7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO...

114
7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1

Transcript of 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO...

Page 1: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1

Page 2: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 2

Page 3: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

Revista de

Estudos EURO [REGIONAIS] REXIONAIS

CENTRO DE [ESTUDOS] ESTUDIOS

EURO [REGIONAIS] REXIONAIS

GALIZA. NORTE DE PORTUGAL

Centro de Estudos EURO [REGIONAIS] REXIONAIS Galicia-Norte de Portugal

1nº2006

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 3

Page 4: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

- Excmo. e Mgnfco. Sr. D. Senén Barro Ameneiro. Presidente da Fundación CEER e reitor da USC

Edita: Fundación CEER

ISSN (España): 1887-6382ISSN (Portugal): 1646-5105ISSN dixital (Portugal): 1646-5113DL.: C 2853-2006

Imprime: Tórculo Artes Gráficas, S.A.

CONSELLO EDITORIALDirector – Prof. Dr. Pedro MeloUniversidade de Tras-os-Montes e Alto DouroSecretario – Prof. Dr. Félix Bláquez LozanoUniversidade da CoruñaProf. Dr. Francisco DinízUniversidade de Tras-os-Montes e Alto DouroProf. Dr. José López RodríguezUniversidade da Coruña

Prof. Dr. Fernando Alberto Torres MoreiraUniversidade de Tras-os-Montes e Alto DouroProf. Dr. Jesús López RodríguezUniversidade da CoruñaProf. Dr. Luís RamosUniversidade de Tras-os-Montes e Alto DouroProf. Dr. Domingo Calvo DopicoUniversidade da Coruña

CONSELLO CIENTÍFICO

FUNDACIÓN CEER

Prof. Dr. Melchor FernándezUniversidade de Santiago deCompostelaProf. Dr. Xosé López GarcíaUniversidade de Santiago deCompostelaProf. Dr. Carlos Ferrás SextoUniversidade de Santiago deCompostelaProf. Dr. Patrick O'FlanaganUniversidade Irlandesa College CorkProf. Dr. Alberto Meixide VecinoUniversidade de Santiago deCompostelaProf. Dr. Manuel Parés i MaicasUniversidat Autónoma de BarcelonaProf. Dr. Félix Blázquez LozanoUniversidade da CoruñaProf. Dr. Andrés FaíñaUniversidade da CoruñaProf. Dr. Fernando González LaxeUniversidade da CoruñaProf. Dr. Jesús López RodríguezUniversidade da CoruñaProf. Dr. Domingo Calvo DopicoUniversidade da CoruñaProf. Dr. Andrés García PoseLondon School of EconomicsProf. Dr. Tino Bech-LarsenAarhus School of BusinessProf. Dr. José Mª Montero LorenzoUniversidad de Castilla-La Mancha

Prof. Dr. Carlos AssunçãoUniversidade de Tras-os-Montes e AltoDouroProf. Dr. Simões LopesInstituto Superior de Economía e GestãoDr. Pires CabralCâmara Municipal de Vila RealProf. Dr. Francisco DinízUniversidade de Tras-os-Montes e AltoDouroProf. Dr. Luís RamosUniversidade de Tras-os-Montes e AltoDouroProf. Dr. Fernando Alberto TorresMoreiraUniversidade de Tras-os-Montes e AltoDouroProf. Alberto BatistaUniversidade de Tras-os-Montes e AltoDouroProf. Dr. José Alberto Rio FernandesUniversidade do PortoProf. Dr. Fernando NoronhaUniversidade do PortoDr. Carlos LajeComunidade de Traballo Galicia-Nortede PortugalProf. Dr. Luís Saldanha MartinsUniversidade do PortoProf. Doutor João Manuel Cotelo NeivaUniversidade de Coimbra

Prof. Dr. José López RodríguezUniversidad da CoruñaProf. Dr. Luís DomínguezUniversidade de VigoProf. Dr. Xoán BouzadaUniversidade de VigoProf. Dr. Albino Prada BlancoUniversidade de VigoD. Xan López FacalEconomistaProf. Dr. Julio Aróstegui SánchezUniversidade Complutense de MadridProf. Dr. Miguel Sopas de Melo BandeiraUniversidade de MinhoProfa. Dra. Maria Cristina MoreiraUniversidade de MinhoProf. Dr. José Viriato Eiras CapelaUniversidade do MinhoProfa. Dra. Margarida Gaspar MatosUniversidade Técnica de LisboaProfa. Dra. Isabel AlarcãoUniversidade de AveiroProf. Dr. Pedro MeloUniversidade de Tras-os-Montes e AltoDouroProf. Dr. Eduardo RosaUniversidade de Tras-os-Montes e AltoDouroProf. Dr. Artur CristovaaoUniversidade de Tras-os-Montes e AltoDouro

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 4

- Prof. Dr. Carlos Ferrás Sexto. Director Fundación CEER - Prof. Dr. Miguel Sopas de Melo Bandeira. Secretario Xeral Fundación CEER

Page 5: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

ÍNDICE

PRESENTACIÓN ............................................................................................................................................... 7

Prof. Dr. Senén Barro Ameneiro (Presidente da Fundación CEER - Reitor da Universidade de Santiago)

APRESENTAÇÃO .............................................................................................................................................. 9

Prof. Dr. Pedro Melo Pinto (Director Revista CEER - Prof. Catedrático da UTAD)

PROFITERI OPERAM DEO ET URBI – DE LOS 500 AÑOS DE LA OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA ............................................................................................. 11

Miguel Sopas de Melo Bandeira

UN IDEARIO DE CIDADE EN REDE POLICÉNTRICA UBICADA NUN GRANDE XARDÍN.O CASO DA EURORREXIÓN GALICIA-NORTE DE PORTUGAL....................................................................... 27

Carlos Ferrás Sexto

A MARCA DA GEOLOGIA NA PAISAGEM DAS ARRIBAS DO DOURO E DO ALTO DOURO: MIRADOUROSEMBLEMÁTICOS ............................................................................................................................................ 39

Elisa Preto Gomes, Ana Maria Alencoão

ESTRATÉGIAS TRANSFRONTEIRIÇAS DE MÉDIAS, PEQUENAS E MICRO EMPRESAS NO VALE DO DOURO-DUERO ....................................................................................................................................... 55

Chris Gerry, Francisco Diniz

A AXENDA 21 E A SUSTENTABILIDADE LOCAL ............................................................................................ 75

Raúl Rodríguez Couto

IMPORTANCIA RELATIVA DE LOS EFECTOS INDUSTRIA Y EMPRESA EN LAS ORGANIZACIONES GALLEGAS ..................................................................................................................................................... 91

Susana Iglesias Antelo, Vicente A. López López, Marcos Rodríguez Rey

NORMAS DE ESTILO ................................................................................................................................... 105

WEB CEER ................................................................................................................................................... 109

5

Revista de Estudos EURO [REGIONAIS] REXIONAIS

No 1 Ano 1º - 2006 – ISSN: 1887-6382

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 5

Page 6: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 6

Page 7: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

7

PRESENTACIÓN

Profesor Doutor Senén BARRO AMENEIRO

Presidente da Fundación CEER Galicia-Norte de Portugal

Reitor da Universidade de Santiago de Compostela

A Fundación Centro de Estudios Eurorrexionais Galicia-Norte de Portugal está traballan-do a prol do desenvolvemento dunha rede de cooperación entre as universidades daEurorregión que permita o intercambio de experiencias e de boas prácticas; crear estructurasintegradas en áreas ligadas á investigación científica que reforcen o potencial científico e tec-nolóxico das nosas universidades; mellorar a calidade da formación dos profesores e forma-dores; adaptar os sistemas educativos á sociedade europea do futuro e fomentar o acceso doscidadáns europeos aos recursos educativos universitarios.

No marco do proxecto Campus en Rede financiado polo programa comunitarioInterreg, o CEER presenta diante da comunidade universitaria a Revista científica EstudiosEurorrexionais que ten por finalidade promover a ampliación do coñecemento mutuo e degarantir a formulación de estratexias comúns e sostibles de desenvolvemento socioeconómi-co, a difusión e debate académico sobre temática centrada na Eurorrexión e impulsar a movi-lidade e intercambio de información e coñecemento entre profesores, investigadores e estu-diantes das seis universidades públicas galegas e do norte de Portugal.

A Revista Estudios Eurorrexionais é froito do traballo colaborativo dun ConselloEditorial conformado por profesores das Universidades da Coruña e de Tras os Montes deAlto Douro; no seu Consello Científico están presentes un elenco de destacados membros dacomunidade científica galega e portuguesesa, das nosas seis universidades públicas, amais deprestixionas personalidades académicas internacionais que gustosamente aceptaron o convi-

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 7

Page 8: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

te. É unha Revista que nace co fin de encauzar e estimular a producción científica centradapor e para a Eurorrexión Galicia-Norte de Portugal e con vocación de conseguir a excelenciae difusión internacional. Os Estudios Eurorrexionais poden cubrir temáticas netamente inter-disciplinares e comparadas a nivel rexional e territorial, e son precisas publicacións especia-lizadas que permitan o debate crítico e constructivo. Calquer disciplina científica podería pro-ducir contidos para a Revista Estudios Eurorrexionais a partir dun enfoque de análise deimpacto socioeconómico, cultural ou, en xeral, sobre o territorio. Poden ser numerosos osavances experimentais en laboratorios e infraestructuras de investigación das nosas universi-dades que teñan implicacións e impactos sobre a sociedade e o territorio da nosa eurorrexióne dende esta revista se poden difundir e estimular o seu estudio e investigación.

Debemos considerar que no novo marco comunitario para o desenvolvemento dasrelacións transfronteirizas de cooperación 2007-2013 son necesarias intervencións innovado-ras que permitan dar un salto cuantitativo e cualitativo respecto ao pasado inmediato. Oimpulso da formación de recursos humanos altamente cualificados e o impulso da conectivi-dade e interrelación entre as comunidades universitarias de Galicia e do Norte de Portugalpoderían conformar as “Novas Pontes” sobre o Miño que faciliten o achegamento intelectualque complemente e dea contido aos necesarios e grandes esforzos feitos a nivel das infraes-tructuras físicas de comunicación en anos pasados. Para o desenvolvemento da nosaEurorrexión no contexto da sociedade do coñecemento son precisas a creción de redes deinvestigadores, de estudiantes, de profesores e destes coa sociedade en xeral, mundo empre-sarial e institucións públicas e privadas. A Fundación CEER traballa nesa dirección e a crea-ción da presente revista é un paso máis nese camiño.

8

Revista de Estudos EURO [REGIONAIS] REXIONAIS

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 8

Page 9: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

9

A revista Estudos Euroregionais, que nasce por iniciativa da Fundação CEER e resultan-do do projecto Interreg IIIA Espanha-Portugal Campus-REDE, apresenta-se como uma revis-ta interuniversitária de cariz científico, envolvendo 6 Universidades do Norte de Portugal eda Galiza, fruto de uma colaboração académica transfronteiriça, essencial para o sucesso deuma publicação com estas características.

É uma revista que pretende suprir a ausência de uma publicação regular que permita a aná-lise das dinâmicas regionais, complexas e fruto de tensões e cruzamentos, numa época em quea importância das fronteiras na Europa ganha uma atenção acrescida, porventura mais cen-trada na corografia do que na geografia.

Parece-nos que este capital de conhecimento se afigura indispensável na construção deuma Europa coesa do ponto de vista económico e social.

Privilegiar-se-á a abordagem multidiciplinar dos temas económicos, políticos, sociológi-cos, geográficos e culturais no âmbito regional e euro-regional, de que este primeiro númeroé um excelente exemplo. Espero que gostem.

APRESENTAÇÃO

Pedro MELO PINTO

Director Revista Científica do CEER

Prof. Catedrático UTAD

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 9

Page 10: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 10

Page 11: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

11

RESUMEN

Pasados quinientos años desde el ini-cio del pontificado de D. Diogo de Sousa(1505-1532) como Arzobispo de Braga –Primaz de las Hespanhas – se conmemo-ra el arranque de uno de los programasurbanísticos más expresivos del urbanis-mo renacentista en Portugal. D. Diogo deSousa, un eminente humanista portuguésdel siglo XVI, vivió en la corte real deLisboa cuando esta ciudad era una capitalde las grandes rutas marítimas, estudió enSalamanca y París, e integró dos embaja-das del rey portugués al Papa. En Roma yFlorencia recogió el doctrinario y losmodelos de intervención que allí se seguí-an. Y fueron estos los que aplicaría enBraga, entonces sede de un extenso seño-río territorial, que el arzobispo extendió alterritorio de lo que es hoy la Región Nortede Portugal.

La importancia de la obra urbana deD. Diogo de Sousa, además de ser unmarco imprescindible de la historia delurbanismo portugués moderno, constitu-ye una referencia de lectura obligatoriapara la comprensión del centro históricode la ciudad de Braga.

Más que una evocación que se recono-ce por la importancia de su divulgación,esta comunicación también presenta eltestimonio del cruce de fuentes, y unpequeño ensayo sobre la transferencia deideas en la Europa del renacimiento.

Palabras-llave: geografía urbana his-tórica, urbanismo del renacimiento, mor-fología urbana, patrimonio urbano, Braga

SUMMARY

Five hundred years after the beginningof the pontificate of D. Diogo de Sousa(1505-1532) as Archbishop of Braga –First of the Hespanhas – the start of oneof the most expressive programs of ren-naissance urbanism is commemorated. D.Diogo de Sousa, an enminent portuguesehumanist of the 16th century, having livedin the royal court of Lisbon, in that time acapital of the great maritime routes, stu-died in Salamanca and Paris and integra-ted two embassies of the portuguese Kingto the Pope. From Rome and Florence hemust have brought the urbanistic know-ledge and the intervention models follo-wed there, wich he came to apply in

Revista de Estudos EURO [REGIONAIS] REXIONAIS

No 1 Ano 1º - 2006 – ISSN: 1887-6382

PROFITERI OPERAM DEO ET URBI – DE LOS 500 AÑOS DE LAOBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532)

EN BRAGA

Miguel Sopas de Melo BANDEIRA

Instituto de Ciências Sociais – Universidade do [email protected]

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 11

Page 12: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

Braga, then a headquarter of an extensiveterritorial landlord that he made grow tothe amplitude of what is today the northregion of Portugal.

The importance of the urban work ofD. Diogo de Sousa, besides being a markin the history of modern portuguese urba-nism, is that it is a must- read reference tothe understanding of the historical centreof the city of Braga. More than a evoca-tion that is recognised for its spreadingprocess, the present paper also intends topresent the certification of crossing ofsources, and a small assay on the transfe-rence of ideas in the Europe of the ren-naissance.

Key-words: Historical urban geo-graphy, urbanism of the rennaissance,urban morfology, urban heritage, Braga

***

Al evocar al arzobispo Diogo deSousa (1461-1532) cinco siglos despuésde su llegada a Braga, el 22 deNoviembre de 1505, por toda la mundividencia que se asocia a él y por los desa-fíos que hoy se nos manifiestan, es siem-pre una razón para pensar en el desafíopermanente de la modernidad. De formaque, todavía, no es hoy posible entenderla morfología urbana de la tercera ciudadde Portugal fuera de las referencias alefecto de su patrocinio. Este arzobispoque fue simultáneamente protagonista ytestigo de esta revolución global - el rena-cimiento - tanto de la herencia europeadonde emanó el humanismo erudito yantropocéntrico, que ha rehabilitado laantigüedad clásica, como por la aventuray deslumbramiento espiritual de unanación aún feudal, que se atrevió a trans-gredir los límites del horizonte oceánico,“dando novos mundos ao mundo”.

UN APUNTE BIOGRÁFICO

Diogo de Sousa nació en Évora en1461 en el seno de una familia noble.Haciendo sus primeros estudios en su ciu-dad nativa. Muy temprano se trasladó aLisboa donde fijó su residencia, entrando,así, en contacto por primera vez con laque entonces era capital de un imperionaval. En el tiempo donde convergieronaalí todas las rutas conocidas y descono-cidas del espacio-mundo. Continuó susestudios en la universidad de Salamanca,cursando cánones, y París, donde conclu-yó la formación en teología. En Portugal,de vuelta, es nombrado canónigo delCabildo de Évora. Con la subida al tronode D. João II (1455-1495), Diogo, siendoya una dignidad eclesiástica, tambiéncomienza a ser un cortesano. El rey lonombra decano de la capilla real y lo inte-gra en la embajada a Roma en homenajey obediencia al Papa Alexander VI.

En octubre de 1495, en el año en quemuere João II y se entroniza D. Manuel(1469-1521), lo nombran obispo dePorto, función que desempeñará a travésde una década.

Entonces, de nuevo como diplomáti-co, en esta ocasión para participar en laembajada al Papa Julio II. El 11 de Juliode 1505, mientras que viaja por la penín-sula itálica, lo nombran arzobispo deBraga, concluyendo así la tercera y pos-trera fase de la condición de extranjeroque habría de inspirar tanto a su pensa-miento y su manera de actuar.

Portugal vive entonces su siglo de oro.Exactamente en este año que Diogo deSousa entra en Braga., D. Francisco deAlmeida se hace el primer vice-rey de laIndia y, en colaboración con Afonso deAlbuquerque, la corona portuguesaensancha su poderío hasta los alejados

12

Miguel Sopas de Melo Bandeira

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 12

Page 13: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

territorios del Índico. Por otra parteDuarte Pacheco vuelve de su extraordina-rio viaje a Oriente, a la vez que Lisboaatiende fascinada a la llegada del primerelefante traído por la armada de la India.

Habiéndose correspondido con loshumanistas más eminentes del tiempo,como Cataldo Áquila Sículo - su maestrode oratoria y precursor de esta mentalidadentre nosotros (Jesus da Costa.1990) -; lospoetas Enrique Caiado (1470-1509) yAndré de Resende (1500-1573); PedroMargalho y otros, todos ellos testimoniasde los méritos del arzobispo, D. Diogo,medio milenio después de su investiduracomo Señor de Braga, su obra de engran-decimiento moral y de progreso material dela ciudad (J. Augusto Ferreira 1931), se harevelado hoy, todavía, funcional y activa.

LA EJECUCIÓN URBANA

Ostentando el señorío eclesiástico deBraga, Diogo de Sousa demostraría, entreotras facetas, capacidad para hacer unaprofunda transformación de la morfologíaurbana de la ciudad, determinando tam-bién una de las expresiones más vivas dela actuación de su prelatura y proporcio-nando coordenadas útiles a la reflexión enel futuro de Braga en tanto que comuni-dad cívica. Como él mismo, ya en la partefinal de su vida, afirmó, por invocacióndel alcance de lo que Octaviano, el empe-rador de Roma, dijo cuando “la encontróde adobe y sin templos ni gente, ni casas(...) dejándola más adelante hecha así deedificios públicos como privados”, Diogode Sousa ha refundado Braga dejándola,“con aumento de mucha gente y mejornúmero de comerciantes y oficiales detodas las cosas del reino” (A. J. Costa1990). De hecho, el presente caso consti-tuye uno de los mejores ejemplos dePortugal en donde la marca de la inter-

vención urbanística en este período, toda-vía sigue siendo hoy estructurante en eldibujo urbano, más aún, cuando lo rela-cionamos con su centro histórico.

EL URBANISMO DEL RENACIMIENTO

Sin embargo, en su concepto másamplio, la ciudad occidental del renaci-miento es todavía la ciudad medieval.Pues como L. Mumford (1961), que noconcibe su existencia por separado, laurbe renacentista se coloca entre la uni-versalidad medieval y la uniformidadbarroca; entre el localismo y el centralis-mo; incorpora la omnipresencia de Dios yde su iglesia frente al centralismo absolu-to del nacimiento del estado nacional.

La Braga quinientista la cual nos con-voca hoy aquí, sigue siendo la ciudad endonde coexisten algunos de los elementosmás determinantes de este proceso terri-torial distinto y que Europa atendería através de un continuum entre el desarrollourbano de los siglos XI y XIII y el adve-nimiento de la capital barroca. En losantecedentes de su pasado medieval sub-sistirá al mismo tiempo el deseo de antevisión para imponer la disciplina de eje-cución y la orden urbana.

D. Diogo es, en el ejemplo que le pre-sentamos, por así decir, el promotor deeste proceso de transición. Príncipe deuna “república neoplatónica” (Bandeira.2000); el político de una corte que hacíala frontera del viejo continente con lasrutas del mundo nuevo y aún, el extran-jero imbuido de la mundi videncia de laspatrias del renacimiento. El arzobispo,con el tiempo, y por sus obras, se con-virtió providencialmente en la figuracualificada para producir lo que él apro-piadamente llamaría la refundación deuna ciudad.

13

Profiteri operam deo et urbi - De los 500 años de la obra urbana del Arzobispo D. Diogo de Sousa...

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 13

Page 14: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

El renacimiento urbano como expre-sión mental de una élite, con relación asus primeras manifestaciones, etimológi-camente arquitectónicas - se dice que laciudad de entonces durante mucho tiem-po será identificada solamente por lainserción de una nueva arquitectura en lamalla urbana medieval -, reflejará el per-fil del contexto de los gobiernos de suspríncipes. No olvidemos que Diogo deSousa se fue a París, ha mirado la inmen-sa Roma, visitó Florencia...

En este último viaje no le pasó inad-vertido que la idea dominante de la ciu-dad, más que por el traslado de lo viejopor lo nuevo, se afirma por la superacióny no por la extinción de la urbe anterior.La modernidad afirmante de la cuatrocen-tista Florencia consistió en la restituciónde la antigüedad que, en verdad, nuncaperdió totalmente. En esta ciudad se creeque la calle recta no es solo un formalis-mo del dibujo urbano renacentista, si no,tomando algunos autores, puede ser sola-mente un depuramiento casi orgánico dela estructura de preexistencia, donde fueprocedido solamente avivar los testimo-nios visibles de su pasado romano.

Por supuesto lo mismo ocurrió enRoma, aunque en esto caso el peso insoste-nible de la ciudad imperial fue de tal formainevitable que las herencias del pasado,particularmente los límites de la murallaaureliana, impusieron permanentemente lacontemplación de esa diferencia.

Aunque se puede reconocer en D.Diogo una personificación del prínciperenacentista, el arrojo de sus designios nosugiere ninguna indexación explícita almodelo político inspirado en Maquiavelo,tan profusamente aplicado en el conceptoy en la orden de muchas de las ciudadeseuropeas del tiempo que se estabasiguiendo. Su actuación intervino inevita-

ble con voluntades y estableció límites,pero, volviendo a Mumford, es muchomás razonable admitir que los bracaren-ses de entonces han sentido en su ejecu-ción el mismo efecto que se consiguecuando se abre una ventana en un sitiocerrado y oscurecido (Mumford 1961).

En el plan académico, investigandoqué trasciende de la mentalidad de D.Diogo, todavía se percibe que no hay unainterferencia de las lecturas vitruvianas.En efecto, después de su descubrimiento,en 1412, los libros del arquitecto de laépoca de Augusto, serían divulgados sola-mente en 1521. Por eso la influenciadirecta no puede ser considerada. Sinembargo, aunque refundada pero noreconstruida - pues él erróneamente podrásugerir la interpretación literal de lasfuentes - Braga quedaría alejada de losmodelos y de los postulados propagadospor la senda de la ciudad ideal que, comoes seguro, tanto influenciaría la construc-ción de ciudades nuevas, la reorganiza-ción de los centros con el valor militarestratégico y, sobre todo, la creación delos centros coloniales transcurridos losviajes marítimos de largo curso. En ver-dad, el crecimiento radio concéntrico deBraga jamás sería obstruido por la impo-sición de la estructura en estrella geomé-trica de la ciudad nueva.

EL CONTEXTO TERRITORIAL DE LA CIUDADQUINIENTISTA

¿Qué papel ocupó esta ciudad enPortugal y en la Europa de entonces? ¿Cuá-les son las transformaciones sufridas en laépoca de Diogo de Sousa? ¿Y que subsistehoy de las imágenes de este pasado?

Braga en el siglo XVI, como en gene-ral más de los centros urbanos del inte-rior, habían drenado ya mucho de su pro-

14

Miguel Sopas de Melo Bandeira

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 14

Page 15: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

tagonismo demográfico, económico yfinanciero para las ciudades y las aldeasportuarias y piscatorias de la costa, queprosperaron con la saga de los viajesmarítimos. El localismo medieval sesobrepasó por la ascendencia predomi-nante de la circulación y de los contactosa gran distancia.

Según el numeramento de 1527 orde-nado por el rey D. João III, siendo Bragauna de las dos ciudades que estaban enEntre-Douro e Minho (la otra era Porto),ocupaba solamente la quinta posición dela escala demográfica de los centros exis-tentes. Detrás de Guimarães (segunda endimensión), de Vila do Conde y de Vianado Castelo. Estas dos últimas que, por suprosperidad y exposición a la piratería, enel reinado de D. João II tendrían que serdotadas con nuevos muros defensivos.

Sin embargo, el crecimiento de lapoblación urbana de Braga seguiría sien-do una constante, incluso revelando yasus antecedentes, aún y según J. Marques(1988), desde mediados del siglo XV(Cuadro 1). Aun así, incluso por los crite-

rios demográficos de la época, no hizo deBraga una gran ciudad.

Por otra banda, también con Diogo deSousa, la ciudad alcanzaría la amplitudmáxima de su área de influencia archiepis-copal. En 1512, con la incorporación de lastierras entre el Minho y el Lima (sufragá-neas a Tuy), Braga pasó a ser la capital deun señorío eclesial que, excluyendo el bajoDouro, se puede decir, correspondería hoyal área del norte de Portugal. Sin embargo,a pesar de la importancia cualitativa queentonces tiene, está lejos de ser compara-ble a Lisboa, que en el final de este siglointegraría el grupo de las diez ciudadesmás pobladas del mundo. Exactamente losotros centros urbanos que hoy en día sehan igualado a la dimensión de Braga en lared urbana nacional tenemos concentracio-nes más populosas. El Porto de 1527 ten-drá cerca de 15 mil habitantes; Coimbramás de 6600, alcanzando cincuenta añosmás adelante 10 mil habitantes. Évora ySantarém, solamente las que retienen hoyla misma importancia administrativa deBraga, ganaron respectivamente, cerca de14 000 y 9 900 habitantes.

15

Profiteri operam deo et urbi - De los 500 años de la obra urbana del Arzobispo D. Diogo de Sousa...

Figura 1.

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 15

Page 16: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

MORFOLOGÍA Y FUNCIÓN

Hemos partido de tres sistemas defuentes documentales básicas: los elemen-tos extraídos del célebre grabado quinien-tista de la urbe, inserta en la edición másdivulgada del Civitates Urbium Terrarum,existente en la Biblioteca Pública deBraga; el inventario de la obra atribuida aDiogo de Sousa, registradas por su secre-tario personal, el canónigo Tristão Luiz,finado en la misma ciudad en 1565; y,todavía, los índices de los Plazos delCabildo de la Sé de Braga, que se celebra-ron en la citada prelatura. Después de ana-lizados procedemos a una lectura geográ-fica de las grandes estructuras morfológi-cas urbanas e investigamos algunos de lostópicos socio-funcionales de los rastros dela ciudad de entonces.

***

Si tenemos que sintetizar en una palabrasola la parte urbanística de D. Diogo, esta-ríamos seguros que seria la de abertura. Esdecir, hacia el sur la ciudad medieval cerra-da por sus muros que necesitaba de expan-dirse. Sin embargo, la ejecución urbana deD. Diogo es bastante extensa y diversa en símismo aprehendida a la luz de los criteriosactuales, de modo que, e solamente en elalcance civil, cualquier razón es motivo deinterés. Esto va desde la apertura y la recti-ficación de las infraestructuras viarias, dela puesta en práctica de nuevos equipa-mientos colectivos, pasando por el abaste-cimiento de agua, hasta una dotación deelementos decorativos y monumentales enlos espacios públicos.

LAS CALLES Y LAS PLAZAS

Está sin dudas en el plan de las infra-estructuras viarias la mejor demostración

del alcance de ejecución de la obra delarzobispo, sobre todo por la importanciaque éstas juegan hoy en la circulación dela ciudad contemporánea.

La prominencia por supuesto va para laabertura y el pavimento de la calle nueva,que él exhibe hoy merecidamente su nom-bre y que el arzobispo “hizo otra vez (...)de la fuente de Sam Geraldo hasta la puer-ta nueva, en las cuales el suelo y las huer-tas eran cerrados”. Esto es un ejemplo deimplementación de una via nuova, conec-tando la vieja calle del Souto hasta descar-gar en la puerta nueva, ordenada, según unepígrafe del año de 1512, rasgarse en lamuralla para el efecto. Este proyecto cons-tituye, ciertamente, el uso en Braga, segúnel criterio exhibido por Morris (ed.1991),de uno de los tres componentes básicosdel planeamiento urbanístico renacentista– la calle principal rectilínea.

En efecto, ha sido en el transcurso delsiglo XVI que el tráfico de las ciudadesfue generalizado adentro, tolerando de sudesarrollo económico, pero también debi-do a la mejoría de las técnicas efectuadasen el sistema de las ruedas de los coches,como nos dice Mumford (ed.1961), conla introducción de la quinta rueda. Paraeso esta verdadera innovación urbana deltiempo, tendría principalmente para faci-litar la movilidad y la comunicación delas partes extremas de urbe.

Los rectos del concepto de la calle rec-tilínea preceden la idea de uniformidadurbana barroca. Sin embargo, esta no lle-garía a exteriorizar la rigidez y hasta cier-to punto la opresión de la paradigmáticaVia Nuova (1470), en Génova, deGaleazzo Alessi, que imprimiría una tipo-logía para toda Europa. En la mismaépoca, el rey Ferrante de Nápoles, con lacalle recta, casi que anticipa en cuatrocientos años el barón Haussman a París,

16

Miguel Sopas de Melo Bandeira

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 16

Page 17: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

relevando otra utilidad al concepto, cuan-do en vista de las calles estrechas se mira-ba como peligro para el estado.

La recuperación demográfica de lasplagas también contribuiría para promo-ver el desahogo del los callejones medie-vales y el estrangulamiento de la circula-ción. Solo durante el primer cuartel delsiglo XVI, Portugal ha tenido siete perío-dos de epidemias y de hambres, de lascuales la epidemia del 527, diezmó másdel 20% de la población de la ciudad deChaves (Galego y Daveau 1986).

En Portugal la calle rectilínea tenía yasus antecedentes, como recuerda T. B.Salgueiro (1992), desde que D. Dinis hizola abertura de la rua Nova dosMercadores en Lisboa, la misma que, enla mitad del siglo XVI, el cronistaDamião de Góis ha mencionado por sugran animación de gentes que procedíande diversas rutas. El Porto quinientistasería, sin embargo, escenario de la abertu-ra de la calle de Santa Catarina de Froles(la actual calle de las Flores), la cual elrey D. Manuel personalmente se haempeñado, juntando la plaza de S.Domingos al convento de S. Bento daAvé Maria. Finalmente en Coimbra, aun-que poco después, la famosa calle de laSofía que sería la más ancha del Paíshasta el siglo XVIII.

Sin embargo la calle nueva de Sousano sería un proyecto aislado en este domi-nio, por lo tanto todo implicaría la cons-trucción de un sistema de nuevos espa-cios. Entre ellos la prominencia va para laapertura de tres pequeñas plazas en suborde. Estos trabajos implicarían el apla-namiento del pavimento y dotación depeldaños concordantes:

- plazuela frente a la pared noreste de laSé, entre la capilla de S Gonçalo y la

fuente de S. Geraldo (actual plaza D.João Peculiar);

- en la extremidad de la calle opuesta,junto a la puerta nueva, la pequeña plazaque acogía el mercado de los pescados(actual Pracinha Velha);

- un poco más abajo del primero, ya desa-parecido, el pequeño ensanche de confi-guración geométrica rectangular, hoyembutido de construcciones allí existen-tes, que D. Diogo destinó para alojar lavieja carnicería.

Para conectar este núcleo de interven-ción, el arzobispo estableció una calle detravesía de la calle de Sousa hasta lafachada de la Sé (la vieja calle de losAçougues Velhos y actual rua do Cabido).

El núcleo de las intervenciones viariasdesarrolladas a partir de la catedral, tam-bién constituyó una de las prioridades dela renovación urbana de Braga. Siendoeso se estima que el parvis medieval fron-tero a la fachada de la Sé, donde estaba elviejo ayuntamiento, habría de ser rectifi-cado y duplicado en área, al ordenar laretirada del edificio citado para el oeste,haciendo retroceder la desembocadura dela calle de Maximinos o de los Burgueses.

En el plan de las rectificaciones en estesector sería procedido igualmente por elensanche de la calle anterior, puesto queella era estrecha y llena de altas edifica-ciones, siendo oscura. Con la misma fina-lidad ensanchó y enderezó la calle delCampo (detrás del actual ayuntamiento),de que, según la crónica, era mucho másestrecha y empinada que la de Maximinos.Saliendo de la presente calle era entoncesde importancia vital para el sistema de lacirculación existente en los intramuros, enrazón de que era el único contacto norte, através de la puerta de S. Francisco.

17

Profiteri operam deo et urbi - De los 500 años de la obra urbana del Arzobispo D. Diogo de Sousa...

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 17

Page 18: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

En el cuadrante naciente de la cate-dral, Diogo de Sousa ordenaría para abrir-se, también rectilínea, la calle de SãoJoão, teniendo como consecuencia lacompra de muchas casas y huertas cercade la catedral, “porque todo era cerrado ysin camino”. También aquí, en 1512, seabrió una puerta nueva, y, por lo tanto,alargando la existente, dotándola de unatorre de protección.

Fuera de sus puertas la ciudad crecióorgánicamente bajo las principales carre-teras que la demandaban. Diogo tendríaen este dominio programado una de susintervenciones más señaladas de todo sutrabajo urbanístico y eso corresponderíaal uso en Braga, según el criterio deMorris, como un elemento básico deldibujo urbano renacentista – los ampliosrecintos espaciales.

Cuando en otro trabajo previo afirma-mos que D. Diogo de Sousa dotó Braga conun “anillo de plazas”, ya entonces hacemosreferencia al movimiento de creación deespacios públicos nuevos y de calles conec-tadas entre ellas, tan bien expresado en lasciudades italianas de entonces.

Más allá de los arrabales que existían,las extensas zonas que enlazaban la paredmedieval de Braga hicieron uso de la rele-vación esencial necesaria a su funcióndefensiva, ya que estaban siendo ocupa-das con vid y cereales. Al contrario demuchas suposiciones, creemos que, conesta medida, D. Diogo procedió más auna política de ordenación de todo lo quecircundaba a la muralla que a la destruc-ción de un crecimiento espontáneo pree-xistente. Así lo recomienda la ausencia demenciones documentales a cualquieradquisición de casas, incluso se encuentrasemejanza con las imágenes del famosolibro de Duarte de D’Armas que propagóla fisonomía de las ciudades coevas.

Como el grabado de Braunio nosdemuestra, las calles abiertas y las plazasseguían siendo más amplias de la imagenactual, ya que entonces no existíanmuchas de las construcciones y huertasadosadas en los estiramientos del pañoexterior de la pared, ni, todavía, los con-ventos y casas religiosas edificadas en elsiglo XVII.

