयता स जापितरानोवपामदिखदत इादाविप ताय िवषयीभतपश ाशाबाधात योयता तमा - िदवािप वााभदबाधऽिपलपाभद बाधाभावात योयता

आसिावधानन पदजपदाथपिितः मानारोपािपतपदाथ ायबोधाभावात rsquo पदजा rsquo इित अत एवाौतल तदााहारः rsquo ारम rsquo इादौ rsquo िपधिह rsquo इित अत एव rsquo इष ा rsquoइािदम rsquo िछनि rsquo इित पदााहारः अत एविवकितष सया य ज िनव पािम इित पदयोगः

पदाथ ििवधः - शो लित तऽ शिना मपदानामथष मा विः यथा rsquo घट rsquo - पदपथबोदरााकितिविश विवशष विः सा चशिः पदाथा रम िसा कारणष काया नकलशिमाऽपदाथा रात सा च तदजपदाथ ानपकाया नमया ताशशििवषय शम

16 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

त जातरव न ः ीनामानन गात कथ तिह गवािदपदािमानिमित चत जात ि -समानसिववािदित मः या गवािदपदानाौ शिः पसती न त ाता हतः जातौ त सााता हतः न च श शिानमिप कारणम गअरवात जाितशिमान सित िशिमानिवना िधीिवलाभावा अत एव ायमतऽयशिः पसतीित िसाः ायमानशििवषयमव वािमित जाितरव वाा

अथवा लणयाऽवगमः यथा नीलो घटः इऽrsquo नील rsquo - श नीलगणिविश लणा तथाजाितवाचक तििश लणा तम अनलःशाथ ः इति एव शो िनिपतः अथ rsquo ल rsquo - पदाथ िनत तऽ लणािवषयो

लः लणा च ििवधा - कवललणा लितलणाचित तऽ शसााः कवलणा यथागाया घोषः इऽ वाहसााििन तीरrsquo गा rsquo - पद कवललणा यऽ शपररा -सनाथा रतीितऽ लितलणा यथाrsquo िरफ rsquo - पद रफय श rsquo मर rsquo -पदघिटत - पररासन मधकर विः गौयिप लितलणव यथा िसहो मानवकः इऽ rsquo िसह rsquo - शवासिबौया िदसन मानवक तीितः

कारारण लणा िऽिवधा - जहणा अजहणाजहदजहणा तऽ शमनभा यऽाथा र -तीितऽ जहणा यथा िवष भ इऽ ाथिवहाय शऽगह भोजनिनविलत यऽ शाथ -मभा वाथा रतीितः तऽाजहणा यथाशो घटः इित अऽ िह rsquo श rsquo - शः ाथशगणमभा व तित ि लणया वत त यऽ िह िविशवाचकः श एकदश िवहाय एकदश वत त तऽ जहदजहणा यया सोऽयदवदः इित अऽ िह पदयवायोिव िशयोरा -नपपा पदय िवशमाऽपरम यथा वातमिस इादौ rsquo तत rsquo - पासवािदिविश rsquo rsquo - पदवानाःकरण -

paribhashapdf 17

वदा पिरभाषा

िविशनायोगात ऐिसथ प लणितसादाियकाः

वय मः - सोऽय दवदः rsquo तमिस इादौिविशवाचकपदानामकदशपरऽिप न लणाशपितिविशयोः अभदायानपपौ िवशयोःशपितयोरव अभदायािवरोधात यथाघटोऽिनः इऽ rsquo घट rsquo - पदवाकदशघट -अयोयऽिप योयघटा सहािनायः यऽ पदाथकदश िवशषणतयोपिितः तऽवातणौपितय लणपगमः यथािनो घटः इऽ rsquo घट - पदात घट शाातणानपिा ताशोपिथrsquo घट-पद घट लणा एवमव तमिसइािदवाऽिप न लणा शा ातणोपितयोःrsquo त rsquo - पदाथ योरभदाय बाधकाभावात अथागह घटः घट पम घटमानयइादौ घटगहादरिभमतायबोधायोयतयातऽािप rsquo घटा rsquo - िदपदाना िवशमाऽपर लणयवात तात तमिस इािदवाष आचाया णा लणोिरपगमवादन बोा जहदजहणोदाहरण काको दिध रताम

इाव तऽ शकाकपिरागन अशदपधातक-परारणाकाकऽिप rsquo काक rsquo - शवः लणाबीज ताया नपपिरव न त अयानपपिः

काको दिध रताम इऽ अयानपपभावात गाया घोषः इादौ ताया नपपरिप सवात लणा च न पदमाऽविः िक वाविरिप यथा

गीराया ना घोषः इऽ गीराया नाम इित पदयसमदाय तीर लणा नन वााशतयाकथ शसपा लणा उत शा यत पदसन ात तो लणा शिायथा पदाथ था वााथऽपीित न कािचदनपपिः एवमथ वादवााना शसापाणा ाश लणा

सोऽरोदीत इािदिनाथ वादवााना िनित लणा अथ वादगतपदाना ाशािदलणापगम एकन पदनलणया तपिितसव पदारवय ात एव च

18 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

िवपिताशपपदाथ ायकतया अथ वादपदसमदायपदानीयतया िविधवानकवा भवित इथ वादवाानापदकवाता तिह वाकवाता यऽ किभिभससग ितपादकयोवा योराकाावशनमहावााथ बोधकम यथा दशपण मासााग कामो यजत इािदवााना सिमधो यजितइािदवााना च पररोपिताािभावबोधकतयाएकवाता त भपादः -ाथ बोध समाानामािापया वाानामकवा पनः सह जायत इित

एव ििवधोऽिप पदाथ िनिपतः तपिितासिः सा च शाबोध हतः तथवायितरकदशनात एवमहावााथ बोधऽवारवााथ बोधो हतः तथवाया -वधारणात बमा ताय िनत तऽ ततीतीयोिरत

न ताय म अथ ानशन पषणोिरतादादथ ाया-भावसात अयमापकोऽः इित िवशषदशननताय माभावात न चरीयताय ानात तऽ शाबोध इित वाम ईरानीकत रिप तााथ -ितपिदशनात उत ततीितजननयोय ताय म गह घटः इित वा गह घटससग तीितजननयोयम न त पटससग तीितजननयोयिमित ता घटससग परम न त पटससग परिमत

नन सवमानय इािदवा यदा लवणानयन -तीतीया य तदािप अससग तीितजनन पयोयतासात लवणपरानदशायामािद -ससग ानापििरित चत न तिदतरपरतीतीया -निरतािपताय ित िवशषणात तथा चया यतीितजननपयोय सितयदतीतीया नोिरतम ता तसग -परिमत शकािदवा अोिरतवदवाादोच तीतीाया एवाभावन तदतीतीयो -िरताभावन लणसााािः नचोभयतीतीयोिरतऽािः तदमाऽ -तीतीयाऽनिरत िववितात उतीितमाऽजननयोयतायााविदका शिः

paribhashapdf 19

वदा पिरभाषा

अाक मत सव ऽ कारणतायाः शरवावदकाकोऽिप दोषः एव ताय तिितजनकप शाानजनक

िस चतथ वण क ताय शाानहतिनराकरणवाततीतीयोिरतपताताय िनराकरणपरम अथाताय िनयफलकवदािवचारवय सात किच -शााावदन न ताय ान हतिरवपरम चतथ वण कवाम ताय सशयिवपय योरशाानिवशष च ताय ान हतरव इद वामतरमतापरिमित सशय तिपय य च तरवााथ िवशषिनय ताय िनयिवनाऽनपपिराः त ताय वद मीमासापिरशोिधतायादवावधय त

लोक त करणािदना तऽ लौिककवााना मानारा -वगताथ तयाऽनवादकम वद त वााथ ापव तयानानवादकम तऽ लोक वद च काय पराणािमव िसथा नामिपामायम पऽ जातः इािदषअ िसाथऽिप पदानासामा वधारणात अत एव वदावााना िण ामायम यथ चतत तथा िवषयपिरद वत तऽ वदाना िनसवपरमरणीतन ामायिमित -

नयाियकाः वदाना िनन िनरसमप षणतयाामायिमरमीमासकाः अाक त मत वदो न िनःउिमात उिम च अ महतो भतिनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथव वदः इािदौतः नािप वदाना िऽणवाियम य एव वदो

दवदनाधीतः सः एव मयािम इािदिभािवरोधात अत एव गकारािदवणा नामिप न िणकम सोऽय गकारःइािदिभािवरोधात तथा च वण पदवासमदायवद िवयदािदवत सिकालीनोिक लयकालीन -सितयोिग च न त म वणा नामििवनाशौअनगकारािदकनाया गौरवात अनारणदशायावणा नामनिभिारणपकाभावात निवत अकारघटानपलवत उोगकारः इािदय सोऽय गकारःइािदिभािवरोधादमाणम वणा िभक -िनगतोििनिपतपररासिवषयन

20 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

वदा पिरभाषा

उाखडाथ ता या ताितपिदकाथ ता ाितपिदकाथ माऽपर वाऽखडाथ म इित चतथ पादाथ ः

त पनििवधम - जीवसाि ईरसािचित तऽ जीवो नाम अःकरणावि चतम ताी त अःकरणोपिहत चतम अःकरण िवशषणोपािधाामनयोभदः िवशषण काया िय वत मान ावत कम उपािध काया नयी ावत को वत मान रपविशिषटोघटोऽनितयःइतयतरप िवशषणम करणशषकलयवचछिनन नभः ौोऽमइऽ कणशपािधः अयमवोपािधन याियकः पिरचायकइत कत चाःकरण जडतया िवषयभासकायोगनिवषयभासकचतोपािधम अय जीवसाी ानाना एक चऽावगत मऽानसानसः ईरसाी त मायोपिहत चतम तकम तपािधभतमायाया एकात इनदरो मायािभः पपईयत इािदौतौ मायािभिरित बवचन मायागत-शििवशषािभायतया मायागतसरजमोपगणािभ-ायतया वोपपिः मायानत कित िवााियन त महरम तरिवा िवतता िद यििविशत योगी मायाममयाम त िवान नमः अजामका लोिहतशका

वीः जा सजमाना सपाः अजो को जषमानोऽनशत जहाना भभोगामजोऽः

इािद ौितितष एकवचनन लाघवानगहीतन मायायाएक िनीयत

तत तपिहत चतम ईरसाी तानािदतपाधमा याया अनािदात मायावि चत च परमरः मायाया िवशषण ईर उपािध सािइतीरसाियोभदः न त धिम णोरीरतािणोः

स च परमर एकोऽिप ोपािधभतमायािनसरजमोगणभदनािवमहरािदशवाता भजत नन ईरसािणोऽनािदतदकषत बा जायय

इादौ सिपव समय परमरागकमीणममान

8 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कथमपपत उत यथा िवषयियसिकषा िदकारणवशनजीवोपाःकरण विभदा जाय तथा समान-ािणकमवशन परमरोपािधभतमायाया वििवशषाःइदमिदानी ॐम इदिमदान पालियतम इदिमदान सहत म इााकारा जाय तासा चवीना सािदाितिबितचतमिप सादीत एव साििवन ानिवम च यगत झिगत च िनिपतम तऽ िगतसामालण िचमव पव तो विमान इादाविपवाकारवपिहतचतााश काशतयाात तिषयाश पवमव त चािप नाितािपतः ममासाधारण-सामािनव चनन तािप लात यदा त मायाएव लण व तदा पवलणऽबािधत िवषयिवशषणदयम शिािदम ससारकालीनबाधिवषयाितभािसक-रजतािदिवषयकनोलणाभावात नाितािः नन िवसवािदवा ािातिसाविप त

ाितभािसकतालोरजतािदिवषयक न माणम दशारीयरजत व तिषयसवािदित चत न तासिकतया िवषयायोगात न च ान तऽ ासिः ान ासि तत एव वादःापौ अनमानादापः

नन रजतोादकाना रजतावयवादीनामभाव शौकथ तवािप रजतमत इित चत उत न िहलोकिससाममी ाितभािसकरजतोािदका िक िवलणव तथा िह काचािदिदषिषतलोचन परोवित -िसयोगािददमाकारा चाकिचाकारा च कािचदःकरण-विदित ता च वौ इदमविचत ितिबत तऽ पवरीा विन ग मनन इदमविचतववि-चत मातचत चािभ भवित तत मातचता-िभिवषयचतिना शि कािरकाऽिवा चाकिचािद-सायसशनसमोिधतरजतसारसीीचीना काचािददोष-समविहता रजतपाथा कारण रजतानाभासाकारण च पिरणमत

पिरणामो नाम उपादानसमसाककाया पिः िववत नाम उपादानिवषमसाककाया पिः ाितभािसकरजतािवापया पिरणाम इित

paribhashapdf 9

वदा पिरभाषा

चतापयािववत इित चोत अिवापिरणामप तिजतमिवािधान इदमविचत वत त अत सव ािपकाय ोपादानािवािधानािौतिनयमात

नन चतिनरजत कथिमद रजतिमितपरवित नातादाम उत - यथा ायमतआिनसखादः शरीरिननोपलः शरीरसखािधकरणतावदकात तथा चतमाऽरजत निधानतया इदमविचततदिधानन इदमोऽवदकतया रजतपरोवित ससग य उपपत त चिवषयचत तदःकरणोपिहत चतािभतयािवषयचतऽमिप रजत साियकवलसािव सखािदवदनविमित चोत

नन सािय अह रजतम इित तान इित वा यः ात अह सखी इितवत इित चत उत न िह सखादीनामःकरणाविचतिना-िवाकाय यम अह सखी इित ानम सखादीनाघटािदवचत एवाासात िक य यदाकारा-नभवािहतसारसहकतािवाकाय त तदाकारा-नभविवषयम इवानगत िनयामकम तथा चइदमाकारानभवािहतसारसिहतािवाकाय ाद घटाद-िरदमाकारानभविवषयम अहमाकारानभवािहतसकार-सहकतािवाकाय ादःकरणादरहमाकारानभविवषयम शरीरियादभयिवधानभवसारसिहतािवाकाय ा-भयिवधानभविवषयम तथाचोभयिवधानभवः - इदशरीरम अह दहः अह मनः अह ाणः इद चःअह काणः इद ौोऽम अह बिधर इित कत ाितभािसकरजत मातचतािभदमविचत-िनािवाकाय ऽिप इद रजतिमित सलीयदमाकारा-नभवािहतसारजािदमाकारानभविवषयता न त अह रजतम इहमाकारानभविवषयता इनसयम नवमिप िमारजत साात सािसितया भानसव

रजतगोचरानाभासपाया अिवावरपगमः िकमथ िमित चत उत गोचरवपिहतमातचतिभसाकाभाविवषयापरोपतया रजतापरोिसय तदपगमात

10 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

निदव रजताकारव कमककिवषय गमतवििश-ानानपगम कतो मानािसििरित चत न विय-ितिबितचतक सिमावतादाावगािहनमीकारात अत एव सािान सासिवषयतयाामायािनयमादामायोिः सादाियकानाम

नन िसा दशारीयरजतमिवाकाय मितकथ शि ततो वलयम इित चत न तसािवशषऽिप कषाित िणक कषाित ाियम इऽ यदव िनयामक तदव भाविवशषािदक ममािप याघटाास अिवव दोषन हतः शिपाास त काचादयोऽिप दोषाः तथाचागकदोषज ाितभािसकयोजकम अत एव ोपलरथादीनामागकिनिादोषजात ाितभािसकम

नन ल पवा नभतरथादः रणमाऽणव वहारोपौन रथािदसिकनम गौरवात इित चत न रथादःितमाऽापगम रथ पयािम रथ-मिाम इानभविवरोधापः अथ रथान रथयोगान पथः सजत इित रथािदसिितपादकौित-िवरोधाप तात शिवत ोपलरथादयोऽिपाितभािसका यावितभासमवित

नन रथािधानतयोपलमानदशिवशषािपतदाऽसिकतया अिनव चनीयाितभािसकदशोऽपगःतथा च रथाासः कऽ इित चत न चतय काशरथािधानात तीयमान रथाीव तीयत इितसिपन काशमान चतमवािधानम दशिवशषोऽिपिचदः ाितभािसकः रथादािवियमामिप ाितभािसकम तदा सवियाणामपरमात अह रथः इािदतीापादन पव विरसनीयम रथदयः सााायापिरणामा इितकिचत अःकरणारा तिरणामा इ

नन रथादः शचता इदान ताा-ाराभावनजागरणऽिप ोपलरथादयोऽनवतरन उत काय िवनाशो िह ििवधः किपादानन सह कि िवमानएवोपादान आो बाधः ितीय िनविः आकारणमिधानतसााारः तन िवनोपादानभतायाअिवाया अिनवः ितीय कारण िवरोिधवि-दषिनविवा तिदह साााराभावात पो मा

paribhashapdf 11

वदा पिरभाषा

बािध मसलहारण घटादिरव िवरोिधयारोदयनजनकीभतिनिािददोषनाशन वा रथािदिनवौ को िवरोधः एव च शि शविचतिनतलािवा-

काय प शििरितानन तदानन सह रजत बाधः मलािवाकाय प त मलािवाया सााारमाऽ-िनव तया रजत तऽ शिानािविमाऽम मसल-हारण घटव नन शौ रजत ितभाससमय ाितभािसकसापगम

नद रजतम इित ऽकािलकिनषधान न ात िक इदानीिमद न रजतम इित ात इदान घटःयामो न इितवत इित चत न निह तऽरजताविितयोिगताकाभावो िनषधधीिवषयः िकलौिककपारमािथ कावि- ाितभािसकरजतितयोिगताकःिधकरणधमा वितयोिगताकाभावापगमात

नन ाितभािसक रजत पारमािथ कमवगत न वा अनवगमितयोिगतावदकाविरजतःानाभावादभाव-ानपपिः अवगमऽपरोावभास तालीनिवषय-सािनयताद रजत पारमािथ कमिनव चनीयरजतदवोिमित तदविरजतस तदविाभावऽकथ वत त इित चत न पारमािथ कािधानिन रजतितभाससवन रजतिनपारमािथ कोनपगमात यऽारोमसिक तऽव ाितभािसकवरीकारात अत एव इियसिकतया जवाकसमगतलौिहिटकभानसवात न िटकऽिनव चनीयलौिहोिः नवयऽ जपाकसम िारवधानादसिक तऽलौिहतीा ाितभािसक लौिह ीिबयतािमित चत न इात

एव मारिपसामालणानगमोयथाथ लणासाव दशनीयः उ कारारण ििवधम - इियज तदज चित तऽियाज सखािदऽम मनस इियिनराकरणात इियािण प याणरसनचःौोऽगाकािन सवा िणचियािण िवषयसयाव ान जनयि तऽ याणरसनिगियािण ानिताव गरस-शपलान जनयि चःौोऽ त त एव िवषयदश

12 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

गा िवषय गीतः ौोऽािप चरािदवत पिरितयाभया िददशगमनसवात अत एवानभवोभरीशबदो मया ौतः इित वीिचतरािदायनकण शलीदशऽनशोिकनाया गौरवम भरीशबदो मया ौतः इित मकनायागौरव च ात

तदव ाात म इित वदापिरभषाया पिरदः

२ अनमानम अथानमान िनत अनिमितकरणमनमानम अनिमित

ािानन ािानजा ािानानवसायादनताभावाानिमितम

अनिमितकरण च ािानम तारोऽवारापारः न त ततीयिलपरामशऽनिमतौ करणम तानिमितहतािसातरण रिनरात न च सारजनानिमतःितापिः ितागभावज सारमाऽजवा ितयोजकतया सारससाधारणसारजतदयोजकात

न च यऽ ािरणादनिमितऽ कथ सारोहतिरितवाम ािितलऽिप तारवािनिमितहतात निह तः सारनाशकिनयमः ितधारादशनात नचानबसारादनिमापिः तोधािप सहकािरात एव च अय धमवान इित पधमताान धमोविाः इनभवािहतसारोोध च सित विमान इनिमितभ वित न त म ािरणम तविाधमवानयम इािद िविशान वाहतन कनीयम गौरवाानाभावा त ािान वििवषयकानाश एव करणम न त पव तिवषयकानाशइित पव तो विमान इित ान वश एव अनिमितम न पव ताश तदश ोपपािदतात ािाशषसाधनाौयािौतसासामानािधकरयपा सा च िभचारादशन सित सहचारदशनन गत तसहचारदशन भयोदश न सकशन वित िवशषो नादरणीयः

paribhashapdf 13

वदा पिरभाषा

सहचारदशनव योजकात तानमानमियपमकमव न त कवलािय सवािप

धम ात िनााभावितयोिगनअाभावाितयोिगसाकपकवलाियािसः नानमान ितरिकपम सााभाव साधनाभाव-िनिपतािान साधनन साानिमतावनपयोगात कथ तिह धमादावयािमिवषोऽिप ितरकाि-ानादनिमितः अथा पिमाणािदित वामः अतएवानमान नायितरिकपम ितरकािपम ितरकािान अनिमहतात

तानमान ाथ पराथ भदन ििवधम तऽ ाथ मवपराथ ायसाम ायो नामावयवसमदायः अवयव ऽय एव -िताहतदाहरणपाः उदाहरणोपनयिनगमनपा वा न त प अवयवऽयणव ािपधमतयोपदशनसवनािधकवयव-य थ ात

एवमनमान िनिपत ताद िभिनिखलपिमािसिः तथािह - िभ सव िमा िभात यदव तदवम यथा शिम न च ािसिः तसािधतात न चायोजकम शिरसपा दीनािमा िभलाघवन योजकात िमा चाौयनािभमत-याविााभावितयोिगम rsquo अिभमत rsquo-पद वतः ाौयािसाऽसववारणायrsquo यावत rsquo - पदमथा रवारणाय तम -सवषामिप भावाना ाौयन सत ितयोिगमाभाव ित मषाता इित

या अय पट एतिनााभावितयोगी पटात पटारवत - इानमान िमा माणम तम -अिशनः ाशगााभाव ितयोिगनः अिशािदतराशीव िदगषव गणािदष इित

न च घटादिम ा सन घटः इित णबाधः अिधानसयाऽ िवषयतया घटादःसािसः

न च नीप णः कथ चाआषािदािषयतितवाम नीपािप पादः िवषयात न चनीप ि चरायोयिमित िनयमः मत

14 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

णो िािसः गणाौय समवाियकारणवा िम इित तऽिभमतम न िह िनग ण णोगणाौयता नािप समवाियकारणता समवायािसः अवा ि णः तथािप नीप कालव चाषािद -ानिवषय न िवरोधः

या िऽिवध सम - पारमािथ क ावहािरकाितभािसक चित पारमािथ क स णः ावहािरकसमाकाशादः ाितभािसक स शिरजतादः तथा चघटः सन इित ावहािरकसिवषयनामायम अिन प घटाद िण िनषधो न पणिक पारमािथ कनवित न िवरोधः अिन प चिमालण पारमािथ काविितयोिगताक -माभाविवशषण िम तापपिमाानमानिमित

इित वदापिरभाषायामनमानपिरदः

३ उपमानम अथोपमान िनत तऽ सायमाकरणमपमानम

तथा िह - नगरष गोिपड पष वन गतगवयियसिकष सित भवित तीितःअय िपडो गोसशःइित तदनर च भवित िनयःअनन सशी मदीयागौः इित तऽायितरकाा गवयिनगोसायानकरणम गोिनगवयसायान फलम

न चद ण सवित गोिपड तदियासिकषा त नानमानन गवयिनगोसाय अतिात नािप

मदीया गौरतवयसशीएनिसायितयोिगात यो यतसायितयोगी स तशःयथा मऽिनसायितयोगी चऽो मऽसशः -

इनमानात तवित वाम एविवधानमानानवतारऽिपअनन सशी मदीया गौः इित तीतरनभविसात उपिमनोिम इनवसाया तापमान मानारम इित वदापिरभाषायामपमानपिरदः

४ आगमः

paribhashapdf 15

वदा पिरभाषा

अथागमो िनत य वा ताय िवषयीभतससगमानारण न बात ता माणम वाजान चआकाायोयताऽऽसयाय ान च इित चािर कारणािन

तऽ पदाथा ना पररिजासािवषययोयमाकाा िबयाौवण कारक कारकौवण िबयायाः करणौवणइितकत ताया िजासािवषयात ऽिजासोरिप वााथ बोधात rsquo योय मपाम तदवदक च िबयाकारका-िदकिमितनाितािः गौर इादौ अभदाय च समानिवभिकपद-ितपा तदवदकिमित तमा िदवाष नाािः

एताशाकाािभायणव बलाबलािधकरण सावदािमा वािजो वािजनम इऽ वदव -यागािमाितन न वािजनाकाा इािदवहारः नन तऽािप वािजन िजासाऽिवषयऽिप तोयमवदयि यागिनिपतिजासािवषयतावदकािदितचत न समानजातीयपदाथा वयबोधिवरहसहकतदय -िव तदवदकन वािजनिसमान -जातीयािमािायबोधसहकतन ताशावदकाभावात आिमाया नवम वािजनाय तदानपिात उदाहरणारिप ब लयोजक आकाािवरह एव िः

योयता ताय िवषयससगा बाधः विना िसितइादौ ताशससग बाधा योयता स जापितरानोवपामदिखदत इादाविप ताय िवषयीभतपश ाशाबाधात योयता तमा - िदवािप वााभदबाधऽिपलपाभद बाधाभावात योयता

आसिावधानन पदजपदाथपिितः मानारोपािपतपदाथ ायबोधाभावात rsquo पदजा rsquo इित अत एवाौतल तदााहारः rsquo ारम rsquo इादौ rsquo िपधिह rsquo इित अत एव rsquo इष ा rsquoइािदम rsquo िछनि rsquo इित पदााहारः अत एविवकितष सया य ज िनव पािम इित पदयोगः

पदाथ ििवधः - शो लित तऽ शिना मपदानामथष मा विः यथा rsquo घट rsquo - पदपथबोदरााकितिविश विवशष विः सा चशिः पदाथा रम िसा कारणष काया नकलशिमाऽपदाथा रात सा च तदजपदाथ ानपकाया नमया ताशशििवषय शम

16 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

त जातरव न ः ीनामानन गात कथ तिह गवािदपदािमानिमित चत जात ि -समानसिववािदित मः या गवािदपदानाौ शिः पसती न त ाता हतः जातौ त सााता हतः न च श शिानमिप कारणम गअरवात जाितशिमान सित िशिमानिवना िधीिवलाभावा अत एव ायमतऽयशिः पसतीित िसाः ायमानशििवषयमव वािमित जाितरव वाा

अथवा लणयाऽवगमः यथा नीलो घटः इऽrsquo नील rsquo - श नीलगणिविश लणा तथाजाितवाचक तििश लणा तम अनलःशाथ ः इति एव शो िनिपतः अथ rsquo ल rsquo - पदाथ िनत तऽ लणािवषयो

लः लणा च ििवधा - कवललणा लितलणाचित तऽ शसााः कवलणा यथागाया घोषः इऽ वाहसााििन तीरrsquo गा rsquo - पद कवललणा यऽ शपररा -सनाथा रतीितऽ लितलणा यथाrsquo िरफ rsquo - पद रफय श rsquo मर rsquo -पदघिटत - पररासन मधकर विः गौयिप लितलणव यथा िसहो मानवकः इऽ rsquo िसह rsquo - शवासिबौया िदसन मानवक तीितः

