2016

KULTURA SAILAHizkuntza Politikarako Sailburuordetza

DEPARTAMENTO DE CULTURAViceconsejería de Política Lingüística

2016Un nombre geográfico o topónimo es un nombre propio de lugar. Los topónimos son las denominaciones con que designamos los lugares que nos rodean: calles, pueblos, ciudades, ríos, sierras, pasajes, etc.

Los topónimos forman parte de nuestro patrimonio cultural intangible:

- Constituye una parte importante de las lenguas y conservan formas que evidencian su evolución.

- Son valiosos testigos de la historia y los modos de vida pasados o actuales.

“Los nombres geográficos son llaves indispensables para acceder a la información ene l mundo globalizado y digital en que vivimos”

Grupo de Expertos de las Naciones Unidas en Nombres Geográficos

ESKERRIK ASKO egutegia posible egin dozuen guztioi.

Izen geografiko edo toponimoa toki-izen propio bat da. Toponimoak gure inguruan ditugun tokiak izendatzeko erabiltzen ditugun izenak dira: kaleak, herriak, hiriak, ibaiak, mendilerroak, aurkintzak, etab.

Toponimoak gure kultura-ondare ukiezinaren zati dira:

- Hizkuntzen alde garrantzitsua dira, eta horien bilakae-ra agerian uzten duten formak gordetzen dituzte.

- Historiaren eta antzinako zein gaur egungo bizimo-duaren lekuko baliotsu dira.

“Mundu globalizatu eta digital honetan, izen geografikoak informazio izatera heltzeko giltza dira ezinbestean”

Nazio Batuetako Izen Geografikoetako Aditu Taldea

Oharra: Galdakaoko Udalak udalerriko toponimia aztertzeko ikerketa-beka deitu eta ikerketa-lana Ander Ros Cubasek egin zuen (1999-2005). Egutegiko datuak eta testuak ikerketa-bekako azken txostenetik eban dabe.

Nota: El Ayuntamiento de Galdakao convocó una beca de investigación de la toponimia local siendo Ander Ros Cubas quien la realizó (1999-2005). Los datos y textos de aquella investigación han sido utilizados para la confección de este calendario.

2016 ilbarria, iretargi barria

ilgora

ilbetea, iretargi betea

ilbehera

URTARRILA izotzilailbeltza ZEZEILA otsaila

Astelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1 2 3

4 5 6 7 8 9 10

11 12 13 14 15 16 17

18 19 20 21 22 23 24

25 26 27 28 29 30 31

Astelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1 2 3 4 5 6 7

8 9 10 11 12 13 14

15 16 17 18 19 20 21

22 23 24 25 26 27 28

29

Aperribai [Apurbi], Jugu [Yugu], Agirre [Agarre] eta Ergoien

Galdakaoko azken auzoa sartaldetik. Antxinatik dokumentetan dira bertako ola eta errotak; XV. menderako, hain zuzen be. “Apurbi” esaten izan da bertakoen ahotan. Sartalderago Jugu, ia-ia Etxebarriko lurretan. Miguel de Unamuno handiak Jugo abizena eukan eta poema batean be aitatuten dau auzoa, baina ez zan ez bera ez bere aurreko inor bertakoa. Sortalderago, ostera, Agirre auzunea, Ergoien auzoko goreneko baserriak. XVI. mendearen erdialderago baegoan gitxienez baserri bat bertan, Urizar basoaren ondoan. “Agarre” edo “Agerre” be ahoskatu izan da.

Último barrio de Galdakao por el oeste. Ya desde el siglo XV se documenta su ferrería y molinos. En palabras de las vecinos y vecinos del entorno se denominaba “Apurbi”. Más al oeste, en uno de los extremos de Galdakao, casi en tierras de Etxebarri, se sitúa el barrio rural de Jugu. Miguel De Unamuno se apellidaba Jugo y menciona el barrio en un poema, pero ni él ni ninguno de sus antepasados era de allí. Al este de Aperribai se encuentra el barrio Agirre, los caseríos más altos de Ergoien. Hacia mediados del siglo XVI había ya, al menos, un caserío en el lugar, junto al bosque Urizar. Se pronunciaba también “Agarre” o “Agerre”.