Siguiendo la pared para el sur, D.Diogo hizo la calle de São Marcos, per-mitiendo liar el campo de Sant’Anna alde de Sam Marcos, igualmente imputa-ble a él, por “comprar un recio (...) ocuál era todo el lleno de vides y no teníasalida para bajo”. Este espacio vendríallamar recio la puerta de Sam Marcos(una plaza llamada después de LosRemedios y hoy Carlos Amarante). Estaúltima plaza comenzaría a aglutinar latravesía de dos ejes perpendiculares decirculación, descentrando para el sures-te algunos de los pasos principales de laciudad, entre los cuáles, por la calle delGranginhos, desaparecida hoy ya par-cialmente, y que vendría configurarsecomo la salida privilegiada de la circu-lación de este cuadrante, manteniendo laclasificación de real carretera aGuimarães hasta el siglo XIX.

El oeste, otra de las intervenciones quemerece la distinción, es el que efectuó enel campo de S. Sebastião das Carvalheiras,donde la memoria expresa en el grabadode Braunio relaciona su amplitud con lahipótesis de allí haberse asentado el viejoForum romano. Sin embargo, D. Diogoensanchó el recio muy acentuadamentehasta el Campo das Hortas, al norte.

Un poco más allá de la puerta nueva,accediendo por la calle de los Biscaínhos(Vizcaínos), alusiva a la presencia de losartistas de originen de Vizcaya traídos porD. Diogo, se llega al campo de Vinha (tie-

18

Miguel Sopas de Melo Bandeira

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 18

Page 19: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

rra de la cultura de la vid), inmensa plazaque originariamente excedió sus actuales23400m2 (no olvidemos que entonces aúnlos conventos del Pópulo y del Salvadorno existieron).

EL ABASTECIMIENTO DE AGUA

En él ámbito de las preocupacionescon las infraestructuras, el abastecimientode agua se ha constituido como una prio-ridad de los trabajos urbanos. Todavía,más allá del objetivo utilitario, esto si ins-cribe en un propósito monumental y sim-bólico, tanto al gusto clásico. El arzobis-po dotó la ciudad con una nueva red defuentes y chafarices que, en la generali-dad de los casos agregaron trabajos dearreglo a sus entornos.

Volviendo a la calle nueva, D. Diogoconstruiría, en sus puntos extremos, lafuente de Sousa, al Oeste, y ordenaría lareparación de la fuente de S. Geraldo, porsupuesto para apoyar, respectivamente, almercado de los pescados y de la carnicería.

Ya con características monumentalesinequívocas, en el extremo naciente,ordenaría la sustitución del chafariz delLargo do Paço.

Fuera de las puertas, en los mismosespacios que patrocinó, el Antístite regula-rizaría las aguas allí existentes. Creó lasfuentes de la iglesia de Nª Sª a Branca y enla de São Marcos, curiosamente en loslugares que antes habían sido charcos.Regularizó igualmente la cañería, recons-truyendo probablemente el mismo seg-mento hídrico de la fuente del Cárcova –en el castillo - y de la fuente de la Cónega,en la extremidad de la calle del mismonombre, donde hizo llegar el abasteci-miento de agua por primera vez en el añode 1531.

LAS INSTITUCIONES Y EL COMERCIO

En el plan de trabajo de lo que, hoy endía, describiríamos como los equipos ylas infraestructuras colectivas de ayuda alas actividades económicas y sociales,diríamos que el período en demanda fueanálogamente proficuo.

D. Diogo emprendió una serie de pro-yectos destinados a promover el desarro-llo comercial de Braga. A esta intenciónsaliente puesta en práctica en los alpen-dres, para albergar los almocreves y losviandantes, sus provisiones y animales,siempre que venían vender a la ciudad.Aunque esta se queda ciertamente dis-tante del esplendor de las celebres log-gias italianas, sus funciones eran simila-res. Estos espacios, en columnata, seacercaban a la puerta de la ciudad, dondeeran aplicados los impuestos estipula-dos. El arzobispo construyó dos de estosalpendres en los límites de los dos pun-tos del eje de las calles Souto/Nova,haciendo la travesía entre las puertasextremas de la ciudad intramuros. Eneste contexto la puerta del Souto, habrásido la primer, sino la más importantedel sistema. Con efecto, por su petición,ordenó El-Rey Dom Manuel hacer lanueva barrera del castillo, que no estabaen condiciones.

En el dominio de los mercados,Diogo de Sousa patrocinó la creación delos nuevos mercados de pescado y decarne.

Sin embargo, los diversos autoresinterpretan las ciudades del tiempo todasellas como un mercado inmenso, pero losequipos específicos que van siendo crea-dos, además de contestar principalmentea las preocupaciones fiscales, denotan yapreocupaciones en el dominio de la salu-bridad pública.

19

Profiteri operam deo et urbi - De los 500 años de la obra urbana del Arzobispo D. Diogo de Sousa...

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 19

Page 20: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

El mercado de la carne y sus alpendresdisponían de una cubierta en columnas ydos pequeñas casas a disposición dequién tenía que hacer su limpieza.

En cuanto al mercado de pescado, fuecolocado en la extremidad opuesta delmismo eje, junto a la entrada hacia el ladodel mar, ocupando el espacio central de lapequeña plaza. A semejanza de la ante-rior, también demostró una cubierta, eneste caso apoyado por doce columnas,con cuatro tablas interiores en roca queasentaban un piso regularizado.

Delante de la Sé, en los bajos de losalpendres de la casa del ayuntamiento, sequedaba el mercado del pan, originandoasí el topónimo que ha dado nombre a laplaza. A este propósito, es preciso destacarque el citado edificio del Ayuntamiento,fue también otro del equipo atribuible a lainiciativa de D. Diogo, seguro que se tienedel arzobispo haber expropiado cuatrocasas para el efecto. Por otra parte, seentiende que la institución ha sido objetode la atención particular del arzobispo,exactamente porque la documentaciónmunicipal de principios del Siglo XVI nosmuestra un período de renovación intensade las leyes municipales. Razón paraadmitir que Diogo de Sousa reveló algunaactitud precursora en la creación de unaestructura similar a un consejo de ciudad.

Como apunte, la casa del Ayuntamientoera ella toda de cantaría con dos sobrados;tres entablamientos; toda con amenas. Enel interior disponía de asientos para lasaudiencias y contuvo armarios. La fachadaostentaba como símbolo de la ciudad unaimagen de la Virgen. El edificio del Paçosdo Concelho asumiría, como confirma elgrabado de Braunio, uno de los papelesmás significativos del contexto del qui-nientista de la urbe. A mediados del sigloXVIII (1752) esta construcción vendría a

ser descontinuada de las funciones para lascuáles hubiera sido criada, siendo final-mente demolida, para el infausto patrimo-nial, en los años de 1874/75, dando lugar ala moderna calle hoy allí existente.

En el dominio cultural y educativo, D.Diogo, al final de su prelatura, promove-ría el comienzo de los estudios públicos,al instalarlos en la vieja capilla de S.Paulo y en edificio unido. Esta iniciativa,todavía solo fue concretizada en la épocade sus sucesores, en particular, por el tri-dentino arzobispo D. Frei Bartolomeu dosMártires (1514-1590). Aun así, en el planurbanístico, sería D. Diogo quien condi-cionó, con eficacia, la funcionalidad de laplaza de S. Pablo a la vocación de un ver-dadero patio académico de Braga.

En el mismo alcance, debe todavíaprecisar que ordenó para hacer más alládel crasta de la Sé, un espacio para lalibrería con cristales en las ventanas, ban-cos y asientos para los libros.

En cuanto al sector asistencial, elarzobispo daría continuidad a la ejecu-ción del hospital de São João Marcos,iniciado por su homónimo, el canónigoDiogo Gonçalves, al tomar en 1508 laconducción de los trabajos de la conclu-sión, así como garantizar los mediosfuturos del sustentamiento a él, despuésdel cual entregaría su administración alAyuntamiento.

Transferiría igualmente el hospital delos leprosos de S. Martinho de Dume parajunto a la capilla de S. Lázaro, en la extre-midad de la calle del Granginhos. Éstagafaria tenía alpendres en patio aplanado,haciendo uso de cuatro cámaras y dos chi-meneas.

Hasta ahora no disponemos de los ele-mentos para que se pueda afirmar que D.

20

Miguel Sopas de Melo Bandeira

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 20

Page 21: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

Diogo habrá creado personalmente laMisericordia en Braga. Se sabe que lohizo en Porto en 1502, cuando era obispoallí. Para nosotros, las crónicas les dancuenta que la transfirió en 1513, para supreferida calle nueva, donde a propósitode tal acontecimiento ordenaría la cons-trucción de una nueva capilla.

Aún y en el dominio de los trabajosciviles, no podemos concluir el rol de susintervenciones urbanas sin mencionar laremodelación interna del Paço de laMitra, al cual asociaría el arreglo de laplaza frontera, referida ya aquí cuandohablamos de su fuente. También en elalcance del mismo complejo, entre elPaço y la Sé, opuesto a la actual plaza D.João Peculiar, construiría un jardín dedibujo geométrico, de cuatro cuartos conuna naranjera en cada uno y con cuatrocaminos entre ellos, abierto para el exte-rior a través de una ventana ferrada.

ARREGLOS Y PEQUEÑOS TRABAJOS

Para terminar el aprecio del interven-cionismo de Diogo de Sousa dentro delespacio urbano, sin enveredar por el apre-cio de los trabajos religiosos que, se sabe,son muchos e impone un área muy rica ydiversificada, nosotros traeríamos a estaponencia algunas obras más significativasdel plan de los arreglos públicos.

Saliendo para el octogonal dela capillade Sant’Anna, en el rocío del mismonombre, ordenada levantar por D. Diogo(probablemente en 1506), tiene el particu-larismo simbólico de expresar sus senti-mientos de humanista y, simultáneamen-te, revelar un referencial de su condiciónde extranjero, por reconocer la actitudmental del arzobispo y el alcance de sudirección estética. En verdad la hizo arre-glar de nuevo con columnas de marcos

miliarios de las carreteras romanas y conepígrafes latinas en las paredes.

Originariamente situada en el recio,delante de la puerta del Souto, sin embar-go sería transferida al punto central de lasalida del cangosta de la Palha.

Más allá de todo, una parte del exa-men y renovación de los templos urbanosimplicarían diversos arreglos exteriores.Así, muchos de los nuevos espacios gene-rados con el beneplácito de D. Diogo soninalienables del contexto escénico, queimpone una lectura más detallada de laciudad. En este mismo contexto, no pode-mos todavía olvidar el arreglo de la igle-sia de São Miguel das Carvalheiras a laentrada de la simbólica puerta deMaximinos, que daba acceso directo a lafachada de la catedral.

Estarían también a este propósito, loscruceros, uno de los elementos más fre-cuentes de la composición y la perspecti-va de los espacios principales de circula-ción. Están, en efecto, atribuidos a D.Diogo la construcción de estos ejempla-res en las diversas travesías que seimplantarían en los puntos de acceso prin-cipales, particularmente en el exterior,frente a las puertas principales, siendo losprincipales asientos en un pedestal conescaleras.

Finalmente, registra un molde depequeños trabajos también imputables aDiogo de Sousa. El Pelourinho, símbolo delugar de ejecución de la justicia local, quela imagen de Braunio da como frontero ala puerta del Souto, según Coelho Ferreira,estaría localizado inicialmente en la trave-sía de las calles entre el Pazo delAyuntamiento y la iglesia de Santiago.Para aceptar esta tesis, ¿debe preguntar sisu transferencia además es una consecuen-cia de la regularización de la plaza y de la

21

Profiteri operam deo et urbi - De los 500 años de la obra urbana del Arzobispo D. Diogo de Sousa...

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 21

Page 22: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

reconstrucción del nuevo Ayuntamiento enel lugar?

Menos grato a los valores de los con-temporáneos y a las conciencias de hoy,la prelatura de D. Diogo ha caucionado laconstrucción, a semejanza de otras ciuda-des, de la horca almenada con puertacerrada que se localizaba en una eleva-ción cerca del río Este.

EL ENFITEUSIS URBANO DEL CABILDO DE LASÉ DURANTE LA PRELATURA DE D. DIAGO

En el dominio de la reconstituciónsocial urbana, el esfuerzo perseguido enla finalidad de poder transmitir una ciertaluz en esta perspectiva, se permitió por laposibilidad de consultar el inventario delÍndices dos Prazos enfitéuticos delCabildo de la Sé de Braga - ya entoncesseguramente uno de los principales pro-pietarios urbanos - como el expedienteposible y necesario a la extracción dealgunas tendencias y estándares de laorganización del espacio urbano deentonces. Pero ya en un trabajo previoteníamos ocasión de presentar las limita-ciones del recurso a esta fuente, que nospermiten hacer más tendencias que con-clusiones definitivas de la animaciónsocial y económica de la ciudad.

Al analizar la evolución de los regis-tros de los Fueros indicados y de la nomi-nación de sus escrituras para los períodosindicados, nos es dado observar que elperíodo correspondiente a la prelatura deD. Diogo, es correspondiente a una infle-xión positiva.

La geografía del enfiteusis, revela laconcentración de este tipo de iniciativa enlos intramuros de la ciudad, siendo de dis-tinguir, en un primer análisis, la impor-tancia de las calles del Souto y de los bur-

gueses/Maximinos, o incluso, en general,de todas las calles que circundan la cate-dral. Para este prisma y según P. Lavedan(1926), los principios medievales delenvolvimiento y de la atracción al símbo-lo del catedral, todavía en Braga, revela-ban aún todo su vigor.

En este sistema se relevaban las callesmeridianas que cruzaban las estrechoscallejas transversales, curiosamentedemostrando una oposición jerárquica ala circulación que hay hoy en día.

En este mismo ámbito de preocupa-ciones la investigación de los fueros nospermite reconstruir el estado social de losarrendatarios, los honorarios y a la identi-ficación de sus actividades, permitiendoque reconstruyamos algunos rastros bási-cos de la textura social.

Así, las élites, que consisten en las figu-ras del alto clero y los nobles, eran arren-datarios de mas de la mitad de la iniciativaenfitéutica (54.4%); y los manufactureros/bajo clero/servicios no eruditos, reúnen31.6%. En cuanto a los eruditos y a loscomerciantes, tenidos en la circunstanciacomo estrato social intermedio, lo cuanti-tativo reunía el 14% de los aforamientosurbanos del universo considerado.

Aunque los valores expresos no cons-tituyen más que un informe, sin embargo,les dan algunas tendencias maestras.

De esta manera, las calles que concen-tran la iniciativa de la élite, esto es más dela mitad de los ajustes celebrados en estegrupo, son la calle de S. João; la calle delpozo (actual de São Gonçalo); la travesíade esta para la do Forno; y de la calle delSouto. Sin embargo, esta última revela yaun predominio de los nobles sobre el altoclero, así como una presencia significati-va de eruditos.

22

Miguel Sopas de Melo Bandeira

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 22

Page 23: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

De una manera similar, el predominiodel estrato social más bajo, tendremos esopara considerar en las calles de lasChagas; de los Sapateros y de la plaza delPão, estas dos últimas en el contraste conlos topónimos concentraban enfiteutascon actividades de servicios no eruditos.

Por otra parte, y en la perspectivaposible de agrupar los fueros por sectoresde la ciudad, podremos señalar la calle deStº António, entonces identificada con lanueva Judería, como una calle mayorita-riamente aforada por los clérigos, aunqueéstos incorporaron las extremidades de lajerarquía corporativa.

En síntesis podremos admitir, en tér-minos generales, que la tendencia para elpredominio del estrato mas fuerte de lasociedad se centrará en el sector SE de lacatedral, por oposición al sector oriental,más diversificado y con la mayor iniciati-va enfitéutica de los niveles más modes-tos de la sociedad bracarense.

La Braga de finales del siglo XVI, porlas consecuencias de la actitud y el pro-grama de su príncipe, es ya renacentistaen cuanto a los nuevos rasgos del dibujourbano y por el equipo colectivo que, sinembargo, estableció. Pero también y toda-vía esta era una urbe medieval, en elritmo de su cotidianidad, en el enmarcarestratégico del territorio que ocupa yfinalmente en la realidad social y econó-mica donde se inserta.

LA PERENNIDAD DE LA EJECUCIÓN DE D.DIOGO DE SOUSA

Como epílogo no podríamos finalizaresta ponencia sin recordar algunos de loshechos y razones que habían dirigido laejecución urbanística de D. Diogo deSousa. Para el investigador seguramente

que no se hace uso más que de su patri-monio epistolar, de las impresiones y delas certificaciones laudatorias de los quecon ello coexistieron. Pero una evidenciaes segura, si todavía la ejecución no reve-lase la dimensión y el alcance que hoyproyecta, no nos atreveríamos a apoyarque solamente un profundo sentimientode regalo y una actitud altruista de servi-cio, podían justificar eso. Pasados qui-nientos años, D. Diogo de Sousa todavíaconstituye una razón para reflexionarsobre la ciudad y una lección de la mag-nificencia de uso del poder.

Diogo de Sousa, en los postreros añosde su vida, después ya de tener “hecho deuna aldea ciudad, al coste [de su trabajo]y hacienda, siempre leal al rey”, todavíamuchas veces incomprendido por lasrazones de la corona, alegará en la defen-sa de sus certezas:

Nunca busqué para tener en el mondoun solo palmo de tierra. Todo qué hiceestaba para Deos y el alma de su padre[el Rey], que me dio esto arzobispadoy después pella vuestra e, mucho ade-lante, pella mina (…). Y a sí lo hagojurar nunca tener deseo de ser rico (…)ni yo tengo herederos ni gente paracomprar herencia.

23

Profiteri operam deo et urbi - De los 500 años de la obra urbana del Arzobispo D. Diogo de Sousa...

Cuadro 1

1477 1493 1506* 1514 1527 1594**

Braga + 3400 5500 6610 8045 9695termo

Ciudad 1745 2830 3575 4240(?) 5090

Termo 1715 3780 4470 5455(?)

* - Costa, Avelino Jesus da – D. Diogo… p47** - datos contabilizados a partir del grabado de G. Braun

Jose Marques - Braga medieval...p53

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 23

Page 24: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

REFERÊNCIAS BIBLIOGRÁFICAS

BANDEIRA, Miguel (2001): O EspaçoUrbano de Braga Contemporâneo; obraspúblicas, urbanismo e planeamento(1790-1974) Braga: Universidade doMinho. Instituto de Ciências Sociais, IIIvolumes. Exemplar fotocopiado.

__________(2000): O espaço urbano deBraga em meados do século XVIII. Porto:Afrontamento, col. A Cidade emQuestão/11.

__________(2000): “D. Diogo de Sousa, ourbanista - leituras e texturas de uma cida-de refundada” In: Bracara Augusta, 2000,vol. XLIX, Nº 103(116), pp 19-58.

__________(1995): “A Enfiteuse nasEstruturas Urbanas de Braga Setecentista”In: Cadernos do Noroeste, 1995, Vol. 8(1), Braga, ICS-UM, p. 39-88.

BENEVOLO, L (1975/77): El diseño de laciudad. Barcelona: Gustavo Gilli.

CAPEL, Horácio (2002): La morfología delas ciudades. II Aedes facere:técnica, cul-tura y clase social en la construcción deedifícios. Barcelona: Ediciones del Serbal,Colección “La Estrella Polar”- 47.

__________(2002): La morfología de las ciu-dades. I Sociedad, cultura y paisaje urba-no. Barcelona: Ediciones del Serbal.Colección “La Estrella Polar”-37.

CAPELO, Rui Grilo (1994): “História dePortugal em Datas (1480-1620)” -António Simões Rodrigues (coord.),Lisboa: Círculo de Leitores.

CARTER, H. (1983): An Introduction toUrban Historical Geography. EdwardArnold.

COELHO, Constantino Ribeiro (1992):“Braga Antiga, Velharias Bracarenses...Memórias de Velho Tempo e outros textos”In: (recolha, etc. E.P. Oliveira), Braga1992, sep. Theologica, vol’s XXIV-XXVI(1989-1991).

COSTA, Avelino de Jesus da (1990): D.Diogo de Sousa - Novo Fundador deBraga e grande Mecenas da Cultura - In:Sep do Liv. Homenagem à ArquidiocesePrimaz nos 900 Anos de Dedicação daCatedral, Braga.

CUNHA, (D.) Rodrigo da (1989): HistóriaEclesiástica dos Arcebispos de Braga - ed.fac-símile, II Vol., Braga.

FEIO, Alberto (1984): Coisas Memoráveis deBraga - e outros textos. Braga, Universidadedo Minho / Biblioteca Pública de Braga.

FERNANDES, Mário (2005): Urbanismo eMorfologia Urbana no Norte de Portugal;Viana do Castelo, Póvoa de Varzim, Gui-marães, Vila Real, Chaves e Bragança entre1852 e 1926. Porto: FAUP Publicações.

____________(1995): Viana do Castelo - Aconsolidação de uma cidade (1855-1926).Lisboa: Colibri, Estudos de História Re-gional.

FERREIRA, José Augusto (1931): FastosEpiscopaes da Igreja Primacial de Braga- II Braga: AB.

GASPAR, Jorge (1975): “Estudo geográficodas aglomerações urbanas em PortugalContinental”. In: Finisterra, 1975, Vol. X,Nº19, p. 107-152.

GALEGO, Júlia e DAVEAU, Suzanne (1986):O Numeramento de1527-1532 - TratamentoCartográfico. Lisboa: Memórias do Centrode Estudos Geográficos.

24

Miguel Sopas de Melo Bandeira

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 24

Page 25: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

LAVEDAN, P (1926/1941): Histoire deL’urbanisme. I e II . Paris: Henri Laurnet.

MARQUES, José (1988): A Arquidiocese deBraga no Século XV., Lisboa: Temas Por-tugueses, INCM.

MAURÍCIO, Rui (2000): O Mecenato de D.Diogo de Sousa Arcebispo de Braga(1505-1532); Urbanismo e Arquitectura.Leiria: Col. História e Arte, nº 6, 2 vol’s,Magno Edições.

MORRIS, A. E. J. (1991): Historia de la formaurbana; desde sus origenes hasta la Re-volución industrial. 3ª ed. Barcelona: G.G.

MUNFORD, Lewis (1964): La Cité a Traversl` Histoire. 1961, Paris: Ed. du Seuil, 1964.

PEIXOTO, Ignácio José (1992): MemóriasParticulares de Inácio José Peixoto.Braga e Portugal na Europa do séculoXVIII. Braga: ADB-UM.

RIBEIRO, Orlando (1994): OpúsculosGeográficos - Temas Urbanos. V, Lisboa,Ed. Fundação Calouste Gulbenkian, ser-viço de educação.

SALGUEIRO, Teresa Barata (1992): ACidade em Portugal - Uma GeografiaUrbana. Porto: Afrontamento, Col. Acidade em Questão/ 8.

TATJER, Mercedes (1982): “El catastro, el re-gistro de la propriedad y el suelo urbano”.In: CEUMT. Barcelona: Octubre 1982:36-43.

25

Profiteri operam deo et urbi - De los 500 años de la obra urbana del Arzobispo D. Diogo de Sousa...

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 25

Page 26: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 26

Page 27: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

27

RESUMO.

Propoño unha reflexión sobre a histo-ria da “Garden City”, traducida comoCidade-Xardín, aínda que sería máisapropiado chamala “Cidade no Xardín”,relacionandoa directamente co conceptode “cidade en rede polifuncional”, queconxuntamente poderían conformar abase teórica dun modelo de desenvolve-mento territorial desconcentrado para aeurorrexión Galicia-Norte de Portugal. Oideario da Garden City de Howardplanteaba un sistema de asentamentosrexional rural-urbano, onde o maior nonpasaba dos 50.000 habitantes; nun hábitatde pequenos asentamentos que permitiranarmonizar campo e cidade. A visión terri-torial da eurorrexión Galicia-Norte dePortugal como unha “Cidade no Xardín”aberta, polifuncional, ben comunicada ecapaz de rendabilizar os fluxos de infor-mación e coñecemento a través das novastecnoloxías, e proxectada no futuro, ven-cellada tamén co pasado a través davisión literaria de eruditos comoCastelao, Otero Pedrayo ou Cunqueiro,que xunto con prestixiosos académicosportugueses como Orlando Ribeiro, xa

percibían os desequilibrios territoriais daeurorrexión galego-portuguesa entre ocorredor Atlántico e o deserto demográfi-co do interior. Concluio que ao igual queno caso irlandés (Ferrás 1996) ós galegose portugueses nos corresponde facer valero feito cultural común frente ó exterior,definindo unha novidosa cultura urbanaque pasa por facer visible a riqueza donoso sistema de asentamentos e a nosasingular forma de habitar o territorio.

ABSTRACT.

I propose a reflection on the history ofthe “Garden City”, translated in Galicianas “Cidade-Xardín”, although it would bemore appropriate to call it “Cidade noXardín” (City in the Garden), so as toassociate it directly with the concept of“city in polyfunctional network”, whichcould constitute together the historicalfoundations of a deconcentrated territo-rial development model for theEuroregion Galicia-North of Portugal.The ideology of Howard’s Garden Cityproposed a regional and rural-urban set-tlement system. The biggest settlement

Revista de Estudos EURO [REGIONAIS] REXIONAIS

No 1 Ano 1º - 2006 – ISSN: 1887-6382

UN IDEARIO DE CIDADE EN REDE POLICÉNTRICA UBICADA NUNGRANDE XARDÍN.

O CASO DA EURORREXIÓN GALICIA-NORTE DE PORTUGAL

Carlos FERRÁS SEXTO

Universidade de [email protected]

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 27

Page 28: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

did not exceed a population of 50.000; ina enviroment of small settlements whichmade it possible to reconcile the country-side and the city. The territorial vision ofthe Euroregion Galicia-North of Portugalas an open, polyfunctional, well-commu-nicated “City in the Garden”, a city ableto reap the benefits of information andknowledge flows through new technolo-gies, and a city looking to the future, alsoattached to the past through the literaryvision of scholars such as Castelao, OteroPedrayo or Cunqueiro. All of them, toget-her with some Portuguese prestigiousscholars like Orlando Ribeiro, alreadynoticed the territorial inequalities existingin the Galician-Portuguese Euroregionbetween the Atlantic corridor and thedemographic desert in the inland. I cometo the conclusion that –like in the Irishcase (Ferrás 1996), the Galician and thePortuguese have to assert their commoncultural fact in contrast with the outsideworld, defining an innovative urban cul-ture which entails showing the richness ofout settement system and our unique formto occupy land.

1.INTRODUCCIÓN.

A definición dun modelo territorial dedesenvolvememto debe ser consideradocomo un referente obrigado na definicióndas directrices de planeamento que sepuideran chegar a diseñar para a eurorre-xión Galicia-Norte de Portugal. Para isto,no presente artigo amósase unha refle-xión teórico-empírica sobre o ideario daCidade ubicada nun Xardín como mode-lo desconcentrado ou de cidade-rede glo-bal, é dicir, dunha cidade aberta polinu-clear de ámbito eurorrexional emprazadanun medio ambiente natural coidadocomo un verdadeiro xardín; sería a defini-ción dun ideario de cidade ecolóxica oude “Cidade no Xardín”.

A literatura académica sobre o desen-volvemento da nova economía vinculadaá sociedade do coñecemento e á IIIRevolución Tecnolóxica afirma que seestán abrindo novas posibilidades para osespacios periféricos. F. Cairncross (2000)evidencia que a dimensión espacial e adistancia esta deixando de ser un obstácu-lo para o desenvolvemento económicopois as industrias da información vincula-das aos sectores tecnolóxicos avanzadosnon están condicionadas polos accidentesxeográficos ou polas infraestructuras decomunicación terrestres ou marítimas. A.Toffler (2006) subliña que o despegueeconómico de antigas rexións campesinasde China e da India son un exemplo para-digmático de superación dos determinan-tes físicos da sociedade industrial; evi-dencian o progreso tecnolóxico enBangalore ou en Dalian como lugaresperiféricos que a partir do impulso deredes de asentamentos complementariosson capaces de conformar auténticasrexións urbanas polinucleares. Os plansde ordenación dos asentamentos na Indiaimpulsados polo seu goberno (Toffler,2006) para crear auténticas redes de coñe-cemento entre aldeas illadas, que poñenen relación e comunicación aos miles de“cerebros” apagados dos xóvenes locais,permiten saír do círculo da pobreza acomunidades tradicionalmente illadaspara entrar na senda dun novo círculoinnovador e proactivo. As grandes cida-des concentradas propias da sociedadeindustrial, da sociedade masificada vincu-lada ás cadeas e montaxe de fábricas e áestandarización da producción e do coñe-cemento xa non son lugares de oportuni-dade e calidade de vida. Fronte a estascidades tradicionais, agora asistimos arevalorización das cidades en rede, comocidades abertas, desconcentradas confor-madas por numerosos asentamentos, tipocidades pequenas e medias, aldeas, urba-nizacións diversas, etc., que organizados

28

Carlos Ferrás Sexto

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 28

Page 29: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

e estreitamente conectados funcionancomo auténticos “barrios” de cidadesabertas e desconcentradas. Para Friedman(2006) estamos asistindo a unha nivela-ción no “terreo de xogo”, é dicir, no terri-torio, onde os obstáculos poden ser supe-rados tanto polas rexións centrais desen-volvidas como polas rexións periféricasatrasadas, é isto agora depende da cualifi-cación das súas comunidades respectivasno uso, tratamento e xestión do coñece-mento e da información. Os fluxos deinformación que se poden crear entreredes de asentamentos superan as xerar-quías clásicas do modelo industrial. Hoxeen día os avances e progreso xa non sedifunden verticalmente dende as grandescidades cara as máis pequenas senón quese dan relacións de complementariedadee fluxos inversos.

A ordenación do territorio en Europaactualmente tenta de impulsar a confor-mación de redes de asentamentos sen teren conta a xerarquía e tiranía das grandesurbes capitais dos estados. Hoxe estase naprocura do policentrismo complementa-rio e sinérxico entre os asentamentos depoboación (López Trigal, 2006); tentandode buscar un desenvolvemento urbanoequilibrado nas rexións periféricas e cen-trais e entre unhas e as outras. A confor-mación de redes policéntricas de asenta-mentos humanos son unha oportunidadepara espacios periféricos de hábitat des-concentrado como pode ser o galego ou odo norte de Portugal.

Os cambios sociais e territoriais expe-rimentados en Galicia e no Norte dePortugal nas derradeiras décadas, apare-cen ensarillados no proceso de globaliza-ción económica, pois permite a deslocali-zación das actividades productivas quedeixan de concentrarse nas grandesmetrópolis e cidades centrais e buscanlugares alternativos en rexións rurais e

pequenas cidades, e tamén xenera fluxosde poboación e de recursos cara o campoe pequenos asentamentos urbanos e ruraisa través dos avances en materia de teleco-municacións e tecnoloxías da informa-ción que permiten ás familias “habita-loespacio”, é dicir, residir e traballar enlugares fisicamente separados e trasladar-se facilmente dun ó outro empregandodensas redes de estradas e os cada vezmáis cómodos e rápidos vehículos detransporte. Incluso na comunidae eurorre-xional galego-portuguesa a informaciónpode fluir rapidamente no espacio senatrancos físicos, polo que as comarcasilladas e periféricas e os espacios ruraispoderían perder a súa condición de espa-cios marxinais. Por exemplo, na socieda-de global unha persoa que viva nunhaaldea, vila ou cidade illada do Geres, ouen calquera vila ou pequena cidade daeurorrexión, adicada a dirixir unha casade turismo rural ou hospedería urbana, ouincluso a dirixir unha explotación agroe-colóxica ou unha pequena industria fami-liar ou artenal poderá estar rápida e beninformada respecto a posibles axudaseconómicas de Bruxelas, por en venda osseus productos no mercado internacional,ou mesmo intercambiar información concalquera punto do planeta de forma ins-tantánea empregando as novas tecnoloxí-as da información.

Nestas páxinas pretendo abrir undebate sobre o marco territorial ideal quefacilitaría a toma de decisións sobre acapacidade de cada territorio local gale-go-portugués para se desenvolver senestragar os seus recursos. Para isto ofrezofacermos unha pequena incursión na his-toria do urbanismo e da ordenación terri-torial. En primeiro lugar propoño unhareflexión sobre a historia da “GardenCity”, traducida como Cidade-Xardín,aínda que sería máis apropiado chamala“Cidade no Xardín”, como un modelo de

29

Un ideario de cidade en rede policéntrica ubicada nun grande xardín. O caso da eurorrexión…

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 29

Page 30: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

desenvolvemento territorial desconcen-trado, tanto como concepto teórico-espe-culativo tanto como realidade física. Oideario da Garden City de Howardplanteaba un sistema de asentamentosrexional rural-urbano, onde o maior nonpasaba dos 50.000 habitantes; nun hábitatde pequenos asentamentos que permitiranarmonizar campo e cidade.

Sobre estes alicerces pretendo expoñe-la visión territorial da EurorrexiónGalicia e do Norte de Portugal como unha“Cidade no Xardín” proxectada no futuro,vencellada tamén á visión literaria deesgrevios escritores como Castelao, OteroPedrayo ou Cunqueiro, que xa na primei-ra metade de século, xunto con prestixio-sos académicos portugueses comoOrlando Ribeiro, percibían os que seríanos desequilibrios territoriais da eurorre-xión galego-portuguesa entre o corredorAtlántico e o deserto demográfico dointerior. Esta aportación tenta de inducirun debate sobre unha eurorrexión posible,un territorio galego-portugués como unhagrande e basta cidade deconcentrada,Cidade-Rede Global ou “Cidade noXardin” onde a urbanización do campofose sinónimo de ruralización da cidade,todo isto fronte a unha eurorrexión terri-torialmente desequilibrada, na que a cida-de concentrada no corredor atlántico esta-ría enfrentada a unha reserva ecolóxica edeserto demográfico do seu interior.

2. UNHA GRANDE URBE UBICADA NUNAUTÉNTICO XARDÍN

Dende a primeira RevoluciónIndustrial no século XVIII ata os nososdías o éxodo das xentes do campo cara ascidades foi unha constante en continuoincremento. A industria vinculábasedirectamente coa cidade, atrás quedaba aprotoindustrialización e as artesanais

industrias rurais textís, e se desenvolvíaaceleradamente a urbanización que con-centraba centros fabrís e poboación enespacios reducidos e desnaturalizados. Ourbanismo moderno xurdido a par coaRevolución Industrial reivindicou noséculo XIX a necesidade de planifica-locrecemento desorganizado e desmesura-do das cidades, as cales pola súa forteatracción baleiraban demograficamenteás áreas rurais, hacinando ós antigos cam-pesinos e novos urbanitas ata a degrada-ción humana e ambiental. Nese contextodiversos reformadores tentaron de aportarnovas ideas para mellora-la calidade devida. Robert Owen na primeira metade doséculo XIX pretendíu ordena-los asenta-mentos humanos en núcleos de 800-1200habitantes onde existisen terras de labra-dío para que as familias puideran compa-xina-las labores nas manufacturas urba-nas coas propias do campo; a Owen póde-selle considera-lo precursor da industria-lización rural e da tese da contraurbaniza-ción cultural. François Fourier matinabanos “falansterios” como unidades depoboamento e hábitat duns 1.600-1.800habitantes distribuidos regularmente noterritorio, onde según él a vida socializa-da sería unha realidade. Pero foi EbenezerHoward (1850-1928) quen formulou oconcepto de Cidade-Xardín a partir daplena integración do significado culturaldo campo e do da cidade.