कारारण लणा िऽिवधा - जहणा अजहणाजहदजहणा तऽ शमनभा यऽाथा र -तीितऽ जहणा यथा िवष भ इऽ ाथिवहाय शऽगह भोजनिनविलत यऽ शाथ -मभा वाथा रतीितः तऽाजहणा यथाशो घटः इित अऽ िह rsquo श rsquo - शः ाथशगणमभा व तित ि लणया वत त यऽ िह िविशवाचकः श एकदश िवहाय एकदश वत त तऽ जहदजहणा यया सोऽयदवदः इित अऽ िह पदयवायोिव िशयोरा -नपपा पदय िवशमाऽपरम यथा वातमिस इादौ rsquo तत rsquo - पासवािदिविश rsquo rsquo - पदवानाःकरण -

paribhashapdf 17

वदा पिरभाषा

िविशनायोगात ऐिसथ प लणितसादाियकाः

वय मः - सोऽय दवदः rsquo तमिस इादौिविशवाचकपदानामकदशपरऽिप न लणाशपितिविशयोः अभदायानपपौ िवशयोःशपितयोरव अभदायािवरोधात यथाघटोऽिनः इऽ rsquo घट rsquo - पदवाकदशघट -अयोयऽिप योयघटा सहािनायः यऽ पदाथकदश िवशषणतयोपिितः तऽवातणौपितय लणपगमः यथािनो घटः इऽ rsquo घट - पदात घट शाातणानपिा ताशोपिथrsquo घट-पद घट लणा एवमव तमिसइािदवाऽिप न लणा शा ातणोपितयोःrsquo त rsquo - पदाथ योरभदाय बाधकाभावात अथागह घटः घट पम घटमानयइादौ घटगहादरिभमतायबोधायोयतयातऽािप rsquo घटा rsquo - िदपदाना िवशमाऽपर लणयवात तात तमिस इािदवाष आचाया णा लणोिरपगमवादन बोा जहदजहणोदाहरण काको दिध रताम

इाव तऽ शकाकपिरागन अशदपधातक-परारणाकाकऽिप rsquo काक rsquo - शवः लणाबीज ताया नपपिरव न त अयानपपिः

काको दिध रताम इऽ अयानपपभावात गाया घोषः इादौ ताया नपपरिप सवात लणा च न पदमाऽविः िक वाविरिप यथा

गीराया ना घोषः इऽ गीराया नाम इित पदयसमदाय तीर लणा नन वााशतयाकथ शसपा लणा उत शा यत पदसन ात तो लणा शिायथा पदाथ था वााथऽपीित न कािचदनपपिः एवमथ वादवााना शसापाणा ाश लणा

सोऽरोदीत इािदिनाथ वादवााना िनित लणा अथ वादगतपदाना ाशािदलणापगम एकन पदनलणया तपिितसव पदारवय ात एव च

18 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

िवपिताशपपदाथ ायकतया अथ वादपदसमदायपदानीयतया िविधवानकवा भवित इथ वादवाानापदकवाता तिह वाकवाता यऽ किभिभससग ितपादकयोवा योराकाावशनमहावााथ बोधकम यथा दशपण मासााग कामो यजत इािदवााना सिमधो यजितइािदवााना च पररोपिताािभावबोधकतयाएकवाता त भपादः -ाथ बोध समाानामािापया वाानामकवा पनः सह जायत इित

एव ििवधोऽिप पदाथ िनिपतः तपिितासिः सा च शाबोध हतः तथवायितरकदशनात एवमहावााथ बोधऽवारवााथ बोधो हतः तथवाया -वधारणात बमा ताय िनत तऽ ततीतीयोिरत

न ताय म अथ ानशन पषणोिरतादादथ ाया-भावसात अयमापकोऽः इित िवशषदशननताय माभावात न चरीयताय ानात तऽ शाबोध इित वाम ईरानीकत रिप तााथ -ितपिदशनात उत ततीितजननयोय ताय म गह घटः इित वा गह घटससग तीितजननयोयम न त पटससग तीितजननयोयिमित ता घटससग परम न त पटससग परिमत

नन सवमानय इािदवा यदा लवणानयन -तीतीया य तदािप अससग तीितजनन पयोयतासात लवणपरानदशायामािद -ससग ानापििरित चत न तिदतरपरतीतीया -निरतािपताय ित िवशषणात तथा चया यतीितजननपयोय सितयदतीतीया नोिरतम ता तसग -परिमत शकािदवा अोिरतवदवाादोच तीतीाया एवाभावन तदतीतीयो -िरताभावन लणसााािः नचोभयतीतीयोिरतऽािः तदमाऽ -तीतीयाऽनिरत िववितात उतीितमाऽजननयोयतायााविदका शिः

paribhashapdf 19

वदा पिरभाषा

अाक मत सव ऽ कारणतायाः शरवावदकाकोऽिप दोषः एव ताय तिितजनकप शाानजनक

िस चतथ वण क ताय शाानहतिनराकरणवाततीतीयोिरतपताताय िनराकरणपरम अथाताय िनयफलकवदािवचारवय सात किच -शााावदन न ताय ान हतिरवपरम चतथ वण कवाम ताय सशयिवपय योरशाानिवशष च ताय ान हतरव इद वामतरमतापरिमित सशय तिपय य च तरवााथ िवशषिनय ताय िनयिवनाऽनपपिराः त ताय वद मीमासापिरशोिधतायादवावधय त

लोक त करणािदना तऽ लौिककवााना मानारा -वगताथ तयाऽनवादकम वद त वााथ ापव तयानानवादकम तऽ लोक वद च काय पराणािमव िसथा नामिपामायम पऽ जातः इािदषअ िसाथऽिप पदानासामा वधारणात अत एव वदावााना िण ामायम यथ चतत तथा िवषयपिरद वत तऽ वदाना िनसवपरमरणीतन ामायिमित -

नयाियकाः वदाना िनन िनरसमप षणतयाामायिमरमीमासकाः अाक त मत वदो न िनःउिमात उिम च अ महतो भतिनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथव वदः इािदौतः नािप वदाना िऽणवाियम य एव वदो

दवदनाधीतः सः एव मयािम इािदिभािवरोधात अत एव गकारािदवणा नामिप न िणकम सोऽय गकारःइािदिभािवरोधात तथा च वण पदवासमदायवद िवयदािदवत सिकालीनोिक लयकालीन -सितयोिग च न त म वणा नामििवनाशौअनगकारािदकनाया गौरवात अनारणदशायावणा नामनिभिारणपकाभावात निवत अकारघटानपलवत उोगकारः इािदय सोऽय गकारःइािदिभािवरोधादमाणम वणा िभक -िनगतोििनिपतपररासिवषयन

20 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

Vedanta Paribhasha

कथमपपत उत यथा िवषयियसिकषा िदकारणवशनजीवोपाःकरण विभदा जाय तथा समान-ािणकमवशन परमरोपािधभतमायाया वििवशषाःइदमिदानी ॐम इदिमदान पालियतम इदिमदान सहत म इााकारा जाय तासा चवीना सािदाितिबितचतमिप सादीत एव साििवन ानिवम च यगत झिगत च िनिपतम तऽ िगतसामालण िचमव पव तो विमान इादाविपवाकारवपिहतचतााश काशतयाात तिषयाश पवमव त चािप नाितािपतः ममासाधारण-सामािनव चनन तािप लात यदा त मायाएव लण व तदा पवलणऽबािधत िवषयिवशषणदयम शिािदम ससारकालीनबाधिवषयाितभािसक-रजतािदिवषयकनोलणाभावात नाितािः नन िवसवािदवा ािातिसाविप त

ाितभािसकतालोरजतािदिवषयक न माणम दशारीयरजत व तिषयसवािदित चत न तासिकतया िवषयायोगात न च ान तऽ ासिः ान ासि तत एव वादःापौ अनमानादापः

नन रजतोादकाना रजतावयवादीनामभाव शौकथ तवािप रजतमत इित चत उत न िहलोकिससाममी ाितभािसकरजतोािदका िक िवलणव तथा िह काचािदिदषिषतलोचन परोवित -िसयोगािददमाकारा चाकिचाकारा च कािचदःकरण-विदित ता च वौ इदमविचत ितिबत तऽ पवरीा विन ग मनन इदमविचतववि-चत मातचत चािभ भवित तत मातचता-िभिवषयचतिना शि कािरकाऽिवा चाकिचािद-सायसशनसमोिधतरजतसारसीीचीना काचािददोष-समविहता रजतपाथा कारण रजतानाभासाकारण च पिरणमत

पिरणामो नाम उपादानसमसाककाया पिः िववत नाम उपादानिवषमसाककाया पिः ाितभािसकरजतािवापया पिरणाम इित

paribhashapdf 9

वदा पिरभाषा

चतापयािववत इित चोत अिवापिरणामप तिजतमिवािधान इदमविचत वत त अत सव ािपकाय ोपादानािवािधानािौतिनयमात

नन चतिनरजत कथिमद रजतिमितपरवित नातादाम उत - यथा ायमतआिनसखादः शरीरिननोपलः शरीरसखािधकरणतावदकात तथा चतमाऽरजत निधानतया इदमविचततदिधानन इदमोऽवदकतया रजतपरोवित ससग य उपपत त चिवषयचत तदःकरणोपिहत चतािभतयािवषयचतऽमिप रजत साियकवलसािव सखािदवदनविमित चोत

नन सािय अह रजतम इित तान इित वा यः ात अह सखी इितवत इित चत उत न िह सखादीनामःकरणाविचतिना-िवाकाय यम अह सखी इित ानम सखादीनाघटािदवचत एवाासात िक य यदाकारा-नभवािहतसारसहकतािवाकाय त तदाकारा-नभविवषयम इवानगत िनयामकम तथा चइदमाकारानभवािहतसारसिहतािवाकाय ाद घटाद-िरदमाकारानभविवषयम अहमाकारानभवािहतसकार-सहकतािवाकाय ादःकरणादरहमाकारानभविवषयम शरीरियादभयिवधानभवसारसिहतािवाकाय ा-भयिवधानभविवषयम तथाचोभयिवधानभवः - इदशरीरम अह दहः अह मनः अह ाणः इद चःअह काणः इद ौोऽम अह बिधर इित कत ाितभािसकरजत मातचतािभदमविचत-िनािवाकाय ऽिप इद रजतिमित सलीयदमाकारा-नभवािहतसारजािदमाकारानभविवषयता न त अह रजतम इहमाकारानभविवषयता इनसयम नवमिप िमारजत साात सािसितया भानसव

रजतगोचरानाभासपाया अिवावरपगमः िकमथ िमित चत उत गोचरवपिहतमातचतिभसाकाभाविवषयापरोपतया रजतापरोिसय तदपगमात

10 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

निदव रजताकारव कमककिवषय गमतवििश-ानानपगम कतो मानािसििरित चत न विय-ितिबितचतक सिमावतादाावगािहनमीकारात अत एव सािान सासिवषयतयाामायािनयमादामायोिः सादाियकानाम

नन िसा दशारीयरजतमिवाकाय मितकथ शि ततो वलयम इित चत न तसािवशषऽिप कषाित िणक कषाित ाियम इऽ यदव िनयामक तदव भाविवशषािदक ममािप याघटाास अिवव दोषन हतः शिपाास त काचादयोऽिप दोषाः तथाचागकदोषज ाितभािसकयोजकम अत एव ोपलरथादीनामागकिनिादोषजात ाितभािसकम

नन ल पवा नभतरथादः रणमाऽणव वहारोपौन रथािदसिकनम गौरवात इित चत न रथादःितमाऽापगम रथ पयािम रथ-मिाम इानभविवरोधापः अथ रथान रथयोगान पथः सजत इित रथािदसिितपादकौित-िवरोधाप तात शिवत ोपलरथादयोऽिपाितभािसका यावितभासमवित

नन रथािधानतयोपलमानदशिवशषािपतदाऽसिकतया अिनव चनीयाितभािसकदशोऽपगःतथा च रथाासः कऽ इित चत न चतय काशरथािधानात तीयमान रथाीव तीयत इितसिपन काशमान चतमवािधानम दशिवशषोऽिपिचदः ाितभािसकः रथादािवियमामिप ाितभािसकम तदा सवियाणामपरमात अह रथः इािदतीापादन पव विरसनीयम रथदयः सााायापिरणामा इितकिचत अःकरणारा तिरणामा इ

नन रथादः शचता इदान ताा-ाराभावनजागरणऽिप ोपलरथादयोऽनवतरन उत काय िवनाशो िह ििवधः किपादानन सह कि िवमानएवोपादान आो बाधः ितीय िनविः आकारणमिधानतसााारः तन िवनोपादानभतायाअिवाया अिनवः ितीय कारण िवरोिधवि-दषिनविवा तिदह साााराभावात पो मा

paribhashapdf 11

वदा पिरभाषा

बािध मसलहारण घटादिरव िवरोिधयारोदयनजनकीभतिनिािददोषनाशन वा रथािदिनवौ को िवरोधः एव च शि शविचतिनतलािवा-

काय प शििरितानन तदानन सह रजत बाधः मलािवाकाय प त मलािवाया सााारमाऽ-िनव तया रजत तऽ शिानािविमाऽम मसल-हारण घटव नन शौ रजत ितभाससमय ाितभािसकसापगम

नद रजतम इित ऽकािलकिनषधान न ात िक इदानीिमद न रजतम इित ात इदान घटःयामो न इितवत इित चत न निह तऽरजताविितयोिगताकाभावो िनषधधीिवषयः िकलौिककपारमािथ कावि- ाितभािसकरजतितयोिगताकःिधकरणधमा वितयोिगताकाभावापगमात

नन ाितभािसक रजत पारमािथ कमवगत न वा अनवगमितयोिगतावदकाविरजतःानाभावादभाव-ानपपिः अवगमऽपरोावभास तालीनिवषय-सािनयताद रजत पारमािथ कमिनव चनीयरजतदवोिमित तदविरजतस तदविाभावऽकथ वत त इित चत न पारमािथ कािधानिन रजतितभाससवन रजतिनपारमािथ कोनपगमात यऽारोमसिक तऽव ाितभािसकवरीकारात अत एव इियसिकतया जवाकसमगतलौिहिटकभानसवात न िटकऽिनव चनीयलौिहोिः नवयऽ जपाकसम िारवधानादसिक तऽलौिहतीा ाितभािसक लौिह ीिबयतािमित चत न इात

एव मारिपसामालणानगमोयथाथ लणासाव दशनीयः उ कारारण ििवधम - इियज तदज चित तऽियाज सखािदऽम मनस इियिनराकरणात इियािण प याणरसनचःौोऽगाकािन सवा िणचियािण िवषयसयाव ान जनयि तऽ याणरसनिगियािण ानिताव गरस-शपलान जनयि चःौोऽ त त एव िवषयदश

12 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

गा िवषय गीतः ौोऽािप चरािदवत पिरितयाभया िददशगमनसवात अत एवानभवोभरीशबदो मया ौतः इित वीिचतरािदायनकण शलीदशऽनशोिकनाया गौरवम भरीशबदो मया ौतः इित मकनायागौरव च ात

तदव ाात म इित वदापिरभषाया पिरदः

२ अनमानम अथानमान िनत अनिमितकरणमनमानम अनिमित

ािानन ािानजा ािानानवसायादनताभावाानिमितम

अनिमितकरण च ािानम तारोऽवारापारः न त ततीयिलपरामशऽनिमतौ करणम तानिमितहतािसातरण रिनरात न च सारजनानिमतःितापिः ितागभावज सारमाऽजवा ितयोजकतया सारससाधारणसारजतदयोजकात

न च यऽ ािरणादनिमितऽ कथ सारोहतिरितवाम ािितलऽिप तारवािनिमितहतात निह तः सारनाशकिनयमः ितधारादशनात नचानबसारादनिमापिः तोधािप सहकािरात एव च अय धमवान इित पधमताान धमोविाः इनभवािहतसारोोध च सित विमान इनिमितभ वित न त म ािरणम तविाधमवानयम इािद िविशान वाहतन कनीयम गौरवाानाभावा त ािान वििवषयकानाश एव करणम न त पव तिवषयकानाशइित पव तो विमान इित ान वश एव अनिमितम न पव ताश तदश ोपपािदतात ािाशषसाधनाौयािौतसासामानािधकरयपा सा च िभचारादशन सित सहचारदशनन गत तसहचारदशन भयोदश न सकशन वित िवशषो नादरणीयः

paribhashapdf 13

वदा पिरभाषा

सहचारदशनव योजकात तानमानमियपमकमव न त कवलािय सवािप

धम ात िनााभावितयोिगनअाभावाितयोिगसाकपकवलाियािसः नानमान ितरिकपम सााभाव साधनाभाव-िनिपतािान साधनन साानिमतावनपयोगात कथ तिह धमादावयािमिवषोऽिप ितरकाि-ानादनिमितः अथा पिमाणािदित वामः अतएवानमान नायितरिकपम ितरकािपम ितरकािान अनिमहतात

तानमान ाथ पराथ भदन ििवधम तऽ ाथ मवपराथ ायसाम ायो नामावयवसमदायः अवयव ऽय एव -िताहतदाहरणपाः उदाहरणोपनयिनगमनपा वा न त प अवयवऽयणव ािपधमतयोपदशनसवनािधकवयव-य थ ात

एवमनमान िनिपत ताद िभिनिखलपिमािसिः तथािह - िभ सव िमा िभात यदव तदवम यथा शिम न च ािसिः तसािधतात न चायोजकम शिरसपा दीनािमा िभलाघवन योजकात िमा चाौयनािभमत-याविााभावितयोिगम rsquo अिभमत rsquo-पद वतः ाौयािसाऽसववारणायrsquo यावत rsquo - पदमथा रवारणाय तम -सवषामिप भावाना ाौयन सत ितयोिगमाभाव ित मषाता इित

या अय पट एतिनााभावितयोगी पटात पटारवत - इानमान िमा माणम तम -अिशनः ाशगााभाव ितयोिगनः अिशािदतराशीव िदगषव गणािदष इित

न च घटादिम ा सन घटः इित णबाधः अिधानसयाऽ िवषयतया घटादःसािसः

न च नीप णः कथ चाआषािदािषयतितवाम नीपािप पादः िवषयात न चनीप ि चरायोयिमित िनयमः मत

14 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

णो िािसः गणाौय समवाियकारणवा िम इित तऽिभमतम न िह िनग ण णोगणाौयता नािप समवाियकारणता समवायािसः अवा ि णः तथािप नीप कालव चाषािद -ानिवषय न िवरोधः

या िऽिवध सम - पारमािथ क ावहािरकाितभािसक चित पारमािथ क स णः ावहािरकसमाकाशादः ाितभािसक स शिरजतादः तथा चघटः सन इित ावहािरकसिवषयनामायम अिन प घटाद िण िनषधो न पणिक पारमािथ कनवित न िवरोधः अिन प चिमालण पारमािथ काविितयोिगताक -माभाविवशषण िम तापपिमाानमानिमित

इित वदापिरभाषायामनमानपिरदः

३ उपमानम अथोपमान िनत तऽ सायमाकरणमपमानम

तथा िह - नगरष गोिपड पष वन गतगवयियसिकष सित भवित तीितःअय िपडो गोसशःइित तदनर च भवित िनयःअनन सशी मदीयागौः इित तऽायितरकाा गवयिनगोसायानकरणम गोिनगवयसायान फलम

न चद ण सवित गोिपड तदियासिकषा त नानमानन गवयिनगोसाय अतिात नािप

मदीया गौरतवयसशीएनिसायितयोिगात यो यतसायितयोगी स तशःयथा मऽिनसायितयोगी चऽो मऽसशः -

इनमानात तवित वाम एविवधानमानानवतारऽिपअनन सशी मदीया गौः इित तीतरनभविसात उपिमनोिम इनवसाया तापमान मानारम इित वदापिरभाषायामपमानपिरदः

४ आगमः

paribhashapdf 15

वदा पिरभाषा

अथागमो िनत य वा ताय िवषयीभतससगमानारण न बात ता माणम वाजान चआकाायोयताऽऽसयाय ान च इित चािर कारणािन

तऽ पदाथा ना पररिजासािवषययोयमाकाा िबयाौवण कारक कारकौवण िबयायाः करणौवणइितकत ताया िजासािवषयात ऽिजासोरिप वााथ बोधात rsquo योय मपाम तदवदक च िबयाकारका-िदकिमितनाितािः गौर इादौ अभदाय च समानिवभिकपद-ितपा तदवदकिमित तमा िदवाष नाािः

एताशाकाािभायणव बलाबलािधकरण सावदािमा वािजो वािजनम इऽ वदव -यागािमाितन न वािजनाकाा इािदवहारः नन तऽािप वािजन िजासाऽिवषयऽिप तोयमवदयि यागिनिपतिजासािवषयतावदकािदितचत न समानजातीयपदाथा वयबोधिवरहसहकतदय -िव तदवदकन वािजनिसमान -जातीयािमािायबोधसहकतन ताशावदकाभावात आिमाया नवम वािजनाय तदानपिात उदाहरणारिप ब लयोजक आकाािवरह एव िः

योयता ताय िवषयससगा बाधः विना िसितइादौ ताशससग बाधा योयता स जापितरानोवपामदिखदत इादाविप ताय िवषयीभतपश ाशाबाधात योयता तमा - िदवािप वााभदबाधऽिपलपाभद बाधाभावात योयता

आसिावधानन पदजपदाथपिितः मानारोपािपतपदाथ ायबोधाभावात rsquo पदजा rsquo इित अत एवाौतल तदााहारः rsquo ारम rsquo इादौ rsquo िपधिह rsquo इित अत एव rsquo इष ा rsquoइािदम rsquo िछनि rsquo इित पदााहारः अत एविवकितष सया य ज िनव पािम इित पदयोगः

पदाथ ििवधः - शो लित तऽ शिना मपदानामथष मा विः यथा rsquo घट rsquo - पदपथबोदरााकितिविश विवशष विः सा चशिः पदाथा रम िसा कारणष काया नकलशिमाऽपदाथा रात सा च तदजपदाथ ानपकाया नमया ताशशििवषय शम

16 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

त जातरव न ः ीनामानन गात कथ तिह गवािदपदािमानिमित चत जात ि -समानसिववािदित मः या गवािदपदानाौ शिः पसती न त ाता हतः जातौ त सााता हतः न च श शिानमिप कारणम गअरवात जाितशिमान सित िशिमानिवना िधीिवलाभावा अत एव ायमतऽयशिः पसतीित िसाः ायमानशििवषयमव वािमित जाितरव वाा

अथवा लणयाऽवगमः यथा नीलो घटः इऽrsquo नील rsquo - श नीलगणिविश लणा तथाजाितवाचक तििश लणा तम अनलःशाथ ः इति एव शो िनिपतः अथ rsquo ल rsquo - पदाथ िनत तऽ लणािवषयो

लः लणा च ििवधा - कवललणा लितलणाचित तऽ शसााः कवलणा यथागाया घोषः इऽ वाहसााििन तीरrsquo गा rsquo - पद कवललणा यऽ शपररा -सनाथा रतीितऽ लितलणा यथाrsquo िरफ rsquo - पद रफय श rsquo मर rsquo -पदघिटत - पररासन मधकर विः गौयिप लितलणव यथा िसहो मानवकः इऽ rsquo िसह rsquo - शवासिबौया िदसन मानवक तीितः

कारारण लणा िऽिवधा - जहणा अजहणाजहदजहणा तऽ शमनभा यऽाथा र -तीितऽ जहणा यथा िवष भ इऽ ाथिवहाय शऽगह भोजनिनविलत यऽ शाथ -मभा वाथा रतीितः तऽाजहणा यथाशो घटः इित अऽ िह rsquo श rsquo - शः ाथशगणमभा व तित ि लणया वत त यऽ िह िविशवाचकः श एकदश िवहाय एकदश वत त तऽ जहदजहणा यया सोऽयदवदः इित अऽ िह पदयवायोिव िशयोरा -नपपा पदय िवशमाऽपरम यथा वातमिस इादौ rsquo तत rsquo - पासवािदिविश rsquo rsquo - पदवानाःकरण -

paribhashapdf 17

वदा पिरभाषा

िविशनायोगात ऐिसथ प लणितसादाियकाः

वय मः - सोऽय दवदः rsquo तमिस इादौिविशवाचकपदानामकदशपरऽिप न लणाशपितिविशयोः अभदायानपपौ िवशयोःशपितयोरव अभदायािवरोधात यथाघटोऽिनः इऽ rsquo घट rsquo - पदवाकदशघट -अयोयऽिप योयघटा सहािनायः यऽ पदाथकदश िवशषणतयोपिितः तऽवातणौपितय लणपगमः यथािनो घटः इऽ rsquo घट - पदात घट शाातणानपिा ताशोपिथrsquo घट-पद घट लणा एवमव तमिसइािदवाऽिप न लणा शा ातणोपितयोःrsquo त rsquo - पदाथ योरभदाय बाधकाभावात अथागह घटः घट पम घटमानयइादौ घटगहादरिभमतायबोधायोयतयातऽािप rsquo घटा rsquo - िदपदाना िवशमाऽपर लणयवात तात तमिस इािदवाष आचाया णा लणोिरपगमवादन बोा जहदजहणोदाहरण काको दिध रताम

इाव तऽ शकाकपिरागन अशदपधातक-परारणाकाकऽिप rsquo काक rsquo - शवः लणाबीज ताया नपपिरव न त अयानपपिः

काको दिध रताम इऽ अयानपपभावात गाया घोषः इादौ ताया नपपरिप सवात लणा च न पदमाऽविः िक वाविरिप यथा

गीराया ना घोषः इऽ गीराया नाम इित पदयसमदाय तीर लणा नन वााशतयाकथ शसपा लणा उत शा यत पदसन ात तो लणा शिायथा पदाथ था वााथऽपीित न कािचदनपपिः एवमथ वादवााना शसापाणा ाश लणा

सोऽरोदीत इािदिनाथ वादवााना िनित लणा अथ वादगतपदाना ाशािदलणापगम एकन पदनलणया तपिितसव पदारवय ात एव च

18 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

िवपिताशपपदाथ ायकतया अथ वादपदसमदायपदानीयतया िविधवानकवा भवित इथ वादवाानापदकवाता तिह वाकवाता यऽ किभिभससग ितपादकयोवा योराकाावशनमहावााथ बोधकम यथा दशपण मासााग कामो यजत इािदवााना सिमधो यजितइािदवााना च पररोपिताािभावबोधकतयाएकवाता त भपादः -ाथ बोध समाानामािापया वाानामकवा पनः सह जायत इित

एव ििवधोऽिप पदाथ िनिपतः तपिितासिः सा च शाबोध हतः तथवायितरकदशनात एवमहावााथ बोधऽवारवााथ बोधो हतः तथवाया -वधारणात बमा ताय िनत तऽ ततीतीयोिरत

न ताय म अथ ानशन पषणोिरतादादथ ाया-भावसात अयमापकोऽः इित िवशषदशननताय माभावात न चरीयताय ानात तऽ शाबोध इित वाम ईरानीकत रिप तााथ -ितपिदशनात उत ततीितजननयोय ताय म गह घटः इित वा गह घटससग तीितजननयोयम न त पटससग तीितजननयोयिमित ता घटससग परम न त पटससग परिमत

नन सवमानय इािदवा यदा लवणानयन -तीतीया य तदािप अससग तीितजनन पयोयतासात लवणपरानदशायामािद -ससग ानापििरित चत न तिदतरपरतीतीया -निरतािपताय ित िवशषणात तथा चया यतीितजननपयोय सितयदतीतीया नोिरतम ता तसग -परिमत शकािदवा अोिरतवदवाादोच तीतीाया एवाभावन तदतीतीयो -िरताभावन लणसााािः नचोभयतीतीयोिरतऽािः तदमाऽ -तीतीयाऽनिरत िववितात उतीितमाऽजननयोयतायााविदका शिः

paribhashapdf 19

वदा पिरभाषा

अाक मत सव ऽ कारणतायाः शरवावदकाकोऽिप दोषः एव ताय तिितजनकप शाानजनक

िस चतथ वण क ताय शाानहतिनराकरणवाततीतीयोिरतपताताय िनराकरणपरम अथाताय िनयफलकवदािवचारवय सात किच -शााावदन न ताय ान हतिरवपरम चतथ वण कवाम ताय सशयिवपय योरशाानिवशष च ताय ान हतरव इद वामतरमतापरिमित सशय तिपय य च तरवााथ िवशषिनय ताय िनयिवनाऽनपपिराः त ताय वद मीमासापिरशोिधतायादवावधय त

