· 2 Euskal Sena. 1. bilkura Zer da euskal sena? Galtzen ari gara? Zer egin ahal dugu...

1

Euskal

Sena 1. bilkura Usurbil - Pottoenea - 2018 Azaroak 23

16:00 Felix Rodrigo Mora: el modelo cultural vasco visto

desde fuera

16:45 Agurta-Aintzane Lazkano:

Euskal sena hizkuntzaren ikuspegitik

17:15 Leire Saitua: Euskal sena auzolan-batzarre-

komunalaren ikuspegitik

17:45 Mahai ingurua beste zenbait ikerle eta etorritako

partaideekin batera

Euskal Sena (Biltzarre)

[email protected]

2

Euskal Sena. 1. bilkura

Zer da euskal sena? Galtzen ari gara? Zer egin ahal dugu berreskuratzeko?

Felix Placer

1-¿En qué consiste para ti la euskal sena (la forma de ser ) del pueblo baskonabarro?

El concepto simbólico – beresena- de EuskalHerria implica una cultura propia, diferenciada, una tradición histórica, una conciencia de pueblo, un territorio, soberanía. El euskera es

referente ineludible como expresión básica, fundamental y permanente portador de la

identidad cultural vasca, símbolo identitario, lengua de su historia, en la que hablar es hacer

palabras -hitzegin-; creadora por tanto de libertad, innovadora y liberadora de un pueblo al

que el euskera constituye y donde se renueva porque “euskara hilezkeroeznukenahibizi”.Por

eso, colectivos, grupos y personas lo hablan y aprenden, no como una adquisición cultural

más, sino como una auténtica aportación a la lucha por la defensa la identidad del País, del

euskera y de sus gentes, de EuskalHerria, el ‘Pueblo del euskera’.

2-¿En estos 100 últimos años hemos perdido algo de esa forma de ser?

Como colectivos Heria 2000 Eliza, Comunidades Cristianas Populares y Coordinadora de

Sacerdotes de Euska Herria hemos denunciado las causas que se refieren, sobre todo, a lo que denominamos “cultura del poder dominante” que impone valores, costumbres, hábitos,

creencias, pensamiento único e ideologías ajenas a nuestra identidad y ‘euskalsena’ más

profundas. Esta cultura es vista como un instrumento más del poder que, bajo apariencias

democratizadoras de extensión cultural, filtra convicciones, modela mentalidades y

condiciona comportamientos que hoy han adquirido especial fuerza con la globalización. Denunciamos, por eso, la incidencia de cambios culturales guiados por el consumo y la

influencia de una “cultura externa” donde su “centros de decisión están lejos de nuestra

realidad y conllevan corrientes de pensamiento que contienen nuevos valores, pero también

contravalores como pueden ser: individualismo, desmoralización, valor de la imagen, no a la

utopía”, y pérdida de nuestra identidad.

3-¿Cuál es la situación actual?

El conflicto lingüístico-cultural ha sido estos colectivos desde una perspectiva dialéctica

según la cual, el castellano y francés han intentado y conseguido minorizar, arrinconar y

reducir el uso del euskara interpretado y, por tanto, nuestra identidad y ‘sena’por. Por ello

este problema grave y preocupante es entendido como parte del proceso integral de

liberación nacional de EuskalHerria.

Escribía un amigo navarro -Kepa Ezeolaza- recientemente fallecido, refiriéndose a la Iglesia

vasca: “Beste 50 urte barru euskararen heriotzaren historia idatziko da, baina gaur erantzuleak gu gara, gu gara desagerpen honen errudunak…. Badira, noski, kontrako

adibideak eta badira eredu argigarriak eta txalogarriak, badira Eliza maitatzen dutenak eta dutenak, baina zoritzarrez euskara galtzen ari da aspaldian izan zuen lekua… Bide berriak

urratzeko baita adimena eta irudimena ere beharrezkoak dira.

Eta Pello Apezetxeak: “Hizkuntza eta kultura anitzeko herrien oihuak eta protestak aunitz

dira munduan, baina nork entzuten ditu? Eta entzunerratean, aintzat hartu eta errespetatzea erran nahi dugu. Zoritxarrez, euskaldunok hor gaude, aintzat hartu eta errespetatu gabeko

herrien artean, herri eskubideak ukatuak dituztenen artean, entzun gabeko multzoan”.

3

En definiva Euskal Herria está hoy atravesada por dos culturas dominantes: la española y la

francesa con sus correspondientes lenguas. Pero nuestra cultura histórica más específica es

euskaldun y su lengua el euskera. Sin embargo, lo mismo que en cualquier situación

colonialista, no se ha desdeñado medio alguno para suprimirla y con ella, la identidad de

nuestro Pueblo. Hoy mismo tenemos que denunciar sus claras condiciones de inferioridad

respecto a las dos culturas dominantes.

4-¿Qué podemos hacer para recuperar la euskal sena?

Es imprescindible trabajar en los tres campos que definen ‘euskal sena’:

- La identidad cultural y conciencia de pueblo: vivir, sentir, afirmar, comunicar lo que somos

como Euskal Herria

- El euskera como identificador de nuestra ‘euskal sena’: “Euskal Herri euskalduna izan behar

du herri askeak. Ez dago independentziarik euskararik gabe. Ez dakienak ikasi egin beharko

du. Dakienak, txukundu eta aberastu. Eta guztion artean hedatu.”

- La territorialdidad. Como expresan los colectivos citados: “Herriak bere lurraldea behar du.

Ba du horretarako eskubiderik. Eta ezlurralde zatikatua, gurean denez. Euskal Herria,

Herribakarra da. Baina interes politikoek gure banaketa iraunarazten duten mugak eta

banaketak inposatu dituzte, bateratzeko saio guztiak galeraziz. Halaz ere, gure Herri

bakarraren sentimenduak eta lokarriak indarberritze darraite.”


Odon Ulibarrena

1- ¿En qué consiste para ti la euskal sena (la forma de ser) del pueblo baskonabarro? ¿En

dónde se puede ver?

Sin entrar a evaluar los conceptos “Euskal sena” ni “pueblo baskonabarro” debo decir que es

un hecho etnográfico la existencia de personas que se consideran pertenecientes a una etnia

denominada genéricamente Eskualdunak-Baskos; con plena consciencia de que no

pertenecen al Reino de España ni a la Republique Française. Dicha conciencia de la etnia es

tan fuerte que incluso ha llevado a varios miles de sus miembros a enfrentar muerte, cárcel y

exilio.

Es un hecho etnográfico que varios miles de personas no solo hablan si no que aprecian de

manera muy especial su idioma aborigen, denominado Eskuara-Euskera-Basko. El hecho de

que dichas personas vivan en una zona geográfica perteneciente a la denominada Cultura

Pirenaica, cuyos orígenes alcanzan el periodo Magdaleniense, prueban que su persistencia en el tiempo es la más duradera dentro del marco de etnias europeas conocidas en la

actualidad.

2- ¿En estos últimos cien años hemos perdido algo de esa forma de ser?

Desde mi punto de vista, el Pueblo Basko estuvo muy afectado por una enfermedad cultural

denominada Costumbrismo que afectó severamente su Conciencia de Etnia o Burjabetasuna. Antoine de Abadie diagnosticó dicha enfermedad y le puso remedio incentivando la

autoestima de los Baskos, principalmente a través de la publicación de versos originales y

celebrando las eméritas Fiestas Eúskaras.

Es un hecho etnográfico que aptitudes tan peculiares de esta etnia como la del autogobierno vecinal (Auzokrazia) están en profunda crisis. Fui partícipe de dicha forma de gobierno al

pertenecer durante más de diez años al Concejo Abierto-Batzarre de Berriobeiti-Berrioplano,

4

entre los años 1976-1986. Mis investigaciones de campo me permitieron constatar el declive

del Gobierno Vecinal. Por pertenecer al legado de los Antepasados era respetado pero se

consideraba poco menos que cosa del Pasado.

3- ¿Cuál es la situación actual?