Urtebarri

Erregekablagatea

San Anton

Erregenak

Kanporamartxo Kandelario San Blas Santa Ageda bezpera

Eguen zuri

Santa AgedaBariku mehe

Aratuste

Martitzen-aratuste

Udabarriko tenporak: 24, 26 eta 27

Jugu

2016 ilbarria, iretargi barria

ilgora

ilbetea, iretargi betea

ilbehera

MARTIA martxoa APIRILA jorraila

Astelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1 2 3 4 5 6

7 8 9 10 11 12 13

14 15 16 17 18 19 20

21 22 23 24 25 26 27

28 29 30 31

Astelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1 2 3

4 5 6 7 8 9 10

11 12 13 14 15 16 17

18 19 20 21 22 23 24

25 26 27 28 29 30Aberri eguna

Emakume langilearen eguna, Emakumea zinemagintza (2) Haur eta gazte liburuaren nazioarteko eguna, (23) Liburuaren nazioarteko eguna (24) V. Herri Krosa

Bediagaz joten dagoen auzoa. Ahoskera zaharrean “Usonsolo” entzuten da, paradoxikoki eta kasualidadez antxinako formaren hurrekoa. XVI. mendeko aipu gehienetan “Usunsolo” agertzen da idatzita, nahiz eta “Usansolo” forma be orduko denporakoa izan. Aurrez aurre, errekea tarteko dala, “Gorosibi” auzunea. Izan be, han bertan egoan, Usansoloko olearen ondo-ondoan, Gorozibai etxe zaharra. Denporeagaz auzunea gorantza zabaldu eta sendotu da. Erdigunetik paraje Unkina eta asago Lekue, Isasi, Ordañe eta Arteta auzuneak.

Barrio adyacente a Bedia. En la pronunciación tradicional se escucha “Usonsolo”, que, casualmente, es cercana a la forma antigua. Aparece escrito “Usunsolo” en la mayoría de las menciones del siglo XVI, aunque la forma “Usansolo” se estima que pueda ser también de aquella época. En frente, al otro lado del río, el barrio de Gorozibai, “Gorisibi” en palabras de los y las lugareñas. La vieja casa Gorozibai se situaba justo al lado de la ferrería de Usansolo. Con el tiempo, el barrio ha crecido hacia arriba. Casi en el mismo casco urbano Unkina y, más lejanos, los barrios de Lekue, Isasi, Ordañe y Arteta.

Usansolo [Usonsolo, Usansolo], Gorozibai [Gorosibi], Unkina [Unkiña, Onkiñe], Isasi [Isisi], Ordañe [Ordeña] eta Arteta

MAIATZA loraila BAGILA ekaina

Astelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1

2 3 4 5 6 7 8

9 10 11 12 13 14 15

16 17 18 19 20 21 2223/30

24/31 25 26 27 28 29

Astelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1 2 3 4 5

6 7 8 9 10 11 12

13 14 15 16 17 18 19

20 21 22 23 24 25 26

27 28 29 30(11) San Bernabe (Erletxe), (24) San Juan (Urreta)Ingurumenaren Nazioarteko Eguna, Betso eta Antzerki Topaketak,San Juan bezpera, Maiatzeko lorea.(5) Euskal Eskola Publikoaren jaia, (19) Araba Euskaraz (Agurain)

Gumuzio Larrabetzu, Zornotza eta Galdakaorako kurtzeroaren inguruko auzo zaharra da. Bertako baserri bat zan “Erletxe”, XIX. mendean agertzen jakuna lehenengoz. Denporagarrenean ugaritu egin ziran etxeak eta “Erletxes” izen hibridoa hartu eban auzoak. Euskarazko Erletxeta toponimoa ez dogu XX. mendera arte dokumentau. Gumuzio auzoko mutur batean, Zornotzako ateetan, ostera, Kortederra. Baserria 1805ean testau dogu, izen bereko olagortea edo kortabasoa, barriz, XVII. mendearen hasieran. Bestera, Olabarrirantza, Gumuzio eta Urgoiti auzoen arteko errepidearen ganetxuan, Askarri. Auzo modernoa, hasiera batean Urzabaleta Askarri izena euki eban.

Gumuzio es el viejo barrio situado en el entorno del cruce de Larrabetzu, Zornotza y Galdakao. “Erletxe” era un caserío situado allí, que aparece por primera vez en el siglo XIX. Con el transcurrir del tiempo, se incrementó el número de casas y tomó el nombre híbrido de “Erletxes”. El topónimo euskaldun Erletxeta no lo hemos testado hasta el siglo XX. A las puertas de Zornotza, en una punta del barrio de Gumuzio, se encuentra Kortederra. Se han tomado las primeras referencias del caserío en 1805 y del mismo nombre a comienzos del siglo XVII. Al otro lado, hacia Olabarri, entre Gumuzio y Urgoiti, justo sobre la carretera el pequeño barrio de Askarri. Un barrio moderno que, en un principio, se llamó Urzabaleta Askarri.

San Isidro

(1) Langileen eguna (Aperribai), (5) Igokundea (Asentsio) Bekea, (8) Andra Mariaren lekualdatzea (Usansolo), (29) Realeza de María (Olabarrieta).Igeriketa txapelketa, Gazte eguna, Maiatzeko erreginak, Mugarriz Mugarri, Oroimen Historikoaren astea, Antzerki afizionatuen astea.(8) Herri Urrats (Sant Pere), (22) Euskal Eskola Publiko barriaren jaia Nafarroan (Hernani), (29) Ibilaldia (Durango).Udako tenporak: maiatzak 25, 27 eta 28.

San Antonio

Gumuzio [Kumusio, Gumusio], Erletxe [Erletxe, Erletxeta], Kortederra eta Askarri

ilbarria, iretargi barria

ilgora

ilbetea, iretargi betea

ilbehera

San Juan

2016 ilbarria, iretargi barria

ilgora

ilbetea, iretargi betea

ilbehera

GARAGARRILA uztailagarila ABUZTUA agorrila

dagonilaAstelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1 2 3

4 5 6 7 8 9 10

11 12 13 14 15 16 17

18 19 20 21 22 23 24

25 26 27 28 29 30 31

Astelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1 2 3 4 5 6 7

8 9 10 11 12 13 14

15 16 17 18 19 20 21

22 23 24 25 26 27 28

29 30 31

Urgoiti, Urgoitiko oilarra, Uraska, Puentelatorre eta Bekea

Behinola Galdakaoko auzorik garrantzitsuena. Auzoko olea, errotea eta palazioa, gaur egun Mungiara aldatuta eta luxuzko hotel bihurtuta, orduan denporako ahalmenaren erakusgarri ezereztu dira gaur egun. Bidekurutzean egoteak aparteko garrantzia emoten eutsan auzoari, baina horrek berorrek denporagarrenean akabua ekarri eutsan. Bide eta kurutze zaharrak errepide eta autopista erraldoi bihurtu ziran eta Urgoiti osoa iruntsi eben. Oilarrak bizirik dirau, baina datuek argi ixten daben moduan, kasu honetan Oilarra arrautzea baino lehenagokoa izan zan. Bertako kurtzeroko oilarraren eskultureak ez eutsan lekuari izena emon, ezpada alderantziz. El Gallo Urgoiti auzoa zan. Albo-alboan Labeagarantza Urzabaleta izeneko eremuan Uraska auzunetxoa. Errekaz haraindi Bekea auzoa eta bien artean Torreko zubia edo Puentelatorreko zubia.

En un tiempo ya pasado fue el barrio más importante de Galdakao. La ferrería, el molino y el palacio del barrio, hoy en día trasladado piedra a piedra a Mungia y convertido en hotel de lujo, son muestras, ya desaparecidas, de la capacidad de aquellos tiempos. Le daba una importancia trascendental el estar situado en un cruce de caminos, pero eso, con el tiempo, trajo su final, ya que los caminos y cruces viejos se convirtieron en carreteras y autopistas gigantes que engulleron a Urgoiti. Perdura “El gallo”, pero como, claramente demuestran los datos, en este caso el gallo fue anterior al huevo. La escultura del gallo del cruce no dio nombre al lugar, sino todo lo contrario. El Gallo era el barrio Urgoiti. Hacia Labeaga y sobre el paraje denominado Urzabaleta el barrio de Uraska y al otro lado del río el barrio de Bekea y, uniendo los dos barrios, el puente “Torreko zubia” o “Puentelatorreko zubia”.