No ano 1923 Howard creou a súa pri-meira Garden City en Letchworth ó nortede Londres para uns 30.000 habitantes; asúa idea era a de crear unidades circularesde hábitat, con grandes espacios abertos,a campo, conectados a través de camiñosde ferro e autoestradas segundo planosque debuxaban no espacio redes regularesde vías de comunicación separadas entresi por grandes cintos verdes; é dicir, deespacios abertos con vexetación natural.Nos planos da Garden City de Howard

30

Carlos Ferrás Sexto

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 30

Page 31: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

31

Un ideario de cidade en rede policéntrica ubicada nun grande xardín. O caso da eurorrexión…

había unha cidade central duns 50.000habitantes unida a otras cidades satélitesduns 30.000; as súas ideas respetaban apropiedade privada e a liberdade indivi-dual e concebía ás vivendas coma unifa-miliares todas elas con hortas e xardínsnas súas fachadas principais, buscabahumaniza-a vida urbana industrial.Seguindo os principios de Howard taméné destacable a proposta de cidade linealde Arturo Soria, quen pensaba no deseñode corredores de hábitat individual, decasas con xardíns e hortas dispostaslinealmente ó carón das principais vías decomunicación existentes entre ás cidades.

O concepto de Garden City non é alleoó mundo académico e intelectual da euro-rrexión. O galeguismo histórico emprega-ba o ideario da Cidade-Xardín para defi-ni-lo que sería ou debería se-lo desenvol-vemento urbano e económico de Galicia.Otero Pedrayo falaba de Galicia comounha gande cidade dispersa que tería asúa praza emblemática e central na Prazado Obradoiro en Compostela, en harmo-nía co hábitat tradicional dos galegos queera común ó mundo atlántico europeo, eco cal a Otero tanto lle gustaba emparen-tar. Castelao, en “Sempre en Galiza”(páx. 124) visionaba un país galego como“...unha soia cibdade, a cibdade-xardínmáis fermosa do mundo, a cibdade idealpara os homes que queiran vivir a carónda natureza ...”, o que se materilizaba,entre outras cousas, coa proliferación decooperativas agrarias, grandes fábricas depasta de papel e de derivados lácteos, amultiplicación de piscifactorías e criadei-ros de mariscos, a existencia dun grande

porto, ou a presencia de casas limpas ehixiénicas para labregos e mariñeiros.Cunqueiro imaxinaba unha Galicia comounha cidade total e desexaba que as cida-des galegas non medraran desproporcio-nadamente en relación co conxunto dosasentamentos; matinaba na necesidadedunha rede viaria que facilitase queVilalba fose un satélite residencial deLugo ou Ponteareas de Vigo. Coidabanunha distribución de pequenos centrosurbanos e novas pequenas cidades susti-tuidoras de moitas aldeas e parroquias.Tamén Cunqueiro quería fuxir dos pro-blemas dunha grande cidade que el chamamacrópolis, e afirmaba que o progesoaplicado a Galicia debería lograr quecidade e campo chegasen a ser solidarios.No mesmo tono argumental de concebirunha Galicia como unha cidade única enequilibrio coa súas formas tradicionais dehábita-lo territorio se atopan outros inte-lectuais como Casares, que pensa nunhaGalicia onde a vila e a cidade son moipequenas, onde a xente acude a mercar ouvai ás oficinas para posteriormente vivirfóra en vivendas unifamiliares cos seusrespectivos xardíns. Ramón Piñeiro,Álvarez Blázquez, Bar Boo, AntonioPalacios, Franco Grande ou Suárez-Llanos tamén dan argumentos no mesmosentido: cidades que non pasen dos300.000 habitantes, a necesidade de limi-ta-la concentración urbana, ou a necesida-de de conservalo contacto e a comunica-ción dos galegos coa natureza1.

No caso do Norte de Portugal, a paisa-xe cultural e natural de Galicia repítese enafinidades irreductibles de innegable

1 Ver Galicia 2002 a través da imaxinación creadora e o Tmo XL/2002 Galicia, Cidade Atlántica en Grial 155o cal contén interesantes artigos de Xosé Lois Martínez, José Ramón Veiga, Carlos Fernández, AndrésPrecedo, Juan Luis Dalda, Daniel Pino, Xosé Manuel Souto e Carlos Ferrás; nos cales é posible encontrar osargumentos e fundamentos dos diferentes proxectos de desenvolvemento urbano e territorial definidos, enmaior ou menor medida, para Galicia durante as últimas décadas.

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 31

Page 32: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

32

Carlos Ferrás Sexto

valor. O mestre portugués de xeógrafosOrlando Ribeiro cando definiu a xeogra-fía de Portugal como un espacio entre oAtlántico e o Mediterráneo estaba recoñe-cendo a afinidade histórica dos territoriosdo noroeste da Península Ibérica. Ribeiro,evidencia nas súas descipcións e análisesrasgos culturais e naturais comúns narexión euroatlántica do noroeste ibérico,que abranque á Galicia e ó Norte dePortugal. Trazos propios e comúns comoa forma de habita-lo territorio, a disper-sión dos asentamentos, a cultura da pedrae a súa presencia na arquitectura popular,a policultura agraria e o minifundismo, ouo rico e denso sistema de asentamentos.Aparte, claro está, das afinidades idiomá-ticas e históricas2.

Dende un punto de vista socioeconó-mico, tanto en Galicia como no Norte dePortugal se multiplican as economíassimbióticas, dos traballadores campesi-nos, das familias de economía diversifica-da, as que compaxinan doadamente acti-vidades tradicionalmente rurais como acría de animais domésticos ou o cultivode productos de horta, co traballo asala-riado ou autónomo en actividades de ser-vicios ou industriais, tan importantes eclásicas na sociedade galega e portugue-sa; xunto con hábitats desconcentradosperiurbanos onde non existen metrópolismacrocefálicas que rexen os destinos uni-versais conxuntos dos galegos e portu-gueses do norte, habituais nos territoriosde fisterra, do límite do ecúmene, ou ondenon proliferan os grandes e tradicionaiscomplexos industriais, etc.. A área metro-polina de Porto con máis dun millón dehabitantes garda un equilibrio e podecomplementarse co sistema policéntrico

de cidades e áreas metropolitanas galegasna conformación da eurorrexión Galicia-Norte de Portugal. Como dicía, debemosinterrogarnos de si esas economías esociedades poden definir máis doadamen-te ca outras un desenvolvemento social eterritorial que se achege ós idearios da“Cidade no Xardín”, e á búsqueda da har-monía entre o urbano e o rural e entre ohome a natureza. ¿É iso así ou sempreserá un síntoma de atraso e de ruraliza-ción marxinal?. ¿Sería posible un desen-volmento rural desvinculado das laboresdo campo? e ¿un desenvolvemento urba-no que compatibilizara traballo agrario enon agrario?.

As rexións periféricas da EuropaAtlántica, entre as que se encontra Galicia,o Norte de Portugal e tamén Irlanda ou aBretaña, ben individualmente ou no seuconxunto se caracterizaron historicamentecomo rurais, onde o hábitat disperso, ahumidade dos seus climas oceánicos, opredominio dunha economía agrícola-gan-deira, a paisaxe de “bocage” de camposbalados e tons verdes a maior parte do ano,a presión demográfica sobre a terra, o illa-mento xeográfico, a subsistencia ou o poli-cultivo,..., xunto co seu escaso desenvolve-mento urbano-industrial conformaron aimaxe que delas trascendía cara o exterior.A periferia do poniente europeo foi terrade marxinación, pobreza e emigración; osirlandeses e escoceses emprederon a diás-pora cara os dominios culturais anglosa-xóns e galegos, asturianos, portugueses emesmo vascos dirixíronse cara o dominiocultural ibérico.

As comunidades e áreas rurais dasrexións periféricas de Europa experimen-

2 Ver Patrick O`Flanagan: Galicia en el marco geográfico e histórico de la Europa Atlántica, en Xeografía nº1,115-133, 2001.

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 32

Page 33: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

taron importantes cambios sociais, econó-micos e culturais durante as últimas tresdécadas do século XX, e na actualidadeditos cambios continúan producíndose;isto, en boa medida, débese á urbaniza-ción e desenvolvemento industrial no sen-tido clásico do paradígma do éxodo rural,ó desenvolvemento dos sistemas agrariosintensivos e á Revolución Verde. Perodende os anos setenta tamén se debe ófeito de que xurdiron no contexto daUnión Europea novas formas de urbaniza-ción e novas políticas de desenvolvemen-to rural-rexional; é dicir, fronte á concen-tración da poboación e recursos nas gran-des cidades e rexións máis desenvolvidasxurdiron con forza tendencias cara a des-concentración. E neste contexto adquirenprotagonismo os sistemas e redes polinu-cleares de cidades que buscan a comple-mentariedade e sinerxia no seu proceso dedesenvolvemento conxunto, o caso darede das 18 cidades máis importantes deGalicia-Norte de Portugal coñecida comoEixo Atlántico, que establecen fluxos eintercambios de todo tipo e crean o tecidoda Cidade-Rede eurorrexional.

A modernización agraria en Galicia eno Norte de Portugal coincidíu co despo-boamento rural e o éxodo cara a cidade. OPorto, Vigo, A Coruña ou Ferrol experi-mentaron un desenvolvemento urbano-industrial que xeraba movementos migra-torios campo-cidade, anque non o sufi-ciente como para evita-la emigración ásrexións industriais de Europa. O desen-volvemento agrario no campo era acom-pañado polo desenvolvemento industrialna cidade, e o despoboamento rural tradu-cíase nun poboamento urbano. O despo-boamento rural foi unha constante enGalicia e no Norte de Portugal durante asúa historia contemporánea, as xentes docampo emigraban ás áreas urbanas enbusca de mellores condicións de vida, óigual que sucedia noutras partes do

mundo, pero co agravante de que o éxodorural nestes casos adquiría unhas dimen-sións inusuais, xa que ós movementoscampo-cidade se lle engadían as emigra-cións con dirección a Europa e América.

Todo apunta que na eurorrexión aspolíticas urbanísticas e territoriais nondesempeñaron un papel determinante nastendencias de redistribuciónn demográfi-ca e no xurdimento de novas formas deurbanización, pois os desequilibrios entreo corredor Atlántico do litoral que uneFerrol con O Porto e o interior foron enaumento. En Galicia e no Norte dePortugal durante ás dúas derradeirasdécadas do século XX, non se formularonpolíticas de desenvolvemento rexionalque favoreceran a desconcentracióndemográfica e de recursos entre o urbanoe o rural e entre as grandes, medianas epequenas cidades, polo que os desequili-brios entre o interior e o corredorAtlántico en vez de acurtarse fixéronsemaiores. Existen casos illados de desen-volvemento endóxeno no interior deextraordinario valor, o caso de Lalín naprovincia de Ponrtevedra é un exemplonídeo, pero falta saber si o seu proceso deindustrialización foi realmente inducidopor polítcas regladas de desenvolvementorexional ou máis ben pola práctica depolíticas informais ó amparo de persona-lismos e do poder establecido.

Na eurorrexión que compete a galegose portugueses do norte a planificaciónmunicipal aínda se mostra inoperante, nonpermite exercer un control sobre os move-mentos de pobación, a vivenda e os asen-tamentos. Os municipios galegos e portu-gueses non son quen de coordinar e con-sensuar-los seus plans ou obxectivos dedesenvolvemento territorial, urbanísticoou económico, xerándose situacións moidiversas e dispares entre municipios veci-ños. Amáis existen casos de absoluta desi-

33

Un ideario de cidade en rede policéntrica ubicada nun grande xardín. O caso da eurorrexión…

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 33

Page 34: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

dia, especialmente en municipios ruraiscon pouca pobación e escasos recursoseconómicos onde non se exerce controlsobre a edificación, nin sobre a poboa-ción, emprego, nin sobre nada. Na nosaeurorrexión aínda non existen as estructu-ras territoriais adecuadas que permitan acorrecta planificación do seu desenvolve-mento, como serían as áreas metropolita-nas e as comarcas, como unidades supra-municipais con entidade xurídico-admnis-trativa. Deberían ser auténticas subrexiónsde planificación e planeamento. A comar-calización en Galicia é realmente feble enon deixou de ser todavía un intento deplanealo desenvolvemento urbano-rexio-nal. As comarcas galegas tal como existenna actualidae non son un modelo para aeurorrexión, non posúen entidade xurídi-co-administrativa e só exercen de merosentes de promoción do desenvolvementolocal. As estructuras administrativo-terri-toriais na Eurorrexión deben ser ordena-das pois á luz do desorden podemos pre-guntarnos ¿É lóxico que existan munici-pios de 600 habitantes?, ¿É lóxico que seintroduza a comarca sen modifica-losmapas de provincias e municipios?. Sepensamos nunha comarca sen personali-dade político-xurídica, ¿Que é a comar-ca?, ¿Un mero ente de promoción econó-mica local sen capacidade administrativanin de decisión algunha?. É necesario terpresente que as Comarcas galegas contancada unha delas con figuras persoais exurídicas chamadas Xerentes Comarcaisque sen embargo non teñen competenciaadministrativa territorial, converténdosenuns actores cualificados do “status quo”do poder político.

3. UNHA CIDADE DA IMAXINACIÓN, DANATUREZA E DO PATRIMONIO.

Hoxe a eurorrexión galego-portuguesaestase a articular a partir do corredor

Atlántico, que seguindo a disposición daautoestrada Ferrol-Tui-Porto une ás princi-pais cidades galegas e do Norte dePortugal, funcionando como un auténticoeixo de desenvolvemento industrial e urba-no. Prodúcense movementos demográficosdo interior cara o corredor Atlántico co quese baleiran as comarcas rurais do interior.Poderiamos chegar a reflexionar comosería a eurorrexión Galicia-Norte dePortugal do futuro, maxinándoa como unharexión postindustrial propia dun mundoglobalizado, ben comunicada co exterior,coa maior parte da súa poboación ocupadanos servicios e vivindo nunha grande áreametropolitana que formando un continuumextenderíase por ámbalas beiras da autoes-trada do Atlántico dende Ferrol ata o Porto,o resto do territorio eurorrexional seríapracticamente unha reserva ecolóxica ondepoderían ir a disfrutar do tempo de ocio asfamilias urbanas e onde os campesinosserían uns xardiñeiros da natureza e unatractivo exótico-turístico. Esta imaxerevela que se pode percibi-lo futuro territo-rial eurorrexional cos mesmos parámetrosconcentradores cos que se estableceron eformaron as cidades industriais dende oséculo XIX, aínda que agora pénsase eneixos urbano-industriais e non en agrupa-mentos focais a xeito de cidades compac-tas, co cal os desequilibrios rexionais envez de corrixirse agrandaríanse. ¿Non seríamáis acertado evita-la macrocefalia urbanapotenciando o hábitat tradicional autóctonode pequenas células de poboación e cidadesmedias e pequenas a través da concreción eordenación dun sistema de asentamentospolifuncional e complementario, cunharede de comunicacións densa que facilitaseó máximo os intercambios a tódolosniveis?. A potenciación dun sistema deasentamentos denso propio dun hábitatdesconcentrado estaría en harmonía cosadiantos tecnolóxicos da sociedade globali-zada, pois a fluidez das comunicacións per-mitirían os galegos e portugueses vivir

34

Carlos Ferrás Sexto

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 34

Page 35: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

onde sempre viviron e desprazarse fácil elibremente cara as vilas e cidades a satisfa-celas súas necesidades ou ocupar un postode traballo. Non hai que esquecer que aglobalización xurde a partir da IIIRevolución Tecnolóxica en relación cosavances en materia de comunicacións etelecomunicacións.

Na eurorrexión galego-portuguesa nonexiste unha grande cidade ou área metro-politana macrocefálica rectora do pulsoeconómico e social da totalidade so seuterritorio. No caso galego as áreas metro-politanas de Vigo-Pontevedra e ACoruña-Ferrol contan coas maiores aglo-meracións cidadáns e no seu municipiocentral non chegan ós 300.000 habitantesindividualmente; e no caso do Norte dePortugal Porto non é quen de frear odesenvolvemento das cidades medias dointerior, caso de Guimaraes, Braga, VilaReal e en menor medida Chaves. A áreametropolitana do Porto rexe a economia eo territorio no Norte de Portugal nembar-gante non é quen de por baixo a súa órbi-ta ó sistema de cidades policéntrico gale-go que posúe identidade e fortaleza sufi-ciente como para complementarse conPorto. No futuro próximo o tren de altavelocidade e as Novas Tecnoloxías daComunicación permitirán conformar unnídeo sistema urbano ensarillado e com-plementario na eurorrexión. Pensemosque as distancias entre ás cidade galegas edo Norte de Portugal vanse reducir extra-ordinariamente en tempo necesario paraos desprazamentos interurbanos. Vigoestará a menos de 20 minutos de Porto,Santiago a 20 minutos de Ourense e daCoruña e a 15 de Vigo e a Información eo Coñecemento deberá fluir sen obstá-cuos polas autoestradas da Sociedade daInformación aproveitando ás avantaxesdas redes de telecomunicacións e a uni-versalización das TIC. Debemos pensarno “fin das distancias” entre as grandes

cidades da eurorrexión e na conformacióndunha Cidade Única Eurorrexional conbarrrios-cidades conectados en rede poli-céntrica e complementaria. A eurorrexiónGalicia-Norte de Portugal deberá mirarcara rexións avanzadas europeas defini-das a partir da complementariedade entreas súas cidades e áreas metropolitanas,casos do Rinh-Ruhr en Alemaña ou doRanstand holandés.

Na eurorrexión Galicia-Norte dePortugal existen máis de 50.000 entida-des de poboación das cales a maioríateñen menos de 1.000 habitantes que arti-culan máis de 5.000 parroquias, predomi-nan as economías simbióticas familiaresque harmonizan o traballo do campo, odo mar co industrial e de servicios. Éunha sociedade de pequenos propietariosde terras, 2 de cada 3 galegos son donosdunha parcela, na que proliferan deforma tradicional as viendas unifamilia-res no campo. ¿Son todas estas caracte-rísticas elementos que poderían levar apensar na eurorrexión Galicia-Norte dePortugal como un territorio idóneo para aplasmación dun modelo de desenvolve-mento territorial que impulsase a urbani-zación, desconcentrada, do campo, e aruralización da cidade?. ¿Son istosaspectos negativos ou poderían ser posi-tivos para definir un desenvolvementomáis equilibrado?. Debemos reflexionarque o minifundio perdeu o seu contidocultural tradicional, pois xa non repre-senta unha agricultura de subsistenciasenón un complemento ós ingresos fami-liares procedentes do traballo non agrarioe das pensións da sociedade do benestar.O minifundio permite que a maioría dosgalegos e moitos portugueses sexan pro-pieterios dunha “leira” ou parcela ondecase sempre proxectan a construccióndunha vivenda unifamiliar coa súa hortae, cada vez máis co seu xardín. Taméndebemos ter moi presente que a eurorre-

35

Un ideario de cidade en rede policéntrica ubicada nun grande xardín. O caso da eurorrexión…

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 35

Page 36: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

xión conta con máis de 2.000.000 devehículos particulares tipo turismo, o querepresenta case un coche por cada 3 habi-tantes, e, tamén, que os galegos e portu-gueses do norte témo-la posibilidade de“habita-la distancia” é dicir de desprazar-nos no territorio desvinculando o lugarde residencia do de traballo máis doada-mente que as xentes doutros ámbitos cul-turais de hábitat concentrado. ¿Cantoshoxe en día viven, ou querían vivir, nocampo e/ou asentamentos menores e sedesprazan ou desprazarían fóra da súapequena cidade, aldea, barrio, urbaniza-ción, vila ou parroquia para ir a traballarou estudiar?.

O ideario da Cidade Rede PolicéntricaEcolóxica ubicada nun Xardín valora opatrimonio o medio ambiente e a culturacomo bens a protexer. Cabe especular queo futuro da eurorrexión Galicia-Norte dePortugal xa non pasa tan só polo desen-volvemento agrario tecnolóxico e indus-trial-urbano senón que, necesariamente,no seu territorio se deberían aplicar novosmodelos de desenvolvemento rural-urba-no e modernización ecolóxica que impul-sasen a diversificación socioecómica nocampo, respetasen o medio ambiente efixasen a poboación incrementando o seunivel de benestar social. É necesario tomarconciencia de que as cidades industriaisxa non ofrecen posibilidades de vida comano pasado, polo cal o clásico modelo dedesenvolvemento industrial que provoca-ba a tecnificación das labores do campo exeraba fluxos migratorios cara as grandescidades e áreas metropolitanas é poucoviable ó xenerar unha presión demográfi-ca que frecuentemente se traduce nunincremento da marxinación social urbana.A xente nova do rural xa non poderá per-cibi-la gran cidade como un mundo deoportunidades e estaran condicionados aemprende-lo seu periplo vital en vilas,parroquias e pequenos asentamentos

rurais. Isto podería chegar a representarunha revitalización dos municipios ecomarcas do interior de Galicia e do Nortede Portugal, especialmente das comarcasrurais, actualmente avellentadas e en pro-ceso de despoboamento. Compre definirpolíticas que abran posibilidades dedesenvolvemento económico local nomedio rural que dinamizen socioeconómi-camente ás cidade e vilas do interior deGalicia e do Norte de Portugal, co fin dechegar a restar capacidade de atracción ócorredor Atlántico Ferrol-Porto. Porexemplo, ¿non sería moi positivo para asprovincias de Lugo e Ourense a creaciónde redes estables de colaboración en mate-ria de campus universitarios, xestiónmunicipal, desenvolvemento turístico, etc.Con Vila Real, Bragança e Chaves?; seríafactible a conformación de redes de inves-tigadores especializados en aquelas áreascientíficas estratéxicas para as economíaslocais do interior galego-portugués, espe-cialmente na agroindustria. Incluso nonseria posible establecer cintos verdes arre-dor das cidades e vilas galego-portuguesasque evitasen a especulación e suburbani-zación no seu medio rural adxacente, ou¿por que non se podería pensar nun eixode desenvolvemento interior que conecta-se e interrelacionase a Mariña lucense coaraia portuguesa-ourensá?, ¿poderíase defi-nir a través dunha nova autoestrada? Seríaa “Autoestrada eurorrexional” do interior.As vilas e pobos cabeceira de comarcadeberían ser concebidos como elementosestratéxicos para o desenvolvemento terri-torial da eurorrexión, e para contrarresta-las tendencias cencentradoras do corredorAtlántico. Galicia e o Norte de Portugalnecesitan definir claramente unha culturaurbana que erosione a imaxe de extremaruralidade mantida por séculos, pero isacultura debe mergullalas súas raíces napropia idiosincrasia galego-portuuesa.Debemos definir a nosa cultura urbanasingular e diferencial en base o sistema de

36

Carlos Ferrás Sexto

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 36

Page 37: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

cidades e de vilas denso, diverso e com-plementario que temos e que tan ben coe-xiste co campo e co mundo rural.

No territorio eurorrexional galego-portugués se deben definir políticas dedesenvolvemento rural-urbano integraise endóxenas axustadas as súas caracterís-ticas que lle permita seguir confluíndocara os niveis de desenvolvemento dasrexións máis avanzadas de Europa.Políticas que deberían promover máisdecidamente a diversificación das activi-dades productivas rurais; como a artesa-nía, a elaboración tradicional de produc-tos locais de calidade, a agricultura eco-lóxica, a silvicultura e a explotación sus-tentable dos bosques, as explotaciónsagrarias extensivas e modernas ou oturismo rural. As explotacións agrariasfamiliares deberían chegar a ser produc-tivas, respetuosas co medio ambiente epermitir un maior benestar a través dadiversificación das súas actividades, peroseempre baixo a premisa da moderniza-ción ecolóxica. ¿E isto por qué se debeopoñer ó desenvolvemento de industriaisvitais como a do leite e a da alimenta-ción, a textil ou a da madeira e mobles?.No campo galego-portugués poderían edeberían coexistir pacíficamente os agri-cultores e gandeiros industriais, conexplotación de dimensións adecuadas,coas familias de obreiros-campesinos deeconomía deversificada e cos novos rura-litas que puidesen residir no campo senostentar ningunha dependencia económi-ca coas actividades económicas tradicio-nais do lugar. O desenvolvemento ruralendóxeno deberíase complementar eimplementar con políticas de ordenaciónterritorial que ordenasen os procesos desuburbanización e contraurbanización;aquelas cidades e áreas urbanas quesoportan unha maior presión demográfi-ca deberían ser desconxestionadas pro-movendo investimentos en infraestructu-

ras de comunicacións, vivenda e unhaxeral descentralización planificada derecursos e servicios cara as áreas rurais easentamentos urbanos do interior endetrimento do corredor atlántico.

Na eurorrexión a definición dunhaestructura territorial adecuada para a apli-cación de políticas de desenvolvementorexional é un requisito previo; deberíasepensar nunha comarca ou rexión de pla-neamento semellante ó condado irlandés,é decir, con identidade político-adminis-trativa e cultural que lle permitira distin-guirse do municipio. Comarcas que debe-rían coexistir coas áreas metropolitanaslideradas polas cidades galegas e portu-guesas, pois correspóndelle a elas o proce-so de modernización e de urbanizaciónxeral da sociedade. Nas cidades eurorre-xionais se localiza a masa crítica necesariapara impulsar o desenvolvemento econó-mico, social, cultural e incluso político deGalicia e do Norte de Portugal. Non debe-mos esquecer que as cidades son espaciosde vangarda, son os lugares a partir doscales se difunden as innovacións e os pro-cesos de cambio social. A eurorrexión nonpode endexamais fuxir da cultura urbanapero pode definir dita cultura segundo asúa propia idiosincrasia. Non debemosesquecer que en Galicia e no Norte dePortugal o campo e a cidade están moiíntimamente relacionados.

En definitiva, sería moi positivo abrirun debate na sociedade eurorrexionalgalego-portuguesa que incentivase a par-ticipación cívica democrática e que desepé a que se discutise o seu futuro no con-texto da Globalización. ¿Queremos ser unterritorio eurorrexional rural, desequili-brado coa oposición Corredor Atlántico-Espacio Rural Interior?, ou ¿Deberiamostentar de afrontar un proxecto ordenadode Cidade Global que permitise a urbani-zación do campo e a corrección dos dese-

37

Un ideario de cidade en rede policéntrica ubicada nun grande xardín. O caso da eurorrexión…

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 37

Page 38: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

quilibrios territoriais?. A EurorrexiónGalicia-Norte de Portugal como Cidade-Rede Policéntrica, Europea, Atlántica,Sostible e Ecolóxica diferente e singularposúe un extraordinario atractivo culturaldiante da mirada dos visitantes e observa-dores externos. Ò igual que no caso irlan-dés (Ferrás 1996) ós galegos e portugue-ses nos corresponde facer valer o feitocultural común frente ó exterior, definin-do unha novidosa cultura urbana na era daGlobalización, que dende Estrabón ata osnosos días segue a sinalar ós habitantes dafisterra noroccidental ibérica como unpobo tradicional, conservador e ancoradono pasado. Sen dúbida, correponde ásociedade civil e clase política, de Galiciae do Norte de Portugal, por en valor siner-xicamente os resursos endóxenos e locaiscon que conta a eurorrexión para promo-ver e impulsar definitivamente o seudesenvolvemento social e económico.

BIBLIOGRAFÍA

AA.VV. (2002): Galicia, Cidade Atlántica, enGrial nº 155, Tomo XL.

Cairncross, F. (2000): La muerte de la distan-cia. Barcelona, Paidós.

Friedman, T. (2006): La Tierra es plana.Breve historia del mundo globalizado delsiglo XXI, Madrid, MR.

Ferrás Sexto, C. (1996): Cambio rural naEuropa Atlántica. Os casos de Galicia eIrlanda 1970-1990. Universidade deSantiago e Xunta de Galicia.

López Trigal, L. (2006): Las pequeñas ciuda-des y la ordenación territorial europea. Enbusca del policentrismo y del desarrollourbano equilibrado. Aurora geographyjournal nº 0, pp. 39-48.

O`Flanagan, P. (2001): Galicia en el marcogeográfico e histórico de la EuropaAtlántica, Xeografía, nº1, 115-133.

Pitte, J.R. (1995): Géographie historique etculturelle de l’Europe, Université deParis-Sorbonne, París.

Ribeiro, O. (1967): Portugal, o Mediterráneoe o Atlántico, Lisboa.

Souto González, X.M. (dir.) (2001):Planeamento Estratéxico eMercadotecnia Territorial, Eixo Atlántico.

Toffler, A. (2006): La revolución de la rique-za. Barcelona, Plaza & Janés.

38

Carlos Ferrás Sexto

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 38

Page 39: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

39

“En uno de los repliegues de ese terreno seocultan los hondos tajos, las encrespadas gargan-tas, los imponentes cuchillos, los erguidos esfaya-deros, bajo los cuales, allá, en lo hondo, vive ycorre el Duero.”

D. Miguel de Unamuno, Las Arribes del Duero

“O Doiro sublimado. O prodígio de uma paisa-gem que deixa de o ser à força de se desmedir. Nãoé um panorama que os olhos contemplam: é umexcesso da Natureza. Socalcos que são passadas dehomens titânicos a subir encostas […]. Um poemageológico. A beleza absoluta.”

Miguel Torga, Diário XII

RESUMO

A paisagem natural nas Arribas doDouro e no Alto Douro pode, através dogeoturismo, constituir uma forte alternati-va ao turismo tradicional e de massas. Aimplementação de circuitos turísticoscom uma componente científica funcio-nará como motivo de atracção e satis-

fação para os turistas que demandam aregião, permitindo-lhes uma experiênciacientificamente enriquecedora. A correctainterpretação da paisagem deve ter carác-ter interdisciplinar, associando geodiver-sidade, biodiversidade e património cul-tural. A Geologia terá um carácter inte-grador relativamente às outras ciências, eo geoturismo pode ser uma mais-valiapara a região, constituindo uma fonte deemprego e revelando o valor económicoda paisagem, contribuindo desta formapara o desenvolvimento sustentável.Neste trabalho, é apresentada uma pro-posta de itinerário geoturístico que con-templa a observação, a partir de miradou-ros naturais, de alguns dos mais emble-máticos locais de duas regiões que apre-sentam diferentes características paisagís-ticas, fortemente condicionadas pelaGeologia. As Arribas do Douro permitema observação vertical das escarpas e otraçado sinuoso característico do rioDouro, enquanto no Alto Douro é possí-vel observar aspectos geológicos e geo-morfológicos, bem como a antropizaçãoda paisagem.

Revista de Estudos EURO [REGIONAIS] REXIONAIS

No 1 Ano 1º - 2006 – ISSN: 1887-6382

A MARCA DA GEOLOGIA NA PAISAGEM DAS ARRIBAS DO DOUROE DO ALTO DOURO: MIRADOUROS EMBLEMÁTICOS

Elisa PRETO GOMES1, Ana MARIA ALENCOÃO2

Dep. de Geologia, Universidade de Trás-os-Montes e Alto Douro (UTAD), Ap. 1013, 5000-801 Vila Real, Portugal

1- [email protected]; 2- [email protected]

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 39

Page 40: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

ABSTRACT

The natural landscape of the Douro andAlto Douro Arribas can offer an attractivealternative to packaged mass-tourism byproviding opportunities for geotourism.The creation of regional special interesttour circuits with a scientific componentwould afford an attractive and satisfyingstimulus for educational tourists, and a dis-tinctive, instructive experience. The properinterpretation of a landscape should be in-terdisciplinary, including geodiversity, bio-diversity and cultural patrimony. Geologyhas an integrating role in regard to the othersciences. Geotourism adds economic bene-fits to a community, not only by creatingjobs but by causing residents to discovertheir own heritage and how what is ordi-nary and familiar to them may be of inte-rest to outsiders. As the populace developspride and skill in showing off their locale,tourists get more out of their visit. Tourismrevenues in turn raise local perceived valueof those assets, and it becomes an incentivefor good stewardship of their cultural heri-tage. In this report an introduction to a geo-tourism itinerary is proposed, which takes ageological perspective by using naturalviewpoints to survey some of the mostexemplary places in two regions with diffe-rent landscape characteristics. The DouroArribas allows for a vertical observation ofthe cliffs and the sinuous path of the Douroriver, while in the Alto Douro it is possibleto observe the geological and geomorpho-logical aspects, as well the effects of anth-ropization on the landscape.

1. INTRODUÇÃO

Para a maior parte da sociedade ovalor de um meio natural ou da compo-nente ambiental estabelece-se apenas emfunção da flora e da fauna. No entanto, apromoção, em espaços rurais e naturais,

de um turismo sustentável exige que trêscomponentes – substrato geológico, florae fauna – sejam conhecidas, compreendi-das, interpretadas, respeitadas e valoriza-das. No património natural tem de se con-siderar a geodiversidade com o mesmograu de valor da biodiversidade.

Desde os tempos paleolíticos que se deua fixação das populações na região doDouro, investindo na paisagem e dando-lheuma beleza singular solidamente ancoradana optimização dos recursos naturais e nadependência dos materiais geológicos,disso sendo prova incontestável as gravurasrupestres do Vale do Côa, que hoje sãoPatrimónio Mundial da Humanidade. Estesmesmos materiais estão na génese dos solosde xisto, que possibilitam o cultivo da vinhae levaram à criação da mais antiga regiãovitícola demarcada do Mundo, que em 2006celebra 250 anos. A simbiose quase perfeitaentre o Homem e a Natureza fez com que oAlto Douro Vinhateiro, representando cercade 10% da Região Demarcada, se tornassePatrimónio Mundial da Humanidade. Poroutro lado, o rio Douro tornou-se primeirouma via primordial para o escoamento do“vinho generoso”, posteriormente umaimportante fonte de energia através da cons-trução de diversas barragens, e hoje em diaconstitui uma via de comunicação redesco-berta, que pode ser largamente potenciadapelo geoturismo, enquanto componente pri-mordial de um turismo científico de eleva-da qualidade. Este pode contribuir para aalfabetização científica dos cidadãos, serum importante recurso didáctico e, sobretu-do, contribuir para a fruição da paisagem eo lazer do Homem.

A paisagem é hoje o resultado da inte-racção entre o meio natural e a actividadehumana, participativa e integradora, moti-vando e incentivando a nossa capacidadede admiração e de curiosidade, como umpasso inicial para a sua compreensão.

40

Elisa Preto Gomes, Ana Maria Alencoão

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 40

Page 41: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

Por outro lado, a compreensão da pai-sagem das Arribas do Douro é consegui-da ao considerarmos a rede fluvial actualcomo a chave geológica interpretativa dopassado. Em geral, o fenómeno do encai-xe da rede fluvial desvenda marcos estru-turais das rochas mais antigas, que, deoutra forma, se manteriam ocultos à nossaobservação. A paisagem cultural do AltoDouro combina a natureza monumentaldo vale escavado pelo rio Douro, feito deencostas íngremes e solos pobres e aci-dentados, com a acção ancestral e contí-nua do Homem, adaptando o espaço àsnecessidades agrícolas de tipo mediterrâ-neo que a região suporta.

Nestas duas regiões, a relação íntimaentre a actividade humana e a Naturezapermitiu criar ecossistemas de valor único,onde as características do terreno são apro-veitadas de forma exemplar, como a mode-lação da paisagem em socalcos, preservan-do-a da erosão e possibilitando o cultivoda vinha, da oliveira e da amendoeira.

Assim, tanto nas Arribas como no AltoDouro existem locais de elevado interessegeológico e geomorfológico, em simbioseperfeita com a flora e a fauna autóctones ecom um rico património cultural, que urgedivulgar e promover, recorrendo à imple-mentação de rotas turísticas que promovama interpretação e valorização da paisagemrural, integrando também os saberes e astradições das populações residentes.

2. BREVE HISTÓRIA GEOLÓGICA DA REGIÃO

As rochas mais antigas que hoje aflo-ram na região do Douro constituem odenominado Complexo Xisto-Grauvá-quico e são o resultado da deposição desedimentos durante o Câmbrico (≈ 545-520 Ma), quando esta região, situada nasmargens do paleocontinente Gondwana,

constituía um extenso mar para ondeeram transportados sedimentos terríge-nos. Durante o Ordovícico e Silúrico (≈490 a 410 Ma), em consequência do pro-cesso de estiramento crustal, esta bacia desedimentação, então localizada muitopróximo do Pólo Sul, foi-se tornandoreceptora de material arenoso, argiloso epor vezes carbonatado. No Devónico (≈400 Ma) atinge-se a expansão máxima doOceano Varisco, iniciando-se o processode fecho, com a subducção da crostaoceânica até então formada. Do processocolisional resultou o espessamento dacrosta continental e a emersão de extensasáreas que, em consequência das forçascompressivas, foram intensamente defor-madas e metamorfizadas, originando-seassim as montanhas Hercínicas ouVariscas. Na mesma altura e a grande pro-fundidade gerou-se um volume significa-tivo de magmas graníticos, resultantessobretudo da fusão parcial da crosta con-tinental inferior, cuja instalação se deu aolongo do núcleo de grandes dobras emantiforma de direcção NNW-ESE. Sãoestes granitos, chamados sintectónicos,que actualmente afloram na região doDouro, constituindo extensas manchasque cortam as formações metassedimen-tares mais antigas. Durante o Pérmico (≈250 Ma), altura em que se formou osupercontinente Pangea, inicia-se o pro-cesso erosivo da cadeia hercínica emsimultâneo com um episódio distensivoque tem como consequência a formaçãode sistemas de fracturas NNE-SSW,nomeadamente as falhas de Manteigas-Vilariça-Bragança e de Penacova-Régua-Verin, que atravessam a região do Douro.Ao longo destas fracturas instalaram-seposteriormente os granitos pós-tectóni-cos, como os de Vila Pouca de Aguiar ouChaves. A partir do Mesozóico, com aabertura do oceano Atlântico, um novociclo formador de montanhas (o cicloAlpino), em conjunto com a erosão das

41

A marca da geologia na paisagem das Arribas do Douro e do Alto Douro: miradouros emblemáticos

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 41

Page 42: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

vertentes e o encaixe da rede hidrográfi-ca, torna-se responsável pela modelaçãodo relevo actual da região.

O traçado do rio Douro é controladopor uma rede de fracturas tardi-hercínicasreactivadas na Orogenia Alpina. Quandoas fracturas são longitudinais (paralelasao rio), o vale fica mais profundo e encai-xa-se, quando as fracturas são transver-sais (perpendiculares ao rio), formam-secascatas e ressaltos.

A diversidade litológica e a deformaçãodas rochas antigas explicam o traçado dotroço intermédio do rio Douro, Arribas doDouro ou Douro Internacional, onde exis-te um vale de tipo canhão, na zona de fron-teira entre Portugal e Espanha, com orien-tação NE-SW e onde se regista uma desci-da abrupta de 430 metros em apenas 122km. Essas características são bem diferen-tes nos troços de direcção E-W, com decli-ves bastante mais suaves, quer a montantequer a jusante, em que o rio desce, respec-tivamente, 400 metros, em 400 km, desdeSoria até Paradela (N de Miranda doDouro), e 125 metros, em cerca de 200 km,desde Barca d´Alva até ao Porto.

3. GEOLOGIA E PAISAGEM

3.1 As Arribas do Douro

O rio Douro, coluna dorsal dasArribas, define uma barreira fisiográficaentre Espanha e Portugal, marcada pelocarácter territorial transfronteiriço. Atoponímia soube recolher e sugerir, comgrande capacidade pedagógica e belezalinguística, as características deste meiotransfronteiriço partilhado desde há sécu-los por portugueses e espanhóis (CaberoDiéguez, 2005). A paisagem como supor-te natural é o resultado de complexasforças e processos que muitas vezes se

reconhecem nas próprias toponímias.Bemposta e Fermoselle, que estão nasmargens da albufeira de Bemposta, reve-lam-nos o valor excepcional destes locaise a capacidade visual de rara beleza quedeles se observa (Cabero Diéguez, 2005).Em toda a região são frequentes topóni-mos que contenham palavras comopenha, faya, penedo, fraga, seixo, etc.,que relevam bem a importância da geolo-gia nesta região tão singular.

As Arribas do Douro situam-se noCentro-oeste da Península Ibérica, onde orio Douro e os seus afluentes se encaixamno substrato granítico e metamórfico daplanície salmantino-zamorana e do pla-nalto mirandês, dando lugar a vales escar-pados, profundos e estreitos.

Em termos geomorfológicos, esta áreaenquadra-se numa vasta região planálticadesignada Meseta Ibérica, de onde se des-taca o Planalto Mirandês, com altitudesentre 700 e 850 m. No Miocénico (≈ 20Ma), o rio Douro “vagueava” no PlanaltoMirandês (cota ~ 680 m) e no final doPliocénico (≈ 5 Ma) terá iniciado o seuencaixe, deixando marcas na morfologiadas margens até à cota de 650 m (Neiva &Lima, 2002).

Em termos geológicos, a área pertenceao Maciço Hespérico, mais especifica-mente ao autóctone da Zona CentroIbérica. Os metassedimentos são maiori-tariamente constituídos por rochas câm-bricas e ordovícicas, representadas porquartzitos, filádios, metagrauvaques, xis-tos e raros mármores (Fig. 1). As rochasgranitóides hercínicas incluem diversostipos de granitos, tonalitos, granodioritos,pegmatitos e aplitos.

Quando o rio atravessa materiaismetamórficos (xistos, gnaisses e migma-titos), apresenta declives muito mais sua-

42

Elisa Preto Gomes, Ana Maria Alencoão

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 42

Page 43: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

ves, e em geral um vale mais largo e aber-to, do que quando atravessa granitos.Essa diferença deve-se à maior resistên-cia das rochas graníticas à erosão.Contudo, entre as rochas graníticas hátambém diferenças significativas e nasArribas impõe-se, imponente e diversifi-cada, a morfologia granítica, com beloscaos de blocos, domos rochosos,intrusões graníticas sub-horizontais ezonas de contacto com metassedimentos(Gomes et al., 2005).

Falhas de direcção NW-SE e ESE-WNW originam alguns cotovelos no vale,com ângulos internos de cerca de 45º,como o que se observa no local de encai-xe da barragem de Miranda do Douro,situada na zona de contacto entre o com-plexo gnaissico-migmatítico e o granitobiotítico-moscovítico de Ifanes. As famí-lias de diaclases dominantes são subverti-cais, com direcções N-S, NE-SW, NW-SE, e sub-horizontais (Neiva & Lima,2002) (Fig. 2a).

43

A marca da geologia na paisagem das Arribas do Douro e do Alto Douro: miradouros emblemáticos

Figura 1 – Carta geológica simplificada das Arribas do Douro. 1- Miradouro de São João das Arribas, 2 – Miradouro da SéCatedral, 3 – Miradouro da Penha do Puio, 4 – Miradouro do Carrascalinho, 5 – Miradouro do Penedo Durão

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 43

Page 44: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

44

Elisa Preto Gomes, Ana Maria Alencoão

O encaixe e desnível fluvial conferemao troço internacional do rio Douro umafeição excepcional para produção de ener-gia hidroeléctrica. Hoje, as águas tranqui-las e profundas das albufeiras cobrem amemória de séculos de trabalho e uma boaparte do património cultural e rural.Gigantescas obras de engenharia transfor-maram os cursos de água em modernos

engenhos de produção hidroeléctrica,substituindo a paisagem de moinhos e asmós de pedra por potentes turbinas quemultiplicam a riqueza da água. A geologiae a geomorfologia dos locais onde seimplantaram as barragens são bastantediferentes, como se pode observar nos cor-tes geológicos, transversais às barragensde Miranda do Douro e de Picote (Fig. 2).

Figura 2 – Cortes geológicos esquemáticos perpendiculares às barragens de Miranda do Douro (a) e Picote (b).

(a)

(b)

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 44

Page 45: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

Na primeira, as margens são quasesimétricas e o vale aberto em V, enquantona segunda o vale é de tipo canhão, esca-vado pelo rio ao longo de uma falhaN70ºW, vertical, sendo o ravinamento damargem esquerda mais acentuado do queo da margem direita. Também a arquitec-tura das barragens é distinta, pois aBarragem de Miranda do Douro é de tipocontrafortes, enquanto a de Picote é detipo abóbada com dupla curvatura.Assim, supõe-se que as característicasgeológicas tiveram influência nas respec-tivas soluções de engenharia, podendoactualmente considerar-se um valiosopatrimónio construído pela sua importân-cia para o desenvolvimento regional,tanto no passado como no presente.Aldeadávilla de la Ribera e Picote sãotambém obras de engenharia impressio-nantes, encaixadas nas rochas graníticas,que permitem contemplar a beleza naturaldas Arribas.

O forte encaixe da rede fluvial facilitao estudo e a interpretação de cortes geo-lógicos verticais, que se tornam maisexpostos e perceptíveis quando observa-dos de barco, possibilidade que actual-mente existe nas diversas albufeiras.

3.2 O Alto Douro

A região do Alto Douro não pode dis-sociar-se do rio que serpenteia no fundode extensos anfiteatros que o Homemconstruiu ao longo de várias gerações,“fabricando” os solos e os muros que osuportam, à custa dos xistos que afloramem grandes extensões nesta região. Osaglomerados populacionais e as quintaslocalizam-se preferencialmente a meia-encosta, salpicando de branco os socal-cos. No cimo de muitas colinas existeuma ermida, uma capela ou um santuário,que traduzem a profunda religiosidade

popular e constituem lugares de excelên-cia para admirar a beleza natural doDouro. A paisagem de xistos, que, em ter-mos geomorfológicos, surge com umaspecto suave e ondulado, contrasta comuma paisagem mais agreste quando osubstrato é constituído por rochas maisduras, como o granito, o quartzito oufilões de quartzo. Neste caso, são fre-quentes os caos de blocos e as vertentesescarpadas e abruptas, sempre que o con-trolo estrutural assim o determina.

A terminologia vinhateira considerano Alto Douro três sub-regiões: o BaixoCorgo, que compreende a bacia inferiorda Região Demarcada desde Barqueirosaté à linha meridiana que passa pela fozdo rio Corgo; o Cima Corgo, desta até àque atravessa o Cachão da Valeira, e oDouro Superior, que se estende atéEspanha. Na região do Baixo Corgo,mais fértil e de declives mais suaves,encontra-se a maior concentração devinha e surgem espécies vegetais comoa amendoeira, a figueira, a laranjeira e acerejeira, que indiciam a aproximaçãode condições mediterrânicas. No CimaCorgo, a paisagem altera-se: as encostastornam-se mais agressivas, com rios eribeiras encaixadas em vales profundos.Surgem espécies como o pinheiro bravo,o castanheiro e o carvalho. Os mortó-rios, suportados por restos de murosseculares, são invadidos por matagalendémico onde abunda, entre outros, omedronheiro, a esteva, o rosmaninho e agiesta. O Douro Superior é menos aci-dentado, com encostas geralmente maissuaves e vales menos profundos. Oclima, tipicamente mediterrânico,reflecte-se na vegetação, predominandocomo culturas típicas o cereal, o amen-doal, o olival e o sobreiro e como espé-cies espontâneas a esteva, a giesta bran-ca, o piorno e o zimbro.

45

A marca da geologia na paisagem das Arribas do Douro e do Alto Douro: miradouros emblemáticos

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 45

Page 46: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

Durante a Orogenia Hercínica (finaldo Paleozóico) estas rochas foram intruí-das e metamorfizadas por rochas granitói-des que surgem em extensos afloramen-tos. Deste processo orogénico resultaram,nas fases finais, possantes filões que cor-tam a rocha encaixante.

A diferente resistência à erosão dasrochas metassedimentares e das rochasintrusivas traduz-se pela existência de

relevos residuais que se salientam na pai-sagem, como acontece no Monte de SãoDomingos, em que os granitos, que sur-gem a uma cota de 735 metros, se desta-cam dos xistos, que afloram a 500 metros,sendo o contacto marcado na paisagempor uma quebra de declive, ou em SãoLeonardo de Galafura, onde um possantefilão de quartzo se destaca no seio derochas xistentas, em resultado da erosãodiferencial (Figura 5).

46

Elisa Preto Gomes, Ana Maria Alencoão

Na Figura 3 apresenta-se, de formamuito simplificada, a geologia da regiãodo Alto Douro.

Como se observa na figura 3, nestesector predominam formações metasse-dimentares de idade paleozóica (Pré-Câmbrico/Câmbrico) que Sousa (1982)designou por Complexo Xisto Grau-váquico e mais tarde veio a designar-sepor Grupo do Douro. Com base nascaracterísticas sedimentológicas e na per-centagem de pelitos e grauvaques, Sousa(1982) definiu seis unidades que, da base

para o topo, classificou como: FormaçãoBateiras, Formação Ervedosa do Douro,Formação Rio Pinhão, Formação Pinhão,Formação Desejosa e Formação SãoDomingos. Esta sequência litoestratigrá-fica, segundo Silva & Ribeiro (1985),encontra-se duplicada em consequênciade carreamentos sin-sedimentares(Figura 4), considerando-se um grupoautóctone (Formação Bateiras eFormação Ervedosa do Douro) e umgrupo alóctone (Formação Rio Pinhão,Formação Pinhão, Formação Desejosa eFormação São Domingos).

Figura 3 – Geologia simplificada da região do Alto Douro. 1- Miradouro de São Domingos, 2 – Miradouro de São Leonardode Galafura, 3 – Miradouro de Casal de Loivos, 4 – Miradouro de São Salvador do Mundo

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 46

Page 47: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

47

A marca da geologia na paisagem das Arribas do Douro e do Alto Douro: miradouros emblemáticos

Figura 4 – Coluna estratigráfica geral do Grupo do Douro (adaptado de Silva & Ribeiro, 1991)

Figura 5 – Corte geológico SW-NE, intersectando o miradouro de São Leonardo de Galafura. (Corte efectuado sobre a CartaGeológica 10-D à escala 1:50 000 (Sousa & Sequeira (1989))

A Orogenia Hercínica provocou nosxistos e grauvaques do Grupo do Douro

uma acentuada deformação da qual resul-taram estruturas fortemente dobradas. As

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 47

Page 48: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

deformações tardi-hercínica e alpinadesenvolveram fracturas frágeis que reta-lharam as rochas preexistentes e permiti-ram a instalação do percurso do rio seguin-do zonas de fraqueza. Surge assim um valemuito encaixado e sinuoso com troços que,preferencialmente, seguem as direcçõesNNE-SSW, NE-SW e WNW-ESE.

4. MIRADOUROS EMBLEMÁTICOS

Um percurso turístico pelas regiões doDouro Internacional e do Alto Douro per-mite desfrutar de uma paisagem ímparcuja estruturação não pode dissociar-se dainfluência que a geologia, associada aoutros factores, dos quais se destacam osde ordem climática, tem na arquitecturacomplexa desta região.

Para o percurso geoturístico que aquise propõe seleccionaram-se miradouros(Figuras 1, 3), que consideramos locaisprivilegiados para observar quer aspectosgeológicos e geomorfológicos quer aantropização da paisagem.

4.1 Arribas do Douro

Miradouro de São João das Arribas(Aldeia Nova) – Miradouro da Sé(Miranda do Douro) – Miradouro daPenha del Puio (Picote) – Miradouro doCarrascalinho (Fornos) – Miradouro doPenedo Durão (Freixo de Espada à Cinta).

Miradouro de São João das Arribas – AldeiaNova

O local é acessível por uma estrada deterra batida a partir de Aldeia Nova.Localiza-se no vértice mais oriental doterritório nacional, onde o rio Douro ini-cia o seu percurso fronteiriço. O miradou-ro está no eixo de um canhão fluvial defi-nindo uma garganta com paredes verticais

superiores a 150 metros. A geologia daregião é marcada pela ocorrência do gra-nito biotítico porfiróide, uma fácies graní-tica do Maciço de Ifanes (Ferreira et al.,2003), podendo observar-se a morfologiagranítica de grande, média e pequenaescala. A paisagem é dominada por escar-pas graníticas vigorosas e abruptas quemarcam o encaixe do rio Douro na super-fície planáltica da Superfície Funda-mental da Meseta. É evidente na paisa-gem o alinhamento rectilíneo do vale flu-vial orientado segundo N25ºE, profunda-mente encaixado no planalto e condicio-nado pelas fracturas regionais, dominan-temente orientadas segundo NNE-SSW eNE-SW, mas também NNW-SSE eWNW-ESE.

Tal como nos miradouros seguintes,existem fortes ligações entre a geodiver-sidade e a biodiversidade. Aqui, na paisa-gem agreste, observam-se antigos olivaisem socalco, já cobertos por densos mata-gais e bosques de azinheira, designada naregião por carrasco. No plano de águaformado pela barragem de Miranda doDouro, para jusante, esvoaçam patosreais, corvos-marinhos e a garça-real,enquanto que acima do horizonte écomum detectar o voo da águia-real, do

48

Elisa Preto Gomes, Ana Maria Alencoão

Foto 1. Vale rectilíneo do rio Douro, encaixado no maciçogranítico de Ifanes, em São João das Arribas, vista para sul

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 48

Page 49: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

grifo, do abutre do Egipto e da gralha-de-bico-vermelho.

A zona envolvente possui vestígiosarqueológicos pré-históricos, sendo facil-mente observáveis as ruínas de um povo-ado fortificado – castro de São João dasArribas. Foram encontrados vestígiosarqueológicos da Idade do Ferro e doBronze e algumas pedras de sepulturasromanas (Lemos, 1993).

Miradouro da Sé – Miranda do Douro

O miradouro da Sé de Miranda locali-za-se sobre a muralha de Miranda doDouro, cidade com um riquíssimo patri-mónio histórico e arquitectónico, onde sedestacam diversos monumentos, como amuralha, a Sé, o largo da Câmara, a Ruada Costanilha. Aqui, a paisagem sobre ocanhão fluvial do rio Douro, mostra oentalhe do rio na Superfície Fundamentalda Meseta e apresenta-se de forma vigo-rosa, exibindo paredes abruptas comcerca de 200 m, sobre a albufeira dabarragem (Ferreira et al., 2003). É numadestas superfícies verticais talhadas pelorio na rocha granítica, que aparece a con-

hecida figura do número “2”, revelado emmanchas de líquenes na patina ferrugino-sa da superfície do granito. Na vertentedo lado espanhol, observa-se o contactoentre o granito e os xistos, mais brandos,marcado pela vegetação e diferente mor-fologia. Na vertente do lado português, évisível a grande pedreira de empréstimoda barragem de Miranda, onde foi explo-rado o granito regional. É bem expressivona paisagem o controlo da fracturação notraçado do rio Douro, aqui bem definidoem troços rectilíneos que correspondem àrede de fracturação principal do maciçogranítico de Ifanes.

Miradouro da Penha do Puio – Picote

O miradouro da Penha do Puio situa-se sobre um afloramento granítico, noalto da escarpa do Canhão do rio Douro.No local distingue-se o granito de duasmicas, porfiróide de grão médio, intruídopelo granito de duas micas de grão fino epegmatitos. Deste local avista-se a vastasuperfície de aplanamento cenozóica,correspondente à Superfície Fundamentalda Meseta, entalhada pelo profundo valeem canhão fluvial, com uma escarpa de250 m de altura. É bem expressivo na pai-sagem o traçado e o alinhamento rectilí-

49

A marca da geologia na paisagem das Arribas do Douro e do Alto Douro: miradouros emblemáticos

Foto 2. Vale sinuoso do rio Douro, fortemente encaixado nomaciço granítico de Ifanes, a norte de Miranda do Douro

Foto 3. Vale do rio Douro, controlado por facturas e encai-xado no maciço granítico de Picote, visto do miradouro daPenha do Puio

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 49

Page 50: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

neo do canal fluvial, profundamenteencaixado no planalto, talhado na rochagranítica, fortemente condicionado pelafracturação regional, orientada segundoNE-SW e NNW-SSE. As escarpas graní-ticas do canhão fluvial do rio Douro,quase verticais em alguns locais, são umsuporte excelente para a biodiversidade.Este local possui um importante patrimó-nio florístico e habitats para a nidificaçãode várias espécies selvagens, como o abu-tre do Egipto, as águias e a cegonha negra(Alves et al., 2004). O local de grandebeleza terá inspirado o Homem pré-histó-rico, provavelmente da Idade do Ferro,que gravou nas suas lajes figuras rupes-tres como o Caçador de Picote (Sanches& Pinto, 2002).

Miradouro do Carrascalinho – Fornos

O local é acessível partindo da EN 221por uma estrada de terra batida. Tambémaqui o vale fluvial típico, em V, corta asuperfície planáltica da Meseta. O riosegue um canal rectílineo de direcçãoNE-SW controlado pela fracturaçãodominante. O miradouro situa-se sobreum afloramento granítico constituídoessencialmente por granito de grão

médio, moscovítico- biotítico, deforma-do, onde se expõem belas formas de rele-vo, como caos de blocos, pedras bolidei-ras, blocos pedunculados, blocos fendi-dos, etc.

O Carrascalinho é um local paradisía-co, de excelente valor ecológico, privile-giado para a observação da avifauna. Nasvertendes do vale encaixado e a partir dorio existe uma importante mancha flores-tal de lódão (Celtis australis), que é,segundo alguns autores, a maior manchadesta espécie na Europa.

Miradouro do Penedo Durão

Freixo de Espada à Cinta é uma vilacom uma excelente amostra do patrimó-nio cultural manuelino, onde se destacama Torre do Galo, de forma heptagonal, oque resta do castelo e o Pelourinho. A par-tir desta, seguindo em direcção a Poiares,localiza-se na margem direita do rioDouro o miradouro do Penedo Durão, deonde se desfruta uma magnífica vistapanorâmica sobre os planaltos da Mesetae de Ribacôa, a barragem de Saucelle e afoz do rio Huebra.

50

Elisa Preto Gomes, Ana Maria Alencoão

Foto 4. Vale rectilíneo do rio Douro, encaixado no maciçogranítico de Bruçó, e floresta de lódão característica, vistado miradouro do Carrascalinho. No horizonte avista-se oPenedo Durão

Foto 5. Crista quartzítica do Penedo Durão e barragem deSaucelle no rio Douro, vista do miradouro do PenedoDurão

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 50

Page 51: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

Este miradouro tem grande importân-cia em termos paisagísticos e geológicos.Localiza-se nas escarpas quartzíticas daSerra de Poiares, erguendo-se imponente-mente mais de 500 m acima do nível dorio Douro. As bancadas quartzíticasencontram-se dobradas em sinclinal (sin-forma de Poiares) e preservam marcas daactividade dos seres vivos que viviam nosmares ordovícicos, há cerca de 475 Ma,de que são exemplos os icnofósseis deCruziana ispp, Skolithos linearis ePlanolites isp ou os fósseis de braquiópo-des Lingulobolus sp. (Sá et al., 2005).

Existem locais próximos com grandeinteresse geológico-paisagístico e arqueo-lógico, nomeadamente as escarpas quart-zíticas com imponentes dobramentos daRibeira do Mosteiro, o Muro de Abalonae a Calçada de Alpajares.

4.2 Alto Douro

Miradouro de São Domingos –Miradouro de São Leonardo de Galafura– Miradouro de Casal de Loivos –Miradouro de São Salvador do Mundo

Miradouro de São Domingos

A uma cota de 735 m, este miradourolocaliza-se sobre uma cúpula graníticacircundada por formações xistentas doGrupo do Douro (Formação Pinhão eDesejosa), nas quais o rio Douro, a norte,e o rio Varosa, a sul, instalaram o seu per-curso (Baptista et al., 2005). Há assimuma diversidade morfológica, resultanteda diferente resistência à erosão, origi-nando o granito uma paisagem maisagreste, em muitos locais com vertentesescarpadas e abruptas, contrastante comas formas xistentas, que surgem como um“mar” de cabeços arredondados, esculpi-dos pela mão do Homem, para a culturada vinha.

Junto à Capela de São Domingos,surge uma laje de granito à qual se asso-ciam cultos antigos (Fenícios) relaciona-dos com ritos de fecundidade. Casais quequeriam ter filhos, dormiam ao relentosobre a pedra propiciatória (fraga da fer-tilidade). D. Afonso V terá visitado olocal em 1454, na companhia da rainha D.Isabel, a interceder por descendência,aqui voltando o casal real em acção degraças em 1476. O cronista Rui de Pinarefere a visita do filho do monarca ante-rior, D. João II, e de sua mulher D.Leonor, que terão vindo com o intuito deimplorar sucessão, tendo voltado ambos,pela segunda vez (1483), já com o filhovarão, o príncipe D. Afonso (in Monteiro,1999).

São Leonardo de Galafura

Miguel Torga descreveu este localreferindo-o como a “proa de um navio anavegar num doce mar de mosto…”. Nãofora o filão de quartzo que aqui aflora eeste local não seria decerto comparável àproa de um navio. De facto, é observávelum filão de direcção NNE-SSW, que emalguns locais atinge uma espessura de 30m e se estende de forma descontínua,

51

A marca da geologia na paisagem das Arribas do Douro e do Alto Douro: miradouros emblemáticos

Foto 6. O rio Douro e a cidade da Régua, em segundoplano, observados do miradouro de São Domingos. Nalinha do horizonte, a serra do Marão

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 51

Page 52: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

numa extensão aproximada de 10 km.Este filão, que se apresenta brechificado ecom mineralizações de sulfuretos, consti-tui um exemplo de erosão diferencial emque o quartzo, mais resistente, se impõena paisagem. O “doce mar de mosto” é oresultado da erosão dos xistos, que origi-nam uma paisagem “ondulada” recobertapor extensos vinhedos. Deste miradouro,que se situa a uma cota de 698 m, obser-va-se ainda o controlo estrutural no traça-do do rio Douro, que corre num valemuito encaixado e sinuoso em resultadodas fracturas regionais de direcção NNE-SSW, NE-SW e WNW-ESE.

Miradouro de Casal de Loivos

Próximo da aldeia de Casais de Loivossurge, a uma cota aproximada de 425 m,um miradouro que permite desfrutar dapaisagem característica do Alto Douro eainda observar aspectos geomorfológicosrelacionados com a erosão fluvial e o con-trolo tectónico das linhas de água.

Se estendermos o olhar em direcçãoao rio Douro observamos, na margemdireita, um terraço fluvial à cota de 130 a150 m e, na margem esquerda, o Cerrodas Carvalhas com a altitude de 487 m.

Mais a sul, distingue-se uma superfície deaplanamento, à cota de 600-650 m, deno-minada “Superfície Inferior”, na periferiada qual se destaca a SuperfícieFundamental (Ferreira, 1978), a altitudesde 850-900 m, desenvolvida em rochasgraníticas. Esta superfície poligénica, for-mada desde o Triássico, foi várias vezesretocada e deslocada, encontrando-se dis-secada pelas linhas de água (Baptista etal., 2005).

São Salvador do Mundo

O Monte de São Salvador do Mundo,na margem esquerda do rio Douro, surge

52

Elisa Preto Gomes, Ana Maria Alencoão

Foto 7. O monte de São Leonardo de Galafura observadoda margem esquerda do rio Douro.

Foto 8. Paisagem observável do miradouro de Casal deLoivos

Foto 9. Barragem da Valeira vista do miradouro de SãoSalvador do Mundo

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 52

Page 53: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

a uma cota de 502 m, no extremo sul deuma mancha de granito. A maior resistên-cia desta rocha à meteorização e erosão,bem como o controlo estrutural exercidopor falhas N10-15ºW e N20ºE foramdeterminantes na génese desta forma derelevo (Baptista et al., 2005).

Do miradouro observa-se o rio, forte-mente encaixado no granito, correndo novale estreito de margens abruptas queoutrora constituiu o Cachão da Valeira, noqual a água se precipitava numa queda de7 m de altura. Somente com a demoliçãodestes penedos, entre 1780 e 1791, foipossível estender para montante, atéBarca de Alva, a navegabilidade doDouro. Este local ficou célebre após onaufrágio do rabelo onde perdeu a vida oBarão de Forrester e se salvou DonaAntónia Ferreirinha, ao que reza a lenda,graças às suas saias de balão.

REFERÊNCIAS BIBLIOGRÁFICAS

Alves, M. I., Monteiro, A., Ferreira, N., Dias,G., Brilha, J. & Pereira, D. (2004)Landscape as a support for Biodiversity:The Arribas do Douro case studied(International Natural Park, NE Portugal),in Parkes, M.A., (ed.) Natural and culturallandscapes: The Geological Foundation.Dublin: Royal Irish Academy, p. 65-68.

Baptista, J. C., Reis, A. R., Teixeira, R. J.,Alencoão, A. M. & Sousa Oliveira, A.(2005) Um olhar sobre o Douro PatrimónioMundial. In Livro de Resumos do EncontroIbérico sobre Património GeológicoTransfronteiriço na região do Douro.Freixo de Espada à Cinta: Departamento deGeologia da Universidade de Trás-os-Montes e Alto Douro, p. 57-62.

Cabero Diéguez, V. (2005) Iberismo eCooperação – Passado e Futuro da

Península Ibérica. Iberografias 1, Campodas Letras, em associação com o Centrode Estudos Ibéricos.

Ferreira, A. B. (1978) Planaltos e Montanhasdo Norte da Beira. Estudo deGeomorfologia. Memórias do Centro deEstudos Geográficos, Faculdade de Letrasde Lisboa, n.º 4, 374 pp.

Ferreira, N., Brilha, J., Dias, G., Castro, P.,Alves, M. I. & Pereira, D. (2003)Património Geológico do Parque Naturaldo Douro Internacional (NE de Portugal):caracterização de locais de interesse geo-lógico, Ciências da Terra, (UNL), Lisboa,n.º especial, V, CD-Rom, p. 140-142.

Gomes, E. P., Ferreira, N., Castro, P. &Pereira, Z. (2005) Roteiro V – Picote-Fariza-Miranda do Douro-Aldeia Nova. InPatrimónio Geológico Transfronteiriço naregião do Douro – Roteiros. Gomes, M.E.P.& Alencoão, A. (coords), UTAD, p. 95-107.

Lemos, F. S. (1993) O povoamento romanode Trás-os-Montes Oriental. Tese de dou-toramento, Universidade do Minho, Vol. II(não publicada).

Monteiro, J. G. (1999) Armamar –Terra eGente. Armamar: Câmara Municipal deArmamar.

Neiva, J. M. C. & Lima, C. ( 2002) Geologiae Geotecnia do escalão hidroelétrico deMiranda do Douro. Actas do 8.ºCongresso Nacional de Geotecnia, vol. 2,p. 1059-1068.

Sá, A. A., Baptista, J. C. & Abreu, M. S.(2005) Roteiro III – Vila Nova de Foz-Côa-Moncorvo-Freixo de Espada à Cinta-Fregeneda. In Património GeológicoTransfronteiriço na região do Douro –Roteiros, Gomes, M.E.P. & Alencoão, A.(coords), UTAD, p. 57-77.

53

A marca da geologia na paisagem das Arribas do Douro e do Alto Douro: miradouros emblemáticos

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 53

Page 54: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

Sanches, M. J. & Pinto, D. B. (2002) OArqueiro da Fraga do Puio (Picote-Miranda do Douro). Revista da Faculdadede Letras do Porto-Ciências e Técnicas doPatrimónio, Série I, vol. 1, p. 51-72.

Silva, A. F. & Ribeiro, A. (1985) ThrustTectonics of Sardic Age in the Alto-DouroRegion (North-eastern Portugal),Comunicação dos Serviços Geológicos dePortugal 71 (2). Lisboa: ServiçosGeológicos de Portugal, p. 151-157.

Silva, A. F. & Ribeiro, M. L. (1991) Cartageológica de Portugal na escala 1/50 000.

Notícia Explicativa da folha 15-A (VilaNova de Foz Côa). Lisboa: ServiçosGeológicos de Portugal, 52 pp.

Sousa, M. B. (1982) Litoestratigrafia eEstrutura do “Complexo Xisto-Grauváquico ante-Ordovícico” – Grupodo Douro (Nordeste de Portugal). Tese dedoutoramento, Universidade de Coimbra.

Sousa, M. B. & Sequeira, A. J. D. (1989)Carta Geológica de Portugal na Escala1/50 000. Notícia Explicativa da folha 10-D (Alijó). Lisboa: Serviços Geológicos dePortugal.

54

Elisa Preto Gomes, Ana Maria Alencoão

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 54

Page 55: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

55

Revista de Estudos EURO [REGIONAIS] REXIONAIS

No 1 Ano 1º - 2006 – ISSN: 1887-6382

ESTRATÉGIAS TRANSFRONTEIRIÇAS DE MÉDIAS, PEQUENAS EMICRO EMPRESAS NO VALE DO DOURO-DUERO1

Chris GERRYa, Francisco DINIZb 2

Departamento de Economia, Sociologia e Gestão (DESG),Centro de Estudos Transdisciplinares para o Desenvolvimento CETRAD),

Universidade de Trás-os-Montes e Alto Douro (UTAD)[email protected] / b [email protected]

RESUMO:

Este estudo de 60 empresas durien-ses, dos dois lados da fronteira luso-espanhola, proporcionou dados sobre(a) a localização dos fornecedores dosseus inputs e o destino territorial dosprodutos/serviços por elas vendidos; e(b) o tipo de estratégias empresariaisadoptadas nos últimos anos, bem comoas suas perspectivas estratégias para ofuturo. Na base das respostas forneci-das, os co-autores (a) construíram um

“índice de actuação extra-local” comintuito de avaliar o grau de integração(da perspectiva fundamentalmenteespacial) das empresas nas suas respec-tivas cadeias de valor; e (b) identifica-ram os principais tipos de comporta-mentos estratégicos adoptadas nos últi-mos anos, com particular ênfase nosaspectos inovadores e nas iniciativastransfronteiriças.

Os resultados do estudo sugerem quemuitas das empresas do Vale do Douro-

1 Este texto resume uma parte dos resultados de um estudo realizado no âmbito da Acção 4.3. do Projecto“Douro-Duero Século XXI”, financiado pelo Programa INTERREG III. Gostaríamos de agradecer as contri-buições de Raquel Miranda, Sónia Fernandes, Isabel Botelho e Martín Gómez-Ullate García de León, queefectuaram os inquéritos. A investigação feita por Francisco Diniz no âmbito do estudo “Marketowns” (“Therole of small and medium sized towns in rural development”, projecto EU/RTD KLRT 2000 01 923), tantoclarificou alguns dos conceitos chave utilizados no presente artigo, como contribuiu ao design da parte doinquérito que diz respeito à análise dos inputs e outputs das empresas inquiridas. O texto beneficiou bastanteda revisão do português feita por Sónia Abreu e Delfina Rodrigues. Uma versão inicial deste estudo foi apre-sentada ao XII Congresso Nacional da Associação Portuguesa para o Desenvolvimento Regional (APDR),Viseu, 15-16 de Setembro de 2006.2 Professor Catedrático e Professor Associado, respectivamente, do Departamento de Economia, Sociologia eGestão (DESG) da UTAD e investigadores do Centro de Estudos Transdisciplinares para o Desenvolvimento(CETRAD) da mesma universidade.

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 55

Page 56: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

Duero têm a capacidade de reagir peranteum contexto em rápido mutação maisespecificamente num ambiente transac-cional cada vez mais condicionado pelosmercados ibérico, europeu, e global.Porém, a conjuntura económica actualextremamente desfavorável, bem comouma certa inadequação entre os problemasespecíficos das PMEs durienses e as polí-ticas nacionais e comunitárias com impac-tos directos e/ou indirectos sobre o desen-volvimento regional e local, faz com que,actualmente, a adaptação estratégicoempresarial constitui mais a excepção doque a regra. No entanto, não parece que setrata de uma causa perdida, mesmo nosterritórios com as condições menos propí-cias para negócios de sucesso.

ABSTRACT:

A small sample of firms from theDouro-Duero Valley, drawn from bothsides of the Spanish-Portuguese border,provided data concerning (a) from whomand from where they sourced their prin-cipal inputs and to whom and in whatterritories they sold the bulk of their out-put; and (b) their strategic initiatives andperspectives in recent years. On the basisof the responses, the co-authors (a) cons-tructed a “territorial index of value chainintegration” in order to measure, from amainly territorial standpoint, the firms’degree of upstream and downstreamintegration; and (b) assessed the types ofbusiness strategies that firms had adop-ted, with particular emphasis on thedegree of innovation demonstrated andthe extent to which transborder exten-sion of markets had been achieved.

The results of the survey suggest thatsome firms are indeed able to develop

strategic responses to the new challen-ges and opportunities that an emergingIberian market and a maturing Europeanmarket provide. However, there are alsosuggestions that policies at the EU,member state and regional levels are asyet unable to deliver the most appro-priate types of support to small andmedium firms operating outside theprincipal metropolitan regions. In theparticularly difficult conjuncture thatPortugal has been experiencing, whilesuccessful strategic adaptation may bethe exception rather than the rule, itappears that all is not lost, even in thosedisadvantaged regions that seem to havethe least propitious conditions for busi-ness success.

1. INTRODUÇÃO: RELAÇÕES ECONÓMICASTRANSFRONTEIRIÇAS E IMPACTOS TERRI-TORIAIS

O objectivo fundamental deste arti-go, baseado em alguns dos resultados deum estudo de sessenta empresas do Valedo Douro-Duero, é de contribuir para odebate sobre uma questão premente:quais as estratégias empresariais e polí-ticas de desenvolvimento local maisindicadas para zonas desfavorecidas efronteiriças que sofrem de uma série deproblemas? – entre os quais salientamosas perdas demográficas e envelhecimen-to populacional, acessibilidade e atracti-vidade dos investidores ainda dificulta-das por carências de infra-estruturasfísicas e sociais, debilidades do tecidoempresarial, bem como políticas regio-nais insuficientemente adaptadas às par-ticularidades e prioridades locais – apre-sentando estas mesmas zonas, por outrolado, potencialidades até agora poucovalorizadas e aproveitadas.

56

Chris Gerry, Francisco Diniz

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 56

Page 57: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

57

Estrategias transfronteiriças de medias, pequenas e micro empresas no Vale do Douro-Duero

A maior parte dos estudos existentessobre as relações económicas luso-espan-holas têm privilegiado abordagens relati-vamente genéricas (sem um enfoqueintegrado no mercado ibérico emergen-te), excessivamente sectoriais (sem queseja dada a devida importância àsmudanças recentes em várias cadeias devalor prioritárias), e concentradas, quaseexclusivamente, nas actividades e inte-resses das empresas de grandesdimensões (negligenciando assim oscomportamentos estratégicos, problemase potencialidades das pequenas e micro-empresas). Também são poucos os estu-dos que se debruçaram sobre as impli-cações para o próprio espaço raiano (ouseja, para o processo de desenvolvimentolocal) de eventuais mudanças nas estraté-gias adoptadas por empresas quer locais,quer extra locais.

A constatação de que o comporta-mento estratégico de empresas de meno-res dimensões carecia de análise estevena origem deste estudo, cujos resultadospreliminares aqui se apresenta. O pressu-posto fundamental subjacente à escolhado tema é que, no contexto de um mer-cado ibérico emergente, estas empresas,com um campo de acção relativamentelimitado em termos espaciais, tambémtêm a capacidade quer de, directamente,provocar reconfigurações económicas eterritoriais (positivas e/ou negativas) aonível local e mesmo extralocal, quer demitigar os efeitos negativos das reconfi-gurações económicas e territoriaisimpostas localmente pela concretizaçãode novas estratégias por empresas extra-locais de maiores dimensões. A reali-zação de estudos capazes de ultrapassa-rem as limitações acima mencionadastem uma justificação eminentementeprática, nomeadamente, a necessidadede, cada vez mais, conciliar políticas do

desenvolvimento local com os proble-mas específicos enfrentados pelas zonasdo interior (em geral) e pelos territóriostransfronteiriças (em particular).

Dentro das publicações mais influen-tes para a metodologia adoptada no pre-sente estudo, para além do ‘clássico’Ferrão e Fonseca (1989) destacamosCaetano, J. (1998) e Pires e Teixeira(2002) que tem analisado o investimen-to espanhol em Portugal, identificandoas suas preferências de localização; mastambém os ajustamentos nas estratégi-cas produtivas e de investimento após aadesão dos dois países à CEE; váriosestudos (por exemplo, Pires e Teixeira2002; e, Pires e Nunes 2005) identifi-cando significativos ajustamentos nasestratégias produtivas e de investimentoe no padrão locativo de empresas, pro-cessos que, por sua vez, conduziram auma intensificação dos fluxos comer-ciais e financeiros dentro do espaço ibé-rico. É só nos últimos anos que começa-ram a surgir estudos de âmbito subna-cional, focalizando nas dinâmicasmicro-territoriais transfronteiriças, porexemplo Pires e Nunes (2005) e Pires eTeixeira (2005).

2. ESPAÇO IBÉRICO, ESTRATÉGIAS EMPRE-SARIAIS E DESENVOLVIMENTO LOCAL

Apesar de o espaço ibérico transfron-teiriço sob consideração ser um territóriocom uma relativa homogeneidade geo-gráfica e cultural, a realidade económicae social subjacente aos dois espaçosnacionais encontra-se em fases diferen-ciadas do ciclo económico o que, conse-quentemente, condiciona diferenciada-mente os problemas de desenvolvimentolocal e as respectivas soluções dos doislados da fronteira.

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 57

Page 58: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

58

Chris Gerry, Francisco Diniz

Actualmente, a economia portuguesaestá a desenvolver esforços no sentido desair da recessão técnica e encetar um pro-cesso de crescimento enquanto que aeconomia espanhola procura consolidar asua boa performance macroeconómicados últimos anos, tentando, no entanto,ultrapassar algumas debilidades persis-tentes. No espaço duriense, a recessãosentida do lado português é muito maisaguda – e porventura trará efeitos estru-turais mais persistentes – do que a que sesente ao nível nacional. Do lado espanhola fase do ciclo não se encontra ao mesmonível de maturidade – embora com con-dições para se aproximar de forma posi-tiva – do que a que se verifica ao nível dotodo nacional. Esta situação, aliada aofacto de o tecido institucional se apresen-tar com diferentes densidades e dinâmi-cas, faz com que as estratégias empresa-riais que venham a ser adoptadas no Valedo Douro-Duero, de um lado e de outroda fronteira, estejam fortemente condi-cionadas por este ambiente diferente ediferenciado.

No que diz respeito as empresas degrandes dimensões, a maior continuidadeterritorial e crescente acessibilidade físicaresultante do desaparecimento das barrei-ras alfandegárias tornou o mercado vizin-ho num espaço natural para a expansãoempresarial ou, pelo menos, criou ‘con-dições laboratoriais’ para empresas testa-rem eventuais novas estratégias de umtipo de internacionalização limitada –essencialmente, o alargamento e o apro-fundamento de relações transaccionaistransfronteiriças. As maiores empresas –nomeadamente (mas não apenas) de tele-comunicações e energia – desenvolveramestratégias de cooperação com o objecti-vo de ganhar maior dimensão no mercadoibérico, europeu e sul-americano. Os doisgovernos, no entanto, tentaram, comoalgum êxito, dificultar a concretização

deste tipo de iniciativas por parte deempresas do país vizinho sempre que setratava de sectores considerados estraté-gicos, como por exemplo no caso dabanca e da fileira energética.

Evidentemente, o aumento de investi-mento realizado por grandes empresasnos países vizinhos, tal como a expansãode transacções comerciais transfrontei-riças, não provoca, necessariamente,efeitos positivos (em termos de empre-go, fixação de valor acrescentado,inversão das tendências demográficasnegativas, fortalecimento do tecidoempresarial e atracção de investimentosextralocais) nas zonas da raia. Apesar doprocesso de integração ao nível europeuser uma realidade, tal não tem significa-do uma correspondente tendência aonível da convergência económica nemem termos dos dosi países, nem inter-regionais: as divergências têm-se acen-tuado ao nível dos diferentes países daUnião Europeia, mas têm sobretudo sidomais significativas em regiões já desfa-vorecidas (inclusive muitas zonas fron-teiriças), particularmente no caso portu-guês. Tais territórios situem-se longe doscentros de decisão política, de con-cepção de novas estratégias de competi-tividade, e com um reconhecido enfra-quecimento do tecido institucional. Isto,aliado à perda de população, tem vindo acriar condições para a não existência deeconomias de escala, bem como outrasexternalidades, essenciais à manutençãoda competitividade económica e sobre-tudo a sua especialização.

No tipo de território em análise, aadopção ou alteração da estratégia deuma determinada empresa terá umacombinação complexa de efeitos – locaise extra-locais; directos e indirectos; eco-nómicos, sociais, culturais e/ou ambien-tais; e mais ou menos previsíveis3. O

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 58

Page 59: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

59

Estrategias transfronteiriças de medias, pequenas e micro empresas no Vale do Douro-Duero

tecido empresarial dos territórios emquestão é caracterizado pela predo-minância de médias, pequenas e micro-empresas, embora mais acentuada nolado português. Estas empresas não têma mesma capacidade de usufruir das van-tagens de cooperação transfronteiriça,dado a sua fraca ou mesmo inexistenteinserção tanto numa cadeia de valorextra-local com uma dinâmica estratégi-ca instalada, como em redes institucio-nais que permitam ter acesso a redes deinformação e influência acerca dosmecanismos de apoio a essas mesmasformas de cooperação. Esta debilidadepode vir a traduzir-se numa incapacidadede delinear estratégias no sentido, querde defender a pouca competitividade aoseu alcance, quer de escolher uma estra-tégia mais pró-activa e competitiva. Nãoobstante, para serem capazes de partilharalguns dos benefícios gerados por novasestratégias empresariais transfrontei-riças, evitando a sua transformação sis-temática e definitiva em “regiões perde-dores” (Benko e Lipietz, 1994), é preci-so reforçar a presença, a participação e aactuação concreta de um tecido institu-cional local que sirva de alavanca – ouseja, a “densificação institucional” tantorealçada por Ash Amin (1994) e outros.

Em síntese, os efeitos locais e extra-locais de uma determinada estratégiaempresarial podem ser mais ou menos

directos, mais ou menos diferidos notempo, mais ou menos positivos, neutrosou negativos, conforme a natureza daempresa em questão, o conteúdo do seucomportamento estratégico, as caracterís-ticas e objectivos da sua iniciativa empre-sarial, os contornos e dinâmica da cadeiade valor em que se insere, ou a actualenvolvente de políticas (policy environ-ment) nacionais e comunitárias. São estesos factores chave que têm de ser analisa-dos para avaliarmos o impacto local dasiniciativas estratégicas adoptadas porempresas extralocais, e para podermossugerir modos de melhorar as estratégiasdas empresas locais face a estes desafios.São estas as dificuldades que têm de serultrapassadas para viabilizarmos sócio eeconomicamente as comunidades durien-ses dos dois lados da fronteira, para miti-garmos o impacto negativo local das ini-ciativas estratégicas adoptadas porempresas extralocais, e para podermossugerir modos de melhorar as estratégiasdas empresas locais face a estes desafios.

3. OS OBJECTIVOS DO ESTUDO E A METO-DOLOGIA ADOPTADA

O presente estudo integrou-se num pro-jecto mais alargado que incidiu, de umamaneira geral, no Vale do Douro-Duero,desde a cidade do Porto (Portugal) atéValladolid (Espanha)4. Paradoxalmente,

3 A literatura anglo-saxónica refere frequentemente às assimetrias dos impactos das estratégias empresariaise/ou das políticas governamentais, em termos territoriais e temporais, nomeadamente, os efeitos de “refluxo”(backwash effects ou wake effects), os efeitos de difusão (spread effects), os ‘efeitos perversos’ tais comoimpactos desiguais de vizinhança (negative neighbour effects) bem como a ausência da participação nos bene-fícios de estratégias privadas e/ou públicas de grandes dimensões (overhead effects).4 Trata-se de um projecto virado, não apenas especificamente para a problemática do desenvolvimento rural,local e transfronteiriço, mas, igualmente composto por uma série de acções muito heterogéneas (desde estu-dos da regeneração comparativa de diversas zonas florestais ardidas até levantamentos sobre a utilização demicro-produções agrárias na restauração local).

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 59

Page 60: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

talvez, neste estudo inicial das estratégiastransfronteiriças durienses, um dos nossospontos de partida teórico-conceptuais era aideia de que, a priori, não existe umespaço económico que corresponde nitida-mente ao Vale do Douro-Duero, mas sim aum corredor delimitado, por um lado, pelaárea de influência da auto-estrada A4 – viarápida IP4, que liga directamente a cidadedo Porto e as sedes dos distritos de VilaReal e Bragança, dando acesso, emboraindirectamente, às cidades duriensesespanholas Zamora e Valladolid, e, poroutro lado, pelo próprio Vale do Douro-Duero e a sua zona de influência, desde acidade do Porto até Valladolid.

Com base nas indicações da literaturaconsultada, bem como nas sugestões deinterlocutores chave das associaçõesempresariais e câmaras municipais, selec-cionámos e contactámos empresas quetivessem dado já alguns indícios de reco-rrerem a novas estratégias, inclusive estra-tégias transfronteiriças. Sendo o nossoobjectivo a avaliação dos comportamentosestratégicos de empresas durienses, cons-truímos uma amostra com uma representa-tividade sectorial razoável, excluindo asempresas em que não se verificava práticascujos objectivos são associados, na litera-tura, a estratégias empresariais activas.

De facto, como se verá, tentámosespecificar, com maior precisão, asrelações transaccionais dominantes, tantorecentes como actualmente existentes,das empresas durienses inquiridas, com ointuito de realizar um primeiro “mapea-mento” do espaço económico dentro doqual têm vindo a actuar (a montante e ajusante) nos últimos anos, e no qual ten-cionam desenvolver as suas actividadesfuturas. Grosso modo, a amostra inicialcontém 42 empresas da zona do Douro-Sul, 6 do Douro Superior e 12 naProvíncia de Zamora, Espanha.

A metodologia utilizada no estudobaseia-se essencialmente na recolha e sub-sequente análise de dados empíricos atra-vés da inquirição de uma amostra de 60empresas de todos os tipos, actualmenteactivas no Vale do Douro-Duero trans-montano e castelhano-leonês, tanto nasfileiras mais importantes e mais tradicio-nais, como nas mais “emergentes”. Ainquirição incidiu, prioritariamente, sobreo comportamento estratégico e sobre aeventual evolução de relações transfron-teiriças das empresas inquiridas, enquantoque a análise procurou caracterizar e espe-cificar as relações transaccionais ao longoda cadeia de valor (desde os fornecedoresde matérias primas e produtos semi-aca-bados, até o consumidor final, bem comocategorizar as estratégias identificadas eavaliar a importância relativa das estraté-gias transfronteiriças na panóplia de estra-tégias adoptadas.

4. ALGUNS RESULTADOS DO ESTUDO

4.1. Caracterização da amostra

Os resultados aqui apresentados resul-tam de apenas uma primeira fase de inqui-rição, pelo que são susceptíveis de nãorepresentar com total fidelidade a estrutura(sobretudo sectorial) dos tecidos empresa-riais do Vale do Douro-Duero. Em certamedida consideramos esta menor repre-sentatividade um problema secundário,pois um dos traços específicos da aborda-gem analítica adoptada era precisamentede privilegiarmos as relações internas dacadeia de valor em detrimento uma abor-dagem meramente sectorial. Foram inqui-ridas 60 empresas, das quais 48 são portu-guesas e 12 espanholas, sedeadas no Valedo Douro-Duero, desde Peso da Régua,Portugal, até a fronteira entre as Provínciasde Zamora e Salamanca, Espanha.

60

Chris Gerry, Francisco Diniz

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 60

Page 61: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

61

Estrategias transfronteiriças de medias, pequenas e micro empresas no Vale do Douro-Duero

Caracterizando de uma forma sintéticaas empresas inquiridas, poderemos dizerque a maioria (80%) dos respondentes5

são do género masculino, com idadescompreendidas entre os 40 e 60 anos(60%). Será de salientar que quase umquinto dos respondentes frequentou oupossui uma qualificação do ensino supe-rior, 29% têm uma pós-graduação,enquanto que aproximadamente um terçotem uma escolaridade de 12 anos, esomente 16% têm como habilitação 4anos de escolaridade.

Metade das empresas iniciou a suaactividade entre 1974 e 1986; 29% sãoanteriores às quedas das respectivas dita-duras, sendo as restantes posteriores àadesão dos dois países à União Europeia.Quase dois terços das empresas sãosociedades por quotas e cerca de um

quarto são sociedades anónimas; há pou-cos exemplos quer de cooperativas eorganizações sem fins lucrativos (9%),quer de empresas em nome individual(5%), quer de entidades filiais de outrasempresas (3%). Em termos da sua distri-buição sectorial, cerca de metade são doramo comercial (com mais grossistas doque retalhistas); cerca de um quinto per-tence à indústria transformadora; a agri-cultura e floresta, a construção civil e osserviços representam 3% das empresas,respectivamente. As restantes empresasfazem parte de um leque amplo de outrasactividades.

Muito embora não dispondo de dadosmuito precisos sobre o volume de vendasdas empresas inquiridas, pelo menos foi-nos possível relativizar a dimensão rela-tiva das empresas da seguinte maneira:

5 Evidentemente, não é sempre possível entrevistar o(s) proprietário(s) da empresa inquirida. No entanto, emquase 50% dos casos, a função do respondente na empresa era a de gerente principal.

Quadro 1. Classificação das empresas inquiridas por valor de vendas em euros (2004) *

Classificação da empresa por valor de vendas Nº %

≤ 500.000 € 13 29,5

500.000 – 999.999 € 8 28 18,2 63,6

1.000.000 – 4.999.999 € 7 15,9

5.000.000 – 9.999.999 € 3 6,8

10.000.000 – 24.999.999 € 11 16 25,0 36,4

≥ 25.000.000 € 2 4,6

Total 44 44 100,0 100,0

* 16 dos 60 inquiridos não responderam.

Assim, quase 2/3 da amostraalcançaram um valor de vendas inferiora cinco milhões em 2004, enquanto que

um pouco mais de 1/3 conseguiram ven-das superiores a cinco milhões de euros.Visto de outra maneira, as empresas

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 61

Page 62: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

62

Chris Gerry, Francisco Diniz

inquiridas dividem-se em dois grupos dedimensões quase iguais: quase metade(48%) tem um valor de vendas inferior a

um milhão de euros, enquanto que 52%realizaram vendas superiores a estevalor6.

6 Em comparação com os resultados do ano anterior (2003), há uma ligeira diferença em termos da distribuiçãode empresas por escalões do valor de vendas alcançado: o peso relativo de empresas com um valor de vendasinferior a um milhão de euros aumentou de quase 60% para quase 64% entre 2003 e 2004, muito provavel-mente devido ao impacto da recessão técnica da economia portuguesa.

Quadro 2. Classificação das empresas inquiridas por número de empregados

Classificação da empresa por número de empregados Nº %

Micro empresas (< 10) 22 46,8

Pequenas empresas (10-49) 18 38,3

Médias empresas (50-249) 5 10,6

Grandes empresas (≥ 250) 2 4,3

Sub-total 47 100,0

Respostas válidas 47 78,3

Sem resposta 13 21,7

Total 60 100,0

Apresentamos no Quadro 2, comoindicação das dimensões relativas dasempresas inquiridas, a sua classificaçãosegundo o outro principal critérios utili-zado pela Comissão Europeia para distin-guir entre micro, pequena, média e gran-de empresas – ou seja, o número de pes-soas empregadas na entidade. No que res-peita à dimensão da força de trabalho nasempresas inquiridas, as respostas válidasconfirmam, em traços largos, o padrãonacional, tanto português como espanhol,sendo de pequenas e micro dimensões aesmagadora maioria das empresas inqui-ridas, muito embora a presença de maiorporte (com mais de 50 empregados) naamostra seja ligeiramente superior àsituação ao nível nacional dos dois países.

4.2. Grau de interpenetração mútua dosespaços “lusoduriense” e “hispanoduriense”

Na primeira parte do inquérito, procu-rámos avaliar o grau de interpenetraçãomútua dos espaços “lusoduriense” e “his-panoduriense”, respectivamente. Noutraspalavras, tentámos saber se porventuraexistiram (ou não), anteriormente,relações entre a empresa inquirida e osseus eventuais fornecedores e clienteslocalizados no país vizinho – independen-temente de quando as relações foramestabelecidas, o tempo que duraram, e oseu peso relativo nas compras e vendastotais da empresa inquirida. Tambéminquirimos acerca da experiência positivae/ou negativa de comprar e/ou vender nopaís vizinho.

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 62

Page 63: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

63

Estrategias transfronteiriças de medias, pequenas e micro empresas no Vale do Douro-Duero

Constatámos que quase três quartosdas empresas inquiridas tiveram e aindatêm firmas do país vizinho entre os seusprincipais fornecedores, enquanto que asrestantes, simplesmente, preferiram for-necedores nacionais e/ou optaram por

não comprar inputs do outro lado dafronteira, devido, sobretudo, às másexperiências no passado, ou, no caso dasempresas espanholas, à oferta reduzidaou não existente dos inputs pretendidos(Quadro 3).

Quadro 3. Experiência geral de transacções transfronteiriças a montante

Experiência de compras transfronteiriças Nº % Observações

Empresas com experiência de compras regulares 44 73,3 Muitas empresas portuguesas referiram a superiorno mercado do país vizinho. qualidade dos bens/serviços adquiridos em

Espanha, bem como a falta de fornecedoresnacionais de determinados inputs. Vários inquiri-dos espanhóis caracterizaram as suas compras n opaís vizinho com “residuais”.

Empresas que tiveram fornecedores sedeados 6 10,0 As empresas portuguesas desistiram por causa no país vizinho no passado, mas agora não têm. das “más experiências” (sobretudo não pagamen-

to); nenhuma empresa espanhola desistiu.

Empresas que actualmente não têm e nunca 10 16,7 Algumas empresas portuguesas mencionaram a tiveram fornecedores sedeados no país vizinho. sua preferência por fornecedores nacionais e/ou

as dimensões limitadas das suas necessidades;alguns inquiridos espanhóis referiram o atrasotecnológico relativo da indústria portuguesa emcertos inputs chave.

Total 60 100,0

Quanto aos clientes das empresasinquiridas, 1/3 tem vendido para o merca-do vizinho com regularidade (quantida-des que variam entre 10 e 25% da suaprodução), representando mais do dobrodaquelas que têm experiência de terexportado para outros países. Metade dasempresas contactadas, (51,7%), não tin-ham experiência de exportar nem para opaís vizinho, nem para qualquer outrodestino (Quadro 4).

Subsequentemente, procurámos, juntodos inquiridos, uma indicação mais espe-cífica relativa à localização das princi-

pais empresas onde costumavam com-prar os seus inputs, bem como a dos seusclientes mais importantes. Com base nes-tes resultados, foi possível criar umaclassificação preliminar em função do“grau de integração extra-local” – quer amontante (Quadro 5), quer a jusante(Quadro 6) das empresas inquiridas. Acaracterização do grau de integraçãoextra-local foi calculada com base numacombinação de dois rankings, calculados,por sua vez, a partir de dois índices: o da“actuação extra-local a montante” e o da“actuação extra-local a jusante”. Estesíndices reflectem, essencialmente, a loca-

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 63

Page 64: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

lização física (a saber: na mesma cidade,concelho/ayuntamiento, no mesmo con-celho/provincia, na mesma região/comu-nidad, no mesmo país, num outro país daUE, ou fora da UE) dos cinco fornecedo-

res e cinco clientes mais importantes dasempresas analisadas, sendo o grau deproximidade ponderado pelo peso relati-vo das transacções em questão – comprase vendas, respectivamente.

64

Chris Gerry, Francisco Diniz

Quadro 4. Experiência geral de transacções transfronteiriças a jusante

Experiência de vendas transfronteiriças Nº % Observações

Empresas com experiência de vendas regulares 20 33,3 8 destes 20 casos são empresas no ramo dos para o mercado do país vizinho. vinhos; os valores variam entre 10-25% das ven-

das totais

Empresas que vendem para o mercado externo 7 11,7 As empresas portuguesas privilegiaram os (excluindo o do país vizinho) com regularidade PALOPs, países da EU e a Suiça. Apenas uma

empresa espanhola exportava quantidades signifi-cativas (para França).

Empresas que não vendem para o mercado externo 31 51,7 Opção que se explica maioritariamente pelasdimensões limitadas da empresa e/ou o seu mer-cado (apenas no caso português)

Sem resposta 2 3,3

Total 60 100,0

Quadro 5. Índice de actuação extra-local das empresas durienses a montante

Tipo predominante de relações a montante Nº % dos casos válidos

Ultra-locais (fornecedores mais importantes, maioritariamente localizados 12 27,3

dentro da mesma aldeia/vila/cidade)

Locais (fornecedores mais importantes, maioritariamente sedeados no mesmo 4 9,1

concelho/ayuntamiento)

Regionais (fornecedores mais importantes, sedeados maioritariamente no mesmo 23 52,3

distrito/província)

Nacionais/internacionais (fornecedores mais importantes, maioritariamente 5 11,3

no mesmo país – excepcionalmente, no estrangeiro).

Sub-total 44 100,0

Casos válidos 44 73,3

Casos com grau indeterminado de actuação extra-local* 16 26,7

Total 60 100,0

* Em aproximadamente 25% dos casos, não foi possível especificar a natureza das relações transaccionais dominantes da empresa com osseus principais fornecedores devido à falta de dados relativos quer à localização dos últimos, quer ao valor dos respectivos bens e serviçoscomprados pela empresa inquirida.

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 64

Page 65: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

65

Estrategias transfronteiriças de medias, pequenas e micro empresas no Vale do Douro-Duero

Estes resultados permitem, simultane-amente, a construção, a título experimen-tal, de um índice de integração extralocalao longo da cadeia de valor e uma classi-ficação inicial do ambiente externoactualmente enfrentado por diferentestipos de empresas durienses da raia luso-espanhola (Quadro 7).

Estes resultados sugeriram uma classi-ficação de empresas em função do seugrau de integração ao longo da cadeia devalor – tanto a montante, como a jusante.Segundo a classificação aqui desenvolvi-do, muito embora quase três quartos dasempresas inquiridas cujas respostas per-mitiram o cálculo do índice de integraçãoextra-local sejam bem ou moderadamenteintegradas em cadeias de valor extra-locais (inclusive transfronteiriças), tantoo grau como o conteúdo desta integraçãosão bastante assimétricos. Vista destaperspectiva, a amostra revela três conjun-

tos de empresas de dimensões relativa-mente semelhantes:

(1) Nas empresas que fazem parte das pri-meiras três categorias (1, 2 e 3), queconstituem um pouco menos de umterço das respostas válidas, predomi-nam tanto as compras como as vendasextra-locais;

(2) Naquelas que integram o segundo con-junto de categorias (4, 5 e 6), queabrangem um terço dos casos conside-rados, as transacções extra-locais sãosimplesmente menos pronunciadase/ou limitam-se ás relações a montan-te ou a jusante; e,

(3) No caso das últimas três categorias deempresas (27,5%), as transacções extra-locais estão total ou quase totalmenteausentes, são meramente esporádicasou simplesmente pouco expressivas.

Quadro 6. Índice de actuação extra-local das empresas durienses a jusante

Tipo predominante de relações a justante Nº % dos casos válidos

Ultra-locais (clientes mais importantes, maioritariamente localizados 22 48,9dentro da mesma aldeia/vila/cidade)

Locais (clientes mais importantes, maioritariamente sedeados no mesmo 9 20,0concelho/ayuntamiento)

Regionais (clientes mais importantes, sedeados maioritariamente no mesmo 14 31,1distrito/província)

Nacionais/internacionais (clientes mais importantes, maioritariamente 0 0no mesmo país – excepcionalmente, no estrangeiro).

Sub-total 45 100,0

Casos válidos 45 75,0

Casos com grau indeterminado de actuação extra-local* 15 25,0

Total 60 100,0

* Em 25% dos casos, não foi possível especificar a natureza das relações transaccionais dominantes da empresa com os seus principais for-necedores, devido à falta de dados relativas quer à localização dos últimos, quer ao valor dos respectivos bens e serviços comprados pelaempresa inquirida.

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 65

Page 66: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

4.3. Percepções e práticas estratégicas dasempresas durienses

Na segunda parte do inquérito, procu-rámos especificar as opiniões e experiên-cias relativas à estratégia empresarial quemais caracterizaram os respondentes.Com intuito de desenvolver um retratomais pormenorizado e mais objectivo daspercepções e práticas dos inquiridos, uti-lizou-se o método de “triangulação” pelo

qual procurámos avaliar os mesmos com-portamentos estratégicos de várias pers-pectivas; mais especificamente, procurá-mos recolher informação sobre:

• Iniciativas estratégicas tomadas nosúltimos 5 anos;

• Riscos estratégicos tomados nos últi-mos 5 anos;

66

Chris Gerry, Francisco Diniz

Quadro 7. Grau de integração extralocal das empresas durienses

GRAU DE INTEGRAÇÃO EXTRA-LOCAL Nº %

1. Empresas bem integradas extra-localmente: tanto fornecedores como clientes são 6 15,0predominantemente extra-locais

2. Empresas bem integradas extra-localmente, embora mais integradas a montante 4 10,0do que a jusante: fornecedores predominantemente extra-locais com clientes mistos

3. Empresas e bem integradas extra-localmente, embora mais integradas a jusante 2 5,0do que a montante: fornecedores predominantemente mistos com clientes predominantemente extra-locais

4. Empresas extra-localmente bem integradas apenas ao montante: fornecedores 4 10,0predominantemente extralocais com clientes predominantemente locais

5. Empresas bem integradas extra-localmente apenas a jusante: fornecedores 4 10,0predominantemente locais com clientes predominantemente extra-locais

6. Empresas extra-localmente moderadamente integradas: tanto fornecedores como 9 22,5clientes são predominantemente mistos

SUB-TOTAL: EMPRESAS BEM/MODERADAMENTE INTEGRADADAS 29 72,5

7. Extra-localmente pouco integradas, embora mais integradas a montante do que 3 7,5a jusante: fornecedores predominantemente mistos com clientes locais

8. Extra-localmente pouco integradas, embora mais integradas a jusante do que a 1 2,5montante: fornecedores predominantemente locais com clientes mistos

9. Extra-localmente pouco integradas: tanto fornecedores como clientes são 7 17,5predominantemente locais

SUB-TOTAL: EMPRESAS POUCO INTEGRADADAS 11 27,5

TOTAL (casos válidos *) 40 100,0

* As 20 respostas inválidas correspondem a um terço das empresas inquiridas. Nestes casos, não foi possível especificar a natureza dasrelações transaccionais dominantes da empresa com os seus principais fornecedores e/ou clientes, devido à falta de dados relativos quer àlocalização dos últimos, quer ao valor dos respectivos bens e serviços comprados e/ou vendidos pela empresa inquirida.

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 66

Page 67: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

67

Estrategias transfronteiriças de medias, pequenas e micro empresas no Vale do Douro-Duero

• Pontos de viragem (quer positivos,quer negativos) na evolução daempresa desde a sua criação;

• Oportunidades estratégicas asso-ciadas à conjuntura actual; e,

• Grau de importância dos baixoscustos salariais como componenteda estratégia de sobrevivência/expansão.

Em termos das iniciativas estratégicasconcretamente realizadas pelos inquiridos(Quadro 8), as respostas mais frequentes

foram as seguintes: investimento na tec-nologia (quase um quinto), inovação e/oudiferenciação do produto (quase um quin-to) e comercialização e/ou marketing(18%). Num segundo grupo – cada res-posta mencionada aproximadamente entre25 e 30 vezes – destacam-se a colaboraçãointer-empresarial (12%), a extensão domercado para além dos limites locais (9%)e as inovações na gestão da empresa(quase 9%). Igualmente referido com umafrequência semelhante (11,2%) foi o“reforço de responsabilidade social” – umresultado algo surpreendente dado o tipo etamanho de empresas em análise.

Quadro 8. Iniciativas estratégicas tomadas nos últimos 5 anos *

Tipo de iniciativa estratégica Nº %

Investiu na tecnologia 48 18,6

Diferenciou o produto/serviço e/ou introduziu novos produtos/serviços 48 18,6

Apostou na comercialização/marketing/imagem 47 18,2

Colaborou com outras empresas 31 12,0

Reforçou responsabilidade social/ética 29 11,2

Estendeu extra-localmente o seu mercado 24 9,3

Reorganizou/melhorou gestão 20 7,8

Reposicionou-se na cadeia de valor 11 4,3

Total 258 100,0

* Múltiplas respostas permitidas; 2 dos 60 inquiridos (3,3%) não responderam.

No que toca aos riscos estratégicostomados pelos inqueridos nos últimos 5anos, a questão da qualidade, a necessida-de de responder às exigências dos clientese a realização de novos financiamentosforam mencionadas mais frequentemente(Quadro 9); o recurso a consultadoria e omelhoramento e qualificação da equipade gestão completaram este retrato dosriscos assumidos.

Quando inquiridos acerca dos maisimportantes pontos de viragem desde acriação das suas empresas, 28,6% dos res-pondentes teve dificuldade em respondere/ou em especificar um factor decisivadeste género. No entanto, das 45 respos-tas válidas, quase dois terços (62,2%)referiu factores que resultaram essencial-mente de decisões internas à empresa(novas estratégias relacionadas à nova

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 67

Page 68: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

tecnologia, maior especialização,ampliação ou relocalização de insta-lações, reposicionamento na cadeia devalor, e reestruturação da empresa),enquanto que os restantes 37,8% aponta-ram factores do ambiente externa àempresa, tais como mudanças na con-corrência, mercado, sector ou fileira; os

efeitos (não exclusivamente positivas) daadesão à UE e a disponibilização de sub-sídios; as mudanças nos custos variáveisde combustíveis e salários; e os efeitos dacrise bolsista de 1997. Apresenta-se umasíntese mais pormenorizada das respostasrelativas aos factores-chave estratégicosno Quadro 10.

68

Chris Gerry, Francisco Diniz

Quadro 9. Riscos estratégicos tomados nos últimos 5 anos *

Tipo de riscos estratégicos Nº %

Apostou na qualidade 48 28,4

Respondeu às necessidades dos clientes 45 26,6

Realizou novos financiamentos 31 18,3

Recorreu à consultoria 23 13,6

Reforçou/qualificou a equipa de gestão 22 13,1

Total 169 100,0

* Múltiplas respostas permitidas: 5 dos 60 inquiridos (8,3%) não responderam.

Quadro 10. “Pontos de viragem” estratégicas desde a criação da empresa *

Tipo de “ponto de viragem” estratégico Nº %

Reestruturação da empresa ** 11 24,4

Novas estratégias (tecnologia, maior especialização, reposicionamento, etc.) 8 17,8

Ampliação/mudança de instalações 9 20,0

Mudanças na concorrência, mercado, sector ou fileira 8 17,8

Adesão à UE e correspondentes normas, subsídios, etc. 6 13,3

Mudanças nos custos variáveis (combustíveis, salários, crise bolsista, etc.) 3 6,7

Total 45 100,0

* Múltiplas respostas permitidas

** Inclusive fusões, aquisições, sucessão, estratégia de autonomia financeira, criação de grupo/agência/filial, separação da firma mãe, jointventures, etc.

No que diz respeito à existência deoportunidades estratégicas na altura doestudo, um pouco mais de metade das

empresas evidenciaram atitudes relativa-mente optimistas apesar da má conjuntu-ra económica (Quadro 11).

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 68

Page 69: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

69

Estrategias transfronteiriças de medias, pequenas e micro empresas no Vale do Douro-Duero

Um dos factores amiudadamente cita-dos como desfavorável à devida adap-tação da estratégia de muitas empresasportuguesas relaciona-se com a persistên-cia de uma dependência nos baixos custossalariais. A nossa expectativa a priori erade que as empresas enraizadas nos territó-rios menos favorecidos (inclusive aszonas fronteiriças) evidenciariam umadependência mais persistente relativa aeste factor. No entanto, dos empresáriosque responderam a esta questão, metadeafirmaram que a sua estratégia estavapouco ou nada assente nos baixos salá-rios, enquanto que 29% e 21% dos res-pondentes atribuíram importância mode-rada ou significativa, respectivamente, aeste factor.

Como se constata no Quadro 12, há trêscategorias de oportunidades que, no seuconjunto, constituem quase 2/3 de todas asrespostas: mais de 1/5 das respostas privi-legiou a expansão extra-local do seu mer-cado; quase 1/4 deu prioridade à inovaçãoou diferenciação do seu produto ou serviço,enquanto que o mesmo número indicaramum leque de oportunidades, que vai desde aintensificação da produção, até as iniciati-vas de marketing e qualidade, passando pornovas formas de organização empresarialconseguidas através de fusões e aquisições.As restantes respostas (17%) permanece-ram algo equívocos, considerando a envol-vente institucional e/ou a conjuntura eco-nómica como principal responsável peladefinição da estratégia mais indicada.

Quadro 11. Optimismo e pessimismo perante as oportunidades estratégicas

Tipo de oportunidades estratégicas actuais Nº %

Visão mais optimista: existem oportunidades estratégicas exequíveis 34 56

Visão equívoca: as oportunidades são condicionadas pela conjuntura 10 17

Visão mais pessimista: não existem oportunidades estratégicas 12 20

Outras respostas 1 2

Não responderam 3 5

Total 60 100

Quadro 12. Oportunidades estratégicas da conjuntura actual *

Tipo de oportunidades estratégicas actuais Nº %

Diversificação/diferenciação e/ou inovação de produtos/serviços 21 23,9

Extensão extra-local do mercado (através da internacionalização e/ou iniciativas transfronteiriças) 19 21,6

Estratégia condicionada pela conjuntura macroeconómica e/ou as políticas e subsídios da UE 15 17,0

Marketing e qualidade 9 10,2

Maximizar a produção e minimizar os custos por todos os meios 5 5,7

Outras oportunidades (fusões, autonomia empresarial, infra-estruturas, etc.) 7 8,0

Não existem oportunidades 12 13,6

Total 88 100,0

* Múltiplas respostas permitidas: 3 dos 60 inquiridos (5%) não responderam.

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 69

Page 70: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

Se excluíssemos as 12 respostas “pes-simistas” que negaram a existência dequaisquer oportunidades estratégicas, as15 respostas “equívocas” em que se con-siderou a estratégia ainda indefinida porser condicionada quase exclusivamentepela conjuntura, bem como os 5 respostasde cariz “estóico” que consistiram, essen-cialmente, de uma estratégia de intensifi-cação do esforço em todas as frentes7, adistribuição das respostas é a seguinte:

• Inovação: mais de um terço (37,5%)identificou-se com processos de ino-vação, sobretudo relacionados àdiversificação/diferenciação dosseus produtos ou serviços;

• Extensaõ do mercado: um terço(34%) considerou a ampliação extra-local do mercado para os seus produ-tos/serviços actuais (através de ini-ciativas transfronteiriças e de inter-nacionalização) a oportunidade maisadequada, enquanto que,

• Outras estratégias: as restantes res-postas (28,5%) mencionaram outrasoportunidades, sobretudo ligadas àimagem/marketing, qualidade, relo-calização/mudança de instalações,ou reestruturação da empresa.

5. CONCLUSÕES E REFLEXÕES FINAIS

5.1 - Conclusões

Não obstante a “visão convencional”que aponta para a fraqueza, a fragilidadee a falta de dinamismo do tecido empre-

sarial das zonas interiores do Nordeste dePortugal e das zonas fronteiriças deCastilho e Leão, ou ainda do hiper-opti-mismo de alguns comentadores e analis-tas acerca das potencialidades do desen-volvimento local económico nos territó-rios raianos, existem sinais positivos dacapacidade das empresas do Vale doDouro-Duero reagirem aos novos desa-fios do seu ambiente transaccional e deformularem estratégias coerentes, numcontexto em constante e rápida mutação.Porém, a existência de uma conjunturaeconómica actual extremamente desfavo-rável, a par de uma certa falta de coerên-cia tanto das políticas de desenvolvimen-to regional, como das políticas de pro-moção das micro, pequenas e médiasempresas, faz com que a adaptaçãoempresarial bem sucedida se constituamais com excepção do que como regra.

Em primeiro lugar, o estudo sugereque mais de metade (52,5%) das empre-sas inquiridas têm um alto ou grau deintegração extra-local na cadeia de calor,sobretudo no que respeita as relações amontante, eventualmente fruto de umaestratégia consciente de alargamentoterritorial dos seus mercados (empresastipo 1, 3, 5 e 6 no Quadro 7). Num quin-to dos casos, embora estas empresastivessem um grau elevado ou moderadode integração extra-local na cadeia decalor, verificaram-se maior integração amontante do que a jusante, ou seja, a evo-lução de relações transaccionais com for-necedores extralocais tem sido superior àda expansão extralocal da sua clientela emercado (empresas tipo 2 e 4 no Quadro7). As restantes empresas (27,5%) carac-terizaram-se por um fraco grau de inte-

70

Chris Gerry, Francisco Diniz

7 Este estoicismo exemplificou-se por frases tais como “vou ter que trabalhar a preços de custo”, “tenho de tra-balhar muito, fazer muitas horas e lutar muito” e “vou ganhar apenas o pão de cada dia”.

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 70

Page 71: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

71

Estrategias transfronteiriças de medias, pequenas e micro empresas no Vale do Douro-Duero

gração extra-local na cadeia de calor, quera montante, quer a jusante (empresas tipo7, 8 e 9 no Quadro 7). Mais especifica-mente, no que toca a interpenetraçãomútua dos espaços lusoduriense e hispa-noduriense, e relembrando a assimetria nacomposição das amostra (que contémmais empresas portuguesas que espanho-las), constatamos que a esmagadoramaioria das empresas do Vale do Dourotêm de entre os seus principais fornecedo-res, empresas espanholas, enquanto quenão se verifica muita procura para inputsde origem portuguesa (nem da zona daraia, nem em geral) por parte das empre-sas do Valle del Duero devido à ofertareduzida ou não existente dos produtos eserviços pretendidos.

Em segundo lugar, no que respeita aevolução de estratégias adaptadas às con-dições específicas enfrentadas por empre-sas durienses, o estudo indica que a maio-ria das empresas inquiridas (55,4%)adoptaram estratégias baseadas na aqui-sição de nova tecnologia, e/ou na diferen-ciação de produtos existentes e/ou nodesenvolvimento de novos produtos, bemcomo investimentos na área de marketinge imagem (Quadro 8), conclusão corrobo-rada pelo facto de que riscos estratégicosassociados com estes tipos de iniciativas(sobretudo marketing e outros serviços aocliente) foram mencionados mais fre-quentemente (Quadro 9). No entanto, énotório que, de entre os riscos estratégi-cos assumidos, tanto a formação da equi-pa de gestão, como o recurso a consulto-ria, constituíram investimentos menosexpressivos. No que toca o presente e ofuturo, muitas empresas (55,7%) conside-raram que, apesar das dificuldades daconjuntura actual, ainda seja possívelgranjear benefícios das oportunidadesestratégicas existentes (ver Quadro 12),sobretudo através da diversificação/dife-renciação e/ou inovação de produtos/ser-

viços (23,9% das respostas), e/ou aextensão extra-local e/ou transfronteiriçados seus mercados (21,6%) e/ou o marke-ting e a qualidade (10,2%).

5.2 – Reflexões finais

Na esperança de provocar um debateque ultrapassa a análise dos resultados deum questionário formal, apresentar-se-ãoa partir de agora alguns exemplos fruto deexperiências recolhidas em contactosinformais realizados pelos autores juntode pequenos empresários locais quedesenvolveram formas de enfrentar umasituação menos favorável que não sãomenos dignas de serem apelidadas de“estratégia” do que os reposicionamentosefectuados pelo grande capital nacional eglobal. A avaliação de tais formas deactuação empresarial local exige aborda-gens analíticas mais heterodoxas, trans-disciplinares e, por conseguinte, comple-xas, facilitando um alargamento e dife-renciação da tipologia convencional utili-zada neste estudo, e servindo de base anovas investigações no futuro.

As consequências ao nível do territó-rio extravasam os resultados obtidos atra-vés do inquérito formal junto de 60empresas durienses. Começando com umexemplo fictício e meramente ilustrativo,imaginemos uma estratégia de umaempresa sedeada em Zamora, Espanha,que, embora de cariz transfronteiriço emtermos nacionais, poucos efeitos teria aonível estritamente raiana. A empresa optapor alargar as suas actividades da seguin-te maneira: investe numa instalação fabrilem Amarante, Portugal, situada na perife-ria da área metropolitana do Porto, apro-veitando, ao mesmo tempo, a proximida-de do mercado português e a disponibili-dade de mão-de-obra qualificada a salá-rios mais baixos do que no seu próprioterritório. Quiçá os efeitos gerais sentidos

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 71

Page 72: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

na raia luso-espanhola seriam ínfimos,quando não inexistentes, tendo as poten-ciais vantagens (emprego, novas oportu-nidades para empresas locais, etc.)“sobrevoado” o território em questão. Osefeitos de refluxo fossem, talvez, negati-vos, minando a posição, de si já poucosustentável, das empresas locais, quer emMirando do Douro (na raia), quer em VilaReal (zona de transição entre a fronteira eo litoral). A existência de novas oportuni-dades de trabalho e de investimento emAmarante pode acelerar o abandono daraia devido a assimetria acima referida.Eventualmente, os efeitos de refluxo naraia seriam potencialmente positivos,caso aumentasse a procura de matérias-primas produzidas nesta zona, todaviacom consequências ao nível da fracacapacidade de criar e, sobretudo, retervalor acrescentado, dada a sua inalteradaposição subordinada e dependente nacadeia de valor.

Continuando este exercício a um nívelmais concreto, factual e micro, gostaría-mos de apresentar dois casos de micro-empresas portuguesas – de facto comsomente um trabalhador (o dono) – que,no entanto, têm níveis de capitalizaçãobem diferentes. Uma primeira trata-se deuma prestação de serviços de instalaçãoeléctrica que em determinada fase da suaevolução, optou por uma estratégia de“deslocalização virtual” através daobtenção da cidadania espanhola comomeio de ter acesso a um mercado de for-necedores mais estruturado e com con-dições de entrega e de preços muito favo-ráveis relativamente às que se verificamem Portugal. Joaquim (nome fictício)consegue assim, por uma arte mágica, tor-nar-se competitivo sem que para tal tenhaque ter feito grande esforço de adaptaçãoao mercado competitivo, pelo simplesfacto de operar ao nível da sua clientelano mercado mais desfavorável do que

aquele onde operam os seus fornecedores.Joaquim soube explorar em seu benefíciodiferentes níveis de desenvolvimento daseconomias raianas continuando a ter umnível de capitalização muito baixo paradesenvolver a sua actividade. Na situaçãoactual – de divergências ao nível da taxade IVA aplicada às operações nos doislados da fronteira, de um tecido institu-cional desigual e, como já referimos, deposicionamento diferente na fase do cicloeconómico dos respectivos países – estaestratégia favorece o micro-empresárioem questão. Num cenário de maior con-vergência macroeconómica, estrutural,fiscal e institucional entre Portugal eEspanha, é precisamente este tipo deempresários que terá as mais sérias difi-culdades em manter-se competitivo.

Terminando este exercício com umoutro exemplo, que retrata uma interna-cionalização mais pró-activa face à forteconcorrência das grandes empresas detransporte rodoviário e de logística, apre-sentar-se-á o caso de Antunes (tambémnome fictício) dono e trabalhador único deuma empresa com um nível de capitali-zação bastante superior ao que se consta-tou no caso de Joaquim, operando habi-tualmente entre o litoral (Porto) e a fron-teira (Miranda do Douro). Antunes, comum único camião TIR, sentiu na pele opeso dos seus concorrentes – maioritaria-mente grandes empresas que já praticamuma estratégia de gestão logística centrali-zada, em combinação com a uniformi-zação e renovação da frota, uma forteaposta na marca, e a operar um quase-out-sourcing dos próprios serviços de trans-porte. Recorrendo, quase em desespero decausa, a um consultor, foi aconselhado anegociar com empresas comerciais espan-holas sedeadas em Valladolid, que preten-diam ter um acesso mais facilitado a pro-dutos oriundos do litoral português e,eventualmente, colocar ai os seus produ-

72

Chris Gerry, Francisco Diniz

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 72

Page 73: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

73

Estrategias transfronteiriças de medias, pequenas e micro empresas no Vale do Douro-Duero

tos. Assim, os limites de actuação paraAntunes deixaram de ter como horizonte afronteira portuguesa (e a sua rede habitualde clientes e contactos), passando a serverdadeiramente transfronteiriços, miti-gando o controle das grandes empresasportuguesas do sector e encontrando umnicho de mercado onde poderia desenvol-ver, apesar da sua pequenez, um negóciocom características monopolistas a seufavor em vez de as ter contra si próprio.

Estes exemplos demonstram que, mui-tas vezes, as estratégias seguidas pordeterminados tipos de empresários fogemaos cânones frequentemente apresentadosem manuais de estratégia empresarial.Evidentemente, esta conclusão não inva-lida o recurso à inquirição baseada na“sabedoria convencional”, mas salienta anecessidade de enveredarmos por camin-hos mais de carácter antropológico do quemeramente economicistas quando quere-mos abordar este tipo de problemáticas.Cabe a actual geração de investigadoresnesta matéria encontrar formas analíticase metodológicas que tragam da penumbraà luz do dia os comportamentos estratégi-cos das pequenas e médias empresas,sobretudo das zonas menos favorecidas efronteiriças.

BIBLIOGRAFIA

Amin, A. (1994) “The difficult transition frominformal economy to Marshallian indus-trial district”, Area, Nº 26, pp. 13-24.

Benko, G. e Lipietz A., (1994). As RegiõesGanhadores: Distritos e Redes – OsNovos Paradigmas da GeografiaEconómica, Oeiras: Celta Editora.

Caetano, J. (1998) Portugal-Espanha,Relações Económicas no Contexto daIntegração Europeia. Oeiras: CeltaEditora.

Ferrão, J. e Fonseca, M.L., (1989).“Investimento estrangeiro e desenvolvi-mento regional: o caso do investimentoespanhol em Portugal, Finisterra, Lisboa,24 (48) pp. 251-278.

Pires I.M. e Teixeira, J.A., (2002). “Nota sobrea evolução recente da geografia da bancaem Portugal”, Geo/Nova (UniversidadeNova de Lisboa), Nº 5, pp. 207-224.

Pires, I.M. e Teixeira, J., (2002). “AIntegração do Mercado Ibérico: novosventos, que casamento?”, in Cavaco, C(coord.) in Actas do SeminárioInternacional Repensar Portugal naEuropa, perspectivas de um país periféri-co, EPRU, Nº 55; Faculdade de Letras,Universidade de Lisboa, pp. 301-331.

Pires I.M. e Teixeira, J.A., (2005). “SpanishService Firms in the Lisbon MetropolitanArea (LMA): growth, employment andlocation”, comunicação apresentada à XVConferência Internacional da RESER(European Network Services and Space),Grenada, Espanha, 22-24 Septembro.

Pires, I.M. e Nunes, F., (2005). “Fluxos deInvestimento Ibérico: novas formas deinvasão territorial ou a consolidação deum espaço económico aberto e gerador deconfiança recíproca?”, comunicação apre-sentada ao X Colóquio Ibérico deGeografia ‘A Geografia Ibérica noContexto Europeu’, Évora, 22-24 deSetembro de 2005, (consultado emhttp://www.ceg.ul.pt/ibermint/)

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 73

Page 74: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 74

Page 75: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

75

ABSTRACT

The Industrial Model exhausts thenatural resources at a highest rate that theecosystem capacity to recover. Duringsecond half of the 20th Century, the ecolo-gical consequences of the Industrial Modebecame increasingly evident, triggeringthe first international reactions, amongwhich outstands the First Report to theClub of Rome. During the eighties the con-cept of Sustainable Development is coinedas a response to the ecological crisis, pro-posing a change in the DevelopmentMode. During the United NationsConference on Environment in Rio deJaneiro in 1992 the concept of SustainableDevelopment is confirmed and the Agenda21 is approved as a product of the interna-tional will of intervention.

As a part of the Agenda 21, the 28th

chapter is dedicated to the intervention ona local basis trough Social Dialogue, asan instrument to achieve a harmonicmode of development.

The Aalborg Commitment constitutedthe most important milestone to boost theimplementation of Local Agenda 21 in

Europe, with a late impact on the Euro-region Galiza – North of Portugal whereonly in recent years actions towards localsustainable development were implemen-ted. Some important initiatives in theEuro-region that has contributed to boostLocal Agenda 21 are revised.

1- A CRISE ECOLÓXICA: ORIXE E RESPOSTAS

“Si se manteñen as tendencias actuais de crece-mento da poboación mundial, industrialización,contaminación ambiental, producción de alimentose esgotamento dos recursos, este planeta acadará oslímites do seu crecemento no curso dos próximoscen anos. O resultado máis probable sería un súbitoe incontrolable descenso tanto da poboación comoda capacidade industrial” (Meadows et al. 1972)

Nestes termos se expresa o informe oClub de Roma publicado en 1972. Enagosto de 1970, o Club de Roma, asocia-ción privada composta por empresarios,científicos e políticos co patrocinio daFundación Volkswagen, invitou o Grupode Dinámica de Sistemas do InstitutoTecnolóxico de Massachusets a empren-der un estudo sobre as tendencias e inte-raccións entre os factores que ameazan a

Revista de Estudos EURO [REGIONAIS] REXIONAIS

No 1 Ano 1º - 2006 – ISSN: 1887-6382

A AXENDA 21 E A SUSTENTABILIDADE LOCAL

Raúl RODRÍGUEZ COUTO

Fundación para o Fomento da Calidade Industrial e Desenvolvemento Tecnolóxico de Galicia

[email protected]

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 75

Page 76: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

76

Raúl Rodríguez Couto

sociedade global. O estudo desenvolveusebaixo a dirección do profesor Dennis L.Meadows empregando as técnicas de aná-lises de dinámica de sistemas máis avan-zadas do momento. Os resultados foronpublicados en marzo de 1972 baixo otítulo “Os Límites o Crecemento”.

As perspectivas do estudo foron moinegativas, anunciando para o ano 2000unha grave crise nas produccións indus-triais e agrícola que inverterían o sentidoda súa evolución positiva. As previsiónsmáis negativas foron posteriormentematizadas polo equipo do MIT coa intro-

ducción de modificacións nos supostosiniciais, que multiplicaban as reservasmundiais previstas. Sen embargo, supos-tos que multiplicaban as reservas mun-diais por dous e por cinco, só significabanun atraso de a penas dez ou vintecincoanos respectivamente no desencadeamen-to final da crise. A introdución de controissobre o uso de recursos, a producción decontaminantes e a natalidade, tampoucoconseguirían impedir o colapso final.

A evolución dos acontecementos pre-vista polo estudo representase no seguin-te gráfico:

Gráfico 1. Modelo de Evolución da Poboación, Recursos e Alimentos

Población

Recursos

Alimentos per cápita

Evolución sin intervenciónlimitando el crecimiento

1900 2000 2100

Modelo WORLD-3

(Meadows et. al., 1972)

Na imaxe pódese apreciar unha evolu-ción crecente da poboación ata mediadosdo século XXI acompañada dun rápidodescenso dos recursos. A partir desemomento produciríase un colapso quediminuiría a capacidade de producciónindustrial, estabilizando os recursos dis-

poñibles, acompañado dun drástico des-censo da poboación.

Pódese recorrer á data de 1972 como opunto de inflexión que marca o inicio dacrise ecolóxica. En efecto, o informe oClub de Roma e a Conferencia de

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 76

Page 77: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

Estocolmo nese mesmo ano, marcan oinicio da percepción dos límites naturaiscomo factor chave das posibilidades dedesenvolvemento. Ata ese momento osúnicos límites o crecemento recoñecidosprocedían dos ámbitos tecnolóxico eindustrial e da capacidade de dominiosobre a natureza. A partir deste momentocomézanse a recoñecer os límites da natu-reza para fornecer recursos e para absor-ber residuos como factor limitador dasposibilidades de desenvolvemento. Ooptimismo tecnolóxico transmitía con-fianza nas posibilidades dun crecementoeconómico indefinido, a partir de agorahaberá que recoñecer nos límites naturaisunha barreira ás posibilidades de crece-mento que non se pode obviar.

Segundo este argumento, as socieda-des industriais terían eludido os límitesdos seus entornos locais, obtendo recur-sos de emprazamentos cada vez máisafastados ate globalizar a procura e crean-do lazos de dependencia dos recursos doconxunto do planeta. O exceder o ámbitodo local, e por tanto os límites que impu-ñan os recursos do seu entorno inmediato,creouse a ilusión de que os límites natu-rais desapareceran ou foran minimizados.

No período preindustrial, tanto associedades cazadoras-recolectoras, comoas agrícolas e gandeiras tradicionais,tiñan plena consciencia dos límites natu-rais do seu entorno, pois superar os mes-mos era causa de crises que se saldabancon episodios de escaseza e graves penu-rias que se acompañaban de contracciónsdemográficas. Xa no século XVIII, nosinicios da era industrial, prodúcense osprimeiros intentos que con maior oumenor fortuna intentan describir as rela-cións de mutua dependencia entre o homee o seu entorno, entre os cales o máisnotorio e polémico foi o “Ensaio sobre apoboación” de Thomas Malthus. Así, a

crise ecolóxica ten que ser interpretadacomo un concepto inherente as socieda-des industriais que nun momento da súaevolución pensaron ter superado as res-triccións o desenvolvemento que impo-ñen os seus entornos naturais.

Avanzado o século XX, os impactosglobais do crecemento económico dassociedades industrias tórnanse cada vezmáis evidentes, dando fin a ilusión previade que as restriccións naturais se tiñanvolatilizado. O fin desta ilusión supón oprincipio na percepción da crise ecolóxi-ca. Se a procura de recursos se realiza noámbito global, os límites só poden serentendidos en clave global, e a percep-ción da crise ecolóxica global materiali-zase por primeira vez de forma clara noinforme o Club de Roma.

Coa crise ecolóxica comezan a xurdiras primeiras reaccións, en forma de pre-vención ecoloxista, fronte as consecuen-cias do modelo de desenvolvementoindustrial. Entre os temas a debate sobreos límites naturais destacan os seguintes:

• A maior presión do aumento dapoboación sobre os ecosistemas,independentemente da distribuciónda mesma.

• O socavamento da base de recursosglobais a un ritmo cada vez máisrápido

• A sobreexplotación do solo e a alte-ración do balance enerxético da agri-cultura.

• Escaseza e progresivo deterioro daauga doce.

• Unha crecente demanda de petróleoque esta levando a capacidade deproducción o límite.

77

A Axenda 21 e a sustentabilidade local

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 77

Page 78: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

• Desaparición irreversible do patri-monio natural como consecuenciadun uso insostible dos recursos nonrenovables.

• Progresiva e rápida desaparición dasmasas de bosque tropical.

• Incremento da contaminación a esca-la global ocultado polas políticas decalidade ambiental local.

• Contaminación e esgotamento derecursos como consecuencia doincremento na producción de resi-duos.

• Uso irresponsable da enxeñeríaxenética que supón a introducción nanatureza de organismos xenética-mente manipulados sen atender oprincipio de precaución.

• Rápida diminución da biodiversida-de como consecuencia da destruc-ción dos hábitats e da contamina-ción.

• Intensificación do efecto invernadoi-ro, con mudanzas climáticas queimplican graves trastornos sobre abiosfera.

A constatación dos efectos globais dacrise ecolóxica, desata numerosas respos-tas a partir de 1972. Así, en 1973, creaseo PNUD (Programa de Nacións Unidaspara o Desenvolvemento) e o PNUMA(Programa de Nacións Unidas para oMedio Ambiente), co obxectivo de levaradiante proxectos ambientais e de desen-volvemento en todo o mundo.

Máis sen dúbida, o fito máis importan-te prodúcese en 1987. Nesta data, aComisión Mundial do Medio Ambienteencabezada pola primeira ministra norue-

guesa Gro Harlem Brundtland, presentaas Nacións Unidas o texto titulado “Onoso futuro común”, máis coñecidocomo “Informe Brundtland”, onde seintroduce por vez primeira o concepto dedesenvolvemento sustentable.

Dende a perspectiva conceptual, o“Desenvolvemento Sustentable” configu-rase como o punto común de encontro dediferentes posicionamentos fronte áinsustentabilidade do modelo de desen-volvemento actual. Simplificando, pode-ríanse resumir eses múltiples posiciona-mentos en dúas posturas comúns: unhadesenvolvista e outra ecoloxista.

A primeira desas posturas, máis opti-mista, preconiza que a innovación tecno-lóxica, científica e organizativa permitiráunha progresiva readaptación as circuns-tancias ambientais cambiantes. Dendeesta postura interprétase que a situaciónactual é a fase inicial da transición a unmodelo económico máis sustentable.

A postura ecoloxista, máis crítica,encóntrase máis próxima os postuladosesgrimidos no informe o Club de Roma.Dende esta postura pénsase que os niveisactuais de consumo de recursos e de xera-ción e emisión de residuos superan acapacidade de renovación do planeta, eque o proceso de acumulación de capitale de expansión económica funciona omarxe dos límites ecolóxicos a medio elongo prazo. Como consecuencia, se asactuais tendencias non se inverten demaneira clara e drástica, os efectos dodesacoplamento entre crecemento econó-mico e renovación de recursos (incluídosos sumidoiros de residuos), que xa come-zan a ser evidentes, agravaranse ata opunto de provocar fenómenos de desorga-nización e conflictividade social cada vezmáis agudos, reducíndose a capacidadede reacción a medida que aumenta o desa-

78

Raúl Rodríguez Couto

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 78

Page 79: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

coplamento entre unha crecente presiónsobre os recursos e a dispoñibilidade dosmesmos.

O punto de encontro entre ambas pos-turas encontraríase no concepto de desen-volvemento sustentable, en torno o calexiste unha enorme diversidade de inter-pretacións, que intentan combinar por unlado as necesidades de desenvolvementoe polo outro a sustentabilidade do modeloindustrial. A diversidade de interpreta-cións sobre como combinar os conceptosde desenvolvemento e sustentabilidade,ten o seu corolario na diversidade de defi-nicións do mesmo.

Entre estas definicións, a máis acepta-da e difundida é a que foi por primeiravez usada no Informe Brundtland queconsagrou a súa utilización, aínda que foipreciso agardar á Conferencia de Río en1992 para que se popularizase definitiva-mente. Neste informe definíase desenvol-vemento sustentable da seguinte maneira:

“Desenvolvemento sustentable é odesenvolvemento que satisfai as nece-sidades da xeración presente sen com-prometer a capacidade das xeraciónsfuturas para satisfacer as súas propiasnecesidades”

Esta definición ten suscitado un enor-me consenso e popularidade. Destamaneira, nos ámbitos da política, da eco-nomía e das organizacións sociais, o con-cepto de sutentabilidade tense engadido ode desenvolvemento económico, cada vezmáis inseparables. A partir de esemomento comeza a asociarse de maneiratan xeneralizada como indefinida entodos cantos ámbitos resulta pertinente aaplicación do termo desenvolvemento,tanto si son nacións, sectores industriais,espazos naturais ou comunidades locais.

En definitiva, a introducción do con-cepto de sustentabilidade no de desenvol-vemento, recoñece implicitamente a exis-tencia de límites naturais, así como o feitode que ignoralos implica poñer en perigoo aporte futuro de materias primas, ali-mentos e enerxía necesarios para garantira continua expansión da civilizaciónindustrial. Dende esa perspectiva o con-cepto de desenvolvemento sustentableviría a reconciliar a economía coa ecolo-xía. En parte, a súa popularidade estaríarelacionada coas virtudes conciliadoras dotermo, que permiten que sexa aceptadodende ámbitos sociais e ideolóxicos irre-conciliables en moitos outros aspectos.

Tamén se recoñece un importanteprincipio de solidariedade interxeracionalnunha visión a longo prazo, o tempo quemantén intactas as opcións productivistas,cuestionadas dende os postulados máiscríticos e orixe do permanente conflictoentre ámbalas dúas posicións. O esixir asustentabilidade do modelo de desenvol-vemento esta recoñecendo implicitamen-te que o actual non o é, e que en conse-cuencia resulta convinte reformulalo.

Por outro lado, o asociar o termo sus-tentable o de desenvolvemento, afasta osfantasmas máis temidos dende as posi-cións máis productivistas e defensoras daasociación entre desenvolvemento e cre-cemento. Esta é a opción defendida nonsó pola comisión Brundtland, senón polosprincipias organismos oficias, como aComisión Europea e a ONU, que recoñe-cen a necesidade de seguir na senda docrecemento económico, máis mudando osmecanismos do mesmo para facelo com-patible coa preservación do ambiente, eun uso máis eficiente da enerxía e osrecursos. En resumen, reformular o con-cepto de desenvolvemento para facelocompatible cos condicionantes e restric-cións impostos polo medio ambiente.

79

A Axenda 21 e a sustentabilidade local

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 79

Page 80: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

Polo tanto, para afondar nas conside-racións en torno o concepto de sustenta-blidade e medio ambiente, é precisoexpoñer un concepto que sexa capaz deofrecer un crecemento económico queconsidere os aspectos ambientais comoreferencia do seu funcionamento.

En tanto o medio natural supón a basede todo progreso e benestar social forne-cendo os recursos necesarios, é o crece-mento económico o que fornece osmedios financeiros, científicos, técnicos eorganizativos que permiten a utilizacióndo sistema natural e a súa preservación oudegradación.

A natureza da sustentabilidade comoobxectivo político esixe a comprensión dasprincipais características desta, antes depasar á discusión sobre os aspectos prácti-cos da mesma. Segundo as ideas expostasno “Marco para a SustentablidadeLocal”, que se recollen no informe daComisión Europea “Cidades EuropeasSustentables” de 1998, estes serían osprincipais aspectos a considerar:

• Os límites ambientais. O medioambiente impón uns límites a deter-minadas actividades humanas e haicircunstancias nas que non se debenintercambiar recursos ambientais porcalquera vantaxe ou beneficio poten-cial a curto prazo.

• Xestión da demanda. O principiode cautela implica que a actividadehumana débese desenvolver dentrodos límites que impón a natureza, demaneira que son precisos procede-mentos para xestionala demanda enlugar de satisfacela.

• Eficacia ambiental. Conseguilo má-ximo beneficio por unidade de recur-sos utilizada e de residuos producida.

• Eficacia social. Obter o maior bene-ficio social por unidade de activida-de económica.

• Equidade. A distribución da riquezaencóntrase estreitamente ligada ásustentabilidade. A pobreza sufremáis os problemas ambientais e tenmenos recursos para resolvelos. Ariqueza permite consumir máis bens,recursos, enerxía e producir máisresiduos e ademais desentenderse dasconsecuencias ambientais. Destexeito, a distribución non equitativa dariqueza asociase a un comportamentoinsustentable. Retomando novamenteas palabras do Informe Brundtland“incluso a noción máis estrita de sus-tentablidade física implica unha pre-ocupación pola equidade social entrexeracións, preocupación que debe, entoda lóxica, ampliarse a equidadedentro de cada xeración”.

Para lograr que o desenvolvementosexa sustentable, fanse precisos tantoíndices de desenvolvemento que se refi-ran directamente ás necesidades do homee á capacidade do medio ambiente, comoá creación de instrumentos políticos paraalcanzalos. Este era un dos principaistemas do Programa 21 (Axenda 21) doCumio das Nacións Unidas de Río deJaneiro.

En efecto, o primeiro cumio da Terracelebrado en Río de Janeiro no ano 1992representa o máis importante fito na reac-ción internacional á crise ecolóxica nofinal do século XX, onde se consagradefinitivamente o concepto de desenvol-vemento sustentable, recollendo a teste-muña da comisión Brundtland. Insísteseen que o desenvolvemento sustentablesoamente é posíbel se é expresamenteplaneado, sendo preciso un proceso lentoe profundo de análise de numerosos

80

Raúl Rodríguez Couto

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 80

Page 81: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

aspectos, de toma de decisións concretassobre asuntos prioritarios, compromisos esacrificios, así como a creación de siste-mas de control a longo prazo con obxec-tivos cuantificables e datados. O progra-ma 21 rexeita rotundamente a idea de queas forzas do mercado e outros fenómenosinvoluntarios poidan resolver os gravesproblemas de integración dos temasambientais, económicos e sociais.

En definitiva, insístese na idea deactuar a través de programas voluntaristasde intervención. De ahí nace o Programaou Axenda 21, como producto da vontadecomún de intervención decidida a proldun modelo de desenvolvemento máissustentable.

2- A AXENDA 21: UN INSTRUMENTO A PROLDA SUSTENTABILIDE LOCAL

A Axenda ou Programa 21, aprobadono Cumio de Río en 1992, no seu capítu-lo 28 insta ás Autoridades Locais a adop-tar iniciativas en apoio do Programa 21.Nas súas bases para a acción, o Capítulo28 declara: “Como tantos dos problemase das solucións de que se ocupa oPrograma 21 relaciónanse coas activida-des locais, a participación e cooperacióndas autoridades locais constitúe un factordeterminante para o logro dos obxectivosdo Programa. As autoridades locais ocú-panse da creación, o funcionamento e omantemento da infraestructura económi-ca, social e ecolóxica, supervisan os pro-cesos de planeamento, establecen as polí-ticas e regulamentacións ecolóxicaslocais e contribúen á execución das polí-ticas ambientais nos planos nacional esubnacional. No seu carácter de autorida-de máis próxima o pobo, desempeñanunha función importantísima na educa-ción e mobilización do público a prol dodesenvolvemento sustentable”.

Entre as principais demandas que sesinalan no capítulo 28, encóntranse asreferidas o dialogo social: “cada autorida-de local debería iniciar un diálogo cosseus cidadáns, organizacións locais eempresas privadas e aprobar un Programa21 local. Mediante a celebración de con-sultas e a promoción dun consenso, asautoridades locais recibirían aportes dacidadanía e as organizacións cívicas,empresariais e industrias locais e obteríana información necesaria para formularmellores estratexias. O proceso de con-sultas aumentaría a conciencia dos foga-res respecto das cuestións relativas odesenvolvemento sustentable. Os progra-mas, as políticas, a lexislación e as regu-lamentacións das autoridades locais paralograr os obxectivos do Programa 21 ava-liaranse e modificaranse sobre a base dosprogramas locais aprobados no marco doPrograma 21. Tamén se poderán empre-gar estratexias para apoiar propostasencamiñadas a obter financiamento local,nacional, rexional e internacional”.

En definitiva, a Axenda 21 recomendaestablecer programas 21 locais dirixidos amellorar as condicións de viabilidade ousustentabilidade dos asentamentos huma-nos ou comunidades locais. Este chama-mento tense estendido de maneira amplapor todo o mundo, dando orixe a intere-santes experimentos e iniciativas en mul-titude de vilas e cidades. Así mesmo, tenorixinado interesantes dinámicas institu-cionais no mundo enteiro. Poucas vecesunha declaración formal ten suscitadounha reacción tan entusiasta, ata o puntode que a altura de 2005 eran máis de 5000as cidades en todo o mundo que elabora-ran ou se encontraban elaborando as súasAxendas Locais a través de mecanismosde participación da comunidade local, coafinalidade de construír espacios comparti-dos dende os que contribuír localmente odesenvolvemento sustentable no conxun-

81

A Axenda 21 e a sustentabilidade local

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 81

Page 82: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

to do planeta. Así, a Axenda 21 Localconvertese nunha das mellores concre-cións da vella máxima ecoloxista “pensarglobalmente e actuar localmente”

No ámbito europeo, a iniciativa queresulta de maior interese é sen lugar adúbidas a que se iniciou coa Carta deAalborg, aprobada polos concellos parti-cipantes na Conferencia Europea sobreCidades Sustentables, que se celebrou nalocalidade Dinamarquesa de Aalborg enMaio de 1994. Na súa formulación, decla-ra “Nós, cidades, estamos convencidas deque a cidade é, á vez, a maior entidadecapaz de abordar inicialmente os numero-sos desequilibrios arquitectónicos, sociais,económicos, políticos, ambientais e derecursos naturais que afectan o mundomoderno e a unidade máis pequena na queos problemas poden ser debidamenteresoltos de maneira integrada, holística esustentable. Posto que todas as cidadesson diferentes, debemos encontrar asnosas propias vías cara a sustentabilidade.Integraremos os principios de sustentabili-dade en todas as nosas políticas e faremosdas nosas forzas respectivas a base deestratexias axeitadas a nivel local”.

Dende a perspectiva procedimental, aAxenda 21 Local esixe identificar encada poboación os problemas ambien-tais máis perentorios, desenvolver pla-nos de actuación coa participación dosaxentes sociais locais, crear foros dedebate cidadán e establecer dispositi-vos de control, así como documentar oestado das mudanzas nas estructurassociais e do medio físico dende a pers-pectiva da sustentabilidade.

¿Por qué a cidade é un ámbito funda-mental na procura da sustentabilidade?

As cidades son os grandes centros deproducción, consumo e reproducción

social, nun mundo progresivamente urba-nizado. Mentres nas sociedades occiden-tais xa fortemente urbanizadas os proce-sos de urbanización encóntranse relativa-mente estancados, no Terceiro Mundo oproceso de urbanización avanza a unritmo trepidante. Os diferentes métodosde aplicación da Axenda 21 Local e osdiferentes efectos prácticos da mesmarepresentan un extraordinario laboratoriode experimentación sociopolítica queconverten a Axenda 21 Local nun testfundamental para o futuro.

A concentración da vida humana nascidades ten diversas implicación para axestión dos recursos. Por un lado, incre-méntanse notablemente as sinerxías eeconomías de escala que maximizan a efi-ciencia no uso de recursos e enerxía enámbitos como os transportes, a produc-ción e a oferta de servizos. Por outro ladodificultan a xestión de problemas cruciaispara a mellora da Calidade de vida comoa conxestión, a contaminación do aire, oua acumulación dos residuos, así como osrelativos á demanda de enerxía. Destexeito a posibilidade de establecer unharelación equilibrada entre sociedade enatureza pasa necesariamente pola procu-ra de modelos de desenvolvemento urba-no máis sustentables.

Antes de abordar os efectos ambien-tais dos modelos de desenvolvementourbano imperantes é conveniente detersenoutro aspecto crucial, non tanto domodelo de desenvolvemento urbanodende a perspectiva urbanística e organi-zativa, como nos aspectos de índolesocial que determinan o modelo de con-sumo urbano asociado a modernidade.

De maneira xeral, pódese caracterizaro modelo de consumo urbano a través dosseguintes trazos: crecente concentracióndas estruturas comerciais; unha dieta con

82

Raúl Rodríguez Couto

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 82

Page 83: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

elevado consumo proteico e significativapresencia de alimentos moi procesados edesprazados a grandes distancias; unhamobilidade baseada no automóbil priva-do; aumento da superficie construída porunidade de aloxamento e forte tendencia asuburbanización; drástica reducción nadurabilidade dos productos, incrementodos productos de un só uso e conseguinteincremento na producción de residuos.

Unha importante compoñente dosmodelos de consumo imperantes encón-trase fortemente asociado os procesos deestratificación social urbanos. Así moitosdos consumos relacionados co posicio-namento no estrato social están asocia-dos a un elevado impacto ambiental.Entre estes habería que destacar osseguintes:

• O consumo de carne vermella alta-mente ineficiente dende a perspecti-va bioenerxética, así como de ali-mentos “exóticos” impropios dascapacidades productivas locais, eque por tanto levan asociadas eleva-das ineficiencias enerxéticas relacio-nadas coa súa conservación e trans-porte. (As regras da dieta ecolóxicaserían por tanto as do producto local,fresco e máis vexetal que animal)

• A mobilidade asociada o vehículoprivado, máis ineficiente enerxética-mente que o transporte público oupor medios non mecánicos, isto é, apé ou en bicicleta.

• Forte incremento dos procesos desuburbanización coa fuxida das cla-ses medias cara as periferias e o alo-xamento unifamiliar. Este procesoincrementa o consumo de recursos,fundamentalmente do solo, e fomen-ta un modelo de mobilidade máisineficiente.

• Consumos vinculados ás modas quereducen a durabilidade dos produc-tos.

• Elevado ritmo de substitución deequipamentos domésticos e outrosproductos co conseguinte aumentono volume de residuos.

Sintetizando, o incremento do gastotradúcese nun maior consumo de bensasociados a un impacto ambiental máiselevado: coches e combustible, carne,papel, etc. No período máis recente, oconsumo de varios dos productos conmaior impacto ambiental ten estado enconstante aumento, tanto máis rápidocanto máis baixo era o punto de partida dasociedade de referencia. En consecuen-cia, a difusión do estilo de vida urbanoasociado o crecemento económico, tensignificado un notable incremento na pre-sión sobre o medio ambiente.

Volvendo os problemas relacionadoscoas dinámicas de urbanización na escalalocal, os problemas que se deben afrontarson múltiples (enerxía, auga, residuos,calidade do aire, conxestión, etc). AAxenda 21 Local, como instrumento dasustentabildade local trata de afrontartodos eses problemas.

Os principios que regularían a transi-ción cara un modelo urbano máis sus-tentable poderíanse resumir nos seguin-tes principios ou vectores fundamentais:

O primeiro principio sería aCompactidade, o de unha cidade limita-da na súa expansión. Este modelo decidade é máis eficiente dende a perspecti-va ambiental que o modelo de cidadedifusa asociado á dispersión suburbana.Unha maior compactidade esixe entreoutras medidas a conservación dos espa-zos agrícolas e aqueles de elevado valor

83

A Axenda 21 e a sustentabilidade local

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 83

Page 84: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

ecolóxico que aínda sobreviven na tramaurbana ou nas súas inmediacións; a reha-bilitación do espazo construído e deterio-rado, que implica a conservación dos cen-tros históricos e a rexeneración dosbarrios degradados como opción prefe-rencial á urbanización de novos espazos eunha maior calidade da trama urbana.Unha cidade compacta resulta máis efi-ciente o favorecer a proximidade e a acce-sibilidade reducindo as necesidades detransporte, por outro lado reduce o consu-mo de solo e os múltiples impactos aso-ciados o mesmo: destrucción de espazosnaturais e agrícolas, impermeabilizacióndo solo, modificación das dinámicashídricas, etc.

O principio de Compactidade coaconseguinte inversión da tendencia á difu-sión suburbana só e viable se a alternativaé un medio urbano de calidade, vital, com-plexo e diverso. Neste punto encóntrase osegundo principio, a Complexidade.Unha cidade máis complexa é aquela cunmedio urbano caracterizado pola vitalida-de, a diversidade de actividades, servizose oferta de lecer, así como a mixtura dasmesmas en múltiples espazos da tramaurbana. Unha maior complexidade tenmúltiples virtudes entre as que destacaunha maior eficiencia enerxética poloaumento das sinerxías económicas e unhamenor mobilidade o poder acceder a múl-tiples servizos nun mesmo espazo; unaumento da calidade urbana o incremen-tarse a accesibilidade e unha maior pacifi-cación da trama urbana o reducirse asnecesidades de transporte (máis espazodispoñible para os peóns, menor ruído econtaminación). A tendencia o aumentoda segregación e monofuncionalidade dosespazos (residencia, lecer, traballo,comercio, etc) e simple máis insustenta-ble; os espazos multifuncionais son com-plexos pero menos custosos ambiental-mente e socialmente máis ricos.

O terceiro principio xira en torno aEficiencia do metabolismo urbano. Asentradas en forma de enerxía, auga, osí-xeno, alimentos, materias primas, etc, sonprocesados polo ecosistema urbano, pro-cesamento que xenera residuos os que asúa vez hai que dar saída. O factor carac-terístico das cidades modernas é o feito deque o seu metabolismo estase facendoprogresivamente máis grande e máis line-al, isto é, consumindo máis recursos eproducindo máis residuos, e afastándosedos ciclos pechados que caracterizan osecosistemas biolóxicos.

O cuarto principio sería aquel que serefire a Estabilidade ou Cohesión social.Este principio atendería o vector da com-plexidade en tanto factor social e cultural,así como o equilibrio e paz social. Os pro-cesos de segregación social operan nocamiño oposto o da sustentabilidade doámbito urbano, contribuíndo a degradacióndo espazo da cidade como ámbito de convi-vencia e potenciando os procesos de segre-gación social espacial inherentes os proce-sos de suburbanización na cidade difusa.

En definitiva, as tendencias actuais nosámbitos urbanos operan no sentido de crearespazos monofuncionais, separando oslugares de residencia, traballo, lecer,comercio, etc. Esta tendencia redunda nunincremento da mobilidade, o aumentar asdistancias entre as actividades cotiás, econvertendo o vehículo privado no obxec-to fetiche que camufla os custes económi-cos e sociais inherentes a este modelo urba-no. Por outra banda, existe unha estreitarelación entre o aumento da mobilidade, apresenza dos vehículos, a ocupación doespazo por estes e a degradación da calida-de do espazo urbano, convertendo a cidadenun espazo hostil para os cidadáns.

A degradación urbana, en grandemedida debida á crecente ocupación do

84

Raúl Rodríguez Couto

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 84

Page 85: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

espazo polo automóbil, esta na orixe dosfortes procesos de suburbanización polaprocura dunha forma de evasión diariapor parte das clases medias. Sen embargo,esta fuxida cara os espazos suburbanosincrementa a dependencia respecto doautomóbil reforzando a súa vez o procesode suburbanización nunha dinámica pro-gresivamente insustentable. En síntese,este aspecto resume o escenario no caldebería transitarse cara un modelo urbanomenos insustentable, isto é, máis compac-to, diverso, accesible, participativo, limpoe eficiente na xestión enerxética.

O proceso político implícito naAxenda 21 Local, coa implicación demúltiples axentes sociais, económicos einstitucionais, foi concibido como o ele-mento de superación das dificultades eincoherencias inherentes o modelo decrecemento urbano actual. Os éxitos aca-dados son no mellor dos casos relativos.En moitos casos tense establecido unhadialéctica real entre os axentes da cidadepara superar as contradiccións do modelode crecemento urbano. Noutros, as actua-cións ligadas o proceso da Axenda 21Local foron relegadas a actuacións estri-tamente nominais, e con mínima capaci-dade de influencia nos procesos políticose económicos.

A instrumentación da Axenda 21 Local

Dende o plano instrumental, o move-mento das Axendas 21 Locais, foi espe-cialmente impulsado polo ICLEI (TheInternational Council for LocalEnvironmental Initiatives, ConselloInternacional de Iniciativas para oMedio Ambiente Local), institución quefoi fundada en 1990 por 200 autoridadeslocais, en 2005 chegaban a 460, e quecomo rede de autoridades locais permite ointercambio de experiencias entre cidadesdifundindo exemplos de boas prácticas

ambientais a nivel mundial. En Europaaglutina a máis de 120 poboacións e aso-ciacións de municipios.

Entre outras moitas iniciativas noimpulso da Axenda 21 Local, ICLEI creoua “Guía Europea para o Planeamento dasAxendas 21 Locais”, documento central noque se inspiran a multitude de metodoloxí-as para a implantación da Axenda 21 Local,que na súa inmensa maioría son versións dametodoloxía xenérica desenvolvida porICLEI na súa interpretación do mandatoemanado do capítulo 28 do Programa 21aprobado en Río de Janeiro en 1992.

Dende a perspectiva procedimental, aidea inicial da Axenda 21 Local apunta áobter un coñecemento máis profundo eobxectivo das problemáticas que afectaná cidade dende a perspectiva da sustenta-bilidade, e á relación dos distintos axentessociais, económicos e institucionais coneses problemas.

O proceso de maneira simplificada esintética desenvolveríase do seguintemodo:

O primeiro paso formal amplamenteaceptado no ámbito europeo para aimplantación da Axenda 21 Local consis-tiría na firma da Carta de Aalborg, e aconseguinte transmisión do compromiso(non vinculante) do concello de traballara prol dun modelo de desenvolvementomáis sustentable.

O segundo paso, consistiría na reali-zación dunha auditoría ambiental esocioeconómica do Concello, como pasoimprescindible para a identificación dasprincipais dinámicas que están a operardun modo máis insustentable.

As problemáticas identificadas nestaanálise serven de base para a elaboración

85

A Axenda 21 e a sustentabilidade local

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 85

Page 86: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

dun Plano de Acción ( terceiro paso ),que identifica e instrumentaliza soluciónspara os problemas detectados na análise.

Por último, é necesario establecer unmecanismo de control das Accións acor-dadas no Plano de Acción, isto é, unPlano de Seguimento (cuarto paso). OPlano de Seguimento vincula accións aindicadores que permiten verificar a evo-lución da situación a medida que progre-sa a implantación das accións acordadas,e ten por obxectivo establecer un meca-nismo de control do proceso no tempo,para a súa reorientación se fose preciso.

Así, chégase o elemento central quecaracteriza a Axenda 21 Local fronte aoutros procesos de planeamento. Ospasos anteriormente descritos poderíanser eventualmente aplicables, de maneiraxenérica, a calquera proceso estratéxicono plano da sustentabilidade ou de outrosámbitos sectoriais: urbanismo, transpor-tes, servizos sociais, saúde pública, etc.

O elemento transversal da Axenda21 Local está constituido polo seucarácter participativo. A participacióndo tecido social, económico e institucio-nal, non se limita a ser un importante ele-mento complementario do proceso estra-téxico de minimización da insustentabili-dade. Polo contrario, a concertaciónsocial, a construcción de alternativas con-sensuadas o modelo urbano presente, é unelemento central da Axenda 21 Local. Aconcertación entre os distintos axentes dacidade esta na base do éxito na consecu-ción de cambios efectivos nas contradic-cións que afectan a un modelo urbanoatravesado por dinámicas crecentementeinsustentables. Desta maneira, os pasosarriba indicados terán que ser concertadosco tecido cidadán a través da creación deforos de participación, onde os axentessociais (asociacións de diverso tipo), eco-

nómicos (empresarios, sindicatos), e polí-ticos (responsables municipais e de outrasadministracións), así como á cidadanía noseu conxunto, xoguen un papel activo encada un dos pasos.

En esencia, a Axenda 21 Local, é unpacto social a prol da sustentabilidade dacomunidade local, integrando os sectorespúblico, privado e social en redes para odesenvolvemento de estratexias sustenta-bles de mellora. A implicación cidadá noproceso, significa a consecución de con-sensos estratéxicos en torno ás posibilida-des de construír solucións para reducir ainsustentabilidade.

3- INICIATIVAS E EXPERIENCIAS NA EURO-REXIÓN GALIZA – NORTE DE PORTUGAL

As experiencias de implantación daAxenda 21 Local na eurorexión Galiza –Norte de Portugal foron ata o momentotímidas e sumamente restrinxidas, enparte debido á ausencia de mecanismosde promoción e apoio por parte de entida-des, organismos ou administracións decarácter supramunicipal. O comezo dasiniciativas máis recentes remóntase amenos de dez anos. Para facérmonosunha idea do atraso na incorporación aesta nova corrente de iniciativas no ámbi-to local, bastaría lembrar algunhas dataschave. O Capítulo 28 do Programa 21 deRío prevía a data de 1996 para que amaior parte das autoridades locais de cadapaís levase a cabo un proceso de consul-tas coas súas respectivas poboacións etivese logrado un consenso sobre un“Programa 21 local” para a comunidade.A outra data importante é a firma da Cartade Aalborg en 1994, só nos primeirosanos desta década algúns concellosGalegos e Portugueses teñen firmado aCarta de Aalborg como paso previo áimplantación da Axenda 21 Local.

86

Raúl Rodríguez Couto

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 86

Page 87: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

Se ben as iniciativas en relación coaspolíticas de sustentabilidade local enGaliza e a rexión norte de Portugal sonrecentes e iniciáronse timidamente, estánadquirindo un notable pulo nos últimosanos. Repasaranse algunhas desas inicia-tivas e realizarase unha valoración e des-crición das mesmas.

Se ben a iniciativa de iniciar o procesode implantación da Axenda 21 Local partedos Concellos como unidade políticasmáis próxima o cidadán (este punto debeser matizado no caso de Portugal como sepoderá comprobar máis adiante), teñenexistido diversas iniciativas de ámbitosupramunicipal, se ben escasas e tardías.

En liñas xerais, as iniciativas relacio-nadas coa Axenda 21 Local en Galiza eRexión Norte de Portugal, téñense pro-movido e financiado a través de tres gran-des vías:

• Iniciativas que partindo dos propiosConcellos foron promovidas porestes e financiadas pola Admi-nistración local ou por diversas víasfinanceiras procuradas dende o pro-pio Concello.

• Iniciativas que xurdiron a partir doimpulso e financiamento de progra-mas específicos de promoción dodesenvolvemento sustentable a partirdas administracións estatais ou terri-toriais.

• Iniciativas que xurdiron dos propiosconcellos asociados en rede e cunimportante financiamento de fontescomunitarias.

Comezarase repasando algunhas dasiniciativas que partiron dos propiosConcellos sen acollerse a programasespecíficos de ámbito supramunicipal.

No Norte de Portugal pódense citar oscasos pioneiros de São João da Madeira,Esposende e a Freguesía do Mindelo noconcello de Vila do Conde. Todas estasiniciativas merecen unhas breves consi-deracións.

Para a dinamización e desenvolvemen-to do proceso no Concello de São João daMadeira contouse coa asistencia técnicadun equipo da Universidade do Porto e ofinanciamento do Ministerio do Ambiente,nunha acción extraordinaria ao non existirun programa específico de promoción eapoio o desenvolvemento de Axendas 21Locais. A iniciativa contou con tres gran-des fases: a primeira de sensibilización dapoboación e creación do Foro; a segundade Diagnóstico e preparación do Plano deAcción; e a terceira de Implementación,monitorización e revisión.

Para o desenvolvemento do seu proce-so, o Concello de Esposende contou coaasistencia técnica da rede CIVITAS, cen-tro de estudos sobre cidades e vilas sus-tentables que xurdiu dunha iniciativa doDepartamento de Ciencias e Enxeñería doAmbiente da Facultade de Ciencias eTecnoloxía da Universidade Nova deLisboa. Xurdiu para o estudo das cidadese vilas na perspectiva do seu comporta-mento ambiental e das estratexias parasuperar as principais barreiras á sustenta-bilidade. Ademais de Esposende, na redeCIVITAS encóntranse integradas outrascidades do Norte de Portugal.

Por último, merece unha especial aten-ción o caso da Freguesía de Mindelo noConcello de Vila do Conde. Este procesofoi orientado cunha base claramentecomunitaria o desenvolverse no ámbitoexclusivo da freguesía, no nivel máisbaixo da comunidade local. Este procesoé único polas súas particularidades nocontexto da eurorexión Galicia – Norte de

87

A Axenda 21 e a sustentabilidade local

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 87

Page 88: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

Portugal, tanto pola súa penetración notecido social da comunidade, nunha inter-pretación estricta do principio de subsi-diariedade, como polas características doseu nacemento. Xurde a partir da propos-ta e dinamización dun grupo ambientalis-ta local “Asociação dos amigos doMindelo” a Pedanía da Freguesía doMindelo e a Câmara Municipal de Vila doConde. Tamén é orixinal pola orixe doseu financiamento a partir da axuda con-cedida pola Fundación filantrópicaAVINA de implantación en toda américalatina e a península Ibérica. Así mesmo,contou con unha enorme contribución detraballo voluntario por parte da Asociaçaodos Amigos do Mindelo.

No caso galego foron Santiago deCompostela e posteriormente A Coruña osprimeiros concellos galegos en firmar aCarta de Aalborg e emprender por iniciati-va propia o proceso de implantación daAxenda 21 Local. En ámbolos dous casosrecorreuse inicialmente a asistencias téc-nicas externas para a elaboración daAuditoría e desenvolvéronse tímidas ini-ciativas de implicación do tecido social.

Polo que atinxe os procesos que xurdi-ron no marco de programas específicos dePromoción o desenvolvemento sustenta-ble, un bo número de concellos Galegosdesenvolveu as súas iniciativas ou seencóntran en distintas fases do proceso deimplantación da Axenda 21 Local, trasobter financiamento e apoio dende aConcellería de Medio Ambiente. EnPortugal non existe ata o momento nin-gún programa específico de apoio á pro-moción da Axenda 21 Local, se ben oMinisterio do Ambiente ten previstopoñer un en marcha proximamente.

A pesar de terse iniciado tardíamentee con escasa dotación orzamental, asaccións de apoio desenvolvidas primeiro

dende o “Centro de DesenvolvementoSostible” da Consellería de MedioAmbiente e agora dende a DirecciónXeral de Desenvolvemento Sostible,teñen xogado un importante papel napromoción de accións a prol da sustenta-bilidade local en Galiza, particularmenteno que atinxe a Axenda 21 Local consi-derando a escasa difusión de esta inicia-tiva ata anos recentes. Dende a DX deDesenvolvemento Sostible téñense efec-tuado distintas accións de promoción daAxenda 21 Local como Xornadas infor-mativas para a divulgación da metodolo-xía de implantación da Axenda 21 Localata a Formación de persoal dos concellosenvolvidos nos procesos de implantacióniniciados a partir das accións de Fomentodirecto.

Máis de 25 Concellos e Mancomuni-dades galegas iniciaron o proceso deimplantación da Axenda 21 acolléndose ásaccións de Fomento directo da Conselleríade Medio Ambiente. Todos estes Concellose Mancomunidades asinaron convenios decolaboración coa Consellería de MedioAmbiente, que teñen un financiamento do70% a cargo da Consellería e un 30% acargo da entidade local correspondente.

Mención aparte merece a iniciativaxurdida a partir da rede de cidades queintegran o “Eixo Atlántico do NoroestePeninsular”. Nesta organización encón-transe representados, entre outros, osmaiores núcleos de poboación de Galiza eo Norte de Portugal. Entre as cidades quecompoñen o Eixo Atlántico, Vilagarcía ePontevedra non participaron na iniciativaconxunta, no primeiro caso por encontrar-se integrada na Mancomunidade doSalnés que desenvolve o seu propio pro-ceso a través dos mencionados convenioscoa Consellería de Medio Ambiente, e nosegundo o desenvolver o seu propio pro-ceso xunto cos estudos para o avance do

88

Raúl Rodríguez Couto

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 88

Page 89: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

plan xeral de urbanismo. Ademais destesdous Concellos, A Coruña e Santiago deCompostela intégranse na iniciativa con-xunta para desenvolver accións comple-mentares os seus propios procesos inicia-dos tempo atrás no marco de iniciativasdesenvolvidas dende as súas respectivasadministracións locais.

Inserido na estratexia xeral de calidadeurbana da organización, o Eixo Atlánticodecide iniciar e impulsar un proxecto con-xunto a prol do desenvolvemento sustenta-ble das cidades que se integran na rede, econ ese fin consigue a aprobación por partede INTERREG III A no marco do subpro-grama Norte de Portugal – Galiza para acooperación entre España e Portugal, dunproxecto para a implantación da Axenda 21Local nos concellos integrantes da rede. Aesta iniciativa suman o seu apoio a Conse-llería de Medio Ambiente da Xunta deGalicia e a Comissão de Coordenação eDesenvolvimento Regional do Norte enPortugal.

Este proxecto iniciado a finais do ano2003, supón un salto cuantitativo respec-to da situación precedente no marco dasiniciativas para o impulso da Axenda 21Local na eurorexión. A importancia dainiciativa non se limita o ámbito dodesenvolvemento sustentable local, senónpolo que significa de reforzamento doslazos de unión entre esta rede de cidadese a creación de redes de colaboración enmateria de desenvolvemento sustentablena eurorexión.

O desenvolvemento deste proceso quearticula unha rede de Concellos galegos eportugueses, afronta unha serie de retosque teñen que ver co carácter conxunto dainiciativa, o número de Concellos impli-cados e o carácter transnacional domesmo, aínda que tamén existen vantaxescomparativas fronte a procesos máis res-

trinxidos localmente. Sen perder o carác-ter particular de cada proceso, a posibili-dade de aproveitar sinerxías comúns, amaior visibilidade para cada unha daspartes polo maior atractivo mediático dunproceso de tal envergadura, e a posibili-dade de configurar un capital social quevertebre, dinamice e conforme espazos derepresentación comúns.

BIBLIOGRAFÍA

Axenda 21 Eixo Atlántico:http://www.eixo21.com (Consultado ennovembro de 2004)

Axencia Europea do Ambiente:http://www.eea.eu.int (Consultado ennovembro de 2004).

Campaña Europea para as Cidades Susten-tables: http://www.sustainable-cities.org(Consultado en novembro de 2004).

Campbell, C.J. (2003): “Oil Depletion. TheHeart of the Matter”: http://www.pea-koil.net (Consultado en 2004).

Campbell, C.J. (2004): “Middle East Oil:Reality and Illusion”: http:// www.pea-hoil.net (Consultado en 2004).

Cimeiras da Terra:http://www.earthsummit.info (Consultadoen novembro de 2004).

Comisión Europea (1992): Hacia un desarro-llo sostenible. Programa comunitario depolítica y actuación en materia de medioambiente y desarrollo sostenible. Bruselas,Comisión Europea.

Comissão de Coordenação e Desenvol-vimento Regional do Norte:http://www.ccdr-n.pt (Consultado ennovembro de 2004).

89

A Axenda 21 e a sustentabilidade local

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 89

Page 90: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

Consello Internacional para as IniciativasAmbientais Locais: http://www.iclei.org(Consultado en novembro de 2004).

García, E. (2004): Medio Ambiente y Sociedad.La Civilización Industrial y los Límites delPlaneta. Madrid: Alianza ensayo.

Heinberg, R. (2003): The Party’s Over. Oil,War and the Fate of Industrial Societies.Wiltshire (RU): Clairview.

Ministerio do Ambiente Portugués:http://www.ambiente.gov.pt (Consultadoen novembro de 2004).

Nacións Unidas / Axenda 21:http://www.un.org/esa/susdev/agenda21.htm (Consultado en novembro de 2004)

Programa de Nacións Unidas para o Ambien-te: http://www.unep.org (Consultado ennovembro de 2004).

Simmons, M. (2004): 13 Points of Light: http://www.peakoil.net

Xunta de Galicia: http://www.medioambien-te.xunta.es/axenda21.jsp (Consultado ennovembro de 2004).

90

Raúl Rodríguez Couto

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 90

Page 91: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

91

RESUMEN

El objetivo de este estudio es contri-buir al análisis del peso relativo de losfactores sector y empresa en la explica-ción de la variabilidad del rendimientoorganizativo. En él se aplica un modelojerárquico lineal de efectos fijos a unamuestra de empresas de Galicia. Losresultados alcanzados muestran que lacapacidad explicativa del factor empresaes manifiestamente superior a la del fac-tor sector. Los resultados obtenidos, afavor del efecto empresa, son similares alos obtenidos en un buen número de estu-dios previos.

ABSTRACT

This work is a contribution to theanalysis of the influence that business and

industry factors have on the variability ofthe organizational performance. A linearhierarchical model with fixed effects isapplied to a sample of spanish (Galician)firms. The results show that the portion ofsuch variability explained by the businessfactor is at least four times greater thanthat explained by the industry factor.These results, in favour of the businesseffect, are similar to other obtained in pre-vious empirical studies.

PALABRAS CLAVE

Efecto empresa, efecto industria, rendi-miento organizativo, ventaja competitiva.

KEYWORDS

Business effect, industry effect, orga-nizational performance, competitiveadvantage.

Revista de Estudos EURO [REGIONAIS] REXIONAIS

No 1 Ano 1º - 2006 – ISSN: 1887-6382

IMPORTANCIA RELATIVA DE LOS EFECTOS INDUSTRIA Y EMPRESA EN LAS ORGANIZACIONES GALLEGAS1

Susana IGLESIAS ANTELOa, Vicente A. LÓPEZ LÓPEZb, Marcos RODRÍGUEZ REYc

aUniversidad de A Coruñ[email protected]

bUniversidad de Santiago de [email protected]

cXunta de [email protected]

1 Esta investigación ha sido realizada con financiación de la Xunta de Galicia (proyecto PGIDT05PXIA10001PR).

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 91

Page 92: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

1. INTRODUCCIÓN

Durante las últimas décadas tantodirectivos como académicos han venidoprestando una atención especial a la iden-tificación de los factores y variables quepropician que unas organizaciones consi-gan resultados netamente superiores a losde sus rivales. En la literatura académicase distinguen dos grandes corrientesinvestigadoras que se han centrado en labúsqueda de tales factores de éxito: laeconomía industrial (Bain 1968; Caves yPorter 1977) y el enfoque de los recursosde la empresa (Grant 1991). A pesar deque en algunos trabajos se postula la ideade la complementariedad entre estas dosperspectivas (por ejemplo, García ySantos 2000), es innegable la divergenciade sus propuestas. Así, la primera de ellasdefiende que es la estructura del sector deactividad la que condiciona las estrategiasviables para cada una de las empresas y,consecuentemente, el rendimiento organi-zativo que finalmente alcanzan; mientrasque el otro enfoque considera como losverdaderos dinamizadores de la empresaa factores de carácter interno, sus recur-sos, y en especial aquéllos que presentanuna naturaleza más intangible.

Estas teorías han puesto los cimientosde una polémica que se ha visto alimenta-da principalmente desde la literaturaempírica, en la que se enfrenta el temacomo “efecto industria versus efectoempresa”. Ejemplos recientes de ello sepueden encontrar, por ejemplo, en los tra-bajos de McGahan y Porter (2002),Hawawini et al. (2003) y Ruefli yWiggins (2005). En España también se haabordado el estudio de este tópico; sin

embargo, todavía es posible avanzar enlas líneas de investigación abiertas. Así,este trabajo se ha planteado desde la con-sideración del localismo de la mayoría delos estudios españoles publicados, lo queda pie para analizar los mencionadosefectos en el contexto de las empresas dela comunidad autónoma gallega, sobre lasque no se ha llevado a cabo ningún estu-dio hasta la fecha.

Entrando, por tanto, en el tema desdesu punto de vista más aplicado, aquí serealiza primero una revisión de la literatu-ra empírica más relevante sobre el parti-cular y a continuación se propone unmodelo jerárquico lineal de efectos fijosque se contrasta con una muestra de 560empresas para el período 1996-2000. Ensintonía con los resultados obtenidos enbuena parte de los trabajos precedentes ycon lo propugnado desde el enfoque delos recursos, en este caso se constata unaimportancia relativa del efecto empresamuy superior a la del efecto industria.

2. ANTECEDENTES EN LA LITERATURA

Una de las primeras referencias deinvestigaciones empíricas en el tópico quenos ocupa es la aportación realizada porSchmalensee (1985), que presenta unmodelo2 que considera tres factores (indus-tria, corporación y cuota de mercado) concapacidad para explicar el rendimientoorganizativo. En sus resultados identificaque un 20% de la variabilidad de la renta-bilidad está determinado por el sector, queel efecto corporación no existe y que elefecto cuota de mercado solamente tienecapacidad para explicar un 1% de la varia-

92

Susana Iglesias Antelo, Vicente A. López López, Marcos Rodríguez Rey

2 Partiendo de la base de datos de la Federal Trade Commission (EEUU), Schmalensee genera una muestracon datos del año 1975 de 456 empresas con 1775 observaciones a nivel de unidades de negocio y represen-tativas de 242 sectores industriales. En el estudio se utiliza un nivel de desagregación de cuatro dígitos SIC.

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 92

Page 93: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

bilidad de la variable criterio del estudio.Adicionalmente, una de las críticas querecibe este trabajo es que el peso del efec-to empresa quede diluido dentro del erroraleatorio (un 80% en su modelo), y que,como consecuencia, no se pueda conocerla importancia relativa de aquél.

Cuatro años más tarde, los autoresHansen y Wernerfelt (1989) presentanunos resultados del contraste de su mode-lo en los que se alcanzan resultados posi-tivos para el factor empresa. A pesar deque los dos trabajos anteriores suelen sercitados con relativa frecuencia, el trabajoque es considerado de forma unánimecomo la referencia metodológica en lacontrastación del peso relativo del efectoempresa sin anidamiento en el error delmodelo, es el de Rumelt (1991). En sutrabajo obtiene unos resultados3 en losque el peso del factor empresa (46%) esclaramente superior al peso del factorindustria (16%).

Con una metodología sustancialmentediferente a la utilizada en trabajos prece-dentes, basándose en percepciones direc-tivas y contemplando en su modelo4 úni-camente el efecto sector, Powell (1996)identifica que a él es debido un 20% de lavariabilidad del rendimiento empresarial.

Otro de los trabajos ampliamente cita-dos es el de McGahan y Porter (1997), enel que constatan que la rentabilidad5 ven-dría explicada en un 19% por el efectoindustria y en un 32% por el efectoempresa. En un trabajo posterior alcanzanresultados similares y además identificanque ambos efectos están relacionados(McGahan y Porter 2002).

La aportación6 de Mauri y Michaels(1998) también constata una importanciasuperior del efecto empresa comparativa-mente con el efecto sector, aunque seña-lan que el diferencial del peso de ambosefectos se reduce si se contempla en elmodelo un período de tiempo más largo.

En el trabajo de Chang y Singh(2000), utilizando una variable depen-diente diferente a la de la mayoría de losestudios previos –concretamente, la cuotade mercado-, identifican que el peso rela-tivo de los efectos especificados en elmodelo es sensible al criterio de desagre-gación que se utilice para definir a lossectores de actividad; y además la varia-ble tamaño también condiciona los resul-tados obtenidos.

Con posterioridad, Hawawini et al.(2003), empleando como variable criterio

93

Importancia relativa de los efectos industria y empresa en las organizaciones gallegas

3 Abarcando el período 1974-1977 y con datos procedentes de la base de datos de la Federal TradeCommission, se utilizan en la investigación dos muestras: la primera configurada por 457 empresas con infor-mación de 1774 unidades de negocio que abarcan 242 sectores definidos a cuatro dígitos, y la segunda con1070 unidades de negocio más que en la primera.4 En su estudio utiliza una muestra de 143 empresas con actividad en un único negocio.5 La novedad de su estudio es la utilización de la base de datos Compustat, que le permite generar una mues-tra, para el período 1981-1994, configurada por 72742 observaciones representativas de 5196 segmentos denegocio, con un nivel de desagregación sectorial a cuatro dígitos SIC. Esta base de datos, a diferencia de lasempleadas en estudios precedentes, incluye información de todos los sectores de la economía estadounidensey el cálculo de la rentabilidad se hace por segmentos en vez de por unidades de negocio.6 En su trabajo utilizan una muestra de 264 empresas no diversificadas pertenecientes a un total de 69 secto-res industriales considerando un nivel de desagregación de cuatro dígitos SIC.

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 93

Page 94: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

distintos indicadores de creación de valor,constatan que la importancia que tradicio-nalmente en la literatura se le asigna alefecto empresa viene determinada por laexistencia en cada sector de algunasobservaciones (empresas) que obtienenuna rentabilidad ampliamente superior alresto de sus rivales. Concretamente, en elcaso de organizaciones en las que susniveles de rentabilidad son más bien dis-cretos -esto es, ni son los líderes y losúltimos de la fila- el peso del efecto sec-tor es más importante que el del efectoempresa.

La propuesta de Ruefli y Wiggins(2003), utilizando como variable depen-diente el rendimiento sostenible, reflejaque el efecto corporación posee una ele-vada capacidad explicativa de la variablecriterio, a diferencia del efecto sector, quetiene una menor importancia relativa. Sinembargo, este trabajo no ha estado exentode críticas, como por ejemplo las formu-ladas por McGahan y Porter (2005), alresaltar alguna de las restricciones meto-dológicas de la técnica paramétrica utili-zada, que, no obstante, son replicadas porlos propios Ruefli y Wiggins (2005) en lamisma publicación.

Nuestro país tampoco ha sido ajeno alintenso debate que los académicos hangenerado en torno a este tópico de ladirección estratégica. La mayoría de lostrabajos empíricos llevados a cabo enEspaña presentan ciertas limitaciones enrelación a la configuración de las mues-tras. Por ejemplo, es de destacar el carác-

ter selectivo de las muestras utilizadas enlos mismos, en el sentido de que, o biense alimentan de empresas con una ampliacobertura geográfica pero limitadas ennúmero y en sectores observados, o biense ciñen a una zona geográfica reducida(comunidad autónoma o provincia).

La primera de las referencias en estu-diar el efecto sector versus el efectoempresa en nuestro país es el trabajo7 deFernández et al. (1996). En sus resultadosse aprecia que la importancia relativa delefecto empresa es cinco veces superior alefecto sector.

Un año más tarde, Galán y Vecino(1997)8 observan cómo el efecto corpora-ción, en todos los modelos contrastados,posee una importancia entre 10 y 17veces superior al del efecto sector.

Con una orientación sensiblementediferente a los dos trabajos anteriormenteseñalados, la propuesta de García ySantos (2000) centrada en el sector de lascajas de ahorros españolas y con unametodología de datos de panel, pone demanifiesto que los efectos sector y empre-sa se complementan si se estudian perío-dos de tiempos amplios. Con anterioridadlos resultados obtenidos por Mauri yMichaels (1998) ya apuntaban en lamisma dirección.

En el mismo año, González et al.(2000) estudian9 los efectos sector y tama-ño, constatando en sus resultados que lavariabilidad del rendimiento estaría expli-

94

Susana Iglesias Antelo, Vicente A. López López, Marcos Rodríguez Rey

7 La muestra estaba formada por 71 empresas no financieras, con cotización en bolsa, representativas de ochosectores y con datos del período 1990-1993. 8 En su investigación utilizan una muestra de 1642 empresas andaluzas abarcando el período 1990-1992, conuna definición de sectores a nivel de tres dígitos de la CNAE74.9 Con datos del período 1990-1994 configuran una muestra de 1274 empresas pertenecientes a Santa Cruz deTenerife y a seis sectores de actividad.

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 94

Page 95: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

cada en un 10% por el efecto sector y queel efecto tamaño no es significativo. Porotro lado, en González (2000)10 se observaque el efecto empresa posee 2,36 vecesmás capacidad explicativa que el efectosector. Es uno de los escasos trabajospublicados en España con una muestraamplia al haber empleado la Encuestasobre Estrategias Empresariales.

Una vez más, en el estudio11 de Claveret al. (2000) se obtienen resultados posi-tivos a favor del efecto empresa: el factorsector explica un 5% de la variabilidad dela variable criterio, mientras que el efectoempresa explica un 44%. Con posteriori-dad alcanzan resultados casi similarescon una muestra mucho más nutrida12

(Claver et al. 2002).

3. ESTUDIO DE LOS EFECTOS EMPRESA EINDUSTRIA EN GALICIA

3.1. Descripción de los datos

Los datos empleados en el estudioempírico contienen información de 560empresas con domicilio social en Galiciapara el período 1996-2000. Fueron extra-ídos de la base de datos Sistema deAnálisis de Balances Ibéricos (SABI),que recopila información general y lascuentas anuales de empresas de España yPortugal. Del total de organizaciones

gallegas recogidas en SABI, se seleccio-naron aquéllas para las que existía infor-mación consistente en los cinco años delperíodo muestral.

Cada una de las empresas de la mues-tra fue clasificada en función del sector enque se encuadra su actividad principal,siguiendo para ello la codificación SIC atres dígitos. Al respecto hay que destacarque la muestra abarca todas las ramas deactividad –financiera inclusive-, salvo lade administración pública. Las empresastambién fueron sometidas a una clasifica-ción geográfica, en función de la provin-cia en que radica su sede social. Como seaprecia en la tabla 1, la muestra refleja lacaracterística concentración de la activi-dad empresarial gallega en las provinciasde A Coruña y Pontevedra.

También se recabó para cada una delas empresas su rentabilidad económicaanual, por considerarse ésta un indicadoridóneo del rendimiento organizativo13.

95

Importancia relativa de los efectos industria y empresa en las organizaciones gallegas

10 La muestra, para el período 1991-1994, estaba configurada por 304 empresas españolas representativas de27 sectores con un nivel desagregación de tres dígitos de la CNAE93.11 Estudio desarrollado, para el período 1994-1998, con una muestra de 544 empresas de la provincia deAlicante representativas de 92 sectores y con un nivel de desagregación de cuatro dígitos SIC.12 De 1453 empresas valencianas representativas de 182 sectores.13 El hecho de que la rentabilidad económica sea una de las medidas de performance organizativa más utiliza-das en la literatura empírica fue una de las razones que justificaron su elección para este estudio, por las posi-bilidades de comparación de resultados que abría.

Tabla 1. Muestra por provincias

Provincia Número %

A Coruña 259 46,25

Lugo 40 7,14

Ourense 44 7,86

Pontevedra 217 38,75

Total 560 100

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 95

Page 96: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

Para la descomposición de la rentabilidadobtenida por las firmas en efectos indus-tria y empresa sería aconsejable fijarcomo unidad de análisis el área de nego-cio y no la empresa, pues en este últimocaso se están asignando todas las activi-dades desarrolladas en la organización ala actividad principal, lo que puede gene-

rar sesgos importantes en el proceso deestimación de los efectos. Sin embargo,SABI no ofrece ese deseable nivel de des-glose, por lo que la presencia de algúnsesgo en tal sentido es inevitable. Contodo, la evidencia disponible permite afir-mar que el grado de diversificación de lasempresas gallegas es bajo.

96

Susana Iglesias Antelo, Vicente A. López López, Marcos Rodríguez Rey

Tabla 2. Descripción de la muestra

Todas las empresas

1996 1997 1998 1999 2000

Nº de Empresas 560 560 560 560 560

Nº de Sectores 104 104 104 104 104

Rentabilidad

Media 5,31 5,80 6,39 7,06 6,68

Mediana 3,74 3,98 4,59 5,49 4,91

Desviación típica 10,62 10,30 9,78 9,47 10,64

Máxima 47,93 55,20 48,23 44,10 49,58

Mínima -66,00 -76,58 -62,71 -43,29 -69,27

La tabla 2 recoge una descripción de larentabilidad ofrecida por las 560 empresasde la muestra agrupadas en 104 sub-ramasde la clasificación de actividades económi-cas SIC. Se puede observar cómo su renta-bilidad media crece monótonamente en elcuatrienio 1996-1999 y cambia su tenden-cia en el año 2000 al caer en algo más de un5%. La variación en la rentabilidad prome-dio a lo largo del período muestral sustentala inclusión de una variable de control quepermita controlar las variaciones generadaspor la coyuntura macroeconómica.

Las diferencias entre los promediosmedia y mediana indican que todos losaños se trabaja con distribuciones asimé-tricas por la derecha, es decir, cuyas colas

se alargan para valores superiores a lamedia. Por otro lado, se constata una dis-persión promedio de la rentabilidadmedia de las empresas muy elevada, loque justifica el propósito de este estudiode tratar de determinar a través del mode-lo propuesto qué parte de esa variabilidades debida al efecto empresa y qué parte alefecto industria.

La tabla 3 recoge la rentabilidad eco-nómica media y su desviación típica paracada provincia en los distintos años. Lospromedios de rentabilidad muestran dife-rencias apreciables entre provincias, loque justifica la introducción de una varia-ble que controle esta fuente de variaciónen la variable dependiente.

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 96

Page 97: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

La tabla 4 contiene una descripción delas empresas de la muestra distinguiendoentre las ramas manufacturera y no manu-facturera. La rentabilidad promedio de lasprimeras es superior en todo el períodomuestral a la de las empresas no manu-factureras. Sin embargo, ambos estratostienen un patrón de comportamiento tem-poral similar con incrementos hasta 1999

y caídas en el último año. A pesar de ello,las empresas manufactureras presentanunas oscilaciones más bruscas y, dehecho, son las no manufactureras las quepresentan una evolución paralela en susvalores promedio y de dispersión a la deltotal de la muestra; lo que resulta razona-ble dado que aquéllas representan dos ter-ceras partes de ésta.

97

Importancia relativa de los efectos industria y empresa en las organizaciones gallegas

Tabla 3. Rentabilidad económica media y desviación típica por provincias

1996 1997 1998 1999 2000

A Coruña 5,66 5,85 6,70 7,97 7,12

(10,86) (11,65) (10,72) (9,35) (11,11)

Lugo 5,87 6,97 5,92 6,72 6,36

(6,53) (6,37) (9,11) (8,72) (10,41)

Ourense 5,77 6,45 7,33 7,84 6,49

(11,77) (9,34) (7,39) (7,67) (6,05)

Pontevedra 4,70 5,38 5,92 5,87 6,25

(10,73) (9,35) (9,16) (9,99) (10,87)

Total 5,31 5,80 6,39 7,06 6,68

(10,62) (10,30) (9,78) (9,47) (10,64)

Tabla 4. Descripción de la muestra con estratificación de empresas manufactureras y no manufactureras

Empresas manufactureras Empresas no manufactureras

1996 1997 1998 1999 2000 1996 1997 1998 1999 2000

Nº de Empresas 177 177 177 177 177 383 383 383 383 383

Nº de Sectores 47 47 47 47 47 57 57 57 57 57

Rentabilidad

Media 6,18 6,04 7,33 8,36 8,10 4,91 5,68 5,96 6,45 6,02

Mediana 4,32 4,23 5,27 6,74 6,84 3,57 3,77 4,34 4,69 4,38

Desviación típica 10,23 9,55 10,65 9,82 9,78 10,79 10,65 9,33 9,26 10,96

Máxima 47,93 55,20 48,23 43,32 46,74 44,26 49,78 41,74 44,10 49,58

Mínima -26,33 -23,45 -31,71 -26,88 -28,27 -66,00 -76,58 -62,71 -43,29 -69,27

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 97

Page 98: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

3.2. Modelo propuesto

El objetivo principal de este estudioempírico es tratar de explicar el papel quelos factores industria y empresa juegan enla determinación de la rentabilidad de lasempresas gallegas. Para ello se va a esti-mar un modelo jerárquico lineal de efec-tos fijos a una muestra de éstas.

Es preciso un modelo jerárquico quecuente con dos niveles de clasificación: elprimero que venga definido por la ramade actividad, y dentro de cada una deellas, en un segundo nivel de clasifica-ción, se encontrarán las empresas. En estecontexto el primer nivel determinará elefecto industria, mientras que el segundodeterminará el efecto empresa. La men-cionada jerarquía se sostiene por el hechoya comentado en el apartado anterior deque en este estudio cada empresa se aso-cia a un solo sector –el de su actividadprincipal-, puesto que no se dispone deinformación relativa a las distintas activi-dades productivas que realiza. Como con-secuencia, los factores industria y empre-sa cuya influencia se pretende medir no sevan a presentar cruzados, sino anidados,siendo, por tanto, imposible determinarde forma precisa la aportación específicade cada uno de ellos.

También se justificó en el apartadoprecedente la pertinencia de introducirdos variables de control que mejoren elajuste del modelo: el tiempo y la ubica-ción geográfica de la empresa. Y, al igualque sucede con las ramas de actividad, elfactor empresa está anidado con la ubica-ción geográfica, ya que cada organizaciónse asocia con la provincia en que se ubicasu sede social, con independencia de queesté presente en más de una provinciagallega; consecuentemente, no es posibleprecisar el efecto específico de la variable

geográfica sin contaminación del genera-do por la variable empresa.

En definitiva, el modelo explicativo dela rentabilidad de las empresas de lamuestra que se propone es el siguiente:

roaiejt = m+añot +prove+ramai+emp(ie)j+uiejt

La variable dependiente (roa) es la ren-tabilidad económica, mientras que comofactores se consideran el año (año), la pro-vincia (prov), la rama de actividad (rama)y la empresa (emp). “m” es una constantecomún a toda la muestra y “u” representala perturbación aleatoria. El subíndice “t”hace referencia al año considerado, “i” alas ramas de actividad, “e” a las provin-cias donde se ubican las firmas y “j” per-mite identificar a las empresas.

La ecuación se estimó por máximaverosimilitud y se contrastó la no autoco-rrelación y la homocedasticidad de losresiduos obtenidos.

3.3. Resultados

A continuación se presentarán ycomentarán una serie de tablas de resulta-dos que, entre otros datos, contienen elporcentaje de varianza (R2) de la variabledependiente explicado por cada factor.Pero deben interpretarse sólo como apro-ximaciones los porcentajes asociados alos factores anidados de nivel superior(rama de actividad y ubicación geográfi-ca), afectados por un sesgo de sobreesti-mación al recoger parte del efecto del fac-tor anidado de nivel inferior (empresa).

Como se observa en la tabla 5, elmodelo estimado obtiene un elevadogrado de ajuste pues logra explicar el71,27 % de las variaciones que se obser-van en la rentabilidad de las empresas dela muestra. Además, las cuatro variables

98

Susana Iglesias Antelo, Vicente A. López López, Marcos Rodríguez Rey

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 98

Page 99: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

explicativas contempladas en el modeloresultan significativas con el test habitualmediante el estadístico F. Sin embargo,con diferencia, los factores industria yempresa son los que aportan un mayorgrado de explicación a la variación de la

variable dependiente. Esto quiere decirque los factores temporal y espacial ayu-dan a mejorar el ajuste y a controlar efec-tos relevantes no recogidos por los otros,pero su importancia relativa es muy infe-rior (menos del 1%).

99

Importancia relativa de los efectos industria y empresa en las organizaciones gallegas

Tabla 5. Resultados de la estimación con el total de empresas

Factores gl Sum Cuad Cuad Medios F valor Pr(>F) % Var

año 4 1086,60 271,65 7,2817 8E-06 0,37%

provincia 3 707,70 235,90 6,3234 2,87E-04 0,24%

rama 103 41.741,21 405,25 10,8631 1,17E-132 14,37%

empresa 453 163.431,52 360,78 9,6708 2,2E-305 56,28%

residuos 2.236 83.415,50 37,31 28,73%

R2 0,7127

Tabla 6. Resultados de la estimación con las empresas manufactureras

Factores gl Sum Cuad Cuad Medios F valor Pr(>F) % Var

año 4 804,94 201,23 6,3782 4,81001E-05 0,90%

provincia 3 1.789,72 596,57 18,9087 8,38E-12 2,01%

rama 46 18.501,50 402,21 12,7481 1,40E-65 20,78%

empresa 127 45.722,10 360,02 11,4109 2,943E-107 51,36%

residuos 704 22.211,34 31,55 24,95%

R2 0,7505

Por otra parte, el factor empresa semuestra mucho más importante a la horade explicar la rentabilidad económica: pre-senta un peso del 56,28 % frente al 14,37% del factor rama de actividad. Además,hay que insistir en que el anidamiento deaquél en éste provoca una sobreestimacióndel último, y que, por tanto, la estimaciónlibre de ese sesgo sería menor del 14,37%.Por todo ello se puede concluir que el fac-tor empresa es al menos cuatro veces supe-rior al factor industria a la hora de deter-minar la rentabilidad de las empresas.

Como ya se mencionó, las variables decontrol introducidas también resultan sig-nificativas, pero en conjunto sólo aportan

un R2 de 0,61%, según se aprecia en latabla 5. R2 muy reducido que además seve inflado por el hecho de que el efectoubicación recoja parte del efecto empresa,anidado en él.

En la literatura revisada no es infrecuen-te estudiar separadamente el comporta-miento de las empresas manufactureras y elde las empresas de servicios. Con el obje-tivo de verificar si realmente se presentabandiferencias significativas entre ambos tiposde organizaciones, se replicó el análisis trassegmentar la muestra con ese criterio endos submuestras de 177 y 383 empresas,respectivamente. Los resultados obtenidosse recogen en las tablas 6 y 7.

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 99

Page 100: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

Ambas estimaciones presentan unaelevada bondad de ajuste, si bien elmodelo parece adaptarse un poco mejor alas empresas industriales. Por otro lado, yaunque nuevamente todos los factoresresultan significativos con un nivel deconfianza del 95% y el efecto empresa essiempre el más relevante en la explica-ción de la variable endógena, sí se obser-van diferencias en la importancia que losdistintos factores presentan según loscasos. Sin duda lo más llamativo es elhecho de que el peso del factor industriaen las empresas manufactureras duplicaal que presenta en el resto de firmas(20,78% frente a 11,11%). Pero tambiéndestaca la mayor capacidad explicativadel factor empresa en el caso de lasempresas de servicios.

En cuanto al tiempo y a la ubicacióngeográfica, ambos juegan un papel relati-vamente más importante en las empresasmanufactureras que en las de servicios,contribuyendo con ello al mejor ajuste delmodelo con la muestra de las primeras.

4. CONCLUSIONES

Este trabajo profundiza en un tópico deconsiderable interés en dirección estraté-gica como es la identificación de los fac-tores que provocan que unas organizacio-nes presenten niveles de rentabilidad cla-

ramente superiores a los de sus competi-dores. Desde un punto de vista teórico sonprincipalmente dos las teorías que se hanocupado de su desarrollo: la escuela delposicionamiento y la perspectiva de losrecursos de la empresa, generando con suspropuestas encontradas un intenso debateaún abierto. Con este estudio hemos pre-tendido hacer una pequeña contribuciónempírica a esta controversia. En él se tratade discernir si el peso de los factores vin-culados a la industria es mayor o menorque el correspondiente a los factores de laempresa de naturaleza interna a la hora deexplicar las diferencias en el rendimientode las organizaciones gallegas.

Los resultados obtenidos a partir de unmodelo jerárquico lineal de efectos fijosrevelan que la influencia de estos dostipos de factores mencionados –efectoindustria y efecto empresa- es significati-va; si bien la capacidad explicativa de lavariabilidad de la variable endógena -ren-tabilidad económica- por parte del factorempresa resulta ser al menos cuatro vecessuperior a la del factor sector. Esta supe-rioridad del efecto empresa también seobserva con carácter general en la litera-tura. Sin duda se puede considerar queesto respalda los postulados defendidospor el enfoque de los recursos, que sostie-nen que los verdaderos impulsores delrendimiento organizativo son los elemen-tos idiosincrásicos de la empresa.

100

Susana Iglesias Antelo, Vicente A. López López, Marcos Rodríguez Rey

Tabla 7. Resultados de la estimación con las empresas no manufactureras

Factores gl Sum Cuad Cuad Medios F valor Pr(>F) % Var

año 4 501,27 125,32 3,1399 0,013896384 0,25%

provincia 3 504,50 168,17 4,2135 5,61E-03 0,25%

rama 56 22.230,69 396,98 9,9465 2,87E-69 11,11%

empresa 323 115.952,22 358,99 8,9946 1,0613E-199 57,93%

residuos 1.528 60.984,54 39,91 30,47%

R2 0,6953

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 100

Page 101: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

Por otro lado, al analizar otros efectos,factores como el geográfico (provincia) oel temporal (año) también parecen mostrarcapacidad de influencia sobre la rentabili-dad económica, aunque cuantitativamenteresultan ser de mucha menor importanciaque los señalados anteriormente.

A la hora de estudiar si la pertenenciade las empresas a la industria o a los ser-vicios afecta al peso que los dos efectosen debate pueden tener en la explicacióndel rendimiento organizativo, se constataque la importancia relativa del efecto sec-tor en el caso de empresas manufacturerases casi el doble que en las de servicios. Dehecho se observa que, así como el factorempresa es cinco veces más explicativode la variabilidad de la rentabilidad que elfactor sector en las empresas no industria-les, ese exceso de capacidad explicativase reduce a la mitad en las industriales.Resultados que están en línea con losobservados en una parte importante de laliteratura revisada.

No debemos dejar de resaltar que, apesar de haber obtenido unos resultadosfiables, este trabajo adolece al menos dedos limitaciones. Por un lado, el anida-miento del factor empresa en los factoressector y provincia introduce un sesgo desobreestimación del peso de estos últimos eimpide la determinación precisa de laimportancia relativa de cualquiera de lostres. Con todo, dicho sesgo puede estarviéndose en parte compensado en el casodel efecto sector por una posible infravalo-ración motivada por la heterogeneidad delas actividades agrupadas en un mismo epí-grafe SIC. A este respecto hay que subrayarel adjetivo posible, puesto que en algunosestudios se ha observado que el grado dedesagregación de las ramas de actividad noinfluye significativamente en los resulta-dos. Por otro lado, hay que destacar que lasconclusiones extraídas son aplicables a

unas organizaciones con unas coordenadasespaciales y temporales muy concretas, conlas dificultades de generalización que estopuede conllevar. Es por todo ello que nosproponemos realizar en el futuro una inves-tigación más amplia, con una muestramenos limitada en estos aspectos, y meto-dológicamente más completa.

BIBLIOGRAFÍA

Bain, Joe (1968): Industrial Organization.New York: John Wiley & Sons.

Caves, Richard ; Porter, Michael (1977):“From entry barriers to mobility barriers:Conjectural decisions and contrived dete-rrence to new competition”. In: QuarterlyJournal of Economics, 91: 241-262.

Chang, Sea-Jin; Singh, Harbir (2000).“Corporate and industry effects on businessunit competitive position”. In: StrategicManagement Journal, 21, 7: 739-752.

Claver, Enrique; Llopis, José; Molina, JoséFrancisco (2002). “Recursos de la empresay pertenencia a un sector industrial: un estu-dio empírico de su influencia sobre la renta-bilidad empresarial”. In: InvestigacionesEuropeas de Dirección y Economía de laEmpresa, 8, 1: 39-52.

Claver, Enrique; Molina, José Francisco;Quer, Diego (2000). “Incidencia compara-da del efecto empresa y el efecto sector enla rentabilidad económica. Aplicación auna muestra de empresas de Alicante1994-1998”. In: Economía Industrial,334, IV: 143- 152.

Fernández, Esteban; Montes, José Manuel;Vázquez, Camilo (1996). “Efecto indus-tria y conducta empresarial”. In: RevistaEuropea de Dirección y Economía de laEmpresa, 5, 2: 149-158.

101

Importancia relativa de los efectos industria y empresa en las organizaciones gallegas

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 101

Page 102: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

Galán, José Luis; Vecino, Julio (1997). “Lasfuentes de rentabilidad de las empresas”.In: Revista Europea de Dirección yEconomía de la Empresa, 6, 1: 21-36.

García, María; Santos, María (2000).“Análisis de la complementariedad de losefectos sector y empresa. Evidencia empí-rica para las cajas de ahorro en España”.In: Investigaciones Europeas de Direccióny Economía de la Empresa, 6, 1: 101-116.

Grant, Robert (1991): “The resource-basedtheory of competitive advantage”. In:California Management Review, Spring:114-135.

González, Enrique (2000). “Efecto industria,efecto grupo y efecto empresa”, Actas XCongreso Nacional de ACEDE, Oviedo.

González, José; Hernández, María del Carmen(2000). “Contribución del tamaño y el sec-tor en la explicación de la rentabilidad em-presarial”. In: Revista Española de Finan-ciación y Contabilidad, 29, 106: 903-930.

Hansen, Gary; Wernerfelt, Birger (1989).“Determinants of firm performance: Therelative importance of economic and orga-nizational factors”. In: StrategicManagement Journal, 10: 399-411.

Hawawini, Gabriel; Subramanian, Venkat;Verdin, Paul (2003). “Is performance dri-ven by industry or firm specific factors? Anew look at the evidence”. In: StrategicManagement Journal, 24, 1: 1-16.

Mauri, Alfredo; Michaels, Max (1998). “Firmand industry effects within strategic mana-gement: an empirical examination”. In:Strategic Management Journal, 19, 3:211-219.

Mcgahan, Anita, Porter, Michael (1997).“How much does industry matter,

really?”. In: Strategic ManagementJournal, 18, Summer: 15-30.

______ (2002). “What Do We Know AboutVariance in Accounting Profitability”. In:Management Science, 48, 7: 834-851.

______ (2005). “Comment on “Industry, cor-porate and business-segment effects andbusiness performance: a non-parametricapproach”“. In: Strategic ManagementJournal, 26, 9: 873-880.

Porter, Michael (1981). “The Contributions ofIndustrial Organization to StrategicManagement”. In: Academy of Mana-gement Review, 6, 4: 609-620.

Powell, Thomas (1996). “How much doesindustry matter? An alternative empiricaltest”. In: Strategic Management Journal,17: 323-334.

Ruefli, Timothy; Wiggins, Robert (2003).“Industry, corporate and business-segmenteffects and business performance: a non-parametric approach”. In: StrategicManagement Journal, 24, 9: 861-879.

______ (2005). “Response to McGahan andPorter”s commentary on “Industry, corpo-rate and business-segment effects andbusiness performance: a non-parametricapproach”“. In: Strategic ManagementJournal, 26, 9: 881-886.

Rumelt, Richard (1991). “How much doesindustry matter?”. In: StrategicManagement Journal, 12: 167-185.

Schmalensee, Richard (1985). “Do marketsdiffer much?”. In: American EconomicReview, 75, 3: 341-351.

Wernerfelt, Birger (1984). “A resource-basedview of the firm”. In: StrategicManagement Journal, 5: 171-180.

102

Susana Iglesias Antelo, Vicente A. López López, Marcos Rodríguez Rey

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 102

Page 103: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

Wernerfelt, Birger; Montgomery, Cynthia(1988). “Tobin”s Q and the Importance of

Focus in Firm Performance”. In: AmericanEconomic Review, 78, 1: 246-250.

103

Importancia relativa de los efectos industria y empresa en las organizaciones gallegas

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 103

Page 104: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 104

Page 105: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

NORMAS GENERALES DE ESTILO DE LA REVISTA CEER

1. La Revista de Estudios Eurorexionais es una publicación científica del Centro deEstudios Eurorexionais Galicia-Norte de Portugal.

2. Los textos propuestos deben ser enviados en formato .doc, siendo aceptados artículosescritos en gallego, portugués, español e inglés.

3. Cada artículo debe respetar el límite máximo de 7.500 palabras, incluyendo lasReferencias bibliográficas y el Resumen (de 50 a 200 palabras), siendo, en los casos enlos que el artículo no sea escrito en inglés, obligatoria la presentación de un Resumenen Inglés (Extended Abstract).

4. Fuente principal: Times New Roman 12 puntos, espacio 1,5 y con márgenes de 2,5 cm.En caso de emplearse fuentes y/o símbolos especiales, éstos deben ser identificados yremitidos en anexo. Las notas y pies de página irán al final de la página en Times NewRoman 10 puntos.

5. El envío debe ser hecho preferiblemente en versión electrónica a través del sistemaOpen Conf disponible en la sección de la revista “Estudios Eurorexionais” en la pági-na Web de la Fundación CEER. (www.fceer.org). También debe enviarse una versiónen papel acompañada de disquete o CD a:

Félix Blázquez LozanoSecretario Revista Científica do CEERUniversidade da Coruña Facultade de Ciencias Económicas e EmpresariaisCampus de Elviña, s/n15071 A Coruña

105

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 105

Page 106: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

NORMAS XERAIS DE ESTILO DA REVISTA CEER

1. A Revista Estudios Eurorexionais é unha publicación científica do Centro de EstudiosEurorexionais Galicia-Norte de Portugal.

2. Os textos propostos deben ser enviados en formato .doc, sendo aceptados artigos escri-tos en galego, portugués, español e inglés.

3. Cada artigo debe respetar o límite máximo de 7.500 palabras, incluindo as Referenciasbibliográficas e o Resumo (de 50 a 200 palabras), sendo, nos casos en que o artigo nonsexa escrito en inglés, obrigatorio a presentación dun Resumo en Inglés (ExtendedAbstract).

4. Fonte principal: Times New Roman 12 puntos, espazo 1,5 e con marxes de 2,5 cm. Encaso de seren empregados fontes e/ou símbolos especiais, estes deben ser identificadose remitidos en anexo. As notas e pes de páxina irán o final da páxina en Times NewRoman 10 puntos.

5. O envio debe ser feito preferiblemente en versión electrónica a través do sistema OpenConf dispoñible na sección da revista “Estudios Eurorexionais” na páxina Web daFundación CEER. (www.fceer.org). Tamén debe ser enviada unha versión en papel,acompañada de disquete ou CD a:

Félix Blázquez LozanoSecretario Revista Científica do CEERUniversidade da Coruña Facultade de Ciencias Económicas e EmpresariaisCampus de Elviña, s/n15071 A Coruña

106

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 106

Page 107: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

107

NORMAS GERAIS DE ESTILO DA REVISTA CEER

1. A Revista de Estudos Euro-regionais é uma publicação científica do Centro de EstudosEuro-regionais Galiza-Norte de Portugal.

2. Os textos propostos devem ser enviados em formato “.doc”, sendo aceites artigos escri-tos em galego, português, espanhol e inglês.

3. Cada artigo deve respeitar o limite máximo de 7.500 palavras, incluindo as Referênciasbibliográficas e o Resumo (de 50 a 200 palavras), sendo, nos casos em que o artigo nãoseja escrito em inglês, obrigatória a apresentação de um Resumo em Inglês (ExtendedAbstract).

4. Fonte principal: Times New Roman 12 pontos, espaço 1,5 e com margens de 2,5 cm.No caso de serem usadas fontes e/ou símbolos especiais, estes devem ser identificadose remetidos em anexo. As notas e rodapés de página irão no final da página em TimesNew Roman 10 pontos.

5. O envio deve ser feito preferivelmente em versão electrónica através do sistema OpenConf disponível na secção da revista “Estudos Euro-regionais” na página web daFundação CEER. (www.fceer.org). Também deve ser enviada uma versão em papelacompanhada de disquete ou CD para:

Félix Blázquez LozanoSecretario Revista Científica do CEERUniversidade da Coruña Facultade de Ciencias Económicas e EmpresariaisCampus de Elviña, s/n15071 A Coruña

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 107

Page 108: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 108

Page 109: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

109

WEB CEER

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 109

Page 110: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

110

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 110

Page 111: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

111

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:32 Página 111

Page 112: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

112

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:32 Página 112

Page 113: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:32 Página 113

Page 114: 7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:31 Página 1 · OBRA URBANA DEL ARZOBISPO D. DIOGO DE SOUSA (1505-1532) EN BRAGA Miguel Sopas de Melo BANDEIRA Instituto de Ciências

7000484-Revista Est.Eurorexionult.qxd 4/6/07 09:32 Página 114