A literatura galega entre 1916 e 1936. · De3300104 Lingua Galega e Literatura II. A literatura...

De3300104 Lingua Galega e Literatura II. A literatura galega entre 1916 e 1936 1

A literatura galega entre 1916 e 1936.

Índice

1.- Introdución: contexto histórico e liñas xerais da literatura deste período

2.- A poesía das Irmandades da Fala

2.1.- Noriega Varela

2.2.- Ramón Cabanillas

3.- A poesía galega de vangarda

3.1.- Características xerais das vangardas europeas

3.2.- Características xerais das vangardas en Galicia

3.3 .- Os autores máis representativos

3.3.1.- Manuel Antonio

3.3.2.- Álvaro Cunqueiro

3.4.- Movementos relacionados coas vangardas

3.4.1.- O Neotrobadorismo

3.4.2.- O Hilozoísmo

4.- A prosa galega: Irmandades e grupo Nós

4.1.- Grupos de autores e constantes temáticas

4.2.- Os narradores das Irmandades

4.3.-O grupo Nós

4.3.1.- Características do grupo

4.3.2.- Vicente Risco

4.3.3.- Otero Pedrayo

4.3.4.- Castelao

4.4.- Os novecentistas. Rafael Dieste

4.5.- O ensaio e o xornalismo

5.- O teatro: Irmandades, vangardas e grupo Nós

5.1.- A situación do teatro no inicio do século XX e grupos de autores

5.2.- O teatro das Irmandades

5.3.- O teatro da época das vangardas

5.4.- O teatro do grupo Nós

6.- Antoloxía de textos


1.- Introdución: contexto histórico e liñas xerais da literatura deste período

O inicio do século XX vén marcado por

unha serie de importantes transformacións

económicas e sociais. Comeza a desapare-

cer a fidalguía rendista que acaparaba a

propiedade das terras, a medida que se vai

consolidando unha burguesía industrial e

financeira. O desenvolvemento acelerado

da industria e do sector dos servizos provo-

ca o crecemento das cidades galegas e un

progresivo éxodo cara a elas da poboación

rural.

A nivel sociolingüístico, o galego conti-

núa a ser a lingua claramente maioritaria da

poboación, aínda que vinculada case exclu-

sivamente aos sectores rural e mariñeiro. O

castelán é o idioma hexemónico da socie-

dade e acapara os ámbitos formais de uso.

O nacemento do movemento nacionalista

marcará un importante camiño de defensa,

promoción e dignificación da lingua galega

e a proxección desta a sectores nos que

aínda non tiña presenza. Reclama unha

autonomía política para Galiza e a oficiali-

zación do galego. Ao redor del se moverán

os principais grupos de autores da literatura

deste período, o das Irmandades da Fala e

o do grupo Nós.

Despois do esplendor da poesía do Re-

xurdimento, o inicio da literatura do século

XX caracterízase por unha continuidade

temática e formal da meirande parte dos

autores das Irmandades, que ofrecen en

xeral poucos elementos novidosos. Simul-

tánea á poesía deste grupo, comeza a de-

senvolverse, a partir da segunda década do

século, unha literatura completamente re-

novadora, marcada pola influencia das van-

gardas europeas, que é encarnada pola

xeración novecentista.

En canto á prosa, destaca de xeito so-

bresaínte a achega dos homes do grupo

Nós, que producen as primeiras novelas

modernas da literatura galega e dan lugar

ás primeiras mostras do ensaio en galego.

Tamén son os principais representantes do

teatro deste período.

2.- A poesía das Irmandades da Fala

Dentro deste contexto histórico, cómpre

salientar o nacemento dun importante mo-

vemento agrarista, dirixido por organiza-

cións como Acción Gallega, liderada por

Basilio Álvarez, que realiza unha loita radi-

cal pola abolición dos foros (contratos que

obrigaban os campesiños a pagar unhas

rendas abusivas polo usufruto das terras) e


que terá unha gran repercusión na poesía

das Irmandades, especialmente na de Ra-

món Cabanillas.

As liñas poéticas predominantes dentro

deste grupo de autores son as mesmas do

século anterior: o costumismo ruralista, o

historicismo celtista (continuador da poesía

Pondal), o intimismo sentimental (continua-

dor de parte da obra de Rosalía) e a reivin-

dicación cívica (continuadora da poesía de

Curros). Trátase daquela dunha poesía con-

tinuísta, que ofrece poucas novidades a

respecto da do Rexurdimento, na que des-

tacan autores como Noriega Varela, Cre-

cente Vega ou Vitoriano Taibo. O único que

ofrece unha parte da súa obra orixinal e

renovadora e Ramón Cabanillas, o principal

poeta deste grupo.

2.1.- Noriega Varela

A súa obra poética está recollida nun

único volume, Do ermo, que foi aumentando

entre 1904 (1ª edición, co título de Monta-

ñesas) e 1946. Nela, distínguense con cla-

ridade dúas liñas diferentes:

Costumismo ruralista. Enmárcase den-

tro da corrente do descritivismo paisaxista e

de costumes propia da tradición decimonó-

nica: métrica popular, temática rural, esce-

nas costumistas (descrición detallada de

escenas cotiás, costumes, paisaxes, tradi-

cións, personaxes típicos…)[V. texto 1 da

antoloxía].

Lirismo da natureza. Enfatízanse as

cousas humildes da paisaxe, a partir dunha

visión simple e franciscanista da natureza.

Saliéntase a importancia dos pequenos

elementos da natureza (como resultado da

creación divina) fronte á desprezable pre-

senza do elemento humano. Moitos dos

poemas que integran este apartado son moi

breves e de métrica extremadamente sim-

ple; outros, manifestan unha expresión máis

culta e refinada, con emprego de formas

cultas, como o soneto, na que se reflicte

unha influencia dos poetas clásicos latinos

e do saudosismo portugués. [V. textos 2,3

e 4].

2.2.- Ramón Cabanillas

Participa de maneira activa no move-

mento nacionalista, sendo membro das Ir-

mandades da Fala e do Seminario de Estu-

dos Galegos e un dos fundadores do Parti-

do Galeguista. Tamén se compromete acti-

vamente co movemento agrarista co que

entra en contacto en Cuba. Ademais da súa

importante produción lírica, escribe teatro (A

man da santiña e O mariscal) e algúns ou-

tros textos de prosa. É o poeta máis rele-

vante deste grupo e o que ofrece aspectos

máis renovadores, entre os que destaca a

incorporación do modernismo á poesía ga-

lega. Recolle influencias moi variadas, que


vai desde os poetas greco-latinos clásicos

até o saudosismo portugués, pasando polo

modernismo hispano, os autores galegos do

Rexurdimento (sobre todo, Curros e Rosalía)

e a tradición folclórica galega.

A súa obra poética ofrece dous subxéne-

ros con características moi diferentes: a

poesía lírica e a poesía narrativa. A poesía

lírica caracterízase pola súa simplicidade.

Predomina o verso de arte menor, funda-

mentalmente octosílabos con rima asonante

nos versos pares, e un vocabulario e unha

sintaxe sinxelos. Dentro desta modalidade

encontramos tres temáticas:

Poesía costumista. Ofrece unha temática

paisaxista, de descrición de momentos da

vida de aldea do día a día e de costumes e

personaxes típicos, cun interese por trans-

mitir elementos de carácter sensorial. [V.

texto 5]

Poesía intimista. Presenta unha temática

amorosa, de rememoración de vivencias do

pasado, cunha identificación coa natureza

de evidente herdanza rosaliana. A Rosa das

cen follas é a obra máis característica desta

tendencia.[V. texto 6]

Poesía cívica. Aínda que non é a máis

abundante, a temática cívica é sen dúbida a

máis representativa deste autor. Entroncan-

do directamente coa poesía reivindicativa

de Curros Enríquez, Cabanillas móstrase

como un escritor comprometido coa reali-

dade do país para criticar cun extraordinario

radicalismo as inxustizas sociais. Denuncia

a opresión do campesiñado polos compor-

tamentos caciquís da época, representando

os postulados do movemento agrarista da

época. Tamén realiza unha importante rei-

vindicación da identidade nacional de Gali-

za fronte ao poder asoballador de Castela.

A nivel formal, esta poesía caracterízase

por presentar un estilo directo e coloquial e

un ritmo moi marcado e regular que a apro-

ximan ao ton das proclamas políticas. Al-

gúns dos poemas cívicos máis célebres de

Cabanillas son “Acción gallega” (himno da

asociación agrarista do mesmo nome) [V.

texto 8] , “En pé” [V. texto 9], ambos per-

tencentes a Da terra asoballada, un dos

libros máis relevantes desta tendencia, xun-

to con No desterro e Vento mareiro, ou

“Lume no pazo”, este último cunha elabora-

ción estética superior aos anteriores [V.

texto 10].

A poesía narrativa de Cabanillas é moi

diferente da lírica, tanto a nivel temático


como formal. A gran obra desta modalidade

é Na noite estrelecida, que pasa por ser o

mellor poema narrativo da literatura galega.

Insírese dentro da temática da denominada

“materia de Bretaña”, ofrecendo unha ver-

sión galeguizada da mítica lenda dos caba-

leiros do rei Artur, na que algúns dos episo-

dios máis relevantes da obra, como a apari-

ción da espada Escalibor ou o encontro do

santo grial aparecen localizados en Galiza.

Defende, como na poesía cívica, a identi-

dade nacional do pobo galego, que aparece

caracterizado como un pobo celta de ilustre

pasado. O libro componse de tres sagas ou

partes, denominadas “A espada Escalibor”,

“O cabaleiro do santo grial” e “O soño do

Rei Artur”. Unha das novidades principais

da obra é a introdución de elementos mo-

dernistas, pouco frecuentes na literatura

galega e que se manifestan, entre outras

cousas, polo emprego do verso alexandrino

(verso de 14 sílabas). A nivel formal, este

libro destaca pola súa gran elaboración,

polo seu léxico culto, pola súa sintaxe com-

plexa e pola profusión de recursos retóricos,

entre os que destacan a comparación, a

metáfora e a hipérbole. Na métrica, altér-

nanse os xa citados versos alexandrinos

cos octosílabos e as sextinas rubenianas[V.

texto 7].

3.- A poesía galega de vangarda

3.1.- Características xerais das vangardas europeas

As vangardas son un movemento estéti-

co que produce, no inicio do século XX,

unha profunda renovación nos distintos

campos artísticos. A diferenza da concep-

ción artística tradicional, que intenta repro-

ducir fielmente a realidade, as vangardas

pretenden transformala, reinterpretala, a

partir da visión persoal do artista, case

sempre desde un perspectiva irracional.

Preséntanse de xeito fragmentario, en dife-

rentes movementos ou ismos, que teñen

como características comúns a ruptura radi-

cal coa tradición, o emprego de temáticas

pouco convencionais, unha expresión her-

mética (de difícil interpretación), a defensa

dunha absoluta liberdade creadora, a con-

cepción da arte como una entidade autó-

noma que se debe que valorar en si mesma

e un rexeitamento do sentimental ou do

romántico. Estes movementos expresan a

súa concepción estética en manifestos pro-

gramáticos ás veces moi radicais.

Na literatura, o máis importante é sen

dúbida, o surrealismo, cuxo espírito segue

aínda vivo na arte dos nosos días. Os de-

mais ismos esgotáronse en poucos anos,

representando unas manifestacións de

grande intensidade, mais efémeras. Podes

ver as principais características destes mo-

vementos no cadro da páxina seguinte.


Futurismo Temáticas de exaltación do mundo moderno, dos avances cientí-

ficos e técnicos, da velocidade, da guerra…

Léxico de tipo técnico e abundantes estranxeirismos.

Revolución tipográfica: mestura de distintos tipos e tamaños de

letras, uso de chaves, espazos en branco, signos matemáticos...

Cubismo Fragmentación da realidade, ruptura da liña narrativa, expresión

da simultaneidade…

Mestura de linguas e material heteroxéneo.

Sentido humorístico e lúdico da expresión artística.

Xogo coa disposición tipográfica, creación de imaxes visuais: os

caligramas.

Dadaísmo Rebeldía contra todo tipo de convencionalismo.

Desprezo radical de toda manifestación artística anterior.

Reivindicación absoluta do absurdo, do carente de sentido.

Profundo negativismo; máis que propor unha nova estética, des-

trúen toda estética imperante.

Humorismo, gusto polo ridículo.

Surrealismo Negación do mundo real como materia para a arte; antirrealis-

mo. A imaxinación rebélase contra o reinado da lóxica.

A creación ten como punto de partida o mundo onírico (o mundo

dos soños).

A escrita automática como expresión da liberación da razón.

Expresión hermética e multisignificativa.

Creacionismo Supón unha síntese de características variadas doutros move-

mentos de vangarda.

Procura a expresión poética baseada en imaxes, liberadas dos

seus significados habituais.

O poeta é un ser elixido, capaz de captar a esencia da realidade

e reinterpretala desde a súa propia óptica.


3.2.- Características xerais das vangardas en Galicia

Aínda que non existiron escolas vangar-

distas propiamente ditas en Galiza, encon-

tramos importantes mostras deste fenóme-

no na nosa literatura. Os autores máis re-

presentativos forman parte da denominada

xeración novecentista á que pertence Ma-

nuel Antonio, o autor máis salientable deste

movemento. Mais houbo tamén outros poe-

tas importantes, como Álvaro Cunqueiro,

que cultivaron nunha parte significativa das

súas obras, a creación vangardista.

As vangardas galegas ofrecen caracte-

rísticas propias, que as individualizan en

parte das vangardas europeas: non hai

unha renuncia ao compromiso coa realida-

de social e cultural do país, non se produce

unha ruptura total coa tradición literaria e

producen unha literatura menos cerebral,

non totalmente afastada do sentimentalismo.

Ao igual que os europeos, os vangardis-

tas galegos crearon revistas para expresa-

ren a súa literatura, entre as que destacan

Ronsel, Alfar ou Resol, e aproveitaron ta-

mén outras revistas non vangardistas im-

portantes da época, como Anosa terra ou a

revista Nós. A vangarda galega tamén conta

cun interesante manifesto, Máis alá, asina-

do en 1922 por Manuel Antonio e Amado

Carballo, no que se realiza unha crítica ra-

dical contra a tradición literaria galega, se

exalta a liberdade creadora e o individua-

lismo e se fai unha reivindicación do em-

prego do galego.

3.3.- Autores máis representativos

3.3.1.-Manuel Antonio

É a figura máis relevante da vangarda

plena de Galiza. Móvese dentro da órbita do

Creacionismo, movemento que pretende

captar a esencia da realidade e reinterpreta-

la desde a óptica persoal do poeta. Incorpo-

ra tamén caracte-

rísticas expresivas

propias doutras

correntes de van-

garda, como o uso

de terminoloxía de

tipo técnico e de

palabras estranxeiras típico do futurismo ou

a disposición tipográfica non convencional

dos versos, uso de chaves, división en

apartados ou o uso de espazos en branco

propios do cubismo[V. texto 17].

A súa obra componse de cinco poema-

rios breves, Con anacos do meu interior,

Foulas, Sempre e mais dispois, Viladomar e

De catro a catro, entre os que destaca este

último, e una serie de poemas soltos reco-

llidos postumamente na edición da súa obra

completa. Neles, móvese entre o experi-


mentalismo baseado na tradición e a ruptu-

ra plenamente vangardista.

De catro a catro[V. texto 16]componse

de dezanove poemas escritos durante una

travesía mariña e presentados, segundo se

di no subtítulo da obra, como unhas “follas

sin data dun diario de abordo”, é dicir, como

un diario sentimental dunha travesía mariña

que é unha alegoría dunha travesía a través

da vida. O libro presenta unha estrutura

circular. Ábrese cun poema que serve de

inicio á travesía (“Intencións”), pleno de

optimismo e vitalidade, que precede a unha

serie de poemas centrados no mar, nos que

o pesimismo vai gañando forza progresiva-

mente; para rematar cun derradeiro poema

(“Adeus”) no que o eu lírico volta á terra, á

súa vila natal. As temáticas recorrentes da

obra son:

O mar, preferentemente nocturno ou

crepuscular e os elementos asociados a el:

estrelas, lúa, faros, ronseis, barcos…

A soidade, que se manifesta como

una realidade case corpórea, radical, onto-

lóxica, eterna.

O tempo, que se manifesta en abun-

dantes referencias ao seu decorrer e aos

elementos que o miden (reloxos, almana-

ques...) e, outras veces, a ausencia do tem-

po, marcado por unha forte sensación de

estatismo.

A terra, como contrapunto do mar. Ca-

racterízase pola desilusión, a monotonía e a

saudade.

3.3.2.- Álvaro Cunqueiro

Nos seus primeiros libros de poesía pre-

senta unha estética moi vinculada ao

Cubismo e, sobre todo, ao Surrealismo (Mar

ao norde e Poemas do si e non). O primeiro

deles está composto por poemas breves

agrupados en catro epígrafes: “Porto”, “Mar

outa”, “Illa” e “Terra adentro”. O mar é o

motivo central da obra; é un mar hermético

e abstracto que nos lembra ao da visión de

Manuel Antonio. [V. texto 15]

En Poemas de si e non relata una histo-

ria de amor desde una perspectiva de gran-

de abstracción, con abundancia de metáfo-

ras irracionais e un marcado gusto pola ins-

piración onírica moi propio do Surrealismo.

Predomina o verso libre de extensión longa.

Cunqueiro ten tamén unha importante

achega á poesía neotrobadorista, á que nos

imos referir a continuación.


3.4.- Movementos relacionados coas vangardas

Ademais da denominada “vangarda ple-

na”, representada polos autores que aca-

bamos de ver, na literatura galega desen-

vólvense dúas escolas paralelas ás vangar-

das que se nutren en parte de característi-

cas destas, se ben non se poden considerar

cun criterio estrito como vangardistas xa

que, por un lado, en lugar de romper coa

tradición baséanse en parte nela e, por ou-

tro lado, empregan estrofas tradicionais.

Son o Neotrobadorismo e o Hilozoísmo, que

constitúen a denominada “vangarda mati-

zada”.

3.4.1.- O Neotrobadorismo

Está inspirado na recreación da lírica

medieval galego-portuguesa, fundamental-

mente nos esquemas formais (os recursos

paralelísticos, o leixaprén e o refrán) e na

ambientación, no espírito inxenuista e

mesmo no léxico da cantiga de amigo. O

movemento, no que participan un gran

número de autores, iníciase como conse-

cuencia da fascinación que provocou o co-

ñecemento das cantigas trobadorescas a

partir das edicións realizadas entre 1928 e

1933. A contribución neotrobadorista pre-

senta una liña máis conservadora, máis

centrada na simple imitación das cantigas

medievais e outra máis innovadora, que

mestura as formas trobadorescas cun espí-

rito e uns recursos expresivos máis propios

das vangardas.

Dentro do primeiro grupo destaca

Fermín Bouza Brey, autor de Nao Senlleira

e Seitura, que mostra una actitude moi tra-

dicional na reprodución dos esquemas da

lírica medieval e nas composicións de ca-

rácter neopopularista. [V. texto 13]

Na liña máis innovadora destaca Álvaro

Cunqueiro, autor de Cantiga nova que se

chama riveira e de Herba aquí e acolá, nos

que, sen deixar de basearse nos esquemas

paralelísticos da cantiga de amigo, participa

dunha vontade expresiva próxima á lingua-

xe vangardista, con emprego de imaxes e

metáforas irracionais, verso libre e ruptura

da liña discursiva lóxica. [V. texto 14]

3.4.2.-O Hilozoísmo

O Hilozoísmo, tamén denominado Imaxi-

nismo, é una tendencia próxima á vangarda,

que toma como referencia temática principal

a paisaxe galega. Caracterízase pola pre-

sentación humanizada da natureza, conti-

nuando a liña animista de Noriega Varela

(de aí a denominación de Hilozoísmo). Son

de salientar tamén a descrición impresionis-

ta da paisaxe, a abundancia de imaxes e o

gusto polo cosmopolitismo.


O principal escritor desta corrente é

Amado Carballo, autor de Proel e O galo. A

súa poesía ten a mesma vocación da poe-

sía costumista de captar a realidade paisa-

xista e cotiá do país. Como ela, tamén em-

prega estrofas de corte tradicional, sobre

todo as formadas por octosílabos con rima

asonante. Mais os modos de expresión, a

partir de sucesións de imaxes e de recur-

sos metafóricos está moi próxima da expre-

sión vangardista. É de destacar tamén o

uso constante da personificación para des-

cribir os elementos da natureza como dota-

dos de humanidade. [V. textos 11 e 12]

4.- A prosa galega: Irmandades e grupo Nós

4.1.- Grupos de autores e constantes

temáticas

No primeiro terzo do século XX, sobre

todo a partir de 1916, é cando nace e se

consolida a narrativa contemporánea en

lingua galega. Este feito é posible grazas á

aparición dun espazo político e cultural de

carácter galeguista, impulsado polas Irman-

dades da Fala, e á creación de infraestrutu-

ras editoriais que permiten o acceso ao libro

escrito en galego dun número importante de

lectores.

Neste período conviven catro grupos di-

ferentes de autores: o dos narradores que

continúan os modelos de finais do século

XIX, os narradores das Irmandades, os do

Grupo Nós e os novecentistas. Se ben des-

de o punto de vista formal non hai grandes

innovacións estruturais, a nivel temático

obsérvase un notable enriquecemento dos

contidos literarios. Xunto a temáticas máis

tradicionais como os aspectos etnográficos,

o mundo da emigración, o celtismo ou a

reivindicación identitaria e de compromiso

social, aparecen outras máis innovadoras,

como a reconstrución histórica, o humoris-

mo, o esoterismo (moitos relatos sobre o

mundo de ultratumba) ou as narracións fan-

tásticas en xeral.

4.2.- Os narradores das Irmandades

Paralelo ao labor dos continuadores do

século XIX (no que destacan Francisca-

Herrera Garrido e Manuel García Barros) e

con características semellantes a eles, en-

cóntrase o grupo das Irmandades. Cultivan

principalmente a poesía e o teatro, pero

algúns deles tamén desenvolven unha inte-

resante actividade narrativa.

O máis importante é Xosé Lesta Meis,

autor de tres obras narrativas: Manecho o

da rúa, Estebo e Abellas de ouro. Nelas

reflicte a súa experiencia persoal, especial-

mente a de emigrante en Cuba. Ofrece

unha prosa simple e sen artificios, de doada

lectura, que tivo un gran éxito popular na

época. Outro autor salientable á Leandro

Carré Alvarellos. Vinculado desde a súa

creación ás Irmandades, é o fundador da

editorial Lar, na que publicaron os autores

máis importantes deste período. Destaca

tamén como dramaturgo. A súa obra narra-

tiva máis relevante é Nai.


4.3.- O Grupo Nós

4.3.1.- Características do grupo

O grupo créase en 1920 arredor da re-

vista Nós, que lle dá nome e que é un refe-

rente cultural fundamental até 1936. Está

constituído polo denominado grupo de Ou-

rense: Vicente Risco, Otero Pedrayo e Ló-

pez Cuevillas. Con eles colaboran un gran

número de autores, entre os que destacan

Castelao e Losada Diéguez. Todos eles

nacen na década de 1880, comparten o

proxecto das Irmandades, colaboran no

Seminario de Estudos Galegos e conflúen

no Partido Galeguista.

Desempeñan un importante labor na de-

fensa do galego.O grupo esfórzase por

sacar a cultura galega do folclorismo e do

influxo da cultura castelá, tentando, por un

lado, modernizala, tirándolle o exceso de

localismo, ruralismo e costumismo que até

entón a caracterizaba e, por outro lado, uni-

versalizala, ao poñela en contacto directo

coas ideas e os movementos culturais vi-

xentes en Europa. Para tal fin, acollen nas

páxinas da revista Nós traducións, informa-

cións ou noticias do que se fai noutras lite-

raturas, ao tempo que se preocupan por

todos os aspectos da cultura galega. Con

eles, o galego logra a súa madurez literaria

e é empregado en obras de carácter cientí-

fico de todo tipo (historia, etnografía, arque-

oloxía, filosofía, socioloxía...), ademais de

consolidarse en xéneros até entón pouco

cultivados, como a narrativa e o ensaio. De

feito, poden considerarse os creadores da

moderna prosa galega.

Ademais, presentan unha serie de ca-

racterísticas comúns:

Rexeitan o modelo de sociedade en

que viven e adoptan unha postura de elitis-

mo intelectual. Decláranse inadaptados a

esa sociedade mediocre e individualistas.

Teñen unha procedencia social aco-

modada e unha rigorosa formación intelec-

tual

Experimentan unha evolución ideoló-

xica semellante, que os leva desde o indivi-

dualismo e unha concepción algo devalua-

da da cultura galega a respecto das mani-

festacións culturais europeas cara a unha

progresiva identificación e defensa dos ide-

ais do galeguismo, até convertérense nos

principais ideólogos e defensores da causa

nacionalista.

Presentan unha ideoloxía que sinteti-

za o tradicionalismo e o pensamento pro-

gresista e liberal.

4.3.2.- Vicente Risco

É un escritor dunha gran singularidade

que centra o seu interese, por un lado, na

tradición etnográfica galega (costumes, len-

das, actividades tradicionais) e, por outro

lado, no desenvolvemento de temáticas

relacionadas co esoterismo e as culturas


alleas e no co-

ñecemento e di-

vulgación das

novidades esté-

ticas do seu

tempo.

Presenta unha

evolución ideo-

lóxica contradi-

toria, que se

plasma nas se-

Guintes etapas:

Etapa pregaleguista, previa ao ingreso

nas Irmandades. Dirixe a publicación de

expresión castelá La Centuria. Mostra unha

actitude cosmopolita e individualista, afas-

tada da realidade galega.

Etapa galeguista. Convértese nun dos

principais teóricos do nacionalismo (publica

Teoría do nacionalismo galego) e desenvol-

ve un intenso labor literario e político.

Etapa nacional-catolicista. Afástase do

galeguismo e retoma a súa actitude indivi-

dualista do seu inicio, chegando a mostrar-

se tolerante coa actuación do réxime fran-

quista.

Como narrador, é autor de sete relatos

breves e unha novela. Nalgúns relatos ofre-

ce temáticas relacionadas coa etnografía,

como O lobo da xente, no que trata o mito

da licantropía, ou A trabe de ouro e a trabe

de alquitrán, no que aborda a tradición das

lendas de mouros. Outros relatos veñen

marcados por temáticas moi apartadas da

realidade galega, como Do caso que lle

aconteceu ao doutor Alveiros, narración

fantástica na que trata o mundo de ultra-

tumba e mostra o seu interese polo ocultis-

mo e a exiptoloxía.

A súa obra narrativa máis importante é O

porco de pé, unha novela de carácter satí-

rico cun compoñente moi forte de crítica

social. Nela, narra a historia do inexplicábel

ascenso de don Celidonio, personaxe mate-

rialista, vulgar e inculto, até a alcaldía da

cidade. Supón unha crítica feroz da degra-

dación da sociedade burguesa que só vive

pendente do diñeiro. Tamén aproveita para

burlarse dos intelectuais acomodados, co-

mo o doutor Alveiros, contrapunto de don

Celidonio, encarnación do intelectual sensí-

bel e culto, que acaba cedendo ante a pre-

sión das aparencias e da riqueza. O estilo

da novela destaca pola riqueza e variedade

da linguaxe, o sarcasmo, a ironía, a hipér-

bole e o emprego de enumeracións acumu-

lativas.[V. texto 18]

4.3.3.- Otero Pedrayo

É un dos autores máis prolíficos da litera-

tura galega. Cultiva todos os xéneros e des-

taca polo seu saber enciclopédico e a súa

oratoria privilexiada. É especialmente im-

portante a súa obra narrativa, con títulos

como Os camiños da vida e Arredor de si.

De familia fidalga, culta e liberal, comeza a

súa actividade cultural en Ourense, onde

colabora con Risco e Cuevillas na publica-

ción La Centuria.


Ao igual que os seus compañeiros do

Grupo Nós, toma conciencia da problemáti-

ca do país e ingresa nas filas do galeguis-

mo. Coordina a Sección de Historia do SEG,

participa nas Irmandades e é elixido depu-

tado polo Partido Nacionalista Republicano

en 1931. Posteriormente participará activa-

mente na fundación da editorial Galaxia.

A súa obra narrativa componse de sete

novelas, catro relatos curtos e dous libros

de contos. Caracterízase por unha defensa

da sociedade galega tradicional, moi vincu-

lada á súa condición fidalga (gran parte da

súa vida pasouna no pazo familiar de Tra-

salba). Relacionado con isto, cómpre salien-

tar o seu gusto pola descrición emocional

da paisaxe galega. Por outro lado, destaca

pola súa temática europeísta e polo interese

pola análise psicolóxica dos personaxes. A

nivel estilístico, o máis relevante é a súa

preferencia polos períodos longos, a expre-

sión barroca e o léxico enxebrista.

A narrativa de Otero pode clasificarse en

dous grandes apartados:

a) Narracións históricas. Dentro deste

grupo encóntranse Pantelas, home libre, O

mesón dos ermos ou Os camiños da vida.

Esta última é unha das grandes achegas de

Otero á literatura galega. Narra, cunha certa

visión nostálxica, a decadencia de dúas

familias nobres do século XIX, que simboli-

zan o traspaso de poder da fidalguía rural á

nacente burguesía urbana; e, con iso, a

desaparición da sociedade rural tradicional

galega, dominada polos fidalgos e polo cle-

ro. Consta de tres partes: “Os señores da

terra”, “A maorazga” e “O estudiante”.

b) Narracións psicolóxicas. Dentro deste

grupo encóntranse Escrito na néboa, Deva-

lar e Arredor de si. Esta última obra, fun-

damental na narrativa de Otero, é unha no-

vela de tese, con vocación de ensaio, que

plasma a evolución do Grupo Nós. A través

do seu protagonista, Adrián Solovio, álter

ego do autor, narra o proceso de concien-

ciación galeguista experimentado por Otero

e os seus compañeiros de grupo.[V. texto

20]

4.3.4.- Castelao

A pesar de formar parte activa da empre-

sa colectiva de Nós, Castelao presenta di-

verxencias considerábeis a respecto dos

membros do grupo: fronte á procedencia

social acomodada, o pensamento de base

cristiá, a visión tradicional do pasado e o

culturalismo elitista dos membros do grupo

de Ourense, Castelao caracterízase, res-


pectivamente, por presentar unha extrac-

ción social popular, un pensamento laico,

unha visión progresista do mundo e un

compromiso activo coas clases populares.

Castelao é un autor cuxa importancia re-

borda os límites da literatura. Desenvolve

un labor político fundamental na organiza-

ción do nacionalismo galego e na defensa

da lingua galega e das liberdades sociais.

Traballa nas Irmandades da Fala e no Se-

minario de Estudos Galegos e é un dos

fundadores do Partido Galeguista, polo que

é elixido deputado nas Cortes de Madrid en

1931 e 1936. Redacta e promove o Estatuto

de Autonomía para Galiza, que será refe-

rendado en plebiscito en 1936. Durante a

guerra e a ditadura, defende desde o exilio

americano a causa republicana, convertén-

dose en embaixador da República ante o

mundo e formando parte do goberno no

exilio e nun símbolo da resistencia galega

contra o franquismo.

A partir

dos anos vin-

te, Castelao

convértese na

principal figu-

ra da arte ga-

lega, tanto na

súa faceta de

pintor, como

nas de carica-

turista e ilus-

trador de li-

bros, sendo tamén un pioneiro do deseño

publicitario galego. Destacan neste campo

os seus álbums gráficos Álbum Nós, Atila

en Galicia, Galicia mártir, Milicianos ou De-

buxos de negros, a maioría deles centrados

na represión da ditadura franquista e nas

duras condicións de vida das clases popula-

res de Galiza.

A súa produción narrativa iníciase con

Un ollo de vidro. Memorias dun esquelete,

historia fan-

tástica de ca-

rácter crítico

e humorístico

que conta as

vivencias dun

esqueleto no

mundo de ul-

tratumba.

En 1926

publica Cou-

sas, un con-

xunto de rela-

tos moi bre-

ves de carác-

ter popular, acompañados por un debuxo e

narrados cun estilo sintético, grandes doses

de humor, lirismo e vocación de compromi-

so coas clases traballadoras que presentan

unha temática moi variada: emigración, mi-

seria do campesiñado, crenzas populares,

traxedias humanas...[V. texto 21]

Nesta mesma liña, escribe Retrincos, un

conxunto de cinco relatos algo menos bre-

ves, de carácter autobiográfico, nos que

evoca lembranzas da súa infancia e da súa

mocidade, cunha boa dose de humorismo e

de nostalxia.

Os dous de sempre constitúe a súa úni-

ca novela. Está estruturada ao redor de

dous personaxes antitéticos, Pedro, que se

move unicamente por instintos primarios e é

materialista, conformista e falto de talento e

Rañolas, un eivado e de orixe miserábel

que é xeneroso e idealista e loita desespe-

radamente por mellorar como ser humano.

A narración, que vai alternando as historias

de ambos os personaxes, con grande va-

riedade de espazos, constrúese mediante

unha acumulación de escenas autónomas

que lembran a fórmula narrativa de Cousas.


4.4.- Os novecentistas. Rafael Dieste

Os novecentistas son un grupo de auto-

res nacidos no inicio do século XX, repre-

sentando, por tanto, unha promoción poste-

rior aos autores das Irmandades e do Grupo

Nós e que desempeñan un importante labor

de renovación das letras galegas. Destacan

pola súa actividade poética, moi relacionada

co mundo das vangardas, mais tamén dei-

xan achegas interesantes no xénero narra-

tivo.

O autor máis destacado na expresión en

prosa desta xeración, á que tamén perten-

cen Bouza Brey, Amado Carballo e Filgueira

Valverde, é Rafael Dieste. É autor dun único,

mais fundamental, libro de narrativa: Dos

arquivos do trasno. Trátase dun libro de

relatos breves no que combina o popular,

con argumentos ás veces próximos ás len-

das e emprego de recursos propios da na-

rrativa oral (como as interpelacións ao lector)

co culto, co uso de artificios técnicos de

ruptura do discurso narrativo. Por outro lado,

mostra tamén unha síntese entre o cotián,

con temáticas vinculadas á súa realidade

próxima, e o fantástico, mostrando un gusto

polo misterio e polas narracións de asuntos

sobrenaturais.[V. texto 19]

4.5.- O ensaio e o xornalismo

O ensaio en lingua galega nace e conso-

lídase no inicio do século XX, grazas ao

labor das Irmandades da Fala e do grupo

Nós. É de conti-

do eminente-

mente político e

cultural; defen-

de as teses do

autogoberno ga-

lego e procura a

divulgación e

análise dos dis-

tintos sectores

da cultura gale-

ga, así como

das novidades

da cultura europea. As súas canles de difu-

sión son os medios de prensa escrita, en

especial, A nosa terra e a revista Nós.

Os traballos máis importantes neste

campo son os desenvolvidos polos homes

do Grupo Nós. Destaca sobre todos eles o

libro Sempre en Galiza. Nel, Castelao reco-

lle a teoría política elaborada ao longo de

varios anos. Supón o fundamento teórico

principal do nacionalismo galego, no que se

realiza unha defensa radical da identidade

nacional de Galiza, baseada na súa reali-

dade histórica, xeográfica, económica, lin-

güística, cultural... fronte ao modelo centra-

lista do Estado.


Vicente Risco, nos seus ensaios Nós os

inadaptados, Teoría do nacionalismo galego

e Mitteleuropa estuda a evolución ideolóxica

do seu grupo xeracional e toca temáticas

como o nacionalismo, o celtismo, o atlan-

tismo, a tradición galega, o cosmopolitismo,

as filosofías orientais a sociedade centroeu-

ropea.

Por último, Otero Pedrayo, ofrece un en-

saio de tipohistórico, xeográfico, de viaxes e

de evocación biográfica. En Ensaio histórico

sobre a cultura galega presenta unha sínte-

se do desenvolvemento histórico e cultural

de Galiza a través da súa historia.

A revitalización da prensa escrita en ga-

lego no inicio do século XX é decisiva como

canle de comunicación do ensaio, da litera-

tura e de cultura e da política en xeral.

Ademais da prensa local e das revistas ilus-

tradas, cobra especial importancia a prensa

literaria e cultural. Os políticos e intelectuais

galeguistas, conscientes da importancia

deste medio para espallar o seu pensamen-

to, crean publicacións de orientación política,

como A nosa terra, ou cultural, como Nós e

as revistas de perfil vangardista.

A nosa terra é o principal órgano de ex-

presión das Irmandades e do Partido Gale-

guista entre 1916 e 1936. Nela colaboran os

principais intelectuais da época. A pesar da

súa vocación política, inclúe tamén achegas

literarias e ensaios de crítica.

A revista Nós é creada en 1920. Preten-

de modernizar o discurso literario en todos

os xéneros, prestando especial atención á

narrativa. Un dos seus obxectivos é pór a

cultura galega ao mesmo nivel das culturas

europeas, accedendo directamente a elas,

sen o intermedio do castelán. Emprega con

normalidade o galego en disciplinas que até

entón estaban monopolizadas polo castelán.

As revistas de vocación vangardista son

basicamente literarias, a meirande parte

delas bilingües, que recollen o movemento

de renovación das artes a nivel europeo en

xeral e galego en particular. Destacan Alfar,

Ronsel, Cristal ou Resol.

5.- O teatro: Irmandades, vangardas e grupo Nós

5.1.- A situación do teatro no inicio do século XX e grupos de autores

No comezo do século, encontramos

unha serie de autores que integran o de-

nominado “teatro rexional”. As súas obras

caracterízanse pola brevidade, a temática

popular e a reivindicación agraria e por

unha dramaturxia pouco elaborada. Entre

os seus principais logros figura a creación

da Escola Rexional de Declamación co

dobre obxectivo de crear un viveiro de

actores e fomentar a produción teatral. O

autor máis destacado deste grupo é

Lugrís Freire. A súa obra A ponte é a pri-

meira en empregar a prosa en teatro. É de

contido reivindicativo: critica as inxusti-

zas cometidas polos caciques contra a

poboación. A partir da segunda década do


século, aparecen tres grupos de maior

importancia: os autores das Irmandades

da Fala, o denominado teatro das vangar-

das e o dos autores do Grupo Nós.

5.2.- O teatro das Irmandades

As Irmandades intentan revitalizar o te-

atro galego e sacalo dunha situación pro-

blemática pola falta de grupos profesio-

nais estables, carencia de apoio institu-

cional, desvalorización deste xénero por

parte das clases urbanas galegas e a cre-

cente competencia do cinema.

As Irmandades da Fala entendían o te-

atro como un importante vehículo peda-

góxico e de intervención social. Desde os

dramas costumistas até os histórico-

reivindicativos ou as pezas máis urbanas

e refinadas, este grupo de autores de-

sempeña un papel importantísimo no fo-

mento do teatro galego. Crean o Conser-

vatorio Nazonal do Arte Gallego, que se

estrea coa obra de Cabanillas A man da

santiña, que supón unha modernización

do xénero, ao renunciar a moitos dos tópi-

cos do teatro popular e presentar por pri-

meira vez a lingua galega en boca das

clases altas.

O teatro das Irmandades presenta

unha corrente máis conservadora, basea-

da en temáticas costumistas, na que se

integran autores menores como San Luís

Romero e Prado Lameiro, e outra algo

máis renovadora, na que se inclúen os

principais autores: Ramón Cabanillas,

Antón Villar Ponte, Armando Cotarelo e

Carré Alvarellos.

Ademaisd’ A man da santiña, que aca-

bamos de citar, Cabanillas é o autor da

obra cume do teatro deste grupo: O Ma-

riscal, escrita en colaboración con A. Villar

Ponte. Nela, ofrece unha reconstrución do

pasado na que o mariscal Pardo de Cela

se erixe en símbolo da resistencia galega

fronte ao poder central de Castela durante

na época dos Reis Católicos.

A. Villar Ponte é autor dun gran número

de pezas dramáticas, entre as que se po-

den destacar Almas mortas ou A patria do

galego. Político e fundador das Irmanda-

des, exerce ademais como actor, como

crítico e como tradutor ao galego de va-

rias obras do teatro universal.

Outro autor destacable é Armando Co-

tarelo. Primeiro director do Seminario de

Estudos Galegos, é autor de numerosas

obras que abordan a temática rural e

mariñeira, a comedia sentimental e a re-

construción histórica. Na súa produción

destacan Beiramar, Trebón e Hostia.

Por último, podemos citar a Leandro

Carré Alvarellos. Narrador e director da

editorial Lar, destaca polo seu labor teatral.

Dirixe a Escola Dramática da Coruña e é

actor, escenógrafo e crítico teatral; é autor

ademais dun gran número de obras de

temática máis ben tradicional, como Tole-

rías ou O pecado alleo.


5.3.- O teatro da época das vangar-

das

Aínda que non existe un teatro de natu-

reza vangardista en Galiza, algúns escrito-

res como Xaime Quintanilla, Álvaro de las

Casas ou Rafael Dieste modernizan o xéne-

ro, fuxindo do historicismo, o costumismo e

o tradicionalismo.

O máis importante deles é Rafael Dieste,

autor dunha das obras máis importantes e

máis representadas deste período: A fiestra

valdeira. Con ela, ábrese unha nova ten-

dencia de realismo simbolista que, con

grande rigor estético, trata unha temática

popular afastándose dos personaxes tópi-

cos e do costumismo.

A peza é unha historia sobre a identidade

persoal, que se pode extrapolar á realidade

colectiva. A acción desencadéase a partir

da seguinte situación: o autor do retrato dun

vello mariñeiro enriquecido na emigración

brasileira decide pintar como fondo, a través

dunha fiestra, unha escena do porto da vila.

A familia do mariñeiro considérao inapro-

piado porque pon en evidencia as súas ori-

xes humildes. Despois de longos debates

entre os personaxes, a imaxe acaba sendo

restituída. [V. texto 22]

5.4.- O teatro do Grupo Nós

Ao igual que na narrativa e no ensaio, os

homes do Grupo Nós son o principal expo-

ñente do teatro galego da época. Conse-

guen dotar o xénero dramático de madurez

e universalidade, realizando unha estiliza-

ción estética dos elementos escénicos e

aproximándose a modos de expresión sim-

bolistas e expresionistas. Prestan unha

grande atención ao proceso da representa-

ción teatral, integrando numerosos elemen-

tos escénicos que até o momento non foran

apenas utilizados nas funcións teatrais: mú-

sica, danza, iluminación, efectos escéni-

cos…

A obra máis coñecida e representada

deste período é, sen dúbida, Os vellos non

deben de namorarse, de Castelao. Foi es-

crita de maneira interrompida entre 1931 e

1939 e non foi estreada até 1941, no exilio

americano, na cidade de Buenos Aires,

constituíndo un acontecemento cultural de

primeira magnitude. En tres actos de gran-

de simetría, seguidos por un epílogo, pre-

senta tres versións diferentes dunha mesma

historia: un vello paga coa morte o seu na-

moramento dunha rapariga nova. Os tres

vellos representan distintos sectores da

sociedade da época: un burgués de forma-

ción universitaria (D. Saturio), un fidalgo en

decadencia

(D. Ramón) e

un labrego ri-

co (Sr. Fuco).

As tres mo-

zas perten-

cen a un es-

trato social in-

ferior ao dos

vellos. Apare-

cen caracteri-

zadas negati-

vamente; é a

súa desho-


nestidade e o seu materialismo o que pro-

voca a desgraza dos vellos. A peza consti-

túe, en palabras do autor, unha farsa pen-

sada para odivertimento, desprovista de

intención moralizadora.[V. texto 23]

Outra obra importante deste grupo é O

bufón d’ el-Rei, de Vicente Risco. Trátase

dun drama de carácter simbolista centrado

na reflexión sobre a natureza humana e

sobre as paixóns que condicionan o com-

portamento ético das persoas. Situada na

Idade Media, conta a historia dun bufón que

delata por celos os amores ilícitos do caba-

leiro Guindamor pola raíña, sen saber que o

cabaleiro é o seu propio irmán. Supón unha

loita entre forzas opostas, representadas

por Guindamor, nobre e fermoso, e o bufón,

plebeo, deforme e cruel, pero dunha extra-

ordinaria intelixencia. [V. texto 24]

Otero Pedrayo tamén escribe algunhas

obras de importancia neste período: A laga-

rada e Teatrodemáscaras.

A primeira é unha peza situada no Ribei-

ro durante a vendima. Constitúe un drama

rural: o asasinato dun labrego vello e rico

como resultado dun enredo de amores e

promesas incumpridas. Fronte ao teatro

realista, introduce digresións líricas e ele-

mentos simbolistas.


6.- Antoloxía de textos

“Fale meu bisavó”

O que a Galicia mal queira

pode vivir sosegado:

fun o vinteoito á feira

e non vin unha monteira,

nin un dengue colorado.

Quezais alguén me non crea:

os sombreiros de Sevilla

están de moda na aldea,

e n'hai bonita nin fea,

que non chufe coa toquilla.

Pon medo, así eu teña a Dios:

na vida dos meus avós

un mantelo ¡era un tesouro!,

e menos dunha onza de ouro

non se mercaba un dos bos.

Agora campa o percal,

i algunhas, que nin pra sal

teñen un carto no peto,

visten ¡que meten respeto!,

i hastra se enfouzan con cal [... ]

É unha breve pucharquiña

sobre un enorme penedo.

Sen fatuidade urbana

míranse naquel espello

as froriñas dun carpazo,

a ramaxe dun esvedro,

linda pastora de Anaigo,

i as estreliñas do ceio.

É unha breve pucharquiña

sobre un enorme penedo.

“Toda humilde belleza me namora”

Vago xirón de brétema, atavío

soberbio de irta xesta, reidora,

fulgurante doíña de rocío

(pazo do sol e lágrima da aurora);

raiola de lunar que bica o río,

flor mareliña que entre espiñas chora,

ou das redes da a araña un tenue fío,

toda humilde belleza me namora.

É un vermiño de luz o amigo caro

do meu nume saudoso... Antes reparo

na nudez adorable dunha estrela

que nas rosas dos vales, que sorríen,

que nos mantos dos pinos, que se engríen,

que nas blondas do mar, que se rebela.

111 2

3

444

222

333


Camiño, camiño longo, Camiño, camiño longo.

camiño da miña vida, A choiva, a neve e as silvas

escuro e triste de noite, enchéronme de friaxe,

e triste e escuro de día... cubríronme de feridas...

¡camiño longo ¡vereda torta,

da miña vida! ti onde me levas!

Vereda, vereda torta Vereda, vereda fonda

en duras laxes aberta, de fontes tristes, sin ágoa;

arrodeada de toxos, sin carballos que den sombra,

crebada polas lameiras... ninchouzas que den pousada...

¡camiño longo ¡vereda fonda,

da miña vida! ti cando acabas!

555 666

777


En pé

888 999

111000


11

111333

111444

15

Noite mareira

No ébano xélido

do skating da ría,

voltexando ledas

esvaraban as luces da vila.

No fío da praia

as dornas durmidas,

debruzadas carón da marea

nun soño de illas.

Nas ponlas do vento

o trebón pousado

era un monstro de negro plumaxo

que agoira os naufraxios.

Unha lúa verde

penduraba no mouro silencio

un longo sorriso

deesquelete vello.

12

111111

111333

111555

111222


111666 111777

111888


111999

222000


222111

222222


222333

222444

A literatura galega entre 1916 e 1936. · De3300104 Lingua Galega e Literatura II. A literatura...

Documents

Transcript of A literatura galega entre 1916 e 1936. · De3300104 Lingua Galega e Literatura II. A literatura...