लोक त करणािदना तऽ लौिककवााना मानारा -वगताथ तयाऽनवादकम वद त वााथ ापव तयानानवादकम तऽ लोक वद च काय पराणािमव िसथा नामिपामायम पऽ जातः इािदषअ िसाथऽिप पदानासामा वधारणात अत एव वदावााना िण ामायम यथ चतत तथा िवषयपिरद वत तऽ वदाना िनसवपरमरणीतन ामायिमित -

नयाियकाः वदाना िनन िनरसमप षणतयाामायिमरमीमासकाः अाक त मत वदो न िनःउिमात उिम च अ महतो भतिनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथव वदः इािदौतः नािप वदाना िऽणवाियम य एव वदो

दवदनाधीतः सः एव मयािम इािदिभािवरोधात अत एव गकारािदवणा नामिप न िणकम सोऽय गकारःइािदिभािवरोधात तथा च वण पदवासमदायवद िवयदािदवत सिकालीनोिक लयकालीन -सितयोिग च न त म वणा नामििवनाशौअनगकारािदकनाया गौरवात अनारणदशायावणा नामनिभिारणपकाभावात निवत अकारघटानपलवत उोगकारः इािदय सोऽय गकारःइािदिभािवरोधादमाणम वणा िभक -िनगतोििनिपतपररासिवषयन

20 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

वदा पिरभाषा

चतापयािववत इित चोत अिवापिरणामप तिजतमिवािधान इदमविचत वत त अत सव ािपकाय ोपादानािवािधानािौतिनयमात

नन चतिनरजत कथिमद रजतिमितपरवित नातादाम उत - यथा ायमतआिनसखादः शरीरिननोपलः शरीरसखािधकरणतावदकात तथा चतमाऽरजत निधानतया इदमविचततदिधानन इदमोऽवदकतया रजतपरोवित ससग य उपपत त चिवषयचत तदःकरणोपिहत चतािभतयािवषयचतऽमिप रजत साियकवलसािव सखािदवदनविमित चोत

नन सािय अह रजतम इित तान इित वा यः ात अह सखी इितवत इित चत उत न िह सखादीनामःकरणाविचतिना-िवाकाय यम अह सखी इित ानम सखादीनाघटािदवचत एवाासात िक य यदाकारा-नभवािहतसारसहकतािवाकाय त तदाकारा-नभविवषयम इवानगत िनयामकम तथा चइदमाकारानभवािहतसारसिहतािवाकाय ाद घटाद-िरदमाकारानभविवषयम अहमाकारानभवािहतसकार-सहकतािवाकाय ादःकरणादरहमाकारानभविवषयम शरीरियादभयिवधानभवसारसिहतािवाकाय ा-भयिवधानभविवषयम तथाचोभयिवधानभवः - इदशरीरम अह दहः अह मनः अह ाणः इद चःअह काणः इद ौोऽम अह बिधर इित कत ाितभािसकरजत मातचतािभदमविचत-िनािवाकाय ऽिप इद रजतिमित सलीयदमाकारा-नभवािहतसारजािदमाकारानभविवषयता न त अह रजतम इहमाकारानभविवषयता इनसयम नवमिप िमारजत साात सािसितया भानसव

रजतगोचरानाभासपाया अिवावरपगमः िकमथ िमित चत उत गोचरवपिहतमातचतिभसाकाभाविवषयापरोपतया रजतापरोिसय तदपगमात

10 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

निदव रजताकारव कमककिवषय गमतवििश-ानानपगम कतो मानािसििरित चत न विय-ितिबितचतक सिमावतादाावगािहनमीकारात अत एव सािान सासिवषयतयाामायािनयमादामायोिः सादाियकानाम

नन िसा दशारीयरजतमिवाकाय मितकथ शि ततो वलयम इित चत न तसािवशषऽिप कषाित िणक कषाित ाियम इऽ यदव िनयामक तदव भाविवशषािदक ममािप याघटाास अिवव दोषन हतः शिपाास त काचादयोऽिप दोषाः तथाचागकदोषज ाितभािसकयोजकम अत एव ोपलरथादीनामागकिनिादोषजात ाितभािसकम

नन ल पवा नभतरथादः रणमाऽणव वहारोपौन रथािदसिकनम गौरवात इित चत न रथादःितमाऽापगम रथ पयािम रथ-मिाम इानभविवरोधापः अथ रथान रथयोगान पथः सजत इित रथािदसिितपादकौित-िवरोधाप तात शिवत ोपलरथादयोऽिपाितभािसका यावितभासमवित

नन रथािधानतयोपलमानदशिवशषािपतदाऽसिकतया अिनव चनीयाितभािसकदशोऽपगःतथा च रथाासः कऽ इित चत न चतय काशरथािधानात तीयमान रथाीव तीयत इितसिपन काशमान चतमवािधानम दशिवशषोऽिपिचदः ाितभािसकः रथादािवियमामिप ाितभािसकम तदा सवियाणामपरमात अह रथः इािदतीापादन पव विरसनीयम रथदयः सााायापिरणामा इितकिचत अःकरणारा तिरणामा इ

नन रथादः शचता इदान ताा-ाराभावनजागरणऽिप ोपलरथादयोऽनवतरन उत काय िवनाशो िह ििवधः किपादानन सह कि िवमानएवोपादान आो बाधः ितीय िनविः आकारणमिधानतसााारः तन िवनोपादानभतायाअिवाया अिनवः ितीय कारण िवरोिधवि-दषिनविवा तिदह साााराभावात पो मा

paribhashapdf 11

वदा पिरभाषा

बािध मसलहारण घटादिरव िवरोिधयारोदयनजनकीभतिनिािददोषनाशन वा रथािदिनवौ को िवरोधः एव च शि शविचतिनतलािवा-

काय प शििरितानन तदानन सह रजत बाधः मलािवाकाय प त मलािवाया सााारमाऽ-िनव तया रजत तऽ शिानािविमाऽम मसल-हारण घटव नन शौ रजत ितभाससमय ाितभािसकसापगम

नद रजतम इित ऽकािलकिनषधान न ात िक इदानीिमद न रजतम इित ात इदान घटःयामो न इितवत इित चत न निह तऽरजताविितयोिगताकाभावो िनषधधीिवषयः िकलौिककपारमािथ कावि- ाितभािसकरजतितयोिगताकःिधकरणधमा वितयोिगताकाभावापगमात

नन ाितभािसक रजत पारमािथ कमवगत न वा अनवगमितयोिगतावदकाविरजतःानाभावादभाव-ानपपिः अवगमऽपरोावभास तालीनिवषय-सािनयताद रजत पारमािथ कमिनव चनीयरजतदवोिमित तदविरजतस तदविाभावऽकथ वत त इित चत न पारमािथ कािधानिन रजतितभाससवन रजतिनपारमािथ कोनपगमात यऽारोमसिक तऽव ाितभािसकवरीकारात अत एव इियसिकतया जवाकसमगतलौिहिटकभानसवात न िटकऽिनव चनीयलौिहोिः नवयऽ जपाकसम िारवधानादसिक तऽलौिहतीा ाितभािसक लौिह ीिबयतािमित चत न इात

एव मारिपसामालणानगमोयथाथ लणासाव दशनीयः उ कारारण ििवधम - इियज तदज चित तऽियाज सखािदऽम मनस इियिनराकरणात इियािण प याणरसनचःौोऽगाकािन सवा िणचियािण िवषयसयाव ान जनयि तऽ याणरसनिगियािण ानिताव गरस-शपलान जनयि चःौोऽ त त एव िवषयदश

12 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

गा िवषय गीतः ौोऽािप चरािदवत पिरितयाभया िददशगमनसवात अत एवानभवोभरीशबदो मया ौतः इित वीिचतरािदायनकण शलीदशऽनशोिकनाया गौरवम भरीशबदो मया ौतः इित मकनायागौरव च ात

तदव ाात म इित वदापिरभषाया पिरदः

२ अनमानम अथानमान िनत अनिमितकरणमनमानम अनिमित

ािानन ािानजा ािानानवसायादनताभावाानिमितम

अनिमितकरण च ािानम तारोऽवारापारः न त ततीयिलपरामशऽनिमतौ करणम तानिमितहतािसातरण रिनरात न च सारजनानिमतःितापिः ितागभावज सारमाऽजवा ितयोजकतया सारससाधारणसारजतदयोजकात

न च यऽ ािरणादनिमितऽ कथ सारोहतिरितवाम ािितलऽिप तारवािनिमितहतात निह तः सारनाशकिनयमः ितधारादशनात नचानबसारादनिमापिः तोधािप सहकािरात एव च अय धमवान इित पधमताान धमोविाः इनभवािहतसारोोध च सित विमान इनिमितभ वित न त म ािरणम तविाधमवानयम इािद िविशान वाहतन कनीयम गौरवाानाभावा त ािान वििवषयकानाश एव करणम न त पव तिवषयकानाशइित पव तो विमान इित ान वश एव अनिमितम न पव ताश तदश ोपपािदतात ािाशषसाधनाौयािौतसासामानािधकरयपा सा च िभचारादशन सित सहचारदशनन गत तसहचारदशन भयोदश न सकशन वित िवशषो नादरणीयः

paribhashapdf 13

वदा पिरभाषा

सहचारदशनव योजकात तानमानमियपमकमव न त कवलािय सवािप

धम ात िनााभावितयोिगनअाभावाितयोिगसाकपकवलाियािसः नानमान ितरिकपम सााभाव साधनाभाव-िनिपतािान साधनन साानिमतावनपयोगात कथ तिह धमादावयािमिवषोऽिप ितरकाि-ानादनिमितः अथा पिमाणािदित वामः अतएवानमान नायितरिकपम ितरकािपम ितरकािान अनिमहतात

तानमान ाथ पराथ भदन ििवधम तऽ ाथ मवपराथ ायसाम ायो नामावयवसमदायः अवयव ऽय एव -िताहतदाहरणपाः उदाहरणोपनयिनगमनपा वा न त प अवयवऽयणव ािपधमतयोपदशनसवनािधकवयव-य थ ात

एवमनमान िनिपत ताद िभिनिखलपिमािसिः तथािह - िभ सव िमा िभात यदव तदवम यथा शिम न च ािसिः तसािधतात न चायोजकम शिरसपा दीनािमा िभलाघवन योजकात िमा चाौयनािभमत-याविााभावितयोिगम rsquo अिभमत rsquo-पद वतः ाौयािसाऽसववारणायrsquo यावत rsquo - पदमथा रवारणाय तम -सवषामिप भावाना ाौयन सत ितयोिगमाभाव ित मषाता इित

या अय पट एतिनााभावितयोगी पटात पटारवत - इानमान िमा माणम तम -अिशनः ाशगााभाव ितयोिगनः अिशािदतराशीव िदगषव गणािदष इित

न च घटादिम ा सन घटः इित णबाधः अिधानसयाऽ िवषयतया घटादःसािसः

न च नीप णः कथ चाआषािदािषयतितवाम नीपािप पादः िवषयात न चनीप ि चरायोयिमित िनयमः मत

14 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

णो िािसः गणाौय समवाियकारणवा िम इित तऽिभमतम न िह िनग ण णोगणाौयता नािप समवाियकारणता समवायािसः अवा ि णः तथािप नीप कालव चाषािद -ानिवषय न िवरोधः

या िऽिवध सम - पारमािथ क ावहािरकाितभािसक चित पारमािथ क स णः ावहािरकसमाकाशादः ाितभािसक स शिरजतादः तथा चघटः सन इित ावहािरकसिवषयनामायम अिन प घटाद िण िनषधो न पणिक पारमािथ कनवित न िवरोधः अिन प चिमालण पारमािथ काविितयोिगताक -माभाविवशषण िम तापपिमाानमानिमित

इित वदापिरभाषायामनमानपिरदः

३ उपमानम अथोपमान िनत तऽ सायमाकरणमपमानम

तथा िह - नगरष गोिपड पष वन गतगवयियसिकष सित भवित तीितःअय िपडो गोसशःइित तदनर च भवित िनयःअनन सशी मदीयागौः इित तऽायितरकाा गवयिनगोसायानकरणम गोिनगवयसायान फलम

न चद ण सवित गोिपड तदियासिकषा त नानमानन गवयिनगोसाय अतिात नािप

मदीया गौरतवयसशीएनिसायितयोिगात यो यतसायितयोगी स तशःयथा मऽिनसायितयोगी चऽो मऽसशः -

इनमानात तवित वाम एविवधानमानानवतारऽिपअनन सशी मदीया गौः इित तीतरनभविसात उपिमनोिम इनवसाया तापमान मानारम इित वदापिरभाषायामपमानपिरदः

४ आगमः

paribhashapdf 15

वदा पिरभाषा

अथागमो िनत य वा ताय िवषयीभतससगमानारण न बात ता माणम वाजान चआकाायोयताऽऽसयाय ान च इित चािर कारणािन

तऽ पदाथा ना पररिजासािवषययोयमाकाा िबयाौवण कारक कारकौवण िबयायाः करणौवणइितकत ताया िजासािवषयात ऽिजासोरिप वााथ बोधात rsquo योय मपाम तदवदक च िबयाकारका-िदकिमितनाितािः गौर इादौ अभदाय च समानिवभिकपद-ितपा तदवदकिमित तमा िदवाष नाािः

एताशाकाािभायणव बलाबलािधकरण सावदािमा वािजो वािजनम इऽ वदव -यागािमाितन न वािजनाकाा इािदवहारः नन तऽािप वािजन िजासाऽिवषयऽिप तोयमवदयि यागिनिपतिजासािवषयतावदकािदितचत न समानजातीयपदाथा वयबोधिवरहसहकतदय -िव तदवदकन वािजनिसमान -जातीयािमािायबोधसहकतन ताशावदकाभावात आिमाया नवम वािजनाय तदानपिात उदाहरणारिप ब लयोजक आकाािवरह एव िः

योयता ताय िवषयससगा बाधः विना िसितइादौ ताशससग बाधा योयता स जापितरानोवपामदिखदत इादाविप ताय िवषयीभतपश ाशाबाधात योयता तमा - िदवािप वााभदबाधऽिपलपाभद बाधाभावात योयता

आसिावधानन पदजपदाथपिितः मानारोपािपतपदाथ ायबोधाभावात rsquo पदजा rsquo इित अत एवाौतल तदााहारः rsquo ारम rsquo इादौ rsquo िपधिह rsquo इित अत एव rsquo इष ा rsquoइािदम rsquo िछनि rsquo इित पदााहारः अत एविवकितष सया य ज िनव पािम इित पदयोगः

पदाथ ििवधः - शो लित तऽ शिना मपदानामथष मा विः यथा rsquo घट rsquo - पदपथबोदरााकितिविश विवशष विः सा चशिः पदाथा रम िसा कारणष काया नकलशिमाऽपदाथा रात सा च तदजपदाथ ानपकाया नमया ताशशििवषय शम

16 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

त जातरव न ः ीनामानन गात कथ तिह गवािदपदािमानिमित चत जात ि -समानसिववािदित मः या गवािदपदानाौ शिः पसती न त ाता हतः जातौ त सााता हतः न च श शिानमिप कारणम गअरवात जाितशिमान सित िशिमानिवना िधीिवलाभावा अत एव ायमतऽयशिः पसतीित िसाः ायमानशििवषयमव वािमित जाितरव वाा

अथवा लणयाऽवगमः यथा नीलो घटः इऽrsquo नील rsquo - श नीलगणिविश लणा तथाजाितवाचक तििश लणा तम अनलःशाथ ः इति एव शो िनिपतः अथ rsquo ल rsquo - पदाथ िनत तऽ लणािवषयो

लः लणा च ििवधा - कवललणा लितलणाचित तऽ शसााः कवलणा यथागाया घोषः इऽ वाहसााििन तीरrsquo गा rsquo - पद कवललणा यऽ शपररा -सनाथा रतीितऽ लितलणा यथाrsquo िरफ rsquo - पद रफय श rsquo मर rsquo -पदघिटत - पररासन मधकर विः गौयिप लितलणव यथा िसहो मानवकः इऽ rsquo िसह rsquo - शवासिबौया िदसन मानवक तीितः

कारारण लणा िऽिवधा - जहणा अजहणाजहदजहणा तऽ शमनभा यऽाथा र -तीितऽ जहणा यथा िवष भ इऽ ाथिवहाय शऽगह भोजनिनविलत यऽ शाथ -मभा वाथा रतीितः तऽाजहणा यथाशो घटः इित अऽ िह rsquo श rsquo - शः ाथशगणमभा व तित ि लणया वत त यऽ िह िविशवाचकः श एकदश िवहाय एकदश वत त तऽ जहदजहणा यया सोऽयदवदः इित अऽ िह पदयवायोिव िशयोरा -नपपा पदय िवशमाऽपरम यथा वातमिस इादौ rsquo तत rsquo - पासवािदिविश rsquo rsquo - पदवानाःकरण -

paribhashapdf 17

वदा पिरभाषा

िविशनायोगात ऐिसथ प लणितसादाियकाः

वय मः - सोऽय दवदः rsquo तमिस इादौिविशवाचकपदानामकदशपरऽिप न लणाशपितिविशयोः अभदायानपपौ िवशयोःशपितयोरव अभदायािवरोधात यथाघटोऽिनः इऽ rsquo घट rsquo - पदवाकदशघट -अयोयऽिप योयघटा सहािनायः यऽ पदाथकदश िवशषणतयोपिितः तऽवातणौपितय लणपगमः यथािनो घटः इऽ rsquo घट - पदात घट शाातणानपिा ताशोपिथrsquo घट-पद घट लणा एवमव तमिसइािदवाऽिप न लणा शा ातणोपितयोःrsquo त rsquo - पदाथ योरभदाय बाधकाभावात अथागह घटः घट पम घटमानयइादौ घटगहादरिभमतायबोधायोयतयातऽािप rsquo घटा rsquo - िदपदाना िवशमाऽपर लणयवात तात तमिस इािदवाष आचाया णा लणोिरपगमवादन बोा जहदजहणोदाहरण काको दिध रताम

इाव तऽ शकाकपिरागन अशदपधातक-परारणाकाकऽिप rsquo काक rsquo - शवः लणाबीज ताया नपपिरव न त अयानपपिः

काको दिध रताम इऽ अयानपपभावात गाया घोषः इादौ ताया नपपरिप सवात लणा च न पदमाऽविः िक वाविरिप यथा

गीराया ना घोषः इऽ गीराया नाम इित पदयसमदाय तीर लणा नन वााशतयाकथ शसपा लणा उत शा यत पदसन ात तो लणा शिायथा पदाथ था वााथऽपीित न कािचदनपपिः एवमथ वादवााना शसापाणा ाश लणा

सोऽरोदीत इािदिनाथ वादवााना िनित लणा अथ वादगतपदाना ाशािदलणापगम एकन पदनलणया तपिितसव पदारवय ात एव च

18 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

िवपिताशपपदाथ ायकतया अथ वादपदसमदायपदानीयतया िविधवानकवा भवित इथ वादवाानापदकवाता तिह वाकवाता यऽ किभिभससग ितपादकयोवा योराकाावशनमहावााथ बोधकम यथा दशपण मासााग कामो यजत इािदवााना सिमधो यजितइािदवााना च पररोपिताािभावबोधकतयाएकवाता त भपादः -ाथ बोध समाानामािापया वाानामकवा पनः सह जायत इित

एव ििवधोऽिप पदाथ िनिपतः तपिितासिः सा च शाबोध हतः तथवायितरकदशनात एवमहावााथ बोधऽवारवााथ बोधो हतः तथवाया -वधारणात बमा ताय िनत तऽ ततीतीयोिरत

न ताय म अथ ानशन पषणोिरतादादथ ाया-भावसात अयमापकोऽः इित िवशषदशननताय माभावात न चरीयताय ानात तऽ शाबोध इित वाम ईरानीकत रिप तााथ -ितपिदशनात उत ततीितजननयोय ताय म गह घटः इित वा गह घटससग तीितजननयोयम न त पटससग तीितजननयोयिमित ता घटससग परम न त पटससग परिमत

नन सवमानय इािदवा यदा लवणानयन -तीतीया य तदािप अससग तीितजनन पयोयतासात लवणपरानदशायामािद -ससग ानापििरित चत न तिदतरपरतीतीया -निरतािपताय ित िवशषणात तथा चया यतीितजननपयोय सितयदतीतीया नोिरतम ता तसग -परिमत शकािदवा अोिरतवदवाादोच तीतीाया एवाभावन तदतीतीयो -िरताभावन लणसााािः नचोभयतीतीयोिरतऽािः तदमाऽ -तीतीयाऽनिरत िववितात उतीितमाऽजननयोयतायााविदका शिः

paribhashapdf 19

वदा पिरभाषा

अाक मत सव ऽ कारणतायाः शरवावदकाकोऽिप दोषः एव ताय तिितजनकप शाानजनक

िस चतथ वण क ताय शाानहतिनराकरणवाततीतीयोिरतपताताय िनराकरणपरम अथाताय िनयफलकवदािवचारवय सात किच -शााावदन न ताय ान हतिरवपरम चतथ वण कवाम ताय सशयिवपय योरशाानिवशष च ताय ान हतरव इद वामतरमतापरिमित सशय तिपय य च तरवााथ िवशषिनय ताय िनयिवनाऽनपपिराः त ताय वद मीमासापिरशोिधतायादवावधय त

लोक त करणािदना तऽ लौिककवााना मानारा -वगताथ तयाऽनवादकम वद त वााथ ापव तयानानवादकम तऽ लोक वद च काय पराणािमव िसथा नामिपामायम पऽ जातः इािदषअ िसाथऽिप पदानासामा वधारणात अत एव वदावााना िण ामायम यथ चतत तथा िवषयपिरद वत तऽ वदाना िनसवपरमरणीतन ामायिमित -

नयाियकाः वदाना िनन िनरसमप षणतयाामायिमरमीमासकाः अाक त मत वदो न िनःउिमात उिम च अ महतो भतिनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथव वदः इािदौतः नािप वदाना िऽणवाियम य एव वदो

दवदनाधीतः सः एव मयािम इािदिभािवरोधात अत एव गकारािदवणा नामिप न िणकम सोऽय गकारःइािदिभािवरोधात तथा च वण पदवासमदायवद िवयदािदवत सिकालीनोिक लयकालीन -सितयोिग च न त म वणा नामििवनाशौअनगकारािदकनाया गौरवात अनारणदशायावणा नामनिभिारणपकाभावात निवत अकारघटानपलवत उोगकारः इािदय सोऽय गकारःइािदिभािवरोधादमाणम वणा िभक -िनगतोििनिपतपररासिवषयन

20 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

Vedanta Paribhasha

निदव रजताकारव कमककिवषय गमतवििश-ानानपगम कतो मानािसििरित चत न विय-ितिबितचतक सिमावतादाावगािहनमीकारात अत एव सािान सासिवषयतयाामायािनयमादामायोिः सादाियकानाम

नन िसा दशारीयरजतमिवाकाय मितकथ शि ततो वलयम इित चत न तसािवशषऽिप कषाित िणक कषाित ाियम इऽ यदव िनयामक तदव भाविवशषािदक ममािप याघटाास अिवव दोषन हतः शिपाास त काचादयोऽिप दोषाः तथाचागकदोषज ाितभािसकयोजकम अत एव ोपलरथादीनामागकिनिादोषजात ाितभािसकम

नन ल पवा नभतरथादः रणमाऽणव वहारोपौन रथािदसिकनम गौरवात इित चत न रथादःितमाऽापगम रथ पयािम रथ-मिाम इानभविवरोधापः अथ रथान रथयोगान पथः सजत इित रथािदसिितपादकौित-िवरोधाप तात शिवत ोपलरथादयोऽिपाितभािसका यावितभासमवित

नन रथािधानतयोपलमानदशिवशषािपतदाऽसिकतया अिनव चनीयाितभािसकदशोऽपगःतथा च रथाासः कऽ इित चत न चतय काशरथािधानात तीयमान रथाीव तीयत इितसिपन काशमान चतमवािधानम दशिवशषोऽिपिचदः ाितभािसकः रथादािवियमामिप ाितभािसकम तदा सवियाणामपरमात अह रथः इािदतीापादन पव विरसनीयम रथदयः सााायापिरणामा इितकिचत अःकरणारा तिरणामा इ

नन रथादः शचता इदान ताा-ाराभावनजागरणऽिप ोपलरथादयोऽनवतरन उत काय िवनाशो िह ििवधः किपादानन सह कि िवमानएवोपादान आो बाधः ितीय िनविः आकारणमिधानतसााारः तन िवनोपादानभतायाअिवाया अिनवः ितीय कारण िवरोिधवि-दषिनविवा तिदह साााराभावात पो मा

paribhashapdf 11

वदा पिरभाषा

बािध मसलहारण घटादिरव िवरोिधयारोदयनजनकीभतिनिािददोषनाशन वा रथािदिनवौ को िवरोधः एव च शि शविचतिनतलािवा-

काय प शििरितानन तदानन सह रजत बाधः मलािवाकाय प त मलािवाया सााारमाऽ-िनव तया रजत तऽ शिानािविमाऽम मसल-हारण घटव नन शौ रजत ितभाससमय ाितभािसकसापगम

नद रजतम इित ऽकािलकिनषधान न ात िक इदानीिमद न रजतम इित ात इदान घटःयामो न इितवत इित चत न निह तऽरजताविितयोिगताकाभावो िनषधधीिवषयः िकलौिककपारमािथ कावि- ाितभािसकरजतितयोिगताकःिधकरणधमा वितयोिगताकाभावापगमात

नन ाितभािसक रजत पारमािथ कमवगत न वा अनवगमितयोिगतावदकाविरजतःानाभावादभाव-ानपपिः अवगमऽपरोावभास तालीनिवषय-सािनयताद रजत पारमािथ कमिनव चनीयरजतदवोिमित तदविरजतस तदविाभावऽकथ वत त इित चत न पारमािथ कािधानिन रजतितभाससवन रजतिनपारमािथ कोनपगमात यऽारोमसिक तऽव ाितभािसकवरीकारात अत एव इियसिकतया जवाकसमगतलौिहिटकभानसवात न िटकऽिनव चनीयलौिहोिः नवयऽ जपाकसम िारवधानादसिक तऽलौिहतीा ाितभािसक लौिह ीिबयतािमित चत न इात

एव मारिपसामालणानगमोयथाथ लणासाव दशनीयः उ कारारण ििवधम - इियज तदज चित तऽियाज सखािदऽम मनस इियिनराकरणात इियािण प याणरसनचःौोऽगाकािन सवा िणचियािण िवषयसयाव ान जनयि तऽ याणरसनिगियािण ानिताव गरस-शपलान जनयि चःौोऽ त त एव िवषयदश

12 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

गा िवषय गीतः ौोऽािप चरािदवत पिरितयाभया िददशगमनसवात अत एवानभवोभरीशबदो मया ौतः इित वीिचतरािदायनकण शलीदशऽनशोिकनाया गौरवम भरीशबदो मया ौतः इित मकनायागौरव च ात

तदव ाात म इित वदापिरभषाया पिरदः

२ अनमानम अथानमान िनत अनिमितकरणमनमानम अनिमित

ािानन ािानजा ािानानवसायादनताभावाानिमितम

अनिमितकरण च ािानम तारोऽवारापारः न त ततीयिलपरामशऽनिमतौ करणम तानिमितहतािसातरण रिनरात न च सारजनानिमतःितापिः ितागभावज सारमाऽजवा ितयोजकतया सारससाधारणसारजतदयोजकात

न च यऽ ािरणादनिमितऽ कथ सारोहतिरितवाम ािितलऽिप तारवािनिमितहतात निह तः सारनाशकिनयमः ितधारादशनात नचानबसारादनिमापिः तोधािप सहकािरात एव च अय धमवान इित पधमताान धमोविाः इनभवािहतसारोोध च सित विमान इनिमितभ वित न त म ािरणम तविाधमवानयम इािद िविशान वाहतन कनीयम गौरवाानाभावा त ािान वििवषयकानाश एव करणम न त पव तिवषयकानाशइित पव तो विमान इित ान वश एव अनिमितम न पव ताश तदश ोपपािदतात ािाशषसाधनाौयािौतसासामानािधकरयपा सा च िभचारादशन सित सहचारदशनन गत तसहचारदशन भयोदश न सकशन वित िवशषो नादरणीयः

paribhashapdf 13

वदा पिरभाषा

सहचारदशनव योजकात तानमानमियपमकमव न त कवलािय सवािप

धम ात िनााभावितयोिगनअाभावाितयोिगसाकपकवलाियािसः नानमान ितरिकपम सााभाव साधनाभाव-िनिपतािान साधनन साानिमतावनपयोगात कथ तिह धमादावयािमिवषोऽिप ितरकाि-ानादनिमितः अथा पिमाणािदित वामः अतएवानमान नायितरिकपम ितरकािपम ितरकािान अनिमहतात

तानमान ाथ पराथ भदन ििवधम तऽ ाथ मवपराथ ायसाम ायो नामावयवसमदायः अवयव ऽय एव -िताहतदाहरणपाः उदाहरणोपनयिनगमनपा वा न त प अवयवऽयणव ािपधमतयोपदशनसवनािधकवयव-य थ ात

एवमनमान िनिपत ताद िभिनिखलपिमािसिः तथािह - िभ सव िमा िभात यदव तदवम यथा शिम न च ािसिः तसािधतात न चायोजकम शिरसपा दीनािमा िभलाघवन योजकात िमा चाौयनािभमत-याविााभावितयोिगम rsquo अिभमत rsquo-पद वतः ाौयािसाऽसववारणायrsquo यावत rsquo - पदमथा रवारणाय तम -सवषामिप भावाना ाौयन सत ितयोिगमाभाव ित मषाता इित

या अय पट एतिनााभावितयोगी पटात पटारवत - इानमान िमा माणम तम -अिशनः ाशगााभाव ितयोिगनः अिशािदतराशीव िदगषव गणािदष इित

न च घटादिम ा सन घटः इित णबाधः अिधानसयाऽ िवषयतया घटादःसािसः

न च नीप णः कथ चाआषािदािषयतितवाम नीपािप पादः िवषयात न चनीप ि चरायोयिमित िनयमः मत

14 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

णो िािसः गणाौय समवाियकारणवा िम इित तऽिभमतम न िह िनग ण णोगणाौयता नािप समवाियकारणता समवायािसः अवा ि णः तथािप नीप कालव चाषािद -ानिवषय न िवरोधः

या िऽिवध सम - पारमािथ क ावहािरकाितभािसक चित पारमािथ क स णः ावहािरकसमाकाशादः ाितभािसक स शिरजतादः तथा चघटः सन इित ावहािरकसिवषयनामायम अिन प घटाद िण िनषधो न पणिक पारमािथ कनवित न िवरोधः अिन प चिमालण पारमािथ काविितयोिगताक -माभाविवशषण िम तापपिमाानमानिमित

इित वदापिरभाषायामनमानपिरदः

३ उपमानम अथोपमान िनत तऽ सायमाकरणमपमानम

तथा िह - नगरष गोिपड पष वन गतगवयियसिकष सित भवित तीितःअय िपडो गोसशःइित तदनर च भवित िनयःअनन सशी मदीयागौः इित तऽायितरकाा गवयिनगोसायानकरणम गोिनगवयसायान फलम

न चद ण सवित गोिपड तदियासिकषा त नानमानन गवयिनगोसाय अतिात नािप

मदीया गौरतवयसशीएनिसायितयोिगात यो यतसायितयोगी स तशःयथा मऽिनसायितयोगी चऽो मऽसशः -

इनमानात तवित वाम एविवधानमानानवतारऽिपअनन सशी मदीया गौः इित तीतरनभविसात उपिमनोिम इनवसाया तापमान मानारम इित वदापिरभाषायामपमानपिरदः

४ आगमः

paribhashapdf 15

वदा पिरभाषा

अथागमो िनत य वा ताय िवषयीभतससगमानारण न बात ता माणम वाजान चआकाायोयताऽऽसयाय ान च इित चािर कारणािन

तऽ पदाथा ना पररिजासािवषययोयमाकाा िबयाौवण कारक कारकौवण िबयायाः करणौवणइितकत ताया िजासािवषयात ऽिजासोरिप वााथ बोधात rsquo योय मपाम तदवदक च िबयाकारका-िदकिमितनाितािः गौर इादौ अभदाय च समानिवभिकपद-ितपा तदवदकिमित तमा िदवाष नाािः

एताशाकाािभायणव बलाबलािधकरण सावदािमा वािजो वािजनम इऽ वदव -यागािमाितन न वािजनाकाा इािदवहारः नन तऽािप वािजन िजासाऽिवषयऽिप तोयमवदयि यागिनिपतिजासािवषयतावदकािदितचत न समानजातीयपदाथा वयबोधिवरहसहकतदय -िव तदवदकन वािजनिसमान -जातीयािमािायबोधसहकतन ताशावदकाभावात आिमाया नवम वािजनाय तदानपिात उदाहरणारिप ब लयोजक आकाािवरह एव िः

योयता ताय िवषयससगा बाधः विना िसितइादौ ताशससग बाधा योयता स जापितरानोवपामदिखदत इादाविप ताय िवषयीभतपश ाशाबाधात योयता तमा - िदवािप वााभदबाधऽिपलपाभद बाधाभावात योयता

आसिावधानन पदजपदाथपिितः मानारोपािपतपदाथ ायबोधाभावात rsquo पदजा rsquo इित अत एवाौतल तदााहारः rsquo ारम rsquo इादौ rsquo िपधिह rsquo इित अत एव rsquo इष ा rsquoइािदम rsquo िछनि rsquo इित पदााहारः अत एविवकितष सया य ज िनव पािम इित पदयोगः

पदाथ ििवधः - शो लित तऽ शिना मपदानामथष मा विः यथा rsquo घट rsquo - पदपथबोदरााकितिविश विवशष विः सा चशिः पदाथा रम िसा कारणष काया नकलशिमाऽपदाथा रात सा च तदजपदाथ ानपकाया नमया ताशशििवषय शम

16 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

त जातरव न ः ीनामानन गात कथ तिह गवािदपदािमानिमित चत जात ि -समानसिववािदित मः या गवािदपदानाौ शिः पसती न त ाता हतः जातौ त सााता हतः न च श शिानमिप कारणम गअरवात जाितशिमान सित िशिमानिवना िधीिवलाभावा अत एव ायमतऽयशिः पसतीित िसाः ायमानशििवषयमव वािमित जाितरव वाा

अथवा लणयाऽवगमः यथा नीलो घटः इऽrsquo नील rsquo - श नीलगणिविश लणा तथाजाितवाचक तििश लणा तम अनलःशाथ ः इति एव शो िनिपतः अथ rsquo ल rsquo - पदाथ िनत तऽ लणािवषयो

लः लणा च ििवधा - कवललणा लितलणाचित तऽ शसााः कवलणा यथागाया घोषः इऽ वाहसााििन तीरrsquo गा rsquo - पद कवललणा यऽ शपररा -सनाथा रतीितऽ लितलणा यथाrsquo िरफ rsquo - पद रफय श rsquo मर rsquo -पदघिटत - पररासन मधकर विः गौयिप लितलणव यथा िसहो मानवकः इऽ rsquo िसह rsquo - शवासिबौया िदसन मानवक तीितः

कारारण लणा िऽिवधा - जहणा अजहणाजहदजहणा तऽ शमनभा यऽाथा र -तीितऽ जहणा यथा िवष भ इऽ ाथिवहाय शऽगह भोजनिनविलत यऽ शाथ -मभा वाथा रतीितः तऽाजहणा यथाशो घटः इित अऽ िह rsquo श rsquo - शः ाथशगणमभा व तित ि लणया वत त यऽ िह िविशवाचकः श एकदश िवहाय एकदश वत त तऽ जहदजहणा यया सोऽयदवदः इित अऽ िह पदयवायोिव िशयोरा -नपपा पदय िवशमाऽपरम यथा वातमिस इादौ rsquo तत rsquo - पासवािदिविश rsquo rsquo - पदवानाःकरण -

paribhashapdf 17

वदा पिरभाषा

िविशनायोगात ऐिसथ प लणितसादाियकाः

वय मः - सोऽय दवदः rsquo तमिस इादौिविशवाचकपदानामकदशपरऽिप न लणाशपितिविशयोः अभदायानपपौ िवशयोःशपितयोरव अभदायािवरोधात यथाघटोऽिनः इऽ rsquo घट rsquo - पदवाकदशघट -अयोयऽिप योयघटा सहािनायः यऽ पदाथकदश िवशषणतयोपिितः तऽवातणौपितय लणपगमः यथािनो घटः इऽ rsquo घट - पदात घट शाातणानपिा ताशोपिथrsquo घट-पद घट लणा एवमव तमिसइािदवाऽिप न लणा शा ातणोपितयोःrsquo त rsquo - पदाथ योरभदाय बाधकाभावात अथागह घटः घट पम घटमानयइादौ घटगहादरिभमतायबोधायोयतयातऽािप rsquo घटा rsquo - िदपदाना िवशमाऽपर लणयवात तात तमिस इािदवाष आचाया णा लणोिरपगमवादन बोा जहदजहणोदाहरण काको दिध रताम

इाव तऽ शकाकपिरागन अशदपधातक-परारणाकाकऽिप rsquo काक rsquo - शवः लणाबीज ताया नपपिरव न त अयानपपिः

काको दिध रताम इऽ अयानपपभावात गाया घोषः इादौ ताया नपपरिप सवात लणा च न पदमाऽविः िक वाविरिप यथा

गीराया ना घोषः इऽ गीराया नाम इित पदयसमदाय तीर लणा नन वााशतयाकथ शसपा लणा उत शा यत पदसन ात तो लणा शिायथा पदाथ था वााथऽपीित न कािचदनपपिः एवमथ वादवााना शसापाणा ाश लणा

सोऽरोदीत इािदिनाथ वादवााना िनित लणा अथ वादगतपदाना ाशािदलणापगम एकन पदनलणया तपिितसव पदारवय ात एव च

18 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

िवपिताशपपदाथ ायकतया अथ वादपदसमदायपदानीयतया िविधवानकवा भवित इथ वादवाानापदकवाता तिह वाकवाता यऽ किभिभससग ितपादकयोवा योराकाावशनमहावााथ बोधकम यथा दशपण मासााग कामो यजत इािदवााना सिमधो यजितइािदवााना च पररोपिताािभावबोधकतयाएकवाता त भपादः -ाथ बोध समाानामािापया वाानामकवा पनः सह जायत इित

एव ििवधोऽिप पदाथ िनिपतः तपिितासिः सा च शाबोध हतः तथवायितरकदशनात एवमहावााथ बोधऽवारवााथ बोधो हतः तथवाया -वधारणात बमा ताय िनत तऽ ततीतीयोिरत

न ताय म अथ ानशन पषणोिरतादादथ ाया-भावसात अयमापकोऽः इित िवशषदशननताय माभावात न चरीयताय ानात तऽ शाबोध इित वाम ईरानीकत रिप तााथ -ितपिदशनात उत ततीितजननयोय ताय म गह घटः इित वा गह घटससग तीितजननयोयम न त पटससग तीितजननयोयिमित ता घटससग परम न त पटससग परिमत

नन सवमानय इािदवा यदा लवणानयन -तीतीया य तदािप अससग तीितजनन पयोयतासात लवणपरानदशायामािद -ससग ानापििरित चत न तिदतरपरतीतीया -निरतािपताय ित िवशषणात तथा चया यतीितजननपयोय सितयदतीतीया नोिरतम ता तसग -परिमत शकािदवा अोिरतवदवाादोच तीतीाया एवाभावन तदतीतीयो -िरताभावन लणसााािः नचोभयतीतीयोिरतऽािः तदमाऽ -तीतीयाऽनिरत िववितात उतीितमाऽजननयोयतायााविदका शिः

paribhashapdf 19

वदा पिरभाषा

अाक मत सव ऽ कारणतायाः शरवावदकाकोऽिप दोषः एव ताय तिितजनकप शाानजनक

िस चतथ वण क ताय शाानहतिनराकरणवाततीतीयोिरतपताताय िनराकरणपरम अथाताय िनयफलकवदािवचारवय सात किच -शााावदन न ताय ान हतिरवपरम चतथ वण कवाम ताय सशयिवपय योरशाानिवशष च ताय ान हतरव इद वामतरमतापरिमित सशय तिपय य च तरवााथ िवशषिनय ताय िनयिवनाऽनपपिराः त ताय वद मीमासापिरशोिधतायादवावधय त

लोक त करणािदना तऽ लौिककवााना मानारा -वगताथ तयाऽनवादकम वद त वााथ ापव तयानानवादकम तऽ लोक वद च काय पराणािमव िसथा नामिपामायम पऽ जातः इािदषअ िसाथऽिप पदानासामा वधारणात अत एव वदावााना िण ामायम यथ चतत तथा िवषयपिरद वत तऽ वदाना िनसवपरमरणीतन ामायिमित -

नयाियकाः वदाना िनन िनरसमप षणतयाामायिमरमीमासकाः अाक त मत वदो न िनःउिमात उिम च अ महतो भतिनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथव वदः इािदौतः नािप वदाना िऽणवाियम य एव वदो

दवदनाधीतः सः एव मयािम इािदिभािवरोधात अत एव गकारािदवणा नामिप न िणकम सोऽय गकारःइािदिभािवरोधात तथा च वण पदवासमदायवद िवयदािदवत सिकालीनोिक लयकालीन -सितयोिग च न त म वणा नामििवनाशौअनगकारािदकनाया गौरवात अनारणदशायावणा नामनिभिारणपकाभावात निवत अकारघटानपलवत उोगकारः इािदय सोऽय गकारःइािदिभािवरोधादमाणम वणा िभक -िनगतोििनिपतपररासिवषयन

20 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

वदा पिरभाषा

बािध मसलहारण घटादिरव िवरोिधयारोदयनजनकीभतिनिािददोषनाशन वा रथािदिनवौ को िवरोधः एव च शि शविचतिनतलािवा-

काय प शििरितानन तदानन सह रजत बाधः मलािवाकाय प त मलािवाया सााारमाऽ-िनव तया रजत तऽ शिानािविमाऽम मसल-हारण घटव नन शौ रजत ितभाससमय ाितभािसकसापगम

नद रजतम इित ऽकािलकिनषधान न ात िक इदानीिमद न रजतम इित ात इदान घटःयामो न इितवत इित चत न निह तऽरजताविितयोिगताकाभावो िनषधधीिवषयः िकलौिककपारमािथ कावि- ाितभािसकरजतितयोिगताकःिधकरणधमा वितयोिगताकाभावापगमात

नन ाितभािसक रजत पारमािथ कमवगत न वा अनवगमितयोिगतावदकाविरजतःानाभावादभाव-ानपपिः अवगमऽपरोावभास तालीनिवषय-सािनयताद रजत पारमािथ कमिनव चनीयरजतदवोिमित तदविरजतस तदविाभावऽकथ वत त इित चत न पारमािथ कािधानिन रजतितभाससवन रजतिनपारमािथ कोनपगमात यऽारोमसिक तऽव ाितभािसकवरीकारात अत एव इियसिकतया जवाकसमगतलौिहिटकभानसवात न िटकऽिनव चनीयलौिहोिः नवयऽ जपाकसम िारवधानादसिक तऽलौिहतीा ाितभािसक लौिह ीिबयतािमित चत न इात

एव मारिपसामालणानगमोयथाथ लणासाव दशनीयः उ कारारण ििवधम - इियज तदज चित तऽियाज सखािदऽम मनस इियिनराकरणात इियािण प याणरसनचःौोऽगाकािन सवा िणचियािण िवषयसयाव ान जनयि तऽ याणरसनिगियािण ानिताव गरस-शपलान जनयि चःौोऽ त त एव िवषयदश

12 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

गा िवषय गीतः ौोऽािप चरािदवत पिरितयाभया िददशगमनसवात अत एवानभवोभरीशबदो मया ौतः इित वीिचतरािदायनकण शलीदशऽनशोिकनाया गौरवम भरीशबदो मया ौतः इित मकनायागौरव च ात

तदव ाात म इित वदापिरभषाया पिरदः

२ अनमानम अथानमान िनत अनिमितकरणमनमानम अनिमित

ािानन ािानजा ािानानवसायादनताभावाानिमितम

अनिमितकरण च ािानम तारोऽवारापारः न त ततीयिलपरामशऽनिमतौ करणम तानिमितहतािसातरण रिनरात न च सारजनानिमतःितापिः ितागभावज सारमाऽजवा ितयोजकतया सारससाधारणसारजतदयोजकात

न च यऽ ािरणादनिमितऽ कथ सारोहतिरितवाम ािितलऽिप तारवािनिमितहतात निह तः सारनाशकिनयमः ितधारादशनात नचानबसारादनिमापिः तोधािप सहकािरात एव च अय धमवान इित पधमताान धमोविाः इनभवािहतसारोोध च सित विमान इनिमितभ वित न त म ािरणम तविाधमवानयम इािद िविशान वाहतन कनीयम गौरवाानाभावा त ािान वििवषयकानाश एव करणम न त पव तिवषयकानाशइित पव तो विमान इित ान वश एव अनिमितम न पव ताश तदश ोपपािदतात ािाशषसाधनाौयािौतसासामानािधकरयपा सा च िभचारादशन सित सहचारदशनन गत तसहचारदशन भयोदश न सकशन वित िवशषो नादरणीयः

paribhashapdf 13

वदा पिरभाषा

सहचारदशनव योजकात तानमानमियपमकमव न त कवलािय सवािप

धम ात िनााभावितयोिगनअाभावाितयोिगसाकपकवलाियािसः नानमान ितरिकपम सााभाव साधनाभाव-िनिपतािान साधनन साानिमतावनपयोगात कथ तिह धमादावयािमिवषोऽिप ितरकाि-ानादनिमितः अथा पिमाणािदित वामः अतएवानमान नायितरिकपम ितरकािपम ितरकािान अनिमहतात

तानमान ाथ पराथ भदन ििवधम तऽ ाथ मवपराथ ायसाम ायो नामावयवसमदायः अवयव ऽय एव -िताहतदाहरणपाः उदाहरणोपनयिनगमनपा वा न त प अवयवऽयणव ािपधमतयोपदशनसवनािधकवयव-य थ ात

एवमनमान िनिपत ताद िभिनिखलपिमािसिः तथािह - िभ सव िमा िभात यदव तदवम यथा शिम न च ािसिः तसािधतात न चायोजकम शिरसपा दीनािमा िभलाघवन योजकात िमा चाौयनािभमत-याविााभावितयोिगम rsquo अिभमत rsquo-पद वतः ाौयािसाऽसववारणायrsquo यावत rsquo - पदमथा रवारणाय तम -सवषामिप भावाना ाौयन सत ितयोिगमाभाव ित मषाता इित

या अय पट एतिनााभावितयोगी पटात पटारवत - इानमान िमा माणम तम -अिशनः ाशगााभाव ितयोिगनः अिशािदतराशीव िदगषव गणािदष इित

न च घटादिम ा सन घटः इित णबाधः अिधानसयाऽ िवषयतया घटादःसािसः

न च नीप णः कथ चाआषािदािषयतितवाम नीपािप पादः िवषयात न चनीप ि चरायोयिमित िनयमः मत

14 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

णो िािसः गणाौय समवाियकारणवा िम इित तऽिभमतम न िह िनग ण णोगणाौयता नािप समवाियकारणता समवायािसः अवा ि णः तथािप नीप कालव चाषािद -ानिवषय न िवरोधः

या िऽिवध सम - पारमािथ क ावहािरकाितभािसक चित पारमािथ क स णः ावहािरकसमाकाशादः ाितभािसक स शिरजतादः तथा चघटः सन इित ावहािरकसिवषयनामायम अिन प घटाद िण िनषधो न पणिक पारमािथ कनवित न िवरोधः अिन प चिमालण पारमािथ काविितयोिगताक -माभाविवशषण िम तापपिमाानमानिमित

इित वदापिरभाषायामनमानपिरदः

३ उपमानम अथोपमान िनत तऽ सायमाकरणमपमानम

तथा िह - नगरष गोिपड पष वन गतगवयियसिकष सित भवित तीितःअय िपडो गोसशःइित तदनर च भवित िनयःअनन सशी मदीयागौः इित तऽायितरकाा गवयिनगोसायानकरणम गोिनगवयसायान फलम

न चद ण सवित गोिपड तदियासिकषा त नानमानन गवयिनगोसाय अतिात नािप

मदीया गौरतवयसशीएनिसायितयोिगात यो यतसायितयोगी स तशःयथा मऽिनसायितयोगी चऽो मऽसशः -

इनमानात तवित वाम एविवधानमानानवतारऽिपअनन सशी मदीया गौः इित तीतरनभविसात उपिमनोिम इनवसाया तापमान मानारम इित वदापिरभाषायामपमानपिरदः

४ आगमः

paribhashapdf 15

वदा पिरभाषा

अथागमो िनत य वा ताय िवषयीभतससगमानारण न बात ता माणम वाजान चआकाायोयताऽऽसयाय ान च इित चािर कारणािन

तऽ पदाथा ना पररिजासािवषययोयमाकाा िबयाौवण कारक कारकौवण िबयायाः करणौवणइितकत ताया िजासािवषयात ऽिजासोरिप वााथ बोधात rsquo योय मपाम तदवदक च िबयाकारका-िदकिमितनाितािः गौर इादौ अभदाय च समानिवभिकपद-ितपा तदवदकिमित तमा िदवाष नाािः

एताशाकाािभायणव बलाबलािधकरण सावदािमा वािजो वािजनम इऽ वदव -यागािमाितन न वािजनाकाा इािदवहारः नन तऽािप वािजन िजासाऽिवषयऽिप तोयमवदयि यागिनिपतिजासािवषयतावदकािदितचत न समानजातीयपदाथा वयबोधिवरहसहकतदय -िव तदवदकन वािजनिसमान -जातीयािमािायबोधसहकतन ताशावदकाभावात आिमाया नवम वािजनाय तदानपिात उदाहरणारिप ब लयोजक आकाािवरह एव िः

योयता ताय िवषयससगा बाधः विना िसितइादौ ताशससग बाधा योयता स जापितरानोवपामदिखदत इादाविप ताय िवषयीभतपश ाशाबाधात योयता तमा - िदवािप वााभदबाधऽिपलपाभद बाधाभावात योयता

आसिावधानन पदजपदाथपिितः मानारोपािपतपदाथ ायबोधाभावात rsquo पदजा rsquo इित अत एवाौतल तदााहारः rsquo ारम rsquo इादौ rsquo िपधिह rsquo इित अत एव rsquo इष ा rsquoइािदम rsquo िछनि rsquo इित पदााहारः अत एविवकितष सया य ज िनव पािम इित पदयोगः

पदाथ ििवधः - शो लित तऽ शिना मपदानामथष मा विः यथा rsquo घट rsquo - पदपथबोदरााकितिविश विवशष विः सा चशिः पदाथा रम िसा कारणष काया नकलशिमाऽपदाथा रात सा च तदजपदाथ ानपकाया नमया ताशशििवषय शम

16 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

त जातरव न ः ीनामानन गात कथ तिह गवािदपदािमानिमित चत जात ि -समानसिववािदित मः या गवािदपदानाौ शिः पसती न त ाता हतः जातौ त सााता हतः न च श शिानमिप कारणम गअरवात जाितशिमान सित िशिमानिवना िधीिवलाभावा अत एव ायमतऽयशिः पसतीित िसाः ायमानशििवषयमव वािमित जाितरव वाा

अथवा लणयाऽवगमः यथा नीलो घटः इऽrsquo नील rsquo - श नीलगणिविश लणा तथाजाितवाचक तििश लणा तम अनलःशाथ ः इति एव शो िनिपतः अथ rsquo ल rsquo - पदाथ िनत तऽ लणािवषयो

लः लणा च ििवधा - कवललणा लितलणाचित तऽ शसााः कवलणा यथागाया घोषः इऽ वाहसााििन तीरrsquo गा rsquo - पद कवललणा यऽ शपररा -सनाथा रतीितऽ लितलणा यथाrsquo िरफ rsquo - पद रफय श rsquo मर rsquo -पदघिटत - पररासन मधकर विः गौयिप लितलणव यथा िसहो मानवकः इऽ rsquo िसह rsquo - शवासिबौया िदसन मानवक तीितः

कारारण लणा िऽिवधा - जहणा अजहणाजहदजहणा तऽ शमनभा यऽाथा र -तीितऽ जहणा यथा िवष भ इऽ ाथिवहाय शऽगह भोजनिनविलत यऽ शाथ -मभा वाथा रतीितः तऽाजहणा यथाशो घटः इित अऽ िह rsquo श rsquo - शः ाथशगणमभा व तित ि लणया वत त यऽ िह िविशवाचकः श एकदश िवहाय एकदश वत त तऽ जहदजहणा यया सोऽयदवदः इित अऽ िह पदयवायोिव िशयोरा -नपपा पदय िवशमाऽपरम यथा वातमिस इादौ rsquo तत rsquo - पासवािदिविश rsquo rsquo - पदवानाःकरण -

paribhashapdf 17

वदा पिरभाषा

िविशनायोगात ऐिसथ प लणितसादाियकाः

वय मः - सोऽय दवदः rsquo तमिस इादौिविशवाचकपदानामकदशपरऽिप न लणाशपितिविशयोः अभदायानपपौ िवशयोःशपितयोरव अभदायािवरोधात यथाघटोऽिनः इऽ rsquo घट rsquo - पदवाकदशघट -अयोयऽिप योयघटा सहािनायः यऽ पदाथकदश िवशषणतयोपिितः तऽवातणौपितय लणपगमः यथािनो घटः इऽ rsquo घट - पदात घट शाातणानपिा ताशोपिथrsquo घट-पद घट लणा एवमव तमिसइािदवाऽिप न लणा शा ातणोपितयोःrsquo त rsquo - पदाथ योरभदाय बाधकाभावात अथागह घटः घट पम घटमानयइादौ घटगहादरिभमतायबोधायोयतयातऽािप rsquo घटा rsquo - िदपदाना िवशमाऽपर लणयवात तात तमिस इािदवाष आचाया णा लणोिरपगमवादन बोा जहदजहणोदाहरण काको दिध रताम

इाव तऽ शकाकपिरागन अशदपधातक-परारणाकाकऽिप rsquo काक rsquo - शवः लणाबीज ताया नपपिरव न त अयानपपिः

काको दिध रताम इऽ अयानपपभावात गाया घोषः इादौ ताया नपपरिप सवात लणा च न पदमाऽविः िक वाविरिप यथा

गीराया ना घोषः इऽ गीराया नाम इित पदयसमदाय तीर लणा नन वााशतयाकथ शसपा लणा उत शा यत पदसन ात तो लणा शिायथा पदाथ था वााथऽपीित न कािचदनपपिः एवमथ वादवााना शसापाणा ाश लणा

सोऽरोदीत इािदिनाथ वादवााना िनित लणा अथ वादगतपदाना ाशािदलणापगम एकन पदनलणया तपिितसव पदारवय ात एव च

18 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

िवपिताशपपदाथ ायकतया अथ वादपदसमदायपदानीयतया िविधवानकवा भवित इथ वादवाानापदकवाता तिह वाकवाता यऽ किभिभससग ितपादकयोवा योराकाावशनमहावााथ बोधकम यथा दशपण मासााग कामो यजत इािदवााना सिमधो यजितइािदवााना च पररोपिताािभावबोधकतयाएकवाता त भपादः -ाथ बोध समाानामािापया वाानामकवा पनः सह जायत इित

एव ििवधोऽिप पदाथ िनिपतः तपिितासिः सा च शाबोध हतः तथवायितरकदशनात एवमहावााथ बोधऽवारवााथ बोधो हतः तथवाया -वधारणात बमा ताय िनत तऽ ततीतीयोिरत