Creo que los aborígenes pirenaicos están recuperándose de las secuelas que dejó en su

Memoria Colectiva el Costumbrismo. De modo parecido a como un ser humano se recupera

de la pérdida de memoria personal, los Eskualdunak buscan reencontrarse con su milenaria

senda. La falta de difusión adecuada de sus valores fundamentales (Gizabidea, Burjabetasuna

y Auzokrazia) debido a lo que don Telesforo de Aranzadi calificó como “intelectualismo

deficiente” y a la virulencia de la civilización indoeuropea encarnada en los políticos

profesionales, desde mi punto de vista, retrasan la identificación de los elementos de cultura

originales, afectando MUY ESPECIALMENTE a los humanísticos. Por ejemplo, se valorizan en

extremo elementos de cultura no esenciales como el idioma y la territorialidad.

4- ¿Qué podemos hacer para recuperar la Euskal sena?

Difundir los elementos de Cultura esenciales. Del Gizabidea surgen, por ejemplo:

Eskukotasuna (Libertad Humanística), Burjabetasuna (Conciencia etnohistórica de la

Independencia) y Auzokrazia (aptitud para el autogobierno vecinal). La Cohabitación

milenaria con la Civilización Indoeuropea nos permite localizar numerosas formas de resistencia cultural y victoriosas estrategias militares de los aborígenes pirenaicos frente a los

acosadores, siendo especialmente interesantes las formas de lucha desarrolladas contra los

cosanguíneos que se pasaron al bando de los invasores; los “cabailleros balderos que rotbaban y stragaban la tierra” según referencia documental del siglo XIII.


Inhar Agirrezabal Saenz de Santamaria

1- Euskalerri-Nabarraren nortasuna edo euskal sena deitutakoa zer da zuretzat? Non ikusten

da?

Mundu-ikuskera da, ingurunearekin eta besteekin harremanetan egoteko eta egiteko modu

kolektiboa, komuna, dinamikoa eta irekia. Hor sartzen dira mundu kognitiboa, sentitzeko

moduak eta mundu espiritualak.

2- Azken 100 urteotan zer galdu dugu izan omen genuen euskal sen horretatik?

Galera baino gehiago bilakaera izan da, eta bilakaera horretan herri-mugimenduek, hizkuntzak eta kulturaren instituzionalizaioak garrantzi handia izan dute.

3- Zein da oraingo egoera?

Hiru faktore horiek, herri-mugimenduek, hizkuntzak eta kulturaren instituzionalizaioak, une

honetan ez dute orain urte batzuk hartu zuten indarra.

4- Euskal sena berreskuratzen laguntzeko zer egin ahal dugu

Diskurtsoak eta praktika sozialak ireki, sortu eta prestigioa eman eremu guztietan.


Felix Zubiaga Legarreta

5

Hasierako komeni da SENA izen hau nondik datorren jakitea, gero hobeto aplika al izateko

bere analogiak. Non agertzen da SENA? Etxeko ume txikiagan. Ume hori AINA, ANAI, ENE>

nene delarik, ETXA egiturak emoten deutso beheko kategoriaren seinalea. Beraz, AS (sagarra

arketipoa) +AINA/ ANAI >SEIN/ SEIÑA "etxeko seiña" esaten da. Etxeko adn-ak eta ETXEAK

(Etxeko Eskolak) emonetik hartzen dau umeak, "Umearen SENtzuna, etxean entzuna" esaten

denez

Zer esan nahi duen SEN hitzak? Jokera, adimena, adikortasuna, instintua, zaletasuna, etab.

Hitz aberatsa edukietan eta eratorrietan. Eta horrela egiten da SENIDE, SENDIko ANAI, AINA

barria. Senideok SENTZUN eta SENTIKERA berezia dute SENTItzeko (Latinak ere hortik hartu

dau SENSUS hitza) Hortik SENTZUN> ZENTZU eratorriak ere.

ANALOGIAK: Esan dogunez, ETXE egiturak emoten deutso ÑEÑEri SEIN nortasuna eta SENA.

Beraz, "euskal SENA" esaten dogunean, antzeraren analogiaz zerbitzatzen gara

"ETXE+AINA>SEINA>SENA baloreak "euskal SENDIARI" eranzteko eta ondo erantzia. Bardin

katalanak "SENI catalan" esaten dabenean. Hor dago iberikoak Katalunian gordetzen dauen

beste izen bat, SEIN<SENI berbatik datorrena.

GALDERAK Nork dauka euskal SEENA? Euska Herriari eta bere kulturari, hizkuntzari bederen

lotuta egonez, ugaltzera emoten dabenak: Zelakoa da euskal SENA? Amatarra, Ama

Eskolakoa. Zelan agertzen den? AMA+AITA>MAITA datorrena. Arketipoen formula honek

antzinako Amatar Eskolakoen SENIDE egiten gaitu, besteei halako amatigoz idekiak garelako. (Ohartzekoa da egunotan AITA MARI ontzia arrantzale izatetik, Mediterraneoak Saltza ontzi

bihurtu dena).

GAURKOZ: Gaurko politika uneak euskal SENdunok emoten dogun antza "euskal SENA"

dutenen antza emoten dabenekoa dela uste dot.


Xabier Renteria

EUSKAL SENA

Euskalerri-Nabarraren nortasuna edo euskal sena deitutakoa zer da zuretzat? Non ikusten da?

Herri baten sena bere munduikuskera eta jokamolde eratorriak dira:

. Zer gara gu eta zer da errealitatea? Amalurra gara (Mari, Maia, Dama, Señora…), baña

azpian Hutsaren misterioa dago (zerizanak definitzeko ‘hutsa’ darabilgu).

. Zein da bizitzaren funtsa? Aurkakoen jokotik dator izadia: Mari eta Maju, Atarrabi eta Mikelats… Hortik beste guztiak (natura eta gu) eratorriak gara. Joko horren osotasuna

ulertzean (edo, beste hitzetan, bizitzaren gatazkak ulertzean) datza bizitzaren zentzua, zoriontasun egonkorra ahalbidetzen dauskuna (eta ez soilik plazer iheskorrak).

. Zelan eraikitzen da bizitzaren funtsa hori? Elkarrekikotasuna (funtsezkoa euskeraz) eta

Auzolana (funtsezkoa euskal jendean) landuz. Bide batez, Amalurragaz orekatzen gaituen etika barneratuz (funtsezkoa mitologian): zintzoa izan hitzez eta ekimenez, ta hierarkiarik

gabe bizi.

. Zelan ezagutu hori? Euskerak, mitologiak eta beste kultur espresioek gordeta daukien izaki guztien bardintasuna eta batura ulertuz. Adibide batzuk. Marigaz ‘hika’ arituko gara, eta

edozein unetan deitu daikegu. Bikotea ‘banatzean’ gurea dogu ‘bereizi gara’ esatea. Ez da

6

‘tengo hambre o frío’, ‘gose ala hotza naiz’ eta ‘goseak ala hotzak nago’ baizik. Gure dantzak

borobilaren (bardintasunaren) inguruan eginda dagoz. Eta abar, eta abar…

. Zelan egiaztatu dakiguna eta bizitzen doguna? Sorgiñek landutako metodoaren bidez: gure

pertzepzioak eta ekimenak bardintasuna eta batura gauzatzera eroan, droga naturalak

hasieran lagungarriak ala beharrezkoak izan daitezkeelarik.

Azken 100 urteotan zer galdu dugu izan omen genuen euskal sen horretatik?

Beste gizarte mendebaldarrek bezela, nahikotxo galdu dogu berezko izaera. Gure galera hau

Europar guztientzat da tamalgarria ere, antziñakotasunaren gakoak gure herrian nahiko

kontzentratuta iraundu bait dabez (aurreko paragrafoek erakutsi legez).

Zein da oraingo egoera?

Norbanako mallan, gura dauanak irekia dauka bidea. Euskeran, mitologian eta beste kultur

espresioetan mantentzen diran euskal senaren gakoak ezagutu eta landu daikez.