(10) Santantoitxikerra (Arteta), (18) Santa Marina (Bengoetxe), (25) Santiago (Tximiolarragoikoa), (31) San Ignazio (Tximiolarra)

Tximiolarrako igoera, Udalekuak, Folklore Bizian.

(15) Andra Mari (Elexalde)(15) Fiesta del no veraneante (Usansolo)

2016 ilbarria, iretargi barria

ilgora

ilbetea, iretargi betea

ilbehera

IRAILA buruilaurri lehenengoa URRIA urri bigarrena

Astelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1 2 3 4

5 6 7 8 9 10 11

12 13 14 15 16 17 18

19 20 21 22 23 24 25

26 27 28 29 30

Astelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1 2

3 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 16

17 18 19 20 21 22 2324/31 25 26 27 28 29 30

Bengoetxe [Bengotze, Bengoetxe], Padura, Mercadillo eta Zuhatzuaurre

Herriko auzo zahar eta garrantzitsuenetarikoa, Kurtzea eta Aperribai artean. Auzoa zenbait etxaldek, baserri-auzok eta uritxu batek osatu izan dabe. Aurrez aurre, Ibaizabal errekako urak bustitako solo eta beresiak, “Padura” izenekoak, harik eta XIX. mendearen akabuan Mercadillo esaten hasi jakon arte. Bertan fielato edo katetxea egoan, baita bentaetxe famaua eta bolalekua be. Bengoetxe auzoagaz lotzen eban zubia eta Zuhatzurako errepidea. Auzotik Kurtzerantza Urtebieta, Zuhatzaurre eta Urreta auzuneak.

Uno de los barrios más antiguos e importantes del pueblo, situado entre Kurtzea y Aperribai. El barrio Bengoetxe lo forman unos cuantos caseríos, un barrio rural y un pequeño casco. En frente, las huertas y jaros bañados por el río Ibaizabal, llamados “Padura”, hasta que a finales del siglo XIX se le comenzó a llamar Mercadillo. Allí había un fielato, una famosa posada y también una bolera. Hacia Kurtzea, los barrios de Urtebieta, Zuhatzuaurre y Urreta.

Mugikortasun astea.Udagoieneko tenporak: 21, 23 eta 24.

(2) Elexaldeko jaiakXIV. Joserra memoriala (MTB), XI. Jardunaldi mikologikoak (Usansolo), XLIX. Jardunaldi mikologikoak, Nekazaritza eta artisautza azoka.(2) Kilometroak (Bergara), (16) Nafarroa Oinez (Biana)

Santakurtz

San Migel

2016 ilbarria, iretargi barria

ilgora

ilbetea, iretargi betea

ilbehera

ZEMENDIA azaroahazila ABENDUA gabonila

lotazilaAstelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1 2 3 4 5 6

7 8 9 10 11 12 13

14 15 16 17 18 19 20

21 22 23 24 25 26 27

28 29 30

Astelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1 2 3 4

5 6 7 8 9 10 11

12 13 14 15 16 17 18

19 20 21 22 23 24 25

26 27 28 29 30 31

Kurtzea, Zabala [Zabalea, Zabale], Zamakoa, Mugaburu [Muguru], Bidaurreta [Bidorreta] eta Tximiolarra [Tximelarre]

Kurtzea auzoa herriaren muina da, Kurtzeko ermitaren inguruan eregi ziralako udaletxea eta hainbat zerbitzu. Ermitea XVII. mendearen hasieran dokumentetan da lehenengoz. Gane-ganean Zabalea, desagertutako Isasi-Abendañotarren torretxe zahar eta garrantzitsuaren kokalekua. Kurtzetik gertu, Galdakaoren bihotz-bihotzean, Zamakoa auzoa. Albo batera, ostera, Zamakoa, Mugaburu eta Bidaurreta baserrietako lur-sail zapalak. Eta zatiak beherago, Plazakoetxe ganean, Adan de Yarzaren aurretikoen Tximiolarra basoa; “Tximelarre” izen moldatua hartuta auzoa egin zana, Dinamitako beharginena, XX. mendeko 20ko hamarkadan.

El barrio Kurtzea es el centro del pueblo, ya que se construyeron alrededor a la iglesia el Ayuntamiento y muchos servicios. La desaparecida ermita se documenta por primera vez a comienzos del siglo XVII. Sobre ese céntrico entorno se sitúa el barrio de Zabalea, lugar antaño de la casa-torre del mismo nombre propiedad de los Isasi-Abendaño. Adherido al centro, en el mismo corazón de Galdakao, se haya Zamakoa. Y a su vera, las campas y prados de los caseríos Zamakoa, Mugaburu y Bidaurreta. Sobre ellos, hacia Plazakoetxe, el bosque Tximiolarra perteneciente a los antepasados de Adan de Yarza, documentado por primera vez en 1717. En un comienzo de denominó Tximiolarra, pero al convertirse en barrio tomó el nombre adaptado Tximelarre. Fue el barrio de los trabajadores de la Dinamita, en los años veinte del siglo XX.

Domu Santu

San Martin

(30) San Andres (Usansolo)Berdintasun jardunaldiak, (25) Emakumeenganako indarkeriaren kontrako eguna, Mendi astea, Hondakinen prebentzio astea.

XLIV. San Andres krosa, Galdakaho (ahoz ahoko azoka), (11) Turroi eguna, (24) Olentzero, Bertso salda, (31) XLVII. San Silvestre lasterketa.

Neguko tenporak: 14, 16 eta 17.

Euskaren eguna

SantaBarbara

Santo Tomas Gabon Natibitate

Inozente eguna Gabonzahar

2017

UrtarrilaAstelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1

2 3 4 5 6 7 8

9 10 11 12 13 14 15

16 17 18 19 20 21 2223

3024

31 25 26 27 28 29

Zezeila (Otsaila)Astelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1 2 3 4 5

6 7 8 9 10 11 12

13 14 15 16 17 18 19

20 21 22 23 24 25 26

27 28

Martia (Martxoa)Astelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1 2 3 4 5

6 7 8 9 10 11 12

13 14 15 16 17 18 19

20 21 22 23 24 25 26

27 28 29 30 31

ApirilaAstelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1 2

3 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 16

17 18 19 20 21 22 23

24 25 26 27 28 29 30

MaiatzaAstelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1 2 3 4 5 6 7

8 9 10 11 12 13 14

15 16 17 18 19 20 21

22 23 24 25 26 27 28

29 30 31

Bagila (Ekaina)Astelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1 2 3 4

5 6 7 8 9 10 11

12 13 14 15 16 17 18

19 20 21 22 23 24 25

26 27 28 29 30

Garagarrila (Uztaila)Astelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1 2

3 4 5 6 7 8 9

10 11 12 13 14 15 16

17 18 19 20 21 22 2324

31 25 26 27 28 29 30

Abuztua (Agorrila)Astelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1 2 3 4 5 6

7 8 9 10 11 12 13

14 15 16 17 18 19 20

21 22 23 24 25 26 27

28 29 30 31

Iraila (Buruila)Astelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1 2 3

4 5 6 7 8 9 10

11 12 13 14 15 16 17

18 19 20 21 22 23 24

25 26 27 28 29 30

UrriaAstelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1

2 3 4 5 6 7 8

9 10 11 12 13 14 15

16 17 18 19 20 21 2223

3024

31 25 26 27 28 29

Zemendia (Azaroa)Astelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1 2 3 4 5

6 7 8 9 10 11 12

13 14 15 16 17 18 19

20 21 22 23 24 25 26

27 28 29 30

Abendua (Gabonila)Astelehena Martitzena Eguaztena Eguena Barikua Zapatua Domeka

1 2 3

4 5 6 7 8 9 10

11 12 13 14 15 16 17

18 19 20 21 22 23 24

25 26 27 28 29 30 31

Galdakao (1969)