न ताय म अथ ानशन पषणोिरतादादथ ाया-भावसात अयमापकोऽः इित िवशषदशननताय माभावात न चरीयताय ानात तऽ शाबोध इित वाम ईरानीकत रिप तााथ -ितपिदशनात उत ततीितजननयोय ताय म गह घटः इित वा गह घटससग तीितजननयोयम न त पटससग तीितजननयोयिमित ता घटससग परम न त पटससग परिमत

नन सवमानय इािदवा यदा लवणानयन -तीतीया य तदािप अससग तीितजनन पयोयतासात लवणपरानदशायामािद -ससग ानापििरित चत न तिदतरपरतीतीया -निरतािपताय ित िवशषणात तथा चया यतीितजननपयोय सितयदतीतीया नोिरतम ता तसग -परिमत शकािदवा अोिरतवदवाादोच तीतीाया एवाभावन तदतीतीयो -िरताभावन लणसााािः नचोभयतीतीयोिरतऽािः तदमाऽ -तीतीयाऽनिरत िववितात उतीितमाऽजननयोयतायााविदका शिः

paribhashapdf 19

वदा पिरभाषा

अाक मत सव ऽ कारणतायाः शरवावदकाकोऽिप दोषः एव ताय तिितजनकप शाानजनक

िस चतथ वण क ताय शाानहतिनराकरणवाततीतीयोिरतपताताय िनराकरणपरम अथाताय िनयफलकवदािवचारवय सात किच -शााावदन न ताय ान हतिरवपरम चतथ वण कवाम ताय सशयिवपय योरशाानिवशष च ताय ान हतरव इद वामतरमतापरिमित सशय तिपय य च तरवााथ िवशषिनय ताय िनयिवनाऽनपपिराः त ताय वद मीमासापिरशोिधतायादवावधय त

लोक त करणािदना तऽ लौिककवााना मानारा -वगताथ तयाऽनवादकम वद त वााथ ापव तयानानवादकम तऽ लोक वद च काय पराणािमव िसथा नामिपामायम पऽ जातः इािदषअ िसाथऽिप पदानासामा वधारणात अत एव वदावााना िण ामायम यथ चतत तथा िवषयपिरद वत तऽ वदाना िनसवपरमरणीतन ामायिमित -

नयाियकाः वदाना िनन िनरसमप षणतयाामायिमरमीमासकाः अाक त मत वदो न िनःउिमात उिम च अ महतो भतिनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथव वदः इािदौतः नािप वदाना िऽणवाियम य एव वदो

दवदनाधीतः सः एव मयािम इािदिभािवरोधात अत एव गकारािदवणा नामिप न िणकम सोऽय गकारःइािदिभािवरोधात तथा च वण पदवासमदायवद िवयदािदवत सिकालीनोिक लयकालीन -सितयोिग च न त म वणा नामििवनाशौअनगकारािदकनाया गौरवात अनारणदशायावणा नामनिभिारणपकाभावात निवत अकारघटानपलवत उोगकारः इािदय सोऽय गकारःइािदिभािवरोधादमाणम वणा िभक -िनगतोििनिपतपररासिवषयन

20 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

Vedanta Paribhasha

गा िवषय गीतः ौोऽािप चरािदवत पिरितयाभया िददशगमनसवात अत एवानभवोभरीशबदो मया ौतः इित वीिचतरािदायनकण शलीदशऽनशोिकनाया गौरवम भरीशबदो मया ौतः इित मकनायागौरव च ात

तदव ाात म इित वदापिरभषाया पिरदः

२ अनमानम अथानमान िनत अनिमितकरणमनमानम अनिमित

ािानन ािानजा ािानानवसायादनताभावाानिमितम

अनिमितकरण च ािानम तारोऽवारापारः न त ततीयिलपरामशऽनिमतौ करणम तानिमितहतािसातरण रिनरात न च सारजनानिमतःितापिः ितागभावज सारमाऽजवा ितयोजकतया सारससाधारणसारजतदयोजकात

न च यऽ ािरणादनिमितऽ कथ सारोहतिरितवाम ािितलऽिप तारवािनिमितहतात निह तः सारनाशकिनयमः ितधारादशनात नचानबसारादनिमापिः तोधािप सहकािरात एव च अय धमवान इित पधमताान धमोविाः इनभवािहतसारोोध च सित विमान इनिमितभ वित न त म ािरणम तविाधमवानयम इािद िविशान वाहतन कनीयम गौरवाानाभावा त ािान वििवषयकानाश एव करणम न त पव तिवषयकानाशइित पव तो विमान इित ान वश एव अनिमितम न पव ताश तदश ोपपािदतात ािाशषसाधनाौयािौतसासामानािधकरयपा सा च िभचारादशन सित सहचारदशनन गत तसहचारदशन भयोदश न सकशन वित िवशषो नादरणीयः

paribhashapdf 13

वदा पिरभाषा

सहचारदशनव योजकात तानमानमियपमकमव न त कवलािय सवािप

धम ात िनााभावितयोिगनअाभावाितयोिगसाकपकवलाियािसः नानमान ितरिकपम सााभाव साधनाभाव-िनिपतािान साधनन साानिमतावनपयोगात कथ तिह धमादावयािमिवषोऽिप ितरकाि-ानादनिमितः अथा पिमाणािदित वामः अतएवानमान नायितरिकपम ितरकािपम ितरकािान अनिमहतात

तानमान ाथ पराथ भदन ििवधम तऽ ाथ मवपराथ ायसाम ायो नामावयवसमदायः अवयव ऽय एव -िताहतदाहरणपाः उदाहरणोपनयिनगमनपा वा न त प अवयवऽयणव ािपधमतयोपदशनसवनािधकवयव-य थ ात

एवमनमान िनिपत ताद िभिनिखलपिमािसिः तथािह - िभ सव िमा िभात यदव तदवम यथा शिम न च ािसिः तसािधतात न चायोजकम शिरसपा दीनािमा िभलाघवन योजकात िमा चाौयनािभमत-याविााभावितयोिगम rsquo अिभमत rsquo-पद वतः ाौयािसाऽसववारणायrsquo यावत rsquo - पदमथा रवारणाय तम -सवषामिप भावाना ाौयन सत ितयोिगमाभाव ित मषाता इित

या अय पट एतिनााभावितयोगी पटात पटारवत - इानमान िमा माणम तम -अिशनः ाशगााभाव ितयोिगनः अिशािदतराशीव िदगषव गणािदष इित

न च घटादिम ा सन घटः इित णबाधः अिधानसयाऽ िवषयतया घटादःसािसः

न च नीप णः कथ चाआषािदािषयतितवाम नीपािप पादः िवषयात न चनीप ि चरायोयिमित िनयमः मत

14 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

णो िािसः गणाौय समवाियकारणवा िम इित तऽिभमतम न िह िनग ण णोगणाौयता नािप समवाियकारणता समवायािसः अवा ि णः तथािप नीप कालव चाषािद -ानिवषय न िवरोधः

या िऽिवध सम - पारमािथ क ावहािरकाितभािसक चित पारमािथ क स णः ावहािरकसमाकाशादः ाितभािसक स शिरजतादः तथा चघटः सन इित ावहािरकसिवषयनामायम अिन प घटाद िण िनषधो न पणिक पारमािथ कनवित न िवरोधः अिन प चिमालण पारमािथ काविितयोिगताक -माभाविवशषण िम तापपिमाानमानिमित

इित वदापिरभाषायामनमानपिरदः

३ उपमानम अथोपमान िनत तऽ सायमाकरणमपमानम

तथा िह - नगरष गोिपड पष वन गतगवयियसिकष सित भवित तीितःअय िपडो गोसशःइित तदनर च भवित िनयःअनन सशी मदीयागौः इित तऽायितरकाा गवयिनगोसायानकरणम गोिनगवयसायान फलम

न चद ण सवित गोिपड तदियासिकषा त नानमानन गवयिनगोसाय अतिात नािप

मदीया गौरतवयसशीएनिसायितयोिगात यो यतसायितयोगी स तशःयथा मऽिनसायितयोगी चऽो मऽसशः -

इनमानात तवित वाम एविवधानमानानवतारऽिपअनन सशी मदीया गौः इित तीतरनभविसात उपिमनोिम इनवसाया तापमान मानारम इित वदापिरभाषायामपमानपिरदः

४ आगमः

paribhashapdf 15

वदा पिरभाषा

अथागमो िनत य वा ताय िवषयीभतससगमानारण न बात ता माणम वाजान चआकाायोयताऽऽसयाय ान च इित चािर कारणािन

तऽ पदाथा ना पररिजासािवषययोयमाकाा िबयाौवण कारक कारकौवण िबयायाः करणौवणइितकत ताया िजासािवषयात ऽिजासोरिप वााथ बोधात rsquo योय मपाम तदवदक च िबयाकारका-िदकिमितनाितािः गौर इादौ अभदाय च समानिवभिकपद-ितपा तदवदकिमित तमा िदवाष नाािः

एताशाकाािभायणव बलाबलािधकरण सावदािमा वािजो वािजनम इऽ वदव -यागािमाितन न वािजनाकाा इािदवहारः नन तऽािप वािजन िजासाऽिवषयऽिप तोयमवदयि यागिनिपतिजासािवषयतावदकािदितचत न समानजातीयपदाथा वयबोधिवरहसहकतदय -िव तदवदकन वािजनिसमान -जातीयािमािायबोधसहकतन ताशावदकाभावात आिमाया नवम वािजनाय तदानपिात उदाहरणारिप ब लयोजक आकाािवरह एव िः

योयता ताय िवषयससगा बाधः विना िसितइादौ ताशससग बाधा योयता स जापितरानोवपामदिखदत इादाविप ताय िवषयीभतपश ाशाबाधात योयता तमा - िदवािप वााभदबाधऽिपलपाभद बाधाभावात योयता

आसिावधानन पदजपदाथपिितः मानारोपािपतपदाथ ायबोधाभावात rsquo पदजा rsquo इित अत एवाौतल तदााहारः rsquo ारम rsquo इादौ rsquo िपधिह rsquo इित अत एव rsquo इष ा rsquoइािदम rsquo िछनि rsquo इित पदााहारः अत एविवकितष सया य ज िनव पािम इित पदयोगः

पदाथ ििवधः - शो लित तऽ शिना मपदानामथष मा विः यथा rsquo घट rsquo - पदपथबोदरााकितिविश विवशष विः सा चशिः पदाथा रम िसा कारणष काया नकलशिमाऽपदाथा रात सा च तदजपदाथ ानपकाया नमया ताशशििवषय शम

16 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

त जातरव न ः ीनामानन गात कथ तिह गवािदपदािमानिमित चत जात ि -समानसिववािदित मः या गवािदपदानाौ शिः पसती न त ाता हतः जातौ त सााता हतः न च श शिानमिप कारणम गअरवात जाितशिमान सित िशिमानिवना िधीिवलाभावा अत एव ायमतऽयशिः पसतीित िसाः ायमानशििवषयमव वािमित जाितरव वाा

अथवा लणयाऽवगमः यथा नीलो घटः इऽrsquo नील rsquo - श नीलगणिविश लणा तथाजाितवाचक तििश लणा तम अनलःशाथ ः इति एव शो िनिपतः अथ rsquo ल rsquo - पदाथ िनत तऽ लणािवषयो

लः लणा च ििवधा - कवललणा लितलणाचित तऽ शसााः कवलणा यथागाया घोषः इऽ वाहसााििन तीरrsquo गा rsquo - पद कवललणा यऽ शपररा -सनाथा रतीितऽ लितलणा यथाrsquo िरफ rsquo - पद रफय श rsquo मर rsquo -पदघिटत - पररासन मधकर विः गौयिप लितलणव यथा िसहो मानवकः इऽ rsquo िसह rsquo - शवासिबौया िदसन मानवक तीितः

कारारण लणा िऽिवधा - जहणा अजहणाजहदजहणा तऽ शमनभा यऽाथा र -तीितऽ जहणा यथा िवष भ इऽ ाथिवहाय शऽगह भोजनिनविलत यऽ शाथ -मभा वाथा रतीितः तऽाजहणा यथाशो घटः इित अऽ िह rsquo श rsquo - शः ाथशगणमभा व तित ि लणया वत त यऽ िह िविशवाचकः श एकदश िवहाय एकदश वत त तऽ जहदजहणा यया सोऽयदवदः इित अऽ िह पदयवायोिव िशयोरा -नपपा पदय िवशमाऽपरम यथा वातमिस इादौ rsquo तत rsquo - पासवािदिविश rsquo rsquo - पदवानाःकरण -

paribhashapdf 17

वदा पिरभाषा

िविशनायोगात ऐिसथ प लणितसादाियकाः

वय मः - सोऽय दवदः rsquo तमिस इादौिविशवाचकपदानामकदशपरऽिप न लणाशपितिविशयोः अभदायानपपौ िवशयोःशपितयोरव अभदायािवरोधात यथाघटोऽिनः इऽ rsquo घट rsquo - पदवाकदशघट -अयोयऽिप योयघटा सहािनायः यऽ पदाथकदश िवशषणतयोपिितः तऽवातणौपितय लणपगमः यथािनो घटः इऽ rsquo घट - पदात घट शाातणानपिा ताशोपिथrsquo घट-पद घट लणा एवमव तमिसइािदवाऽिप न लणा शा ातणोपितयोःrsquo त rsquo - पदाथ योरभदाय बाधकाभावात अथागह घटः घट पम घटमानयइादौ घटगहादरिभमतायबोधायोयतयातऽािप rsquo घटा rsquo - िदपदाना िवशमाऽपर लणयवात तात तमिस इािदवाष आचाया णा लणोिरपगमवादन बोा जहदजहणोदाहरण काको दिध रताम

इाव तऽ शकाकपिरागन अशदपधातक-परारणाकाकऽिप rsquo काक rsquo - शवः लणाबीज ताया नपपिरव न त अयानपपिः

काको दिध रताम इऽ अयानपपभावात गाया घोषः इादौ ताया नपपरिप सवात लणा च न पदमाऽविः िक वाविरिप यथा

गीराया ना घोषः इऽ गीराया नाम इित पदयसमदाय तीर लणा नन वााशतयाकथ शसपा लणा उत शा यत पदसन ात तो लणा शिायथा पदाथ था वााथऽपीित न कािचदनपपिः एवमथ वादवााना शसापाणा ाश लणा

सोऽरोदीत इािदिनाथ वादवााना िनित लणा अथ वादगतपदाना ाशािदलणापगम एकन पदनलणया तपिितसव पदारवय ात एव च

18 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

िवपिताशपपदाथ ायकतया अथ वादपदसमदायपदानीयतया िविधवानकवा भवित इथ वादवाानापदकवाता तिह वाकवाता यऽ किभिभससग ितपादकयोवा योराकाावशनमहावााथ बोधकम यथा दशपण मासााग कामो यजत इािदवााना सिमधो यजितइािदवााना च पररोपिताािभावबोधकतयाएकवाता त भपादः -ाथ बोध समाानामािापया वाानामकवा पनः सह जायत इित

एव ििवधोऽिप पदाथ िनिपतः तपिितासिः सा च शाबोध हतः तथवायितरकदशनात एवमहावााथ बोधऽवारवााथ बोधो हतः तथवाया -वधारणात बमा ताय िनत तऽ ततीतीयोिरत

न ताय म अथ ानशन पषणोिरतादादथ ाया-भावसात अयमापकोऽः इित िवशषदशननताय माभावात न चरीयताय ानात तऽ शाबोध इित वाम ईरानीकत रिप तााथ -ितपिदशनात उत ततीितजननयोय ताय म गह घटः इित वा गह घटससग तीितजननयोयम न त पटससग तीितजननयोयिमित ता घटससग परम न त पटससग परिमत

नन सवमानय इािदवा यदा लवणानयन -तीतीया य तदािप अससग तीितजनन पयोयतासात लवणपरानदशायामािद -ससग ानापििरित चत न तिदतरपरतीतीया -निरतािपताय ित िवशषणात तथा चया यतीितजननपयोय सितयदतीतीया नोिरतम ता तसग -परिमत शकािदवा अोिरतवदवाादोच तीतीाया एवाभावन तदतीतीयो -िरताभावन लणसााािः नचोभयतीतीयोिरतऽािः तदमाऽ -तीतीयाऽनिरत िववितात उतीितमाऽजननयोयतायााविदका शिः

paribhashapdf 19

वदा पिरभाषा

अाक मत सव ऽ कारणतायाः शरवावदकाकोऽिप दोषः एव ताय तिितजनकप शाानजनक

िस चतथ वण क ताय शाानहतिनराकरणवाततीतीयोिरतपताताय िनराकरणपरम अथाताय िनयफलकवदािवचारवय सात किच -शााावदन न ताय ान हतिरवपरम चतथ वण कवाम ताय सशयिवपय योरशाानिवशष च ताय ान हतरव इद वामतरमतापरिमित सशय तिपय य च तरवााथ िवशषिनय ताय िनयिवनाऽनपपिराः त ताय वद मीमासापिरशोिधतायादवावधय त

लोक त करणािदना तऽ लौिककवााना मानारा -वगताथ तयाऽनवादकम वद त वााथ ापव तयानानवादकम तऽ लोक वद च काय पराणािमव िसथा नामिपामायम पऽ जातः इािदषअ िसाथऽिप पदानासामा वधारणात अत एव वदावााना िण ामायम यथ चतत तथा िवषयपिरद वत तऽ वदाना िनसवपरमरणीतन ामायिमित -

नयाियकाः वदाना िनन िनरसमप षणतयाामायिमरमीमासकाः अाक त मत वदो न िनःउिमात उिम च अ महतो भतिनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथव वदः इािदौतः नािप वदाना िऽणवाियम य एव वदो

दवदनाधीतः सः एव मयािम इािदिभािवरोधात अत एव गकारािदवणा नामिप न िणकम सोऽय गकारःइािदिभािवरोधात तथा च वण पदवासमदायवद िवयदािदवत सिकालीनोिक लयकालीन -सितयोिग च न त म वणा नामििवनाशौअनगकारािदकनाया गौरवात अनारणदशायावणा नामनिभिारणपकाभावात निवत अकारघटानपलवत उोगकारः इािदय सोऽय गकारःइािदिभािवरोधादमाणम वणा िभक -िनगतोििनिपतपररासिवषयन

20 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

वदा पिरभाषा

सहचारदशनव योजकात तानमानमियपमकमव न त कवलािय सवािप

धम ात िनााभावितयोिगनअाभावाितयोिगसाकपकवलाियािसः नानमान ितरिकपम सााभाव साधनाभाव-िनिपतािान साधनन साानिमतावनपयोगात कथ तिह धमादावयािमिवषोऽिप ितरकाि-ानादनिमितः अथा पिमाणािदित वामः अतएवानमान नायितरिकपम ितरकािपम ितरकािान अनिमहतात

तानमान ाथ पराथ भदन ििवधम तऽ ाथ मवपराथ ायसाम ायो नामावयवसमदायः अवयव ऽय एव -िताहतदाहरणपाः उदाहरणोपनयिनगमनपा वा न त प अवयवऽयणव ािपधमतयोपदशनसवनािधकवयव-य थ ात

एवमनमान िनिपत ताद िभिनिखलपिमािसिः तथािह - िभ सव िमा िभात यदव तदवम यथा शिम न च ािसिः तसािधतात न चायोजकम शिरसपा दीनािमा िभलाघवन योजकात िमा चाौयनािभमत-याविााभावितयोिगम rsquo अिभमत rsquo-पद वतः ाौयािसाऽसववारणायrsquo यावत rsquo - पदमथा रवारणाय तम -सवषामिप भावाना ाौयन सत ितयोिगमाभाव ित मषाता इित

या अय पट एतिनााभावितयोगी पटात पटारवत - इानमान िमा माणम तम -अिशनः ाशगााभाव ितयोिगनः अिशािदतराशीव िदगषव गणािदष इित

न च घटादिम ा सन घटः इित णबाधः अिधानसयाऽ िवषयतया घटादःसािसः

न च नीप णः कथ चाआषािदािषयतितवाम नीपािप पादः िवषयात न चनीप ि चरायोयिमित िनयमः मत

14 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

णो िािसः गणाौय समवाियकारणवा िम इित तऽिभमतम न िह िनग ण णोगणाौयता नािप समवाियकारणता समवायािसः अवा ि णः तथािप नीप कालव चाषािद -ानिवषय न िवरोधः

या िऽिवध सम - पारमािथ क ावहािरकाितभािसक चित पारमािथ क स णः ावहािरकसमाकाशादः ाितभािसक स शिरजतादः तथा चघटः सन इित ावहािरकसिवषयनामायम अिन प घटाद िण िनषधो न पणिक पारमािथ कनवित न िवरोधः अिन प चिमालण पारमािथ काविितयोिगताक -माभाविवशषण िम तापपिमाानमानिमित

इित वदापिरभाषायामनमानपिरदः

३ उपमानम अथोपमान िनत तऽ सायमाकरणमपमानम

तथा िह - नगरष गोिपड पष वन गतगवयियसिकष सित भवित तीितःअय िपडो गोसशःइित तदनर च भवित िनयःअनन सशी मदीयागौः इित तऽायितरकाा गवयिनगोसायानकरणम गोिनगवयसायान फलम

न चद ण सवित गोिपड तदियासिकषा त नानमानन गवयिनगोसाय अतिात नािप

मदीया गौरतवयसशीएनिसायितयोिगात यो यतसायितयोगी स तशःयथा मऽिनसायितयोगी चऽो मऽसशः -

इनमानात तवित वाम एविवधानमानानवतारऽिपअनन सशी मदीया गौः इित तीतरनभविसात उपिमनोिम इनवसाया तापमान मानारम इित वदापिरभाषायामपमानपिरदः

४ आगमः

paribhashapdf 15

वदा पिरभाषा

अथागमो िनत य वा ताय िवषयीभतससगमानारण न बात ता माणम वाजान चआकाायोयताऽऽसयाय ान च इित चािर कारणािन

तऽ पदाथा ना पररिजासािवषययोयमाकाा िबयाौवण कारक कारकौवण िबयायाः करणौवणइितकत ताया िजासािवषयात ऽिजासोरिप वााथ बोधात rsquo योय मपाम तदवदक च िबयाकारका-िदकिमितनाितािः गौर इादौ अभदाय च समानिवभिकपद-ितपा तदवदकिमित तमा िदवाष नाािः

एताशाकाािभायणव बलाबलािधकरण सावदािमा वािजो वािजनम इऽ वदव -यागािमाितन न वािजनाकाा इािदवहारः नन तऽािप वािजन िजासाऽिवषयऽिप तोयमवदयि यागिनिपतिजासािवषयतावदकािदितचत न समानजातीयपदाथा वयबोधिवरहसहकतदय -िव तदवदकन वािजनिसमान -जातीयािमािायबोधसहकतन ताशावदकाभावात आिमाया नवम वािजनाय तदानपिात उदाहरणारिप ब लयोजक आकाािवरह एव िः

योयता ताय िवषयससगा बाधः विना िसितइादौ ताशससग बाधा योयता स जापितरानोवपामदिखदत इादाविप ताय िवषयीभतपश ाशाबाधात योयता तमा - िदवािप वााभदबाधऽिपलपाभद बाधाभावात योयता

आसिावधानन पदजपदाथपिितः मानारोपािपतपदाथ ायबोधाभावात rsquo पदजा rsquo इित अत एवाौतल तदााहारः rsquo ारम rsquo इादौ rsquo िपधिह rsquo इित अत एव rsquo इष ा rsquoइािदम rsquo िछनि rsquo इित पदााहारः अत एविवकितष सया य ज िनव पािम इित पदयोगः

पदाथ ििवधः - शो लित तऽ शिना मपदानामथष मा विः यथा rsquo घट rsquo - पदपथबोदरााकितिविश विवशष विः सा चशिः पदाथा रम िसा कारणष काया नकलशिमाऽपदाथा रात सा च तदजपदाथ ानपकाया नमया ताशशििवषय शम

16 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

त जातरव न ः ीनामानन गात कथ तिह गवािदपदािमानिमित चत जात ि -समानसिववािदित मः या गवािदपदानाौ शिः पसती न त ाता हतः जातौ त सााता हतः न च श शिानमिप कारणम गअरवात जाितशिमान सित िशिमानिवना िधीिवलाभावा अत एव ायमतऽयशिः पसतीित िसाः ायमानशििवषयमव वािमित जाितरव वाा

अथवा लणयाऽवगमः यथा नीलो घटः इऽrsquo नील rsquo - श नीलगणिविश लणा तथाजाितवाचक तििश लणा तम अनलःशाथ ः इति एव शो िनिपतः अथ rsquo ल rsquo - पदाथ िनत तऽ लणािवषयो

लः लणा च ििवधा - कवललणा लितलणाचित तऽ शसााः कवलणा यथागाया घोषः इऽ वाहसााििन तीरrsquo गा rsquo - पद कवललणा यऽ शपररा -सनाथा रतीितऽ लितलणा यथाrsquo िरफ rsquo - पद रफय श rsquo मर rsquo -पदघिटत - पररासन मधकर विः गौयिप लितलणव यथा िसहो मानवकः इऽ rsquo िसह rsquo - शवासिबौया िदसन मानवक तीितः

कारारण लणा िऽिवधा - जहणा अजहणाजहदजहणा तऽ शमनभा यऽाथा र -तीितऽ जहणा यथा िवष भ इऽ ाथिवहाय शऽगह भोजनिनविलत यऽ शाथ -मभा वाथा रतीितः तऽाजहणा यथाशो घटः इित अऽ िह rsquo श rsquo - शः ाथशगणमभा व तित ि लणया वत त यऽ िह िविशवाचकः श एकदश िवहाय एकदश वत त तऽ जहदजहणा यया सोऽयदवदः इित अऽ िह पदयवायोिव िशयोरा -नपपा पदय िवशमाऽपरम यथा वातमिस इादौ rsquo तत rsquo - पासवािदिविश rsquo rsquo - पदवानाःकरण -

paribhashapdf 17

वदा पिरभाषा

िविशनायोगात ऐिसथ प लणितसादाियकाः

वय मः - सोऽय दवदः rsquo तमिस इादौिविशवाचकपदानामकदशपरऽिप न लणाशपितिविशयोः अभदायानपपौ िवशयोःशपितयोरव अभदायािवरोधात यथाघटोऽिनः इऽ rsquo घट rsquo - पदवाकदशघट -अयोयऽिप योयघटा सहािनायः यऽ पदाथकदश िवशषणतयोपिितः तऽवातणौपितय लणपगमः यथािनो घटः इऽ rsquo घट - पदात घट शाातणानपिा ताशोपिथrsquo घट-पद घट लणा एवमव तमिसइािदवाऽिप न लणा शा ातणोपितयोःrsquo त rsquo - पदाथ योरभदाय बाधकाभावात अथागह घटः घट पम घटमानयइादौ घटगहादरिभमतायबोधायोयतयातऽािप rsquo घटा rsquo - िदपदाना िवशमाऽपर लणयवात तात तमिस इािदवाष आचाया णा लणोिरपगमवादन बोा जहदजहणोदाहरण काको दिध रताम

इाव तऽ शकाकपिरागन अशदपधातक-परारणाकाकऽिप rsquo काक rsquo - शवः लणाबीज ताया नपपिरव न त अयानपपिः

काको दिध रताम इऽ अयानपपभावात गाया घोषः इादौ ताया नपपरिप सवात लणा च न पदमाऽविः िक वाविरिप यथा

गीराया ना घोषः इऽ गीराया नाम इित पदयसमदाय तीर लणा नन वााशतयाकथ शसपा लणा उत शा यत पदसन ात तो लणा शिायथा पदाथ था वााथऽपीित न कािचदनपपिः एवमथ वादवााना शसापाणा ाश लणा

सोऽरोदीत इािदिनाथ वादवााना िनित लणा अथ वादगतपदाना ाशािदलणापगम एकन पदनलणया तपिितसव पदारवय ात एव च

18 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

िवपिताशपपदाथ ायकतया अथ वादपदसमदायपदानीयतया िविधवानकवा भवित इथ वादवाानापदकवाता तिह वाकवाता यऽ किभिभससग ितपादकयोवा योराकाावशनमहावााथ बोधकम यथा दशपण मासााग कामो यजत इािदवााना सिमधो यजितइािदवााना च पररोपिताािभावबोधकतयाएकवाता त भपादः -ाथ बोध समाानामािापया वाानामकवा पनः सह जायत इित

एव ििवधोऽिप पदाथ िनिपतः तपिितासिः सा च शाबोध हतः तथवायितरकदशनात एवमहावााथ बोधऽवारवााथ बोधो हतः तथवाया -वधारणात बमा ताय िनत तऽ ततीतीयोिरत

न ताय म अथ ानशन पषणोिरतादादथ ाया-भावसात अयमापकोऽः इित िवशषदशननताय माभावात न चरीयताय ानात तऽ शाबोध इित वाम ईरानीकत रिप तााथ -ितपिदशनात उत ततीितजननयोय ताय म गह घटः इित वा गह घटससग तीितजननयोयम न त पटससग तीितजननयोयिमित ता घटससग परम न त पटससग परिमत

नन सवमानय इािदवा यदा लवणानयन -तीतीया य तदािप अससग तीितजनन पयोयतासात लवणपरानदशायामािद -ससग ानापििरित चत न तिदतरपरतीतीया -निरतािपताय ित िवशषणात तथा चया यतीितजननपयोय सितयदतीतीया नोिरतम ता तसग -परिमत शकािदवा अोिरतवदवाादोच तीतीाया एवाभावन तदतीतीयो -िरताभावन लणसााािः नचोभयतीतीयोिरतऽािः तदमाऽ -तीतीयाऽनिरत िववितात उतीितमाऽजननयोयतायााविदका शिः

paribhashapdf 19

वदा पिरभाषा

अाक मत सव ऽ कारणतायाः शरवावदकाकोऽिप दोषः एव ताय तिितजनकप शाानजनक

िस चतथ वण क ताय शाानहतिनराकरणवाततीतीयोिरतपताताय िनराकरणपरम अथाताय िनयफलकवदािवचारवय सात किच -शााावदन न ताय ान हतिरवपरम चतथ वण कवाम ताय सशयिवपय योरशाानिवशष च ताय ान हतरव इद वामतरमतापरिमित सशय तिपय य च तरवााथ िवशषिनय ताय िनयिवनाऽनपपिराः त ताय वद मीमासापिरशोिधतायादवावधय त

लोक त करणािदना तऽ लौिककवााना मानारा -वगताथ तयाऽनवादकम वद त वााथ ापव तयानानवादकम तऽ लोक वद च काय पराणािमव िसथा नामिपामायम पऽ जातः इािदषअ िसाथऽिप पदानासामा वधारणात अत एव वदावााना िण ामायम यथ चतत तथा िवषयपिरद वत तऽ वदाना िनसवपरमरणीतन ामायिमित -

नयाियकाः वदाना िनन िनरसमप षणतयाामायिमरमीमासकाः अाक त मत वदो न िनःउिमात उिम च अ महतो भतिनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथव वदः इािदौतः नािप वदाना िऽणवाियम य एव वदो

दवदनाधीतः सः एव मयािम इािदिभािवरोधात अत एव गकारािदवणा नामिप न िणकम सोऽय गकारःइािदिभािवरोधात तथा च वण पदवासमदायवद िवयदािदवत सिकालीनोिक लयकालीन -सितयोिग च न त म वणा नामििवनाशौअनगकारािदकनाया गौरवात अनारणदशायावणा नामनिभिारणपकाभावात निवत अकारघटानपलवत उोगकारः इािदय सोऽय गकारःइािदिभािवरोधादमाणम वणा िभक -िनगतोििनिपतपररासिवषयन

20 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

Vedanta Paribhasha

णो िािसः गणाौय समवाियकारणवा िम इित तऽिभमतम न िह िनग ण णोगणाौयता नािप समवाियकारणता समवायािसः अवा ि णः तथािप नीप कालव चाषािद -ानिवषय न िवरोधः

या िऽिवध सम - पारमािथ क ावहािरकाितभािसक चित पारमािथ क स णः ावहािरकसमाकाशादः ाितभािसक स शिरजतादः तथा चघटः सन इित ावहािरकसिवषयनामायम अिन प घटाद िण िनषधो न पणिक पारमािथ कनवित न िवरोधः अिन प चिमालण पारमािथ काविितयोिगताक -माभाविवशषण िम तापपिमाानमानिमित

इित वदापिरभाषायामनमानपिरदः

३ उपमानम अथोपमान िनत तऽ सायमाकरणमपमानम

तथा िह - नगरष गोिपड पष वन गतगवयियसिकष सित भवित तीितःअय िपडो गोसशःइित तदनर च भवित िनयःअनन सशी मदीयागौः इित तऽायितरकाा गवयिनगोसायानकरणम गोिनगवयसायान फलम

न चद ण सवित गोिपड तदियासिकषा त नानमानन गवयिनगोसाय अतिात नािप

मदीया गौरतवयसशीएनिसायितयोिगात यो यतसायितयोगी स तशःयथा मऽिनसायितयोगी चऽो मऽसशः -

इनमानात तवित वाम एविवधानमानानवतारऽिपअनन सशी मदीया गौः इित तीतरनभविसात उपिमनोिम इनवसाया तापमान मानारम इित वदापिरभाषायामपमानपिरदः

४ आगमः

paribhashapdf 15

वदा पिरभाषा

अथागमो िनत य वा ताय िवषयीभतससगमानारण न बात ता माणम वाजान चआकाायोयताऽऽसयाय ान च इित चािर कारणािन

तऽ पदाथा ना पररिजासािवषययोयमाकाा िबयाौवण कारक कारकौवण िबयायाः करणौवणइितकत ताया िजासािवषयात ऽिजासोरिप वााथ बोधात rsquo योय मपाम तदवदक च िबयाकारका-िदकिमितनाितािः गौर इादौ अभदाय च समानिवभिकपद-ितपा तदवदकिमित तमा िदवाष नाािः

एताशाकाािभायणव बलाबलािधकरण सावदािमा वािजो वािजनम इऽ वदव -यागािमाितन न वािजनाकाा इािदवहारः नन तऽािप वािजन िजासाऽिवषयऽिप तोयमवदयि यागिनिपतिजासािवषयतावदकािदितचत न समानजातीयपदाथा वयबोधिवरहसहकतदय -िव तदवदकन वािजनिसमान -जातीयािमािायबोधसहकतन ताशावदकाभावात आिमाया नवम वािजनाय तदानपिात उदाहरणारिप ब लयोजक आकाािवरह एव िः

योयता ताय िवषयससगा बाधः विना िसितइादौ ताशससग बाधा योयता स जापितरानोवपामदिखदत इादाविप ताय िवषयीभतपश ाशाबाधात योयता तमा - िदवािप वााभदबाधऽिपलपाभद बाधाभावात योयता

आसिावधानन पदजपदाथपिितः मानारोपािपतपदाथ ायबोधाभावात rsquo पदजा rsquo इित अत एवाौतल तदााहारः rsquo ारम rsquo इादौ rsquo िपधिह rsquo इित अत एव rsquo इष ा rsquoइािदम rsquo िछनि rsquo इित पदााहारः अत एविवकितष सया य ज िनव पािम इित पदयोगः

पदाथ ििवधः - शो लित तऽ शिना मपदानामथष मा विः यथा rsquo घट rsquo - पदपथबोदरााकितिविश विवशष विः सा चशिः पदाथा रम िसा कारणष काया नकलशिमाऽपदाथा रात सा च तदजपदाथ ानपकाया नमया ताशशििवषय शम

16 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

त जातरव न ः ीनामानन गात कथ तिह गवािदपदािमानिमित चत जात ि -समानसिववािदित मः या गवािदपदानाौ शिः पसती न त ाता हतः जातौ त सााता हतः न च श शिानमिप कारणम गअरवात जाितशिमान सित िशिमानिवना िधीिवलाभावा अत एव ायमतऽयशिः पसतीित िसाः ायमानशििवषयमव वािमित जाितरव वाा

अथवा लणयाऽवगमः यथा नीलो घटः इऽrsquo नील rsquo - श नीलगणिविश लणा तथाजाितवाचक तििश लणा तम अनलःशाथ ः इति एव शो िनिपतः अथ rsquo ल rsquo - पदाथ िनत तऽ लणािवषयो

लः लणा च ििवधा - कवललणा लितलणाचित तऽ शसााः कवलणा यथागाया घोषः इऽ वाहसााििन तीरrsquo गा rsquo - पद कवललणा यऽ शपररा -सनाथा रतीितऽ लितलणा यथाrsquo िरफ rsquo - पद रफय श rsquo मर rsquo -पदघिटत - पररासन मधकर विः गौयिप लितलणव यथा िसहो मानवकः इऽ rsquo िसह rsquo - शवासिबौया िदसन मानवक तीितः

कारारण लणा िऽिवधा - जहणा अजहणाजहदजहणा तऽ शमनभा यऽाथा र -तीितऽ जहणा यथा िवष भ इऽ ाथिवहाय शऽगह भोजनिनविलत यऽ शाथ -मभा वाथा रतीितः तऽाजहणा यथाशो घटः इित अऽ िह rsquo श rsquo - शः ाथशगणमभा व तित ि लणया वत त यऽ िह िविशवाचकः श एकदश िवहाय एकदश वत त तऽ जहदजहणा यया सोऽयदवदः इित अऽ िह पदयवायोिव िशयोरा -नपपा पदय िवशमाऽपरम यथा वातमिस इादौ rsquo तत rsquo - पासवािदिविश rsquo rsquo - पदवानाःकरण -

paribhashapdf 17

वदा पिरभाषा

िविशनायोगात ऐिसथ प लणितसादाियकाः

वय मः - सोऽय दवदः rsquo तमिस इादौिविशवाचकपदानामकदशपरऽिप न लणाशपितिविशयोः अभदायानपपौ िवशयोःशपितयोरव अभदायािवरोधात यथाघटोऽिनः इऽ rsquo घट rsquo - पदवाकदशघट -अयोयऽिप योयघटा सहािनायः यऽ पदाथकदश िवशषणतयोपिितः तऽवातणौपितय लणपगमः यथािनो घटः इऽ rsquo घट - पदात घट शाातणानपिा ताशोपिथrsquo घट-पद घट लणा एवमव तमिसइािदवाऽिप न लणा शा ातणोपितयोःrsquo त rsquo - पदाथ योरभदाय बाधकाभावात अथागह घटः घट पम घटमानयइादौ घटगहादरिभमतायबोधायोयतयातऽािप rsquo घटा rsquo - िदपदाना िवशमाऽपर लणयवात तात तमिस इािदवाष आचाया णा लणोिरपगमवादन बोा जहदजहणोदाहरण काको दिध रताम

इाव तऽ शकाकपिरागन अशदपधातक-परारणाकाकऽिप rsquo काक rsquo - शवः लणाबीज ताया नपपिरव न त अयानपपिः

काको दिध रताम इऽ अयानपपभावात गाया घोषः इादौ ताया नपपरिप सवात लणा च न पदमाऽविः िक वाविरिप यथा

गीराया ना घोषः इऽ गीराया नाम इित पदयसमदाय तीर लणा नन वााशतयाकथ शसपा लणा उत शा यत पदसन ात तो लणा शिायथा पदाथ था वााथऽपीित न कािचदनपपिः एवमथ वादवााना शसापाणा ाश लणा

सोऽरोदीत इािदिनाथ वादवााना िनित लणा अथ वादगतपदाना ाशािदलणापगम एकन पदनलणया तपिितसव पदारवय ात एव च

18 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

िवपिताशपपदाथ ायकतया अथ वादपदसमदायपदानीयतया िविधवानकवा भवित इथ वादवाानापदकवाता तिह वाकवाता यऽ किभिभससग ितपादकयोवा योराकाावशनमहावााथ बोधकम यथा दशपण मासााग कामो यजत इािदवााना सिमधो यजितइािदवााना च पररोपिताािभावबोधकतयाएकवाता त भपादः -ाथ बोध समाानामािापया वाानामकवा पनः सह जायत इित

एव ििवधोऽिप पदाथ िनिपतः तपिितासिः सा च शाबोध हतः तथवायितरकदशनात एवमहावााथ बोधऽवारवााथ बोधो हतः तथवाया -वधारणात बमा ताय िनत तऽ ततीतीयोिरत

न ताय म अथ ानशन पषणोिरतादादथ ाया-भावसात अयमापकोऽः इित िवशषदशननताय माभावात न चरीयताय ानात तऽ शाबोध इित वाम ईरानीकत रिप तााथ -ितपिदशनात उत ततीितजननयोय ताय म गह घटः इित वा गह घटससग तीितजननयोयम न त पटससग तीितजननयोयिमित ता घटससग परम न त पटससग परिमत

नन सवमानय इािदवा यदा लवणानयन -तीतीया य तदािप अससग तीितजनन पयोयतासात लवणपरानदशायामािद -ससग ानापििरित चत न तिदतरपरतीतीया -निरतािपताय ित िवशषणात तथा चया यतीितजननपयोय सितयदतीतीया नोिरतम ता तसग -परिमत शकािदवा अोिरतवदवाादोच तीतीाया एवाभावन तदतीतीयो -िरताभावन लणसााािः नचोभयतीतीयोिरतऽािः तदमाऽ -तीतीयाऽनिरत िववितात उतीितमाऽजननयोयतायााविदका शिः

paribhashapdf 19

वदा पिरभाषा

अाक मत सव ऽ कारणतायाः शरवावदकाकोऽिप दोषः एव ताय तिितजनकप शाानजनक

िस चतथ वण क ताय शाानहतिनराकरणवाततीतीयोिरतपताताय िनराकरणपरम अथाताय िनयफलकवदािवचारवय सात किच -शााावदन न ताय ान हतिरवपरम चतथ वण कवाम ताय सशयिवपय योरशाानिवशष च ताय ान हतरव इद वामतरमतापरिमित सशय तिपय य च तरवााथ िवशषिनय ताय िनयिवनाऽनपपिराः त ताय वद मीमासापिरशोिधतायादवावधय त

लोक त करणािदना तऽ लौिककवााना मानारा -वगताथ तयाऽनवादकम वद त वााथ ापव तयानानवादकम तऽ लोक वद च काय पराणािमव िसथा नामिपामायम पऽ जातः इािदषअ िसाथऽिप पदानासामा वधारणात अत एव वदावााना िण ामायम यथ चतत तथा िवषयपिरद वत तऽ वदाना िनसवपरमरणीतन ामायिमित -

नयाियकाः वदाना िनन िनरसमप षणतयाामायिमरमीमासकाः अाक त मत वदो न िनःउिमात उिम च अ महतो भतिनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथव वदः इािदौतः नािप वदाना िऽणवाियम य एव वदो

दवदनाधीतः सः एव मयािम इािदिभािवरोधात अत एव गकारािदवणा नामिप न िणकम सोऽय गकारःइािदिभािवरोधात तथा च वण पदवासमदायवद िवयदािदवत सिकालीनोिक लयकालीन -सितयोिग च न त म वणा नामििवनाशौअनगकारािदकनाया गौरवात अनारणदशायावणा नामनिभिारणपकाभावात निवत अकारघटानपलवत उोगकारः इािदय सोऽय गकारःइािदिभािवरोधादमाणम वणा िभक -िनगतोििनिपतपररासिवषयन

20 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

वदा पिरभाषा

अथागमो िनत य वा ताय िवषयीभतससगमानारण न बात ता माणम वाजान चआकाायोयताऽऽसयाय ान च इित चािर कारणािन

तऽ पदाथा ना पररिजासािवषययोयमाकाा िबयाौवण कारक कारकौवण िबयायाः करणौवणइितकत ताया िजासािवषयात ऽिजासोरिप वााथ बोधात rsquo योय मपाम तदवदक च िबयाकारका-िदकिमितनाितािः गौर इादौ अभदाय च समानिवभिकपद-ितपा तदवदकिमित तमा िदवाष नाािः

एताशाकाािभायणव बलाबलािधकरण सावदािमा वािजो वािजनम इऽ वदव -यागािमाितन न वािजनाकाा इािदवहारः नन तऽािप वािजन िजासाऽिवषयऽिप तोयमवदयि यागिनिपतिजासािवषयतावदकािदितचत न समानजातीयपदाथा वयबोधिवरहसहकतदय -िव तदवदकन वािजनिसमान -जातीयािमािायबोधसहकतन ताशावदकाभावात आिमाया नवम वािजनाय तदानपिात उदाहरणारिप ब लयोजक आकाािवरह एव िः

योयता ताय िवषयससगा बाधः विना िसितइादौ ताशससग बाधा योयता स जापितरानोवपामदिखदत इादाविप ताय िवषयीभतपश ाशाबाधात योयता तमा - िदवािप वााभदबाधऽिपलपाभद बाधाभावात योयता

आसिावधानन पदजपदाथपिितः मानारोपािपतपदाथ ायबोधाभावात rsquo पदजा rsquo इित अत एवाौतल तदााहारः rsquo ारम rsquo इादौ rsquo िपधिह rsquo इित अत एव rsquo इष ा rsquoइािदम rsquo िछनि rsquo इित पदााहारः अत एविवकितष सया य ज िनव पािम इित पदयोगः

पदाथ ििवधः - शो लित तऽ शिना मपदानामथष मा विः यथा rsquo घट rsquo - पदपथबोदरााकितिविश विवशष विः सा चशिः पदाथा रम िसा कारणष काया नकलशिमाऽपदाथा रात सा च तदजपदाथ ानपकाया नमया ताशशििवषय शम

16 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

त जातरव न ः ीनामानन गात कथ तिह गवािदपदािमानिमित चत जात ि -समानसिववािदित मः या गवािदपदानाौ शिः पसती न त ाता हतः जातौ त सााता हतः न च श शिानमिप कारणम गअरवात जाितशिमान सित िशिमानिवना िधीिवलाभावा अत एव ायमतऽयशिः पसतीित िसाः ायमानशििवषयमव वािमित जाितरव वाा

अथवा लणयाऽवगमः यथा नीलो घटः इऽrsquo नील rsquo - श नीलगणिविश लणा तथाजाितवाचक तििश लणा तम अनलःशाथ ः इति एव शो िनिपतः अथ rsquo ल rsquo - पदाथ िनत तऽ लणािवषयो

लः लणा च ििवधा - कवललणा लितलणाचित तऽ शसााः कवलणा यथागाया घोषः इऽ वाहसााििन तीरrsquo गा rsquo - पद कवललणा यऽ शपररा -सनाथा रतीितऽ लितलणा यथाrsquo िरफ rsquo - पद रफय श rsquo मर rsquo -पदघिटत - पररासन मधकर विः गौयिप लितलणव यथा िसहो मानवकः इऽ rsquo िसह rsquo - शवासिबौया िदसन मानवक तीितः

कारारण लणा िऽिवधा - जहणा अजहणाजहदजहणा तऽ शमनभा यऽाथा र -तीितऽ जहणा यथा िवष भ इऽ ाथिवहाय शऽगह भोजनिनविलत यऽ शाथ -मभा वाथा रतीितः तऽाजहणा यथाशो घटः इित अऽ िह rsquo श rsquo - शः ाथशगणमभा व तित ि लणया वत त यऽ िह िविशवाचकः श एकदश िवहाय एकदश वत त तऽ जहदजहणा यया सोऽयदवदः इित अऽ िह पदयवायोिव िशयोरा -नपपा पदय िवशमाऽपरम यथा वातमिस इादौ rsquo तत rsquo - पासवािदिविश rsquo rsquo - पदवानाःकरण -

paribhashapdf 17

वदा पिरभाषा

िविशनायोगात ऐिसथ प लणितसादाियकाः

वय मः - सोऽय दवदः rsquo तमिस इादौिविशवाचकपदानामकदशपरऽिप न लणाशपितिविशयोः अभदायानपपौ िवशयोःशपितयोरव अभदायािवरोधात यथाघटोऽिनः इऽ rsquo घट rsquo - पदवाकदशघट -अयोयऽिप योयघटा सहािनायः यऽ पदाथकदश िवशषणतयोपिितः तऽवातणौपितय लणपगमः यथािनो घटः इऽ rsquo घट - पदात घट शाातणानपिा ताशोपिथrsquo घट-पद घट लणा एवमव तमिसइािदवाऽिप न लणा शा ातणोपितयोःrsquo त rsquo - पदाथ योरभदाय बाधकाभावात अथागह घटः घट पम घटमानयइादौ घटगहादरिभमतायबोधायोयतयातऽािप rsquo घटा rsquo - िदपदाना िवशमाऽपर लणयवात तात तमिस इािदवाष आचाया णा लणोिरपगमवादन बोा जहदजहणोदाहरण काको दिध रताम

इाव तऽ शकाकपिरागन अशदपधातक-परारणाकाकऽिप rsquo काक rsquo - शवः लणाबीज ताया नपपिरव न त अयानपपिः

काको दिध रताम इऽ अयानपपभावात गाया घोषः इादौ ताया नपपरिप सवात लणा च न पदमाऽविः िक वाविरिप यथा

गीराया ना घोषः इऽ गीराया नाम इित पदयसमदाय तीर लणा नन वााशतयाकथ शसपा लणा उत शा यत पदसन ात तो लणा शिायथा पदाथ था वााथऽपीित न कािचदनपपिः एवमथ वादवााना शसापाणा ाश लणा

सोऽरोदीत इािदिनाथ वादवााना िनित लणा अथ वादगतपदाना ाशािदलणापगम एकन पदनलणया तपिितसव पदारवय ात एव च

18 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

िवपिताशपपदाथ ायकतया अथ वादपदसमदायपदानीयतया िविधवानकवा भवित इथ वादवाानापदकवाता तिह वाकवाता यऽ किभिभससग ितपादकयोवा योराकाावशनमहावााथ बोधकम यथा दशपण मासााग कामो यजत इािदवााना सिमधो यजितइािदवााना च पररोपिताािभावबोधकतयाएकवाता त भपादः -ाथ बोध समाानामािापया वाानामकवा पनः सह जायत इित

एव ििवधोऽिप पदाथ िनिपतः तपिितासिः सा च शाबोध हतः तथवायितरकदशनात एवमहावााथ बोधऽवारवााथ बोधो हतः तथवाया -वधारणात बमा ताय िनत तऽ ततीतीयोिरत

न ताय म अथ ानशन पषणोिरतादादथ ाया-भावसात अयमापकोऽः इित िवशषदशननताय माभावात न चरीयताय ानात तऽ शाबोध इित वाम ईरानीकत रिप तााथ -ितपिदशनात उत ततीितजननयोय ताय म गह घटः इित वा गह घटससग तीितजननयोयम न त पटससग तीितजननयोयिमित ता घटससग परम न त पटससग परिमत

नन सवमानय इािदवा यदा लवणानयन -तीतीया य तदािप अससग तीितजनन पयोयतासात लवणपरानदशायामािद -ससग ानापििरित चत न तिदतरपरतीतीया -निरतािपताय ित िवशषणात तथा चया यतीितजननपयोय सितयदतीतीया नोिरतम ता तसग -परिमत शकािदवा अोिरतवदवाादोच तीतीाया एवाभावन तदतीतीयो -िरताभावन लणसााािः नचोभयतीतीयोिरतऽािः तदमाऽ -तीतीयाऽनिरत िववितात उतीितमाऽजननयोयतायााविदका शिः

paribhashapdf 19

वदा पिरभाषा

अाक मत सव ऽ कारणतायाः शरवावदकाकोऽिप दोषः एव ताय तिितजनकप शाानजनक

िस चतथ वण क ताय शाानहतिनराकरणवाततीतीयोिरतपताताय िनराकरणपरम अथाताय िनयफलकवदािवचारवय सात किच -शााावदन न ताय ान हतिरवपरम चतथ वण कवाम ताय सशयिवपय योरशाानिवशष च ताय ान हतरव इद वामतरमतापरिमित सशय तिपय य च तरवााथ िवशषिनय ताय िनयिवनाऽनपपिराः त ताय वद मीमासापिरशोिधतायादवावधय त

लोक त करणािदना तऽ लौिककवााना मानारा -वगताथ तयाऽनवादकम वद त वााथ ापव तयानानवादकम तऽ लोक वद च काय पराणािमव िसथा नामिपामायम पऽ जातः इािदषअ िसाथऽिप पदानासामा वधारणात अत एव वदावााना िण ामायम यथ चतत तथा िवषयपिरद वत तऽ वदाना िनसवपरमरणीतन ामायिमित -

नयाियकाः वदाना िनन िनरसमप षणतयाामायिमरमीमासकाः अाक त मत वदो न िनःउिमात उिम च अ महतो भतिनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथव वदः इािदौतः नािप वदाना िऽणवाियम य एव वदो

दवदनाधीतः सः एव मयािम इािदिभािवरोधात अत एव गकारािदवणा नामिप न िणकम सोऽय गकारःइािदिभािवरोधात तथा च वण पदवासमदायवद िवयदािदवत सिकालीनोिक लयकालीन -सितयोिग च न त म वणा नामििवनाशौअनगकारािदकनाया गौरवात अनारणदशायावणा नामनिभिारणपकाभावात निवत अकारघटानपलवत उोगकारः इािदय सोऽय गकारःइािदिभािवरोधादमाणम वणा िभक -िनगतोििनिपतपररासिवषयन

20 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

Vedanta Paribhasha

त जातरव न ः ीनामानन गात कथ तिह गवािदपदािमानिमित चत जात ि -समानसिववािदित मः या गवािदपदानाौ शिः पसती न त ाता हतः जातौ त सााता हतः न च श शिानमिप कारणम गअरवात जाितशिमान सित िशिमानिवना िधीिवलाभावा अत एव ायमतऽयशिः पसतीित िसाः ायमानशििवषयमव वािमित जाितरव वाा

अथवा लणयाऽवगमः यथा नीलो घटः इऽrsquo नील rsquo - श नीलगणिविश लणा तथाजाितवाचक तििश लणा तम अनलःशाथ ः इति एव शो िनिपतः अथ rsquo ल rsquo - पदाथ िनत तऽ लणािवषयो

लः लणा च ििवधा - कवललणा लितलणाचित तऽ शसााः कवलणा यथागाया घोषः इऽ वाहसााििन तीरrsquo गा rsquo - पद कवललणा यऽ शपररा -सनाथा रतीितऽ लितलणा यथाrsquo िरफ rsquo - पद रफय श rsquo मर rsquo -पदघिटत - पररासन मधकर विः गौयिप लितलणव यथा िसहो मानवकः इऽ rsquo िसह rsquo - शवासिबौया िदसन मानवक तीितः

कारारण लणा िऽिवधा - जहणा अजहणाजहदजहणा तऽ शमनभा यऽाथा र -तीितऽ जहणा यथा िवष भ इऽ ाथिवहाय शऽगह भोजनिनविलत यऽ शाथ -मभा वाथा रतीितः तऽाजहणा यथाशो घटः इित अऽ िह rsquo श rsquo - शः ाथशगणमभा व तित ि लणया वत त यऽ िह िविशवाचकः श एकदश िवहाय एकदश वत त तऽ जहदजहणा यया सोऽयदवदः इित अऽ िह पदयवायोिव िशयोरा -नपपा पदय िवशमाऽपरम यथा वातमिस इादौ rsquo तत rsquo - पासवािदिविश rsquo rsquo - पदवानाःकरण -

paribhashapdf 17

वदा पिरभाषा

िविशनायोगात ऐिसथ प लणितसादाियकाः

वय मः - सोऽय दवदः rsquo तमिस इादौिविशवाचकपदानामकदशपरऽिप न लणाशपितिविशयोः अभदायानपपौ िवशयोःशपितयोरव अभदायािवरोधात यथाघटोऽिनः इऽ rsquo घट rsquo - पदवाकदशघट -अयोयऽिप योयघटा सहािनायः यऽ पदाथकदश िवशषणतयोपिितः तऽवातणौपितय लणपगमः यथािनो घटः इऽ rsquo घट - पदात घट शाातणानपिा ताशोपिथrsquo घट-पद घट लणा एवमव तमिसइािदवाऽिप न लणा शा ातणोपितयोःrsquo त rsquo - पदाथ योरभदाय बाधकाभावात अथागह घटः घट पम घटमानयइादौ घटगहादरिभमतायबोधायोयतयातऽािप rsquo घटा rsquo - िदपदाना िवशमाऽपर लणयवात तात तमिस इािदवाष आचाया णा लणोिरपगमवादन बोा जहदजहणोदाहरण काको दिध रताम

इाव तऽ शकाकपिरागन अशदपधातक-परारणाकाकऽिप rsquo काक rsquo - शवः लणाबीज ताया नपपिरव न त अयानपपिः

काको दिध रताम इऽ अयानपपभावात गाया घोषः इादौ ताया नपपरिप सवात लणा च न पदमाऽविः िक वाविरिप यथा

गीराया ना घोषः इऽ गीराया नाम इित पदयसमदाय तीर लणा नन वााशतयाकथ शसपा लणा उत शा यत पदसन ात तो लणा शिायथा पदाथ था वााथऽपीित न कािचदनपपिः एवमथ वादवााना शसापाणा ाश लणा

सोऽरोदीत इािदिनाथ वादवााना िनित लणा अथ वादगतपदाना ाशािदलणापगम एकन पदनलणया तपिितसव पदारवय ात एव च

18 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

िवपिताशपपदाथ ायकतया अथ वादपदसमदायपदानीयतया िविधवानकवा भवित इथ वादवाानापदकवाता तिह वाकवाता यऽ किभिभससग ितपादकयोवा योराकाावशनमहावााथ बोधकम यथा दशपण मासााग कामो यजत इािदवााना सिमधो यजितइािदवााना च पररोपिताािभावबोधकतयाएकवाता त भपादः -ाथ बोध समाानामािापया वाानामकवा पनः सह जायत इित

एव ििवधोऽिप पदाथ िनिपतः तपिितासिः सा च शाबोध हतः तथवायितरकदशनात एवमहावााथ बोधऽवारवााथ बोधो हतः तथवाया -वधारणात बमा ताय िनत तऽ ततीतीयोिरत

न ताय म अथ ानशन पषणोिरतादादथ ाया-भावसात अयमापकोऽः इित िवशषदशननताय माभावात न चरीयताय ानात तऽ शाबोध इित वाम ईरानीकत रिप तााथ -ितपिदशनात उत ततीितजननयोय ताय म गह घटः इित वा गह घटससग तीितजननयोयम न त पटससग तीितजननयोयिमित ता घटससग परम न त पटससग परिमत

नन सवमानय इािदवा यदा लवणानयन -तीतीया य तदािप अससग तीितजनन पयोयतासात लवणपरानदशायामािद -ससग ानापििरित चत न तिदतरपरतीतीया -निरतािपताय ित िवशषणात तथा चया यतीितजननपयोय सितयदतीतीया नोिरतम ता तसग -परिमत शकािदवा अोिरतवदवाादोच तीतीाया एवाभावन तदतीतीयो -िरताभावन लणसााािः नचोभयतीतीयोिरतऽािः तदमाऽ -तीतीयाऽनिरत िववितात उतीितमाऽजननयोयतायााविदका शिः

paribhashapdf 19

वदा पिरभाषा

अाक मत सव ऽ कारणतायाः शरवावदकाकोऽिप दोषः एव ताय तिितजनकप शाानजनक

िस चतथ वण क ताय शाानहतिनराकरणवाततीतीयोिरतपताताय िनराकरणपरम अथाताय िनयफलकवदािवचारवय सात किच -शााावदन न ताय ान हतिरवपरम चतथ वण कवाम ताय सशयिवपय योरशाानिवशष च ताय ान हतरव इद वामतरमतापरिमित सशय तिपय य च तरवााथ िवशषिनय ताय िनयिवनाऽनपपिराः त ताय वद मीमासापिरशोिधतायादवावधय त

लोक त करणािदना तऽ लौिककवााना मानारा -वगताथ तयाऽनवादकम वद त वााथ ापव तयानानवादकम तऽ लोक वद च काय पराणािमव िसथा नामिपामायम पऽ जातः इािदषअ िसाथऽिप पदानासामा वधारणात अत एव वदावााना िण ामायम यथ चतत तथा िवषयपिरद वत तऽ वदाना िनसवपरमरणीतन ामायिमित -

नयाियकाः वदाना िनन िनरसमप षणतयाामायिमरमीमासकाः अाक त मत वदो न िनःउिमात उिम च अ महतो भतिनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथव वदः इािदौतः नािप वदाना िऽणवाियम य एव वदो

दवदनाधीतः सः एव मयािम इािदिभािवरोधात अत एव गकारािदवणा नामिप न िणकम सोऽय गकारःइािदिभािवरोधात तथा च वण पदवासमदायवद िवयदािदवत सिकालीनोिक लयकालीन -सितयोिग च न त म वणा नामििवनाशौअनगकारािदकनाया गौरवात अनारणदशायावणा नामनिभिारणपकाभावात निवत अकारघटानपलवत उोगकारः इािदय सोऽय गकारःइािदिभािवरोधादमाणम वणा िभक -िनगतोििनिपतपररासिवषयन

20 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

वदा पिरभाषा

िविशनायोगात ऐिसथ प लणितसादाियकाः

वय मः - सोऽय दवदः rsquo तमिस इादौिविशवाचकपदानामकदशपरऽिप न लणाशपितिविशयोः अभदायानपपौ िवशयोःशपितयोरव अभदायािवरोधात यथाघटोऽिनः इऽ rsquo घट rsquo - पदवाकदशघट -अयोयऽिप योयघटा सहािनायः यऽ पदाथकदश िवशषणतयोपिितः तऽवातणौपितय लणपगमः यथािनो घटः इऽ rsquo घट - पदात घट शाातणानपिा ताशोपिथrsquo घट-पद घट लणा एवमव तमिसइािदवाऽिप न लणा शा ातणोपितयोःrsquo त rsquo - पदाथ योरभदाय बाधकाभावात अथागह घटः घट पम घटमानयइादौ घटगहादरिभमतायबोधायोयतयातऽािप rsquo घटा rsquo - िदपदाना िवशमाऽपर लणयवात तात तमिस इािदवाष आचाया णा लणोिरपगमवादन बोा जहदजहणोदाहरण काको दिध रताम

इाव तऽ शकाकपिरागन अशदपधातक-परारणाकाकऽिप rsquo काक rsquo - शवः लणाबीज ताया नपपिरव न त अयानपपिः

काको दिध रताम इऽ अयानपपभावात गाया घोषः इादौ ताया नपपरिप सवात लणा च न पदमाऽविः िक वाविरिप यथा

गीराया ना घोषः इऽ गीराया नाम इित पदयसमदाय तीर लणा नन वााशतयाकथ शसपा लणा उत शा यत पदसन ात तो लणा शिायथा पदाथ था वााथऽपीित न कािचदनपपिः एवमथ वादवााना शसापाणा ाश लणा

सोऽरोदीत इािदिनाथ वादवााना िनित लणा अथ वादगतपदाना ाशािदलणापगम एकन पदनलणया तपिितसव पदारवय ात एव च

18 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

िवपिताशपपदाथ ायकतया अथ वादपदसमदायपदानीयतया िविधवानकवा भवित इथ वादवाानापदकवाता तिह वाकवाता यऽ किभिभससग ितपादकयोवा योराकाावशनमहावााथ बोधकम यथा दशपण मासााग कामो यजत इािदवााना सिमधो यजितइािदवााना च पररोपिताािभावबोधकतयाएकवाता त भपादः -ाथ बोध समाानामािापया वाानामकवा पनः सह जायत इित

एव ििवधोऽिप पदाथ िनिपतः तपिितासिः सा च शाबोध हतः तथवायितरकदशनात एवमहावााथ बोधऽवारवााथ बोधो हतः तथवाया -वधारणात बमा ताय िनत तऽ ततीतीयोिरत

न ताय म अथ ानशन पषणोिरतादादथ ाया-भावसात अयमापकोऽः इित िवशषदशननताय माभावात न चरीयताय ानात तऽ शाबोध इित वाम ईरानीकत रिप तााथ -ितपिदशनात उत ततीितजननयोय ताय म गह घटः इित वा गह घटससग तीितजननयोयम न त पटससग तीितजननयोयिमित ता घटससग परम न त पटससग परिमत

नन सवमानय इािदवा यदा लवणानयन -तीतीया य तदािप अससग तीितजनन पयोयतासात लवणपरानदशायामािद -ससग ानापििरित चत न तिदतरपरतीतीया -निरतािपताय ित िवशषणात तथा चया यतीितजननपयोय सितयदतीतीया नोिरतम ता तसग -परिमत शकािदवा अोिरतवदवाादोच तीतीाया एवाभावन तदतीतीयो -िरताभावन लणसााािः नचोभयतीतीयोिरतऽािः तदमाऽ -तीतीयाऽनिरत िववितात उतीितमाऽजननयोयतायााविदका शिः

paribhashapdf 19

वदा पिरभाषा

अाक मत सव ऽ कारणतायाः शरवावदकाकोऽिप दोषः एव ताय तिितजनकप शाानजनक

िस चतथ वण क ताय शाानहतिनराकरणवाततीतीयोिरतपताताय िनराकरणपरम अथाताय िनयफलकवदािवचारवय सात किच -शााावदन न ताय ान हतिरवपरम चतथ वण कवाम ताय सशयिवपय योरशाानिवशष च ताय ान हतरव इद वामतरमतापरिमित सशय तिपय य च तरवााथ िवशषिनय ताय िनयिवनाऽनपपिराः त ताय वद मीमासापिरशोिधतायादवावधय त

लोक त करणािदना तऽ लौिककवााना मानारा -वगताथ तयाऽनवादकम वद त वााथ ापव तयानानवादकम तऽ लोक वद च काय पराणािमव िसथा नामिपामायम पऽ जातः इािदषअ िसाथऽिप पदानासामा वधारणात अत एव वदावााना िण ामायम यथ चतत तथा िवषयपिरद वत तऽ वदाना िनसवपरमरणीतन ामायिमित -

नयाियकाः वदाना िनन िनरसमप षणतयाामायिमरमीमासकाः अाक त मत वदो न िनःउिमात उिम च अ महतो भतिनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथव वदः इािदौतः नािप वदाना िऽणवाियम य एव वदो

दवदनाधीतः सः एव मयािम इािदिभािवरोधात अत एव गकारािदवणा नामिप न िणकम सोऽय गकारःइािदिभािवरोधात तथा च वण पदवासमदायवद िवयदािदवत सिकालीनोिक लयकालीन -सितयोिग च न त म वणा नामििवनाशौअनगकारािदकनाया गौरवात अनारणदशायावणा नामनिभिारणपकाभावात निवत अकारघटानपलवत उोगकारः इािदय सोऽय गकारःइािदिभािवरोधादमाणम वणा िभक -िनगतोििनिपतपररासिवषयन

20 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

Vedanta Paribhasha

िवपिताशपपदाथ ायकतया अथ वादपदसमदायपदानीयतया िविधवानकवा भवित इथ वादवाानापदकवाता तिह वाकवाता यऽ किभिभससग ितपादकयोवा योराकाावशनमहावााथ बोधकम यथा दशपण मासााग कामो यजत इािदवााना सिमधो यजितइािदवााना च पररोपिताािभावबोधकतयाएकवाता त भपादः -ाथ बोध समाानामािापया वाानामकवा पनः सह जायत इित

एव ििवधोऽिप पदाथ िनिपतः तपिितासिः सा च शाबोध हतः तथवायितरकदशनात एवमहावााथ बोधऽवारवााथ बोधो हतः तथवाया -वधारणात बमा ताय िनत तऽ ततीतीयोिरत

न ताय म अथ ानशन पषणोिरतादादथ ाया-भावसात अयमापकोऽः इित िवशषदशननताय माभावात न चरीयताय ानात तऽ शाबोध इित वाम ईरानीकत रिप तााथ -ितपिदशनात उत ततीितजननयोय ताय म गह घटः इित वा गह घटससग तीितजननयोयम न त पटससग तीितजननयोयिमित ता घटससग परम न त पटससग परिमत

नन सवमानय इािदवा यदा लवणानयन -तीतीया य तदािप अससग तीितजनन पयोयतासात लवणपरानदशायामािद -ससग ानापििरित चत न तिदतरपरतीतीया -निरतािपताय ित िवशषणात तथा चया यतीितजननपयोय सितयदतीतीया नोिरतम ता तसग -परिमत शकािदवा अोिरतवदवाादोच तीतीाया एवाभावन तदतीतीयो -िरताभावन लणसााािः नचोभयतीतीयोिरतऽािः तदमाऽ -तीतीयाऽनिरत िववितात उतीितमाऽजननयोयतायााविदका शिः

paribhashapdf 19

वदा पिरभाषा

अाक मत सव ऽ कारणतायाः शरवावदकाकोऽिप दोषः एव ताय तिितजनकप शाानजनक

िस चतथ वण क ताय शाानहतिनराकरणवाततीतीयोिरतपताताय िनराकरणपरम अथाताय िनयफलकवदािवचारवय सात किच -शााावदन न ताय ान हतिरवपरम चतथ वण कवाम ताय सशयिवपय योरशाानिवशष च ताय ान हतरव इद वामतरमतापरिमित सशय तिपय य च तरवााथ िवशषिनय ताय िनयिवनाऽनपपिराः त ताय वद मीमासापिरशोिधतायादवावधय त

लोक त करणािदना तऽ लौिककवााना मानारा -वगताथ तयाऽनवादकम वद त वााथ ापव तयानानवादकम तऽ लोक वद च काय पराणािमव िसथा नामिपामायम पऽ जातः इािदषअ िसाथऽिप पदानासामा वधारणात अत एव वदावााना िण ामायम यथ चतत तथा िवषयपिरद वत तऽ वदाना िनसवपरमरणीतन ामायिमित -

नयाियकाः वदाना िनन िनरसमप षणतयाामायिमरमीमासकाः अाक त मत वदो न िनःउिमात उिम च अ महतो भतिनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथव वदः इािदौतः नािप वदाना िऽणवाियम य एव वदो

दवदनाधीतः सः एव मयािम इािदिभािवरोधात अत एव गकारािदवणा नामिप न िणकम सोऽय गकारःइािदिभािवरोधात तथा च वण पदवासमदायवद िवयदािदवत सिकालीनोिक लयकालीन -सितयोिग च न त म वणा नामििवनाशौअनगकारािदकनाया गौरवात अनारणदशायावणा नामनिभिारणपकाभावात निवत अकारघटानपलवत उोगकारः इािदय सोऽय गकारःइािदिभािवरोधादमाणम वणा िभक -िनगतोििनिपतपररासिवषयन

20 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

वदा पिरभाषा

अाक मत सव ऽ कारणतायाः शरवावदकाकोऽिप दोषः एव ताय तिितजनकप शाानजनक

िस चतथ वण क ताय शाानहतिनराकरणवाततीतीयोिरतपताताय िनराकरणपरम अथाताय िनयफलकवदािवचारवय सात किच -शााावदन न ताय ान हतिरवपरम चतथ वण कवाम ताय सशयिवपय योरशाानिवशष च ताय ान हतरव इद वामतरमतापरिमित सशय तिपय य च तरवााथ िवशषिनय ताय िनयिवनाऽनपपिराः त ताय वद मीमासापिरशोिधतायादवावधय त

लोक त करणािदना तऽ लौिककवााना मानारा -वगताथ तयाऽनवादकम वद त वााथ ापव तयानानवादकम तऽ लोक वद च काय पराणािमव िसथा नामिपामायम पऽ जातः इािदषअ िसाथऽिप पदानासामा वधारणात अत एव वदावााना िण ामायम यथ चतत तथा िवषयपिरद वत तऽ वदाना िनसवपरमरणीतन ामायिमित -

नयाियकाः वदाना िनन िनरसमप षणतयाामायिमरमीमासकाः अाक त मत वदो न िनःउिमात उिम च अ महतो भतिनःिसतमतवदो यजवदः सामवदोऽथव वदः इािदौतः नािप वदाना िऽणवाियम य एव वदो

दवदनाधीतः सः एव मयािम इािदिभािवरोधात अत एव गकारािदवणा नामिप न िणकम सोऽय गकारःइािदिभािवरोधात तथा च वण पदवासमदायवद िवयदािदवत सिकालीनोिक लयकालीन -सितयोिग च न त म वणा नामििवनाशौअनगकारािदकनाया गौरवात अनारणदशायावणा नामनिभिारणपकाभावात निवत अकारघटानपलवत उोगकारः इािदय सोऽय गकारःइािदिभािवरोधादमाणम वणा िभक -िनगतोििनिपतपररासिवषयन

20 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

Vedanta Paribhasha

माण वा ता वदाना िणकम नन िणकाभावऽिप िवयदािदपविमनपरमरकत कतया पौषयादपौषय वदानािमित तविसाो भत इित चत न न िह तावत पषणउाय माण पौषयम गमतऽापकपररयापौषयापः नािप पषाधीनोिक पौषयम नयाियकािभमतपौषयानमानऽदािदना िससाधनापः िक सजातीयोारणानपोारणिवषयम तथा चसगा काल परमरः पव सग िसवदानपवसमानानपवकवद िवरिचतवान न त तिजातीय वदिमित न सजातीयोारण -अनपोारणिवषय पौषय वद भारतादीना सजातीयोारणमनपवोारणिमित तषा पौषयम एव पौषयापौषयभदन ििवध आगमो िनिपतः इित वदापिरभाषायामागमपिरदः

५ अथा पिः इदानीमथा पििन त तऽोपपााननोपपादककन -

मथ था िः तऽोपपाान करणम उपपादकान फलम यन िवना यदनपप तत तऽोपपाम याभावयानपपिः तत तऽोपपादकम यथा रािऽभोजननिवना िदवाऽभान पीनमनपपम इित ताशपीनमपपाम यथा वा रािऽभोजनाभाव ताश -पीनानपपिः इित रािऽभोजनमपपादकम सा चाथा पिििवधा - ाथा पिः ौताथा पिित

तऽ ाथा पिय था इद रजतम इित परोवित िनितप रजत नद रजतम इित तऽविनिषमान सऽनपपम इित रजत सिसााभावव वा िमा कयित ौताथा पिय था यऽ ौयमाणवााथा नपपिमखनअथा रकनम यथा तरित शोकमािवत इऽौत शोकशवाबजात ानिनव ाथा -नपपा ब िमा कत यथा वा जीवीदवदो गह न इित वाौवणानर जीिवनो गहासबिहःस कयित ौताथा पि ििवधा - अिभधानानपपिः अिभिहतानपपि

paribhashapdf 21

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

वदा पिरभाषा

तऽ यऽ वाकदशौवणऽयािभधानानपपा अयािभधानोपयोिगपदार कत तऽािभधानानपपिः यथा rsquo ारम rsquo इऽrsquo िपधिह rsquo इित पदााहारः यथा वा िविजता िवजतइऽ rsquoगकाम rsquo - पदााहारः नन rsquo ारम rsquo इादावयािभधानात पव म इदमयािभधान

िपधानापापकपद िवनाऽनपापिमित कथ ानिमित चत नrsquo अिभधान rsquo - पदन करणा ताय िववितात तथा च ारकम किपधानिबयाससग पर िपधानोपापकपदिवनाऽनपपिमित ान तऽािप सात अिभिहतानपपि यऽ वाावगतोऽथऽनपपन ातः

सथा र कयित तऽ िा तथा ग कामो ोितोमनयजत इऽ गसाधन िणकयागगततयाऽवगता -नपपा मवपव कत न चयमथा पिरनमानऽभ िवतमहित अय -

ाननाियनभा वात ितरिकणानमान ागविनरम अत एवाथा पिल rsquo अनिमनोिम rsquo इित नानवसायःिक अनन इद कयािम इित नन अथा पिल इदमनन िवनाऽनपपिमित ानकरणम

इम तऽ िकिमद तन िवनाऽनपपम तदभावपकाभावितयोिगिमित मः एवमथा पमा नारिसौ ितरिक नानमानारम

पिथवीतरो िभत इअादौ गविमतरभदिवनाऽनपपिमािदान करणात अतएवानवसायः पिथािमतरभद कयािम इित

इित वदापिरभाषायामथा पिपिरदः

६ अनपलि इदान ष माण िनत ानकरणाजाभावानभवा -साधारणकारणमनपलिप माणम अनमानािदजा -तीियाभावानभवहतावनमानादावितािवारणायाजापदम अादौ साधारणकारणऽितािवारणायासधारणित अभावसाधारणहतसारऽितािवारणायानभवितिवशषणम न चातीियाभावानिमितलऽनपलवाभावोगताम िवशषाभावािदित वाम धमा धमा नपलिसऽिपतदभावािनयन योयानपलरवाभावामाहकात

22 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

Vedanta Paribhasha

नन कय योयानपलिः िक योय ितयोिगनोऽनपलिः उत योयऽिधकरण ितयोिगनोऽनपलिः नाः िपशाचािदभदाापः नाः आिन धमा -भावािप ापिरित चत न योया चासावनप -लिित कमधारयाौयणात अनपलययता चतिकतितयोिगससितितयोिगकम याभावोगत त यः ितयोगी त सनािधकरण तिकतनसनयोयमापादनयोय ितयोयपलिप यअनपल त तदनपलययिमथ ः तथािह -ीतालोकवित भतल यिद घटः ात तदा घटोपलःािदापादनसवात ताशभतल घटाभावोऽनपलिगः अकार त ताशापादनासवाानपलिगता अतएव तादान िपशाचसवत ापातदभावोऽनपलिगः आिन धमा िदसऽातीियतयािनोपलापादनासवात न धमा भावानपलिगमननरीाऽिधकरणियसिकष ल अभावाउपलिग

दनमतम तऽ ियमवाभावाकारवाविप करणम इियायितरकानिवधानािदित चत न तितयोयनपल -रभावमह हतन न करणमाऽ कनात इिय चाभावन सम सिकषा भावनाभावमहाहतात इियायितरकयोरिधकरणानापीणनाथािसः नन भतल घटो न इाभावानभवल भतलाश

मभयिसिमित तऽ वििनग मनावयकनभतलाविचतवत तिघटाभावाविचतािपमाऽिभतया घटाभाव तव िसाऽिप इितचत सम अभावतीतः ऽिप तारणानप -लमा नारात न िह फलीभतान तरण माणतािनयतमि दशममिसइािदवाजान ऽिप तरणवा माणिभमाणापगमात फलवजा िवना कथ माणभद इित चत न विवजामाऽण

माणवजाोपपः थथा च घटाभावाकारविनियजाइिय िवषयणासिकषा त िक घटानपलिप -मानारजित भवनपलमा नारम नन अनपलिपमानारपऽभावतीतः

paribhashapdf 23

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

वदा पिरभाषा

घटवित घटाभावमािप ापौ तऽािनव चनीय -घटाभावोऽपगत न चापिः त मायोपादानक -ऽभावानपपः मायोपादानकाभाव मायायाःसफलकायपादानानपपििरित चत न घटवितघटाभावमोन तालोघटाभाविवषयकः िकभतलपादौ िवमानो लौिकको घटाभावो भतल आरोतइथााितरव आरोसिकष ल सवऽाथाातरववापनात अ वा ितयोिगमित तदभावमल तदभावािनव चनीयम

तथािप तपादान मायव नपादानोपादययोरसाजाम तपटयोरिप तपटािदना वजाात यििाजामायया अिनव चनीयघटाभाव च िमाधम िवमानात अथा ावहािरक घटाभाव ित कथ मायोपादानिमित कतोनाशथाः न च िवजातीययोरपादानोपादयभाव वजगपादान ािदित वाम पिवमािधानपतात पिरणािमपोपादान िनरवयवयनपपः तथा च प पिरणापादान मायान इित िसा इलमितसन स चाभावतिव धः - ागभावः साभावोऽ

अभावोऽोाभावित तऽ मिडादौ कारण काय घटादः पव योऽभावः स ागभावः स च भिवतीिततीितिवषयः तऽव घट मरपातानर योऽभावः ससाभावः सािप ािधकरणकपालनाश नाश एव न च घटोनापिः घटससािप घटितयोिगक -सात अथा ागभावसाकघट िवनाशागभावोनापिः न चवमिप यऽ सािधकरण िनतऽ कथ सनाश इित वाम ताशमिधकरण यिदचतितिर तदा त िनमिसम ितिरसव ानिनवताया वमाणात यिद चसािधकरण चत तदाऽिसिः आरोिपतितयोिगक -सािधान तीयमानािधानमाऽात तम - अिधानावशषो िह नाशः कितवनः इितएव शििवनाशोऽपीदमविचतमव यऽािधकरण य कालऽयऽभावः सोऽाभावः यथा

वायौपााभावः सोऽिप िवयदािदवत सितयोयव इदिमद न इित तीितिवषयोऽोाभावः अयमव िवभागो

24 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

Vedanta Paribhasha

भदः पथ चित वियत भदाितिरपथादौ माणाभावात अय चाोाभावोऽिधकरण सािद सािदः यथ घट पटभदःअिधकरणानािदऽनािदरव यथा जीव भदः िण वाजीवभदः ििवधोऽिप भदो सितयोयव अिवािनवौतरताणा िनववयावात पनरिप भदो ििवधः - सोपािधको िनपािधकित तऽोपािध -

साासाक सोपािधकम त िनपािधकम तऽाो तथा एकवाकाश घटापािधभदन भदः यथा वाएक सय जलभाजनभदन भदः तथा च णोऽःकरण -भदादः िनपािधकभदो यथा घट पटभदः न च यिप पभदापगमऽतिवरोधः तािक -

भदानपगमन िवयदािदवदतााघातकात पात िण किताीकारात त सरराचायः -अमा भवतः कय साधककन िक न पयिस ससार तऽवाानकितम इित अत एव िववरणऽिवानमान ागभावितिरिवशषणम तदीिपकायामिवालण भाव-िवशषण च सत एव चतिव धानामभावाना योयानपला तीितः

तऽानपलिमा नारम एवमाना माणाना ामाय त एवोत ायत च

तथा िह नभवसाधारण सवािदवनकल तिततकारकान ामायम त ानसामासाममीयोन िधक गणमपत मामाऽऽनगतगणाभावात नािपमाया भयोऽवयवियसिकष ः पािदआ च तदभावात सिप तिन पीतः शःइित मा अत एव न सिपरामषा िदक -मनिमािदमाया गणः असिपरामषा िदलऽिपिवषयाबाधनानिमादः माात न चवममाप मा ात ासामासामा अिवशषािदित वाम दोषाभावािपहताीकारात न चव परतम आगकभाकारणापायामवपरतात ायत च ामाय तः तो मा च दोषाभाव सित

यावाौयमाहकसाममीमाम ाौयो विानम ताहक सािानम तनािप विान गमाण ततामायमिप गत न चव ामायसशयानपपिःतऽ सशयानरोधन दोषािप सन दोषाभावघिटत -

paribhashapdf 25

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

वदा पिरभाषा

ाौयमाहकाभावन तऽ ामायवामहात यायावाौयमाहकमायोय तम सशयलामायोयोयतासऽिप दोषवशनामहात न सशयानपपिः अामाय न ानसामासाममीयोम माया -

मामायापः िक दोषयोम नाामाययावाौयमाहकमाम अामायघटकतदभाववाद -व िानानपनीतन सािणामहीतमशात िक िवसवािदवािदिककानिमािदिवषय इित परतएवाामायमत ायत च

इित वदापिरभाषायामनपलिपिरदः

७ ामायम एव िनिपताना माणाना ामाय ििवधम -

ावहािरकतावदक पारमािथ कतावदक चित तऽपावगािहमाणितिराना सव माणानामाामायम तिषयाणा वहारदशाया बाधाभावात ितीय जीवपराणा सदव सोदमम आसीत इािदना तमिस इानाम तिषय जीवपरकालऽयाबाात त rsquo त rsquo - पदाथ ानाधीन-ानिमित थम rsquo तत rsquo - पदाथ लणमाणाा िनत

तऽ लण ििवधम -पलण तटलण चित तऽ पमव लण पलणम यथा सािदकपलणम स ानमन आनोित जानात इािदौतः नन विाभावकथ लणिमित चत न व ापया धिम धम -भावनया ललणसवात तम - आनोिवषयानभवओ िन चित सि धमा ः अपथऽिपचतात पथिगवावभास इित तटलण नाम यावकालमनवित सित यावत क

तदव यथा गव पिथवीलणम महालय परमाणष उिकाल घटािदष च गाभावात कत च जगािदकारणम अऽ rsquo जगत rsquo - पदन काय जात िववितम कारण चकत म अतोऽिवादौ नाितािः कत च तपादान -गोचरापरोानिचिकषा कितमम ईर तावपादानगोचरा -परोानसाव - यः सवः सव िवत य ानमय तपः

26 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

Vedanta Paribhasha

तादत नाम पम च जायत इािदौितमा नम ताशिचकीषा साव च सोऽकामयत ब ा जाययइािदौितमा नम ताशकतौ च तनोऽकतइािदवाम ानातमगभ लणिऽतय िववितम अथा

थ िवशषणापः अत एव जिितसानामतमवलण वशः एव च लणािन नव स णोजगािदकरण च rsquo यतो वा इमािन भतािन जाययन जातािन जीवि यत िभसिवशि इािदौितमा नम या िनिखलजगपादान णो लणम उपादान च

जगदासािधानम जगदाकारण पिरणममानमायािधानवा एताशमवोपादानमिभ इद सव यदयमाास ाभवत ब ा जायय इािदौितष पयोादापदशः घटः सन घटो भाितघत इः इािदलौिककपदशोऽिप सिदानप-ाासात नानाकिचदासाटादिरवहार ःखािप

तऽाासात तापीवहारापििरित चत न आरोप सित िनिमानसरणम न त िनिममीारोपः इपगमनःखादौ सिदशाासऽिप आनाशाासाभावात जगितनामपाशयवहारअिवापिरणामाकनामपसात तम -अि भाित िय प नाम चशपकम आ ऽय प जगिप ततो यम इित

अथ जगतो जबमो िनपत तऽ सगा काल परमरःसमानपविचहत ािणकमसहकतोऽपिरिमतािनिपत -शििवशषिविशमायासिहतः सन नामपाकिनिखलपथ बावाकल इद किरािम इित सयित तदतब ा जायय सोऽकामयत ब ा जायय इािद ौतः तत आकाशादीिन पभतापीकतािन ताऽपदितपाा तऽाकाश शो गणः वायो शश तजसशशपािण अपात शशपरसाः पिथाशशपरसगाः न त शाकाशमाऽगण वाादाविपतपलात न चासौ मः बाधकाभावात

paribhashapdf 27

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

वदा पिरभाषा

इमािन भतािन िऽगणमायाकाया िण िऽगणािन गणाः सरजमािस एत सगणोपतः पभत य थाबम ौोऽ -रसनयाणािन ानियािण जाय एतरव सगणोपतः प -भतिम िलतम नोबाहारिचिन जाय ौोऽादीना पानाबमण िदवाताकवणािनोिधातदवताः मनआदीना चतणा बमण चचतम खशराता अिधातदवताः एतरव रजोगणोपतः पभतय थाबम वाािणपादपायपाािनकमियािण जाय तषा च बमणवीोपम जापतयोऽिधात -दवताः रजोगणोपतः पभतरव िमिलतः प वायवः ाणापनानोदान -समानाा जाय तऽ ागमनवान वायः ाणो नासािदानवत अवा गमनवानपानः पाािदानवत िवगमनवान ानःअिखलशरीरवत ऊगमनवानमणवायदानः कठानवत अिशतपीताािदसमीकरणकरः समानः नािभानवत तरव तमोगणोपतरपीकतभतः पीकतभतािन जाय

तासा िऽवत िऽवतमककाकरवािण इित ौतः पीकरणोपलणथ ात पीकरणकारम -आकाशमादौ िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा मशानावाािदष चतष भतष सयोजनम एव वाय िधा िवभतयोरक भाग पनतधा िवभ तषा चतणा माशानामाकाशािदष सयोजनम एव तज आदीनामिप तदवमककभताधाशाकम अधा र चतिव धभतमयिमित पिथािदष ाशािधात पिथािदवहारः तम - वशा तादादः इित

पवरपीकतभतिलशरीर परलोकयाऽािनवा हकमोपय ािय मनोबिामपत ानियपक -कमियपक - ाणिदपकसय जायत तम -पाणमनोबिदशिसमितम अपीकतभतो सा भोगसाधनम इित त ििवधम - परमपर च पर िहरयगभ िलशरीरम अपरमदािदिलशरीरम तऽ िहरयगभ िलशरीरम महम अदािदिलशरीर चाहार इाायत एव तमोगणयः पीकतभतो भिरमह -

जनतपःसाकोलोकसक अतलिवतलसतल-

28 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

Vedanta Paribhasha

तलातलरसातलमहातलपाताला अधोलोकसक ाडजरायजाडजदजोिाचतिव धलशरीराणा चोिः तऽ जरायजािन जरायो जातािन मनपािदशरीरािण अडजाडोजातािन पिपगािदशरीरािण दजािनदाातािन यकमशकािदशरीरािण उिािन भिमनिजातािन वादीिन वादीनामिप पापफलभोगायतननशरीरम

तऽ परमर पताऽाौ सदशावयवोपत -िलशरीरोौ िहरयगभ लशरीरोौ च साात कत म इतरिनिखलपोौ च िहरयगभा िदाराहाहिममािॐौ दवता अनन जीवनानान िवयनामप ाकरवािण इित ौतः

िहरयगभ नाम मित ऽयादः थमो जीवः स व शरीरी थमः स व पष उत आिदकता स भताना ाम समवत त िहरयगभ ः समवत ताम इािदौतः एव भतभौितकसििन िपता इदान लयो िनत लयो नाम ऽलोिवनाशः स च

चतिव धः - िनः ाकतो निमिक आिकित तऽ िनःलयः सषिः ताः सकलकाय लयपात धमा धम -पव साराणा च तदा कारणानाऽवानम तन सोितन सखःखानपपिः न वा रणानपपिः न च सषौअःकरण िवनाश तदधीनाणािदिबयानपपिः वतःासाभावऽिप तपलः पषारिवममाऽात सशरीरोपलवत न च एव स परतादिवशषः सिह िलशरीर सारानाऽऽव वत त परत त लोकारइित वलयात या अःकरण शि - ानशिः िबयाशिित

तऽ ानशििविशाःकरण सषऊ िवनाशः न त िबयाशििविश इित ाणवानमिवम यदासः न कन पयित अथािन ाण एवकधा भवितअथन वाक सवना मिभः सहाित सता सो तदा सोभवित मपीतो भवित इािदौितसषौ मानम ाकतलयकाय िवनाशिनिमकः सकलकाय िवनाशः

यदा त ागवोसााार काय णो ाडािधकार -

paribhashapdf 29

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

वदा पिरभाषा

लणारकमसमाौ िवदहकवािका परा मिः तदातोकवािसनामसाााराणा णा सह िवदहकवम णा सह त सव सा ितसर परा कताानः िवशि पर पदम इित तः एव लोकवािसिभः सह काय िण ममान तदिधिताडतदवित िनिखललोक तदवित ावरादीना भौितकानाभताना च कतौ मायाया लयः न त िण बाधपिवनाशविनात अतः ाकत इत काय णो िदवसावसानिनिमकः ऽलोमाऽलयः

निमिकलयः िदवसतय गसहॐपिरिमतकालःचतय गसहॐािण णो िदनमत इािदवचनात लयकालोऽिप िदवसकालपिरिमतः रािऽकालिदवसकालतात ाकतलय निमिकलय च पराणवचनािन माणािन

िपराध ितबा णह परमिनः तदा कतयः स क लयाय िह एष ाकितको राजन लयो यऽ लीयत इित वचन ाकतलय मानम एष निमिकः ोः लयो यऽ िवसक शतऽनासन िनमासा चािखलम इित वचन निमिकः लय मानम तरीयलय सााारिनिमकः सवमोः

स चकजीववाद यगपद नानाजीववाद त बमण सवएकीभवि इािदौतः तऽाायोऽिप लयाः कमपरमिनिमाः तरीय

ानोिनिमो लयोऽानन सहवित िवशषः एव चतिव धलयो िनिपतः तदान बमो िनत भताना

भौितकाना च न कारणलयबमण लयः कारणलयसमयकाया णामाौयमरणावानानपपः िक सिबमिवपरीतबमण ताय नाश तनकानाशव योजकतयाउपादाननाशायोजकात अथा ायमतऽिप महालयपिथवीपरमाणगतपरसादरिवनाशापः तथा च पिथाअ अपा तजिस तजसो वायौ वायोराकाश आकाश जीवाहारत िहरयगभा हार त चािवायाम - इवप एव लयः त िवपराण -

30 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

Vedanta Paribhasha

जगिता दवष पिथ लीयत तजापः लीय तजो वायौ लीयत वाय लीयत ोि ता लीयत अ पष िनल सलीयत इित एविवधलयकारण तत - पदाथ णटलणम नन वदा िण जगारणन ितपामान सित स

ात अथा सिवाानामामायापििरित चत न न िहसिवााना सौ ताय म िक अय यव तितपौकथ सपयोगः इम - यिद सिमनप पवायौ ितिष पव णोऽऽावानशायान िनिव िचिकमितीय ितपािदत ात ततःसिवााोपादयान सित उपादान िवनाकाय ाऽ सावशाया िनराया नित नितइािदना यिप तासोपपादनन पतावगम िनरिनिखलतिवममखड सिदानकरस िसतीित पररया सिवाानामिप अितीय यव ताय म उपासनाकरणपिठतसगणवाानाच उपासनािवपितगणारोपमाऽपरम न गणपरम िनग णकरणपिठताना सगणवााना िनषधवाा -पितिनषसमप कन िविनयोग इित न िकिदिपवामितीयितपादनन िवत तदव पतटलणलित तत पदवामीरचत

मायाितिबपिमित किचत तषामयमाशयः - जीवपरमर -साधारण चतमाऽ िबम तव िबािवािकायामायाया ितिबमीरचतम अःकरणष ितिबजीवचतम कायपािधरय जीवः कारणोपिदरीरः इितौतः एतत जलाशयगतशरावजलगतसय ितिबयोिरवजीवपरमरयोभदः अिवाकोपाधा पकतयातपािधकरािप ापकम अःकरण पिरितयातपािधकजीवािप पिरिम एततऽिवाकतदोषा जीव इव परमरऽिप ः उपाधः

ितिबपपाितात इरसात िबाकमीरचतिमपर तषामयमाशयः - एकमव चत िबाबामीरचतम ितिबाबा जीवचतम िबितिबकनोपािधक -

paribhashapdf 31

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

वदा पिरभाषा

जीववाद अिवा अनकजीववाद त अःकरणाव अिवाः -करणपोपािधयो जीवपरभदः उपािधकतदोषा ितिबजीव एव वत न त िब परमर उपाधः ितिबपपाितात एतत च गगनसय जलादौ भासमानितिबसय वजीवपरयोभदः नन मीवमख दप णदश इव िबचत परमरजीवदशऽभावात त सवा या िमन ािदित चत न सानऽ-ाकाश जलादौ ितिबित िबभतमहाकाशािप जलािददश-सदशनन पिरिािब ितिबदशासिऽ-पिरििब ितिबदशसािवरोधात न च पहीन णो न ितिबसवः पवत एव

तथादशनात इित वाम नीपािप प ितिब-दशनात न च नीप ि ितिबाभाविनयमःआनो िाभाव उात एकधा बधा चव यत जलचवत यथा य ोितराा िववानपो िभा बधकोऽनगन इािदवान ितिबाभावानमान बािधता तदव तत - पदाथ िनिपतः इदान तवम-पदाथ िनत एकजीववादऽिवाितिबो

जीवः अनकजीववाद त अःकरणितिबः स च जाम-सषिपावाऽयवान तऽ जामशा नाम इियजानावाअवार इियाभावात नाितािः इियजान चअःकरणविः पानानािदात सा चाःकरणविरावरणािभभवाथा इक मतम

तथा िह- अिवोपिहतचत जीवप घटािधान-चत जीवपतया जीव सवदा घटािदभानसौघटाविचतावरकमान मलािवापरतमव-पदवामपगम एव सित न सवदा घटादभा नसःअनावतचतसव भानयोजकात तचावरण सदातन कदािचदिप घटभान न ािदितत व तजनक न चतमाऽम तासकतदिनवत कात नािप वपिहत चतम परोलऽिपतिवापिरित परोाववििवशष तपिहतचतवाआवरणभकम इित आवरणािभभवाथा वित साथा वििरपर मतम तऽािवोपािधकोऽपिरिो जीवः

32 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

Vedanta Paribhasha

स च घटािददश िवमानोऽिप घटााकारापरोवििवरहदशाया नघटािदकमवभासयित घटादीना सम साभावात तदाकारविदशाया त भासयित तदा ससात नन अिवोपािधकापिरि जीव त एव

समवसध वििवरहदशाया साभावािभ-धानमसतम असा साभावािभधान चवनरमिप सो न ात इित चत उत न िह वििवरहदशाया जीव घटािदना सह ससामािनषधामः िकिह घटािदभानयोजक सिवशषम स च सिवशषो िवषय जीवचत च -कतालणः कादािचदाकारवििनबनः तथा िह - तजसमःकरण िात त एवजीवचतािभनसमथ म घटािदक न तथा अ-िात ाकारविसयोगदशाया विभभतजा-धमकतया वािदतचतािभनयोयतौयतया चवदयानर चतमिभनि त िववरण - अनतःकरणिह ििव ससिग यिप घटादौ चतािभियोयतामापादयितइित चाििप िसदशायाितिबमािहम तथा कादज लािदसयोगदशाया मखािद-ितिबमािहता घटादरिभा च तितिबमािहम चतािभ च तऽ ितिबितम एविवधािभकिसथ मववरपरोल

बिहिन ग मनाीकार परोल त वादव िससगा भावनचतानिभकतया नापरोम एतत चिवषयाणामपरो चतािभकिमित िम एव जीवापिरिऽिप वः साथ िनिपतम इदान पिरिप सधाथ िनत तथा िह -

अःकरणोपािधको जीवः त न घटापादानता घटािददशसात िक व घटापादानम त मायोपिहत सकलघटाियात अत एव णः सवज़ lsquoनता तथा च जीव घटािधानचता-भदमरण घटावभासासव ा तदवभासाय घटािधान-चताभदिसथ घटााकारवििरत नन वािप कथ मातचतिवषयचतयोरभदःसात घटानःकरणपोपािधभदन तदविचतयो -रभदासवात इित चत न वब िहदशिनग मनाीकारण

paribhashapdf 33

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

वदा पिरभाषा

वःकरणिवषयाणामकदशन तपधयभदाभावउात एवमपरोहल वम तभदन िविनयोग उपपािदतः इियाजिवषयगोचरापरोाःकरणववा ावा जामदवाावथ म इियाज ित अिवाविमासषावितािवारणाय अःकरण ित सषिना म अिवा -गोचरािवाववा जामयोरिवाकारवरःकरणविातऽाितािः अऽ किचरणभछयोरवारमाः अपरत सषावव तयोरभा वमाः तऽ तयोरवाऽयाभा वबिहभा वयोः - पदाथ िनपण उपयोगाभावात न तऽ यत त मायोपापया एकम अःकरणोपापया च

नाना वियत एतन जीवाण म बग णन चव ाराममाऽो वरोऽिप ः इादौ जीव बि - शवााःकरणपिरणामोपािधकपरमाणौवणात स च जीवः य काशः ावामिधक अऽाय पषः

य ोितः इित ौतः अनभवप ानघन एवइािदौतः अनभवािम इित वहार वि ितिबित-चतमादाय उपपत एव - पदाथ िनिपतः अधना rsquo तत - म - पदाथ योर महावाितपा -

मिभधीयत नन नाहमीरः इािदण िकिसवािदिवधमा ौयािदिलन ा सपणा इािदौा -ािवमौ पषौ लोक रार एव च रः सवा िण भतािन कटोऽर उत इािदा च जीवपरभदावगतन तमा -िदवाम आिदो यपः यजमानः रःइािदवावपचिरताथ मव इित चत न भदसािवतकरणदोषासािवतदोषवदजाननबामानात अथा चगतािधकपिरमाणमािहोितः -शा चादशमािहण बाधापः पाकरघट रोऽयम न यामः इितवत सिवशषण िहइित ायन जीवपरभदमािह िवशषणीभतधम -भदिवषया अत एव नानमानमिप माणम आगमिवरोधात मपाषाणमयानमानवत नाागमारिवरोधः तरातरवायोरवा

34 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

Vedanta Paribhasha

बलवन लोकिसभदानवािद - ा सपण ािद -वाापया उपबमोपसहारावगतातताय िविशतमा िदवा बलात न च जीवपर िवधमा ौयानपपिः शीतव जलौपािधकौाौयवत भावतो िनग णव जीवाःकरणापािधक -कत ााौयितभासोपपः यिद च जलादावौमारोिपतम तदा कतऽिप तम न च िसा कत िचदभावा -दारोमािहतसाराभाव कथमारोपः इित वाम लाघवनारोिवषयकसकारनव त हतात न चाथिमकारोप का गितः कत ाासवाहानािदात तऽ rsquo तम rsquo - पदवायोिव िशयोरायोगऽिप

लपयोरमपपािदतमव अत एव तितपादक -तमा िदवाानामखडाथ म सोऽयम इािदवावत न च काय पराणामव ामायम चऽ पऽ जातः इादौ िसऽिप सितमहात एव सव माणािव ौिततीितहासपराणितपा

जीवपर वदाशा िवषय इित िसम इित वदापिरभाषाया िवषयपिरदः

८ योजनम इदान योजन िनत यदवगत सत वितया इत

तयोजनम त ििवधम - म गौण चित तऽसखःखाभावौ म योजन तदतरसाधन गौण योजनम सख च ििवधम - साितशय िनतितशय च तऽ साितशय सखिवषयानषजिनताःकरणवितारतकतानलशािवभा विवशषः एतवानाािन भतािन माऽामपजीवि इािद ौतः िनरितशय सख च व आनो ित जानात िवानमान इािद ौतः आनाकावाि मोः शोकिनवि

वद व भवित तरित शोकमािवत इािद ौतः न त लोकारावािः तवषियकानोवा मोः त कतकनािन म पनरावापः नन तऽानावारनथ िनव सािद तो

दोषः अनािद मोमिय ौवणादौ वनपपििरितचत न िसव प मोािसमण

paribhashapdf 35

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

वदा पिरभाषा

ताधन वपपः अनथ िनविरिधानभत -पतया िसव लोकऽिप ााि - पिरतपिरहारयोःयोजन मव यथा हगितसवणा दौ तवह सवण म इाोपदशादािमव ाोित यथा वावलियतचरणाया ॐिज सप मवतः नाय सप ःइावाात पिरतव सप पिरहारः एवााान ािः पिरतानथ िनविमः योजन च स च ानकसाः तमव िविदाऽितममित नाः

पा िवतऽयनाय इित ौतः अािनवः ानकसा -िनयमा त ान ागोचरम अभयव जनक ाोऽिस तदाानमवावत - अह ािइािद ौतः तमािदवाो ान मोसाधनम इित नारदीयवचना त ानमपरोपम परोऽपरोमिनवत क -

ानपपः तापरोान तमा िदवाािदित किचत मननिनिदासनसताःकरणादवपर तऽ पवा चाया णामाशयः - सिवदापरो न करणिवशषोि -

िनबनम िक मयिवशषिनबनम इपािदतम तथा चणः मातजीवािभतया तोचर शजमिप ानमपरोम अत एव तदनािधकरण तद न ित ाणोऽि ाा तमामायरमतमपा इितइोवा rsquo ाण rsquo - श परिनित सित मामपा इशाानपपिमाश तरनव शाा तपदशोवामदववत इऽ सऽ शाीया िःशािः तमा िदवाजम अह इित ान rsquo शाि rsquo - शनोिमित अषा वमाशयः - करणिवशषिनबनमवानाना

म न िवषयिवशषिनबनम एकिव सविनपटकरणापटकरणयोः ावहारदशनात तथ च सिवाा इियजव योजकतया नशजानापरोम सााारऽिप मनन -िनिदासनसत मन एव करणम मनसवानिम इािदौतः मनोऽगौितासतमनोिवषया न चव ण औपिनषदानपपिः अमनसो

36 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

Vedanta Paribhasha

वदजानानरमव वतया वदोपजीिवात वदानपजीिवमानारगव िवरोिधात rsquo शाि rsquo - सऽमिप िवषयकमानसशा[रयोापपत तम -rsquo अिप सराधन rsquo सऽात शााथ ानजा मा शाितम ता ता वि वाचितः परम त ान पापयात स च कमा नानािदित

पररयाकम णा िविनयोगः अत एव तमत वदानवचननाणािविविदषि यन दानन तपसाऽनाशकन इािदौितः कषाय कम िभः प ततो ान वत त इािदित सत एव ौवणमननिनिदासनािप ानसाधनािन

मऽयीाण आा वा अर िः इितदशनमनताधनन ौोतो मो िनिदािसतः इितौवणमननिनिदासनाना िवधानात ौवण नामवदाानामितीय िण या वधारणानकलामानसीिबया मनन नाम शावधािरतऽथमानारिवरोधशायातिराकरणानकलतका कानजनको मानसो ापारः िनिदासन नाम अनािदवा सनया िवषयाकमाणिच िवषयोऽपक आिवषयकया नकलोमानसो ापारः तऽ िनिदासन सााार साात

कारणम तानयोगानगता अपयन दवाशिगणिन गढाम इािद ौतः िनिदासन च मनन हतः अकतमननाथ -दाा भावन तिषयकिनिदासनायोगात मनन चौवणहतः ौवणाभाव ताया िनयन

paribhashapdf 37

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

वदा पिरभाषा

शाानाभावनौताथ िवषयकयायिनानकलमननायोगात एतािन ऽीयिप ानोौ कारणानीित किचदाचाया ऊिचर अपर त ौवण धानम मननिनिदासनयो

ौवणात पराचीनयोरिप ौवणफलदशनिनव त कतयाआरापकारक -तयाऽिमाः तद नतातयशषपम त ौातममाणग कतौाभावऽसवात तथा िह ीिहिभय जत दा जहोितइादािववमननिनिदासनयोर न कािचत ततीया ौितरि नािप बिहदवसदन दािम इािद माणाबिहःखडन -काशनसामवत िकिमि नािपदशारपिठतग अिोम वणि इित वावत ौवणानवादनमननिनिदासनिविनयोजक िकिामि नािपदशपण मासाा ग कामो यजत इितवाावगतफल -साधनताकदशपण मासकरण याजादीनािमवफलसाधन -नावगत ौवण करण मननिनिदासनयोराानम नन rsquo िः rsquo इित दशनानवादन ौवण िविहत सितफलवया ौवणकरण तिधावाातयोम ननिनिदासनयोःयाजायन करणादवातित चत न तानयोगानगताअपयन इतािद ौान दशनसाधननावगतअाकााया याजयन ौवणमननयोरवाापः बमसमा च रिनर िक याजािदिवचारः सयोजनः पव प

िवकितष न याजानानम िसा त तऽािप तदनानिमित

38 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

Vedanta Paribhasha

कत त ौवण न किचत कितः यन मननिनिदासनयो -ऽानानमिवचारफल भवत ता तातयशषमननिनिदासनयोः िक तथा घटािदकाय मिडादीनासहकािरकारणतित ाधाााधापदशः तथा ौवण -मननिनिदासनानामपीित मम सिचत चतिवरणाचायः - शिताय िविशतशावधारण

मयावगम वधानन कारण भवित माण मयावगमवधानात मननिनिदासन त िचगावणता -सारपिरिन - तदकामविकाय ारण ानभवहतताितपत इित फल विहतकारण शिताय िविश -शावधारण विहत मननिनिदासन तद अीिबयत ौवणािदष च ममणामिधकारः का कम िण फलकामािधकािरात ममाया च िनािनविववकहामऽाथ फलभोगिवरागशमदमोपरितितितासमाधानौाना च िविनयोगः अिरियिनमहःशमः बिहिरियिनमहो दमः िवपाभाव उपरितः शीतोािद -शन ितिता िचकाम समाधानम गवदावाष िवासःौा अऽ rsquo उपरम rsquo - शन सासोऽिभधीयत

तथा च सािसनामवौवणादाविधकारः इित किचत अपर त rsquo उपरम rsquo - शसासवाचकाभावात िवपाभावमाऽ गहिपसवात जनकादरिप िवचार ौयमाणात सवा ौमसाधारण ौवणािदिवधानिमाः सगणोपासनमिप िचकाारािनिव शषसााारहतः तम -िनिव शष पर साात मनीरः य माऽनकसिवशषिनपणः वशीकत मनषा सगणशीलनात तदवािवभ वत साादपतोपािधकनम इित सगणोपासकाना च अिच रािदमागण लोकगताना तऽवौवणातसाााराणा णा सह मोः किम णा धमािदमागण िपतलोक गतानामपभोगन कम य सित पव कतसकततानसारण ािदःावराष पनिः तथा च ौितः - रमणीयचरणा रमणीयायोिनमाप कपयचरणाः कपया योिनमाप इित

paribhashapdf 39

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

वदा पिरभाषा

ितिषानाियना त रौरवािदनरकिवशषष तापोिचत -तीोःखमनभय शकरािदितय योिनष ावरािदष चोिः इल सागतपन िनग णसााारवत न लोकारगमनम न

त ाणा उामि इित ौतः िक यावारकमयसखःख अनभय पादपवत नन ीय चा कमा िण तिन परावर

इािद ौा ानािः सव कमा िण भसात कत तथा इािद ा च ान सकलकमयहतिनयसित ारकमा वानमनपपिमित चत न ततावदव िचर याव िवमो अथ स इािद ौा नाभ ीयत कम इािद ा चोािदतकाय कम -ितिराना सितकमणामव ानिवनायावगमात सित ििवधम - सकत त च तथा च ौितः -

त पऽा दायमपयि सदः साधकाम िषःपापकाम इित नन ानालाानिनवौ ताय ारकमणोऽिप

िनवः कथ ािनना दहधारणमपपत इित चत न अितबानवाानिनवत कतया ारकमप-ितबकदशायामानिनवरनीकारात नवमिप तानादादक मौ सव मिः ात

अिवाया एकन तिवौ िचदिप ससारायोगािदितचत न इापिरक अपर त एतोषपिरहारायवइो मायािभः इित बवचनौनगहीतमिवायानाना -मीकत िमाः अ त एकवािवा ताािवायाजीवभदन पावरणशयो नाना तथा च यान त पावरणशििविशािवानाशः न ित इपगमात नकमौ सव मिः अत एवयावदिधकारमविितरािधकािरकाणाम इििधकरणअिधकािरपषाणामतानानािमादीना दहधारणा -नपपिमाश अिधकारापादकारकमसमानरिवदहकविमित िसाितम तमाचाय वाचितिमौः -उपसनािदसिसितोिषतरचोिदतम अिधकार समात िवशि पर पदम इित

एतकमो सव मििरित प नोपपत तादकािवापऽिप

40 sanskritdocumentsorg

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits

Vedanta Paribhasha

ितजीवमावरणभदोपगमन वोपपादनीया तदव ानाोः स चानथ िनवििन रितशय -

ानावािित िस योजनम इित वदापिरभाषाया योजनपिरदः

इित धम राज अरी िवरिचतावदा पिरभाषा समाा

Vedanta Paribhasha was typeset on August 2 2016

Please send corrections to sanskritcheerfulcom

paribhashapdf 41

  • Vedanta Paribhasha
    • वदानत परिभाषा
      • Document Information
      • Sanskrit Document Text
        • वदानत परिभाषा
          • Document Credits