Euskal sena berreskuratzen laguntzeko zer egin ahal dugu


Inhar Agirrezabal Saenz de Santamaria

1- Euskalerri-Nabarraren nortasuna edo euskal sena deitutakoa zer da zuretzat? �Non

ikusten da?

Mundu-ikuskera da, ingurunearekin eta besteekin harremanetan egoteko eta egiteko modu

kolektiboa, komuna, dinamikoa eta irekia. Hor sartzen dira mundu kognitiboa, sentitzeko

moduak eta mundu espiritualak.

2- Azken 100 urteotan zer galdu dugu izan omen genuen euskal sen horretatik?

Galera baino gehiago bilakaera izan da, eta bilakaera horretan herri-mugimenduek,

hizkuntzak eta kulturaren instituzionalizaioak garrantzi handia izan dute.

3- Zein da oraingo egoera?

Hiru faktore horiek, herri-mugimenduek, hizkuntzak eta kulturaren instituzionalizaioak, une honetan ez dute orain urte batzuk hartu zuten indarra.

4- Euskal sena berreskuratzen laguntzeko zer egin ahal dugu

Diskurtsoak eta praktika sozialak ireki, sortu eta prestigioa eman eremu guztietan.

Zer da euskal sena? Galtzen ari gara? Zer egin ahal dugu berreskuratzeko

Patxi Azparren (iritzia)

Inharrek ondo dioen oduan. "munduan egoteko" eta bizitzan aritzeko modu bat. Gizaki guztiok antzeko sena dugu, biologikoki jaso egin duguna. Horretaz gaiz, kultura bakoitzak

joera batzuk areagotu, saritu, edo zigortzen ditu. Joera horiek zein belaunaldiz belaunaldi

7

ikasitakoa hizkuntzaren bitartez transmititzen dira. Euskal kulturak ezaugarri berezi batzuk

baditu eta ezaugarri horietako batzuk barneratzen ditugu ohartu gabe. Horri ere sena deitu

ahal zaio, transmisio kulturalaren bide egin arren.

Azken urteotan Europako kultura guztietan jarrera ekletikoak nagusitu dira. Ezinbestean. Hori

da bizitzea egokitu zaigun Aroa. Gakoetako bat dugu euskal kulturak eskaini dizkigun tresnak

erabiltzeko gaitasuna izatea, mundu berri eta konplexu honetan "gere" era berriak

asmatzeko gai izateko.

Egungo egoera, minorizazioa, zalantzarik ez. Horri aurre egin behar zaio. Mundua ikustek guk

erabiltzen ditugun "betaurrekoaka" erakargarriak direla sienestu eta erakutsi behar dugu.

8

Euskal sena edo nortasuna

Josu Naberan

1. Zertan datza euskal sena?

Nik ez dut ulertzen euskal sena edo nortasuna inoiz aldatzen ez den esentzia abstraktu

bezala. Historian zehar alda daiteke eta aldatzen da.

Gaur egungo etapa kapitalista, hierarkiko arpilatzaile eta patriarkalari aurre egin diezaiokeen

euskal sena interesatzen zait. Non aurkitzen da berau?

Lehenik eta behin, indoeuroparren aurreko Europa Indigena delakoan. Geroago, horren

aztarna edo arrasto diren Zuzenbide Piriniarra delakoan, euskal komunalismoan,

emakumeak euskal gizartean izan duen protagonismoan, lurraren eta naturararekiko

atxikimendu materialean (euskal materialismoa), euskera eta folklorean, inposatutako

sistemaren kontrako hainbat heresia eta intsumisiotan…

Hori dena aurkituko dugu Euskal Herriaren historian zehar. Alderdi negatiboak ere aurki

daitezke, jakina, baina hemen euskal jendarte justuago bat eraikitzeko baliagarri izan

daitezkeen alderdiak hautatuko ditugu.

Europa indigena

Euskal senaren lehen oinarri ezagunena (arkeologo nahiz antropologoek oso ondo ikertua eta

dokumentatua) Europa Zaharra edo Indigenarekin euskaldunok konpartitzen dugun garai preindoeuroparra da, gutxienez 5 mila urtetan zehar garatu zena Europa neolitikoan.

Zibilizazio honen ezaugarri nagusia matrismoa edo Anderearen zibilizazioa izan zen, hau da,

natura oro har, emakume bizi-emaile gisa irudikatu zuen bere arte, kultura eta ohituretan.

Ur-lurren (kosmos) eme-pertsonifikazioa ageri da orduko milaka iruditan. Hortik

emakumearen ospea eta prestigioa gizarte hartan. Hainbeste milurtetako zibilizazio horren eragina sakona bezain iraupen luzekoa izan da euskal sinbologian eta idiosinkrazian (zeltak

berandu sartu baitziren hona), batez ere XVI. mendera arte, eta zenbait aztarna ia gaur arte.

Horietariko bat Mariren (Dama, Saindia edo Anderearen) mitoa da. Hona hemen mito honen

ezaugarri nagusiak, zein baino zein baiotsuagoak eta egunerokotasun osoa dutenak:

- Lehenik eta behin, emakume gisa aurkezten zaigu, osagai maskulinoak ere barne hartzen

dituela (Sugaar, aharia…); aldiz, mito indoeuroparrean idolo maskulinoa da eredu. Marik

natura oro har eta naturaren drama irudikatzen du, ez du giza- edota animali sakrifiziorik

eskatzen; idoloak, aldiz, gurtza, sakrifizioak eta gerla eskatzen ditu (ídolo gerlaria, gerra-

aizkora…ageri dira erruz)

- Marik natura bere horretan den bezala irudikatzen duenez, ona zein txarra asumitzen

ditu. Ez dago Ona eta Txarra manikeismorik, ezta naturaren irudipen bukolikorik.

- Horrez gain, kontrarioak barnehartzen ditu, dogmatismoak ez bezala.

- Bestalde, euskal mitologian ez da agertzen naturaz gaindiko izaki edo eremurik. Mari bera

ez da naturaz gaindikoa, giza-gatazkek sortua, hori bai, baina ez naturaz gaindikoa. Gure jatorrizko mitoan naturaz bestelako izakiak (preternaturalak) ageri dira -lamiak eta abar-,

baina ez naturaz gaindikoak (sobrenaturalak). Erlijio kristauak eta islamismoak, ordea,

naturaz gaindiko izaki eta eremua dute oinarri eta ardatz.

Zuzenbide Piriniarra versus Erromatar-Germanikoa:

9

- Etxea da zuzenbide piriniarraren oinarria. Etxeak bere osotasunean irautea. Eta hor

amaren ildoko oinordetza ageri da. Eredu matrilineala, beraz. Baita matrilokala (senarra

emaztearen etxera aldatzea). Gorago aipatu dudan Europa Zaharreko matrismoa

gogoarazten digu.

- Etxeko andereari dagokionez emakumeak du protagonismoa, Etxearen kudeaketan eta

ordezkaritzan: elizako sepulturaz arduratzea, etab.

- Bestalde, ikerlariek diotenez, protagonismo handia izan zuen lehen nekazaritzan,

goldearen aurretiko aitzur aroan. Horretaz gain, lurra iraultzeko Laia eta Laiaketa ezagutu

ditugu oraintsu arte, gizonezko eta andrazkoen taldeak auzolaneko lerro luzean laiaketan

ari dien argazkiak daude. Eta gaurko baserri bakanetan ere emakumeak gero eta

protagonismo handiagoa du, batez ere ortu lanean.

- Auzoa, Auzotasuna, Auzolana.

Auzoa da bigarren zutabea, gure Zuzenbidean nahiz praktikan. “Urruneko senidea baino

hobe auzokoa”.

Auzotasuna bermatzeko ohitura ugari: odoloste trukea, etab. Sen horren barruan

kokatzen ditut auzo mailako hainbat ekitaldi, ospakizun, etab., oraindik bizi-bizirik

Auzolana. Azkenotan Eusko Jaurlaritzak bere propagandarako bahitu eta desitxuratu duen arren, benetako auzolanak ondo funtzionatzen du oraindik Euskal Herria,

lehengokoez bestelako eremuetan eta moduetan, jakina. Etxea kasik desagertu ondoren,

auzoak eta auzolanak sekulako potentzialtasuna dute gurean. Horiek biziberritzean datza gakoa.

- Batzarra. Erabakiak hartzeko funtzionamendu horizontal horixe da euskal senaren

ezaugarri garrantzitsuenetariko bat.

- Lur eta baso komunalak. Zuzenbide piriniarraren beste zutabe bat. Nafarroa konkistatua izan ondoren, lurraren pribatizazio etengabea gertatu den arren, oraindik geratzen dira

euskal sen komunalistaren arrasto batzuk: baso komunalak, etab.

(Zuzenbide Piriniarraz J.J. Bachofen alemaniarraren –Das Mutterrecht- eta T. Urzainki

nafarraren –El Derecho Pirineico Vasco- lanetan oinarritu naiz)

Ez dago azaldu beharrik Zuzenbide Erromatar-Germanikoak gurearen kontrako legeak,

ohiturak eta ideosinkrazia inposatu digula: kolektiboan barik pribatuan oinarrituz,

komunitatean barik norbanakoan, etxekoandrean barik paterfamilias delakoan, etab.

Horrek guztiak gizarte-klaseei, kapitalismoari, indibidualismoari eta patriarkatua

indartzeari eman dio bide, jatorrizko euskal sena aldatuz joatea eraginez.

Horrela, beraz, gaur egun Europa osoan eta mundu zabalean indarrean dagoen

Zuzenbideak Zuzenbide Erromatarrean du sustraia, zeinek norbanako pribilegiatua du

ardatz (CIVES). Ez dut uste figura horrek itzulpen zehatzik duen euskaraz, zeren hiritar

(hiriko) ez delako gauza bera, eta are gutxiago herritar.. Beste horrenbeste gertatzen da

paterfamilias, patria (aberria ez da gauza bera, ez dagoelako aitarekiko erreferentziarik)

eta beste hainbat hitzarekin. Bi sistema ideologiko oso desberdin dira, eta euskerak euskal ideologia edo sena transmititzen digu.

(( Jarraitu baino lehen, zergatik Anderearen zibilizazioari matrismoa deitzea?

Ez diot Matriarkalismoa deitu, zeren, Patriarkalismo antonimoak bezala, arjéo hitz grekoak indarrezko menpetasuna adierazten baitu. Baina ez da ageri historian zehar ez

historiaurrean patriarkatu baztertzaile eta menperatzailearen pareko matriarkatu garbi eta jarraikirik; patriarkatua, aitzitik, egoera oso ezaguna eta dokumentatua da.

10

Eta ez diot deitzen Matrilineala ere, ama-ildoko oinordetza edo ondorengotza adierazten

duelako bakarrik, hau da, lehentasuna amaren senitartekoek izatea, emakumezko zein

gizonezko izan. Matrilineal eta patrilineal hitzek barruti sozio-juridikora mugatzen direla

dirudi, eta hori baino askoz eremu zabalagoa hartzen du Anderearen zibilizazioak.

Bestalde, adjektibo soil bat da, eta guk izen bat beharko genuke zibilizazio hori

izendatzeko. Nazioartean Matrismoa deitzen hasi dira. Zein litzateke euskarazko

itzulpena? Ama-araua? Ama-arauzko Kultura?

Bide batez, irakurri berri dut M. Carmen Basterretxearen lan bikaina.

Azkenez, zalantza bat: ama- eta matri- erroak soberan erabili ditugula uste dut. Ordea, ez

Europa indigenako iruditeriak ezta euskal mitologiako Marik nabarmentzen dute

amatasuna. Gure mitologiako pertsonaia nagusia Dama edo Anderea da, batzuetan

onbera eta beste batzuetan bihurria, nahiko androginoa, baina inondik ere ez ama

klasikoa. Horregatik, eremu juridikoaz harago, egokiago deritzot Andere-araua, Andere-

arauzko zibilizazioa edo kultura deitzea))

Euskera.

Euskal pentsamendua edo sena edukia transmititzen digun tresna nagusi eta

ezinbestekoa da. Bera barik euskal senaren eraikina hondoratu egingo litzateke. Ikuspegi

askotatik azter daiteke bera.

Filosofia aldetik, espazio-denboraren pertzepzioa une/gune hitzek adierazten dute

zientifikoki: gauza bera dira, baina ez guztiz: denbora espazioan gauzatzen da. Bestalde, ur/urte, egu/negu eta horrelakoek batasun kosmiko bere ñabardurekin adierazten dute.

Adibide batzuk jartzearren.

Goian landu dugun arloari atxikiz, euskeraren egiturak, inguruko hizkuntzenak ez bezala,

parekidetasun desberdindua esleitzen die andre nahiz gizonari: hika tratamenduan,

senidetasuna izendatzean, etab.

Naturaren ezagutza eta Lurrarekiko atxikimendua

Nafarroa konkistatu ondoren, milaka lagun, gehien-gehienak emakumeak, erre zituen

Inkisizioak, 1540 eta 1700 bitartean. Sendagileak, emaginak, sendabelarretan, botanikan

eta alkimian adituak. Naturaren ezagutza sakona zuen jendea, sorgina hitza deabrututa geratu zelarik.

Naturaren zikloak eta Lur bizi-emailea halako intentsitatez ospatzen zuen andere-arauzko

zibilizazio hura berreskuratzea besterik ez daukagu, katastrofea ekidin nahi badugu.

Badirudi gaur egungo jendartea kontzientziatzen ari dela klima-aldaketaz, ingurugiroa

pozoitzeaz, gerren injustiziaz, migrazio masiboen miseriaz. Naturarekiko begirune eta

enpatia hura berreskuratu beharra dago, emakumearen ahalduntzearekin eta intsumisioarekin batera..

Intsumisioa

Ez digute irakatsi, baina intsumisioaren memoria sakonak bezain etengabeak elikatzen du

euskal sena. Erresistentziak eta errepresioak markatutako herria gara.

Batetik bagaudak daude, II. mendetik V. mendera jauntxo handien eta Erromatar inperioaren aurka altxatu ziren nekazari-talde txirotuak. Bagaude matxinada nagusia V.

mendearen lehen partean izan zen, Euskal Herriko lurraldeetan, harik eta Nafarroan garaitu zituzten arte. Bi mende eta erdi iraun zuen matxinada!

Bestetik, XVI. mendean, Durangoko heretikoak, fratricelloen doktrina komunistak

aldarrikatzen zituztenak, eta “jaio eta hiltzea besterik ez dago” esaten zutenak.

11

Bitartean, historia ofizialak jaso ez dituen hainbat desobedientzia eta intsumisio izango

ziren, horietariko bat Espainiaren zerbitzurako soldadutza amaitzea lortu zuena joan den

mendean. Geroztik, etengabeko borrokak ezagutu ditugu arlo guztietan: murrizketen

kontra, esklabo-lanaren kontra, pentsio duinak eskatuz, emakumeen martxa…

12

Komunitate bat egituratzeko hizkuntza

Agurtza eta Aintzane Lazkano

Sarrera

Hizkuntzek ere beren egituran, euren sakoneko filosofian badaramatzate oinarrizko mezuak

iltzaturik. Hizkuntza bakoitzaren historian zehar garatutako kultura eta jakintzak sortutako

mezuak. Euren barnetan txertatutakoak eta ondorioz beren hizlarien izaeran eragina izaten

dutenak. Beraz, joan-etorriko bidaia izango litzateke hau: gure pentsakerak, gure kosmo-

ikuskerak, geure hizkuntza osatu eta garatuko luke, baita alderantzik ere, hau da, hizkuntzak

gure pentsakera eta gure kosmo-ikuskera ere eraikiko luke.

Kultura eta jakintza horretan bizitzaren arlo guztiak sartzen dira, jakina, erlijioa, filosofia,

mitoa, zientzia, etab. Euskeraren kasuan, are gehiago, ze antzinatik omen dator eta bere

transmisioa ahozkoa izan da orain dela gutxi arte. Beraz, aipatu jakintzok gordetzeko izan

duen euskarria hizkuntza bera izan da, hots, euskera.

Ponentzian erro eta adierazpen asko jarri dugu adibide gisa: une oro baietza bilatu nahi

izatea, komunitate zentzua etengabe indartzea, nikeriak (ego-ak) baztertzea, ezezkortasuna

sahiestea, ikusi ez dugunari zalantza maila bat jartzea, kasu batzutan eskuzabala izan behar

izatea, beste herritarrak laguntzat hartzea…

Baikortasuna adierazteko BA erroa: BAIT

Psikologian komunikazio egokia izateko baikortasuna erabili behar dela esaten digute.

Euskeraz partikula bat daukagu hori behin eta berriro gauzatuko lukeena, bait partikula hain

zuzen ere: Ez naiz etxetik aterako, zangoa bihurritu baitut, Ez omen baita denborarik

galtzeko, horra zertarako etorri naizen, Badator ordua, guztiok zein bere aldera banatuko

baitzarete

Baina gure bait partikula ez du ematen bakarrik dagoenik zeren BA erroak berak ere, beste

adibide batzuk ematen dizkigu baikortasunari lotuta. Zergatik baikortasunari lotuta? Ba,

batasun, elkartasun, adostasun eta armoniarekin zerikusia dutelako.

Baikortasuna adierazteko BA erroa: hitz egiteko esaldi lokailua

Ahoz esaten badugu: Ba, agertu zan da ba, zer eingotzeu ba? Onartu ein bihar!

Hitz egiteko euskarri bat da baina horretaz gain guk uste dugu geure buruan lehen aipatutako

ideia horiek ezartzeko ere badela eta berdin aditz trinkoan jartzen dugun ba hori (banoa

adibidez) etab.

Baikortasuna adierazteko BA erroa: BAT, BAT EGIN, BAT ETORRI

Zurekin batera joango naiz hondartzara eta ez zurekin joango naiz hondartzara gazteleraz

bezala. Harekin bat egin zuen. Zurekin bat nator.

Elkartzeko “o” barruragarria (inklusiboa)

Arantxa, Itziar, Kepa eta laurok etorri gara. Hemen ikusi behar dugu zenbatze hutsarekin ere,

hitzak berak esaten digun bezala (zenbatze), jendea eta dena bildu eta batu egiten dugula, ez

gara solte eta ahul geratzen zenbatzerakoan, bat egiten dugu, gure baitan –BA- erroaren

bitartez ezartzen dugun ideia da hau eta gauza positiboa, ona, eta baikorra dela. Gainera

borobila itxi egiten dugu eta kopurua burutu; gehituaz, borobilaren bidez, laurok bat egin.

Orduan guk uste dugu euskeraz bat egitea borobila (borobiltasuna) lortzea dela. Psikologikoki

13

borobilaren barruan, taldearen barruan geratzen gara: babestuta. Horregatik esaten dugu

laurok eta ez laurak. Gauzak borobil (perfektu) ateratzea ona da ezta?

Elkartzeko “gure” barruragarria

Ikusten dugun moduan gure -O- barruragarri honek bere garrantzia dauka eta beste

ikuspuntu batzuetatik ere ikus daiteke. Horregatik esaten ditugu adibidez: Ene! azaldu da

gure Arantxa be, saltoka etorri zaigu. Eta ez: Ene! azaldu da Arantxa be, saltoka etorri da.

Edo Gure Amak esaten zuen hori! Eta ez: Nire amak esaten zuen hori!

Elkartzeko biribilaren ideologia

Guk hizkuntzan islatuta ikusten duguna beste batzuk Euskal Herriko sasoi bateko gizarte-

antolakuntzan ere ikusi dute adibidez:

Lehen aipatutako liburuan -Comunidades sin estado en la montaña vasca- honako hau ere

esaten digute:

“El primer capítulo trata de responder a ¿cómo pudieron ser las comunidades sin Estado

de la Montaña Vasca?¿Cómo podrían haber funcionado? Nos lleva hasta la provincia de

Zuberoa, en el noreste de los países vascos o euskal herriak. Allí existió hasta finales del

siglo XX una organización social comunitaria, basada en la ayuda mutua y que

rechazaba el poder o la jerarquización.

Elkartzeko “zuk eta biok”

Beste adibide bat: Ama eta biok joango gara. Adibide hau bestea bezalakoa da Arantxa,

Itziar, Kepa eta laurok baina aipatzen badugu da bi lagun izanda ere berdin gertatzen dela

azpimarratzeko, hau da, bi lagun izanda ere zenbaketa egin, batuketa egin eta borobila itxi

egiten dela.

Honek edukiko luke zerikusia ELKAR partikularekin eta baita zenbakiekin ere, baina hau

aurrerago aztertuko dugu.

Elkartzeko ezetz biribilik ez ematea: izan edo izan ez, inor edo inor ez, inoiz edo inoiz ez…

Izena duen guztia ba-da (aitortzen duzu izena duen guztia badela, “bai dela”); onerako edo

txarrerako. Euskeraz ez dago hitz jakin bat erderazko “nadie” edo “nada” esateko: “Inor ez”

izateko, “inor” izan beharra dago lehenengo, bestela ez genuke jakingo “inor” ez dela. Beraz,

beti baieztatzen duzu zerbait dagoela, gustukoa bada edo ez bada.

Azpimarratutako hitz hauetan ere gertatzen da: bada edo ez bada zeren eta erdarari

begiratzen badiogu, horrela ematen du baita: “es” o “no es” esaten denean, baina kontutan

eduki behar dugu, euskeraz, ba aurrizkia eramaten duela kasu bietan. Baieztatu egiten du da

hori, hau da, izana bera, orduan, erderaz literalki esango bagenu “si es y no si es” izango

litzateke.

Bizikidetzarako berbak: harreman, omen-ei, ote-ete, al, ohi, elkar

HARREMAN: Hartu eta eman. Elkarren arteko konturen bat dagoenean, hitzak berak

adierazten duen moduan aipatu kontu honek, parekotasun bat izan behar du printzipioz edo

funtsean, hartu-emon bat eta ez hartu bakarrik edo emon bakarrik, oreka egon behar du.

“Armonia” hitza be euskerazko hartu-emonetik datorrela komentatzen du Felix Zubiagak.

14

OMEN, EI: Zeozertaz hitz egiterakoan, lekuko izan ez bagara ez gara ausartzen gertatutakoa

edo guri kontatu digutena ziurtatzera. Partikula hau erabiltzeak zentzudun, zuhur eta

arduratsuak bihurtzen gaituela dirudi, esango genuke kontuz ibiltzeko mezua ematen digula.

OTE/ETE: Esandakoak zalantzan jartzeko partikula. Honek ere laguntzen digu zuhurrak izaten,

gauzak kategorikoki ziurtzat ez jotzen, beraz, eten gabeko ikaste prozesuan aurrera joaten.

AL: Galdetzeko partikula, jakin-minari laguntzekoa, beti aurrera jotzeko bultzatzen gaituena

berriz ere, galdera bera indartzekoa. (...)

15

Juan Inazio Hartsuaga

Euskal Nortasuna

AURKIBIDEA

Atarikoa .................................................................................. 2

Euskal nortasun teorikoa ........................................................... 5

Enborra eta oinarrizko egitura .................................. 6

Eitea ematen aurrera ................................................ 9

Euskal nortasun teorikoa gaur ................................................. 13

Euskal gizartearen nortasuna .................................................... 24

ATARIKOA

Herri nortasunak badirenik ukatu egiten dute askok. Egokia dirudi beraz, beste ezer baino lehen auzi

honetaz zerbait esatea. Izan ere, herri nortasunik ez balego, alferrekoa litzateke eta, hemen idatzita

dagoen guztia.

Herri nortasuna ukatzea, zuzentasun politikoaren ondorioa da, azterketa enpirikoarena baino. Arraza

eta arrazismoari lotuta formulatu zen XIX. mendean, germaniar izenaz izan ere, Volksgeist zorionekoa

alegia, eta II. Mundu Gerraren amaieraren ostean, traste zaharren kutxan gorderik geratu zen. Bertan

dirau neurri handi batean, Jakintzaren tenpluetan sartzeko debekuak jota. Kalean agian zertxobait

hizketan hasi gara azken aldian, baina ez da inoiz falta, tabuaren errespetuaz, hizketan hasi orduko

bere izana bera ere ukatzen duenik, sarritan jarrera aurrerakoia bailitzan.

Halere, taburik eta aurre iritzirik gabe datuak bere gordinean aztertzea baino gauza aurrerakoiagorik

ez dago. Eta hori egiten dugunean zera ikusten dugu, eremu geopolitiko bereko diren eta antzeko

aberastasun maila eta lege egiturak dituzten zenbait estaturen artean, alde nabarmenak azaltzen

direla hainbat iragargarritan. Ideia eta balioen bestelako historia laburra idazlaneko bigarren zatian

daude bilduta horien hainbat eta hainbat adibide. Bistan da Espainia eta Italia ez bezalakoak direla

Suedia, Danimarka edo Alemania. Herri nortasunaren eraginaz ulerbideratzen ditut nik horien arteko

aldeak, eta herri nortasuna badenik ukatzen duenak beste argibideren bat asmatu beharko du

errealitatearen ezeztatze hutsean geratu nahi ez badu. Datuak egoskorrak baitira.

Noski, herri nortasuna ezin dugu XIX. mendeko volksgeist haren hein berean ulertu. Batetik, berez era

okerrean formulaturik zegoelako eta bestetik, gaurko gizarteek orduko haiekin zer ikusi handirik ez

dutelako. Soberan ziren lehenago, eta zer esanik ez gaur egun,kontzeptuaren kutsu absolutua eta

arrazista: Herri nortasuna ez da bakarra, ez da absolutua, ez da herritar guztien ezaugarria, ez da

aldaezina eta noski ez dago gizabanakoaren arrazari lotua. Herri nortasuna desideratum bat da,

gehienbat ereduen mailakoa, erlatiboa da, aldaketak nozitzen ditu eta estatistiketan sumatzen da.

Herri nortasuna, herri batean indarrean dauden eredu, ideia , balio, jarrera eta jokabideek osatzen

dute.

16

Aurrerago jo baino lehen, zehaztapen batzuk hiztegiari dagokionez, idazlan honetan hainbat

kontzeptuk zer esanahi duten argitzeko. “Herria”, sustrai etnikoa duen multzoari deritzot, alegia,

berezko hizkuntza eta nortasuna duen giza multzoari. Ez dut esaten talde etnikoa denik, sustrai

etnikoa duen taldea baizik, gaur egungo gizarte kultur-anitzean, herriak ere etnia-anitzak bihurtu

direlako. Esate baterako, gaur beltz euskaltzaleak ditugu gure artean, euskal tradizioko balio eta

jokabideak zeharo barneratuta dituztenak. Horiek ere” herria” kontzeptuan sartzen dira. Bestalde,

indoeuropar kulturak sortutako “populu” kontzeptua dugu. Populua, indoeuropar tradizio

kontzeptualean, sustraigabeturiko herriez osatzen den gizaki multzo hiritarra da. Berezko hizkuntza

galdutakoak, berezko ohitura eta balioak galdutakoak, estatuaren hizkuntzaz mintzo dira eta

erregearen maiestateak eta estatuaren legeen egokitasun jakintsuak zizelkatzen dutebere nortasuna.

Azkenik, “gizartea”, errealitateko argazkian topatzen dugunari esaten diogu hemen. Gizartea herri-

bakarra edo herri-anitza izan daiteke; gizarte batzuk “herri” kontzeptutik gertuago egon daitezke eta

beste batzuk berriz “populutik” hurbilago. Gizarte guztiak populu hutsa balira, aberastasun maila,

hezkuntza sistema eta lege-egitura antzeko estatu guztiak, oso elkarren antzeko izango lirateke. Hau

betetzen ez bada ordea, gizarteen barnean herrien eragina sumatuko dugu. Adibide bat baino ez

jartzeagatik, nahikoa da konparatzea estatu batzuk eta besteetan, ordainik gabeko borondatezko lan

tasak eta irabazi asmorik gabeko elkarte pribatu kopuruak, herri nortasun diferenteak badirela

egiaztatzeko.

Herri nortasunak badirela onartzen badugu, eta herri nortasunok gizartearen nortasunean eragiten

dutela onartzen badugu halaber, herri nortasun horiek zer nolakoak diren aztertzen hasi gaitezke

orduan.

Lehenik eta behin, begi bistakoa den arren errepikatzea merezi duen zerbaitekin hasiko gara. Herri

nortasunak sustrai etnikoa duen arren, etniaz haratago zabaltzen da gaur egungo herri etnia-

anitzetan. Turkiarren seme diren gazte alemaniar beltzaranak, bataz beste zorrotzago izango dira

ustelkeria gaitzesterakoan, flandestar askaziko diren sevillar begi-urdinak baino, batzuen eta besteen

gizartean auzi honetaz dauden iritzi eta jarrerei erreparatuz gero.

Bestetik, gorago esan dugun bezala, herri nortasuna ezin da zentzu absolutuan hartu. Herri baten

nortasuna osatzen duten eredu, balio, jarrera eta jokabideak ez dira beti berberak, aldatu egin

daitezke astian zehar, eta herri horretako guztiak ez dira berez nortasun horren erakusgarri,

herritartasun hutsak eraginda. Herri nortasuna erlatiboa da. Ez da berezkoa. Ez da betirakoa. Ez da

debaldekoa. Trakestu egin daiteke eta trakestu egiten da. Landu egin behar da. Eutsi egin behar zaio.

Ez da beti eta denetarako egokia. Zizelkatu egin daiteke eta zizelkatu egin behar da, garai eta

inguruaren arabera, eragin ahalik eta onuragarriena irits dezan.

Herri nortasuna sagarrondo bat bezalakoa da. Inausiz ematen zaio eitea. Ez beti berdin. Ingurua,

eguraldia eta ustiakeraren arabera honelako edo halako eitea ematen zaio. Zenbat eguzki jasotzen

duen dagoen lekuan , sagarrak eskuz ala makinaz bilduko diren, era batean ala bestean inausten da,

eite bat ala bestea har dezan. Eta ezin da, behin bakarrik inausi eta bertan utzi. Urtero errepikatu

behar da lana, eiterik ederreneko sagarrondoa ere, bere horretan luzaroan utziz gero itsustu eta

trakestu egingo delako ezin bestean.

17

Aitzin iragarpen argigarri hauen ondoren, gatozen beraz idazlan honen gaia plazaratzera: Gure

nortasuna. Ba ote dugu nortasun bat? Ezezkoan, hasi orduko amaitzen da gure bidaia. Baiezkoan, zer

nolakoa da gure nortasun hori? Zein dira bere ezaugarri nagusiak? Nondik datozkigu? Egokiak al dira

bizi garen garairako? Onuragarri ala kalterako? Galdera hauei eta beste batzuei erantzuten saiatuko

gara.Baina hasi aurretik, azken zehaztapen batzuk zorretan ditugu. Nori buruz ari gara “gure”

diogunero?

Euskal nortasunaz ari gara noski, baina zer da “euskal”, nor ari gara deitura horren hegapean sartzen?

(Idazlan hau inoiz gazteleratzen bada are korapilatsuagoa bilakatuko da oraindik hiztegia). Euskal

Herria deituriko eremuan bizi den gizartea hartuko dugu batetik; “euskalbera” direnen multzoa

bestetik (euskalberagoa); eta antropologia eta mitologiatik erauz daitekeen balio eta eredu multzoa

azkenik, hasieran egin dugun definizioaren arabera, herri nortasuna bi planotan azter baitaiteke, hots,

jendearen jarrera eta jokabideena, eta jendeak bere buruari jartzen dizkion balio eta ereduena.

Euskal gizartea diogunean, Lizarrako senegaldarrakedota gaztelar etorkinen ondorengo Bilboko

erdaltzaleak ere aintzat hartzen ditugu, alegia, Euskal Herriko eremu administratibo guztietan bizi den

jende guztia. Euskalberagoa aipatzerakoan berriz, euskal izaera maite duen marokoarra edo umeak

euskaraz hazten dituzten UPNzalea ere tartean dira esate baterako; alegia, euskara eta euskal kultura

tradizionalarekiko nolabaiteko atxikimendua edo hobespen sentimendua duen edonor, zeinahi izanik

ere bere jatorria eta bere aukera edo aldekotasun politikoak. Eta azkenik, antropologia eta

mitologiaren azterketatik erauzten dugun eredu multzoaz dihardugunean, zahar eta jatorrenak zein

diren erakutsiko dugu, barne koherentziari eusten diotenak alegia, kultura arrotzen eraginez gerora

txertatutakoakere bai baitira.

18

EUSKAL NORTASUN TEORIKOA

Euskal nortasunik ba ote dagoen galdetzerakoan beraz, hiru galdera egin beharko genizkioke gure

buruari:

1. - Euskal Herrian bizi direnek ba ote dute besteena ez bezalako nortasun bat?

2. - Euskalbera direnen multzokoek ba ote dute besteena ez bezalako nortasun bat?

3. - Euskal antropologia eta mitologia zaharretan aurki ote daitezke, besteenak ez bezalako balio eta

ereduak?

Hasierako bi galderek arazo berez zamatzen gaituzte. Batetik, mikrobioak ikusteko mikroskopioa

behar den bezala, gizarte baten nortasuna antzemateko tresna bat behar da: estatistika. Eta bestetik,

oraindik ez dugu definitu euskal nortasuna zer den eta beraz, estatistika erakunderen bat laguntzeko

prest izango bagenu ere ezingo genuke galdetegia prestatu.

Gatozen estatistikarena azaltzera. Eman dezagun, alemanak italiarrak baino solidarioago direla

hartzen dugula hipotesitzat. Egia balitz ere, horrek ez du esan nahiko aleman guztiak solidario direla

eta italiarren artetik berriz inor ez. Hipotesia egia balitz azalduko dena izango da, (datuak zeharo

asmatuz) Alemaniarren artean %24ak odola ematen duela eta italiarren artean %19a k; eta

alemaniarrek soldataren %5a ematen dutela GKEentzat eta italiarrek %3,8a. Maila horretakoa da

herri nortasunaren adierazpidea.

Definizioari dagokionez berriz, bistan da estatistikak egiten hasterako, nortasun jakin baten osagarriak

zein diren azaldu behar dugula hipotesi gisa. Zer aztertu behar dugu euskal gizartean eta

euskalberago multzoan, euskal nortasunik ba ote dagoen ikusteko? Horretarako ustezko balio eta

eredu bereizgarriak zein diren aztertu behar dugu lehenengo, eta gero horien neurria eman

dezaketen iragargarriak zehaztu. Beraz, egindako galderak, atzekoz aurrera baino ezin ditugu

erantzun. Heldu diezaiogun bada hirugarrenari: Euskal antropologia eta mitologia zaharretan aurki

ote daitezke balio eta eredu bereizgarriak?

Lantxo honen helburua euskal nortasuna era sinple eta laburrean definitzea denez, bertan aipatuko

ditugun eredu eta balioen zuriketan ez gara hemen luzatuko. Horretan sakondu nahi duenak, honako

bi estekotan aurki ditzake zuribideak: Ideia eta balioen bestelako historia laburra eta Euskal mitologia

konparatua. Jentilen akabera

ENBORRA ETA OINARRIZKO EGITURA

Antropologia eta mitologiaren azterketatik ateratzen denez, hiru adar nagusi ditu euskal nortasunak:

Ekimena, Zintzotasuna, Talde izana. Horiek dira enborretik zuzenean ateratzen direnak eta horietatik

sortzen dira gero gainerako ezaugarriak. Hirurak dira, paleolito garaitik hasi eta duela hiru mila urte

inguru herri indoeuroparrak gurera heldu bitartean, euskal nortasunaren eitea etengabe eratu duten

balio nagusi oinarrizkoak.

Euskara ipini dut enborrean, eredu, balio edo ideia bat ez izan arren, haien iraupenari oso estu lotzen

zaielako eta bata galduz gero, besteek ere larri sufrituko luketelako. Eta dena den, euskal nortasunaz

19

ari bagara, ez dagoelako euskararik gabeko euskal nortasunik. Bego bada, oinarrian zuhaitz osoaren

euskarri.

EKIMENA: ekimena, ezaugarri zeharo zabaldua da gizarte primitibo gehienetan. Bertan, ezer ez dator

berez. Zerbait nahi edo behar baduzu ekin egin behar duzu hura eskuratzeko. Jan nahi baduzu janari

bila atera behar duzu, ehiztari, ala fruituak biltzera. Bertan eserita geratzen bazara inork ez dizkizu

ekarriko. Gizarte bizitza antolatzeko edo mundua irudikatzeko inork ez dizu manualik erakutsiko.

Zerorrek (talde modura) asmatu behar duzu, eta zerorrek aldatu, egokia ez bada edo gauzak ondo ez

badoaz. Eskuarki txikiak izan ohi diren giza talde horietan aurrekoek utzitako ohitura multzoa da

erreferentzia bakarra. Hari begiratzen diote eta hura eraldatzen dute behar denean, goitik edo

kanpotik zer etorriko zaien begira edo zain egon gabe.

Ez dakigu ezer asko Bizkaiko Golkondoan Paleolito garaian bizi izan ziren ehiztari biltzaileez, baina

seguru esan dezakegu halere, ekimenaren jabe izatea zela, haien ezaugarri nagusietako bat. Hipotesi

hau baieztatzera dator, apur bat geroago eremu berean aurkitzen dugun, nekazari neolitikoaren

izaera. Izaera honi buruz, dezente gehiago ezagutzen dugu, batik bat mitologian geratu direlako

horren arrastoak, eta zalantzarik gabe esan dezakegu, euskal nekazari talde neolitikoak ekimenaren

jabe zirela, etengabeko ekileak zirela.

Giza talde neolitikoak bere burua antolatzen du, gizarte bizitzarako arauak ezartzen ditu, erlijio

bizitzaren erritoak asmatu eta ospatzen ditu, berez eta goiko edo kanpoko inoren gidaritzapean

20

jardun gabe. Nekazari gizarte neolitikoak ez du jainkorik, “jainko” hitzaren adiera modernoan.

Naturaren agerkari indartsu eta beldurgarrienak ez dira jainko haserre baten eskuan dauden armak,

berezko eta noranahiko gertakari naturalak baizik eta horregatik lehortea denean edo oinaztarria

ageri denean, horiek nola kontrolatu asmatzen saiatzen da, zer bekatu egin ote duen gogoetan hasi

ordez.

Azken mila urteetan kristau bilakatu arren, bizitza erlijiosoa taldean eta era burujabean antolatzeko

joerak hagitz nabarmenak izan dira euskal nekazarien artean duela gutxi arte. Eginkizun erritual

nagusia hildakoen zaintza izan ohi da, mezaren gainetik; herria arduratu ohi da urtero apaizari

gogoraraziz Mariren aurkako konjuruak egin behar dituela hura bizi den mendietara igoaz; santu-

kutxak etxez etxe ibili ohi dira limosna biltzaile eta kofradiek beren ospakizunak antolatu ohi dituzte.

Guztia elizaren inguruan noski, baina ekimena eurentzat gordeaz, elizari eman gabe. Eta erlijioaren

esparrutik at ere, etengabe aurkitzen ditugu ekimenaren adierazgarriak nonahi. Eguneroko hizkeran,

“nork bere babak eltzetik atera beharra” edo “egon hadi lo eta jango duk mehe” bezalako esaerek

ekimenaren beharra eta egunerokotasuna gogorarazten digute. Hitza bera aipatuz, aurkitzen ditugu

berriz “ezina ekinez egina” edota “ekin eta jarrai” goiburu ezagunak.

Ekimenak lana adierazten du, baina baita zerbait gehiago ere. Ez du adierazten nolanahiko lana,

kanpoko inork agindu gabekoa baizik. Horregatik ez dugu “langiletasuna” ezaugarri gisa aipatu

hemen, azken hau anbiguoa delako, eta berdin eslei dakiokeelako besteen agindupean ekimen

apurrik gabe diharduenari. Kotoia biltzen jarduten zuten Alabamako esklaboak langile ziren, bai eta

lantegietan erreleboan dabiltzan guztiak ere. Baina, ekinean dabiltzan guztiak langile badira ere,

langile guztiak ez dira ekimenaren eredu. Euskal kultura tradizionalean ageri den balioa borobilago

definitzen du “ekimena” hitzak, “langiletasuna” hitzak baino, aipatu bi ezaugarriak biltzen dituelako,

hots, lanari estu lotzea eta inork esan beharrik gabe lotzea ere. “Beti bada zer eginik” esaerak

adierazten du ezin hobeki ekimena zer den.

ZINTZOTASUNA: Sarritan onberatasunarekin nahasten bada ere, zentzurik jatorrenean dakargu hona,

hots, zinari, zuzentasunari eta egiari lotzen zaion horretan. Antropologiak erakusten digu zintzotasuna

hautapen kultural bat izan zela une batean, zintzotasuna gizartearen oinarri jartzea erabaki zuten

haiek, aurrera egin zutela besteek baino hobeto, eta hori dela eta, eredua arrakastatsu zabaldu zela

han eta hemen eremu eurasiar osoan zehar. Hau guztia Paleolito garaian gertatu zen eta zehatz-

mehatz azaldurik dago Ideia eta balioen bestelako historia laburra idazlaneko lehen zatian. Hain

aspaldiko garai hartaz ezer gutxi badakigu ere, eta aldez aurretik zeharo harrigarri iritzi badakioke ere,

zalantza handirik gabe esan daitekeen zera da.

Ondoren helduko den Atlantiar Neolitikoa berdin atxikiko zaio zintzotasunari eta bere ideologiaren

euskarri nagusietakotzat gordeko du. Gizarte bizitzarako eredu mitologiko nagusia diren jentilak

zintzo baino zintzoago ikusiko ditugu hitza beteaz eta auzo bizitzako hartu emanetan beti zuzen

jokatuz. Kultura honen hedadura osoan aurkituko dugu gauza bera, “kristauak baino kristau hobeak”

diren euskal jentiletatik hasi eta Norvegia edo Danimarkako Faroe Irletako “jentila bezain zintzoa!”

ohiko esaldietaraino.

Kristautasunaren eraginez sarritan zintzotasuna beste munduan sarituko den zerbait bailitzan azaldu

ohi bada ere, gutxitan nabarmentzen da zintzotasunaren kultura zabalduen duten herriak direla

21

denetan aberatsenak eta bizi-kalitate onena dutenak. Izan ere, norbanakoaren mailan maltzurkeriak

abantailak izan baditzake ere, gizarte mailan orokortuz gero konfiantza eta lankidetza idorrarazten

ditu eta aberastasunaren galgarria bilakatzen da. Aldiz, zintzotasuna oztopo izan daiteke

norbanakoaren mailan une jakin batean, baina gizarte mailan zabalduz gero, konfiantza eta lankidetza

lorarazten dituenez eragin onuragarri ikusgarriak ekarri ohi ditu, aberastasun handiagoa tarte. “Hitza

zor” da zintzotasunaren adierazpen labur eta zehatza, gaur egungo hizkeran ere.

TALDE IZANA. Gaurko munduan norbanakoaren izana da nagusi, baina hori ez da beti horrela izan.

Paleolito garaitik dakigun apurrari begiratuz gero, batetik labar arteak iradokitzen digu gizakiak ez

ziola bere buruari garrantzia handiegirik ematen, oso gutxitan ageri baita haren irudia eta ageri

denean ere, era trakets samarrean ageri delako gainera. Bestetik, gizarte primitiboetan aurkitu ahal

izan diren ezkontza arauek erakusten digute taldeak direla aldiro ezkontzen direnak, ezkongaiak berak

baino. Susmo mailako uste hauen sendogarri gertatzen da geroxeago Neolitikoan topatzen dugun

ontologia. Izan ere, nekazaritzaren iraultzak gizakiaren handitasun eta harrotasunaren ideiak lehen

aldiz plazaratzen baditu ere, Europako isurialde atlantikoan sortzen den kultura neolitiko bereziak,

dolmenismoak, alegia, ez du norbanakoa aintzat hartzen eta eremu bati loturiko taldea da, izanaren

jabe. Ontologia Euskal Mitologian artikuluan aurki daiteke honen azalpen luzeago eta osoagoa.

Talde izate horren itzala luzea da gurean. Mitologian ageri da nabarmen, euskal deitura gehienetan,

eta eguneroko bizitzako hainbat eta hainbat ezaugarritan. Esate baterako, hizkeran, gaurko egunean

euskaraz oraindik “gure ama” eta “gure etxea” esaten dugu, inguruko erdaratan “nire ama” eta “nire

etxea” adierazten duten esamoldeak erabiltzen diren bitartean. Bizitzaren ardatzean norbanakoa ala

taldea jartzen ote den adierazten du. Gero ikusiko ditugu xehetasun handiagoz talde-izate honi

loturiko onurak eta ajeak, egokitasun eta desegokitasunak egungo bizimoduaren ikuspuntutik

begiratuta. Herri nortasunaren inauste lanean adar garrantzitsu eta eite-emate zailekoa dugu

zalantzarik gabe.

22

EITEA EMATEN AURRERA

Gure sagarrondoaren hiru adar nagusiok berriz, hiruna abarren sorburu dira eta bederatziok osatzen

dute gure nortasunaren hezurtza. Ekimenaren esparru ideologikoan sortzen dira Zorroztasuna,

Askatasuna eta Duintasuna. Zintzotasunaren adarretik, Onberatasuna, Zinezkotasuna eta

Eskuzabaltasuna. Eta Talde Izanari dagozkio Elkartasuna, Berdintasuna eta Apaltasuna. Ezaugarri

hauen guztien adibideak aurki ditzakegu mitologian eta izate tradizionalari dagozkion hainbat eta

hainbat ezaugarritan.

ZORROZTASUNA. Ekimenaren antzera, Jainko ahalguztidunik gabeko testuinguru batek sorrarazten

du. Goitik edo kanpotik inork ez baditu gure arazoak konponduko, gerok konpondu beharko ditugu.

Eta hein berean, gauzak ondo egiten ez baditugu, goiko edo kanpoko inor etorriko ez denez

zuzentzera, gerok izan behar gara geure buruaren epaile eta zuzentzaile. Egoera horrek behartzen

23

gaitu zorrotz izatera. Auzoa joan ohi zaio apaizari konjurua egin dezan eskatzera eta ez du etsiko harik

eta egiten duen arte, haserretu ere haserretuz horretaraino iritsi behar bada. Etxekoandreak ez

baditu sukaldean kandelak pizten, ilunpean geratuko dira haren guraso eta gainerako etxeko

hildakoak lurpeko eremuetan; zorrotz bete behar du egitekoa egunero. Ekimenari eutsi eta

azkeneraino eraman beharrak sortzen du zorroztasuna. Sinonimotzat har genezake adiera honetan,

“erantzukizuna” ere.

ASKATASUNA. Jainko ahalguztidunik gabeko munduan gizakiak askatasunean bizi dira. Inork ez du

haientzako helbururik, helmugarik edo aurrez seinalatutako biderik. Askatasun hau aurrez aipaturiko

zorroztasunarekin (erantzukizuna esan lekioke halaber) eskutik doa beraz, sorburu berekoak direlako.

Gizakia aske da eta (taldean) bere bizimodua antola dezake, bere jomugak erabaki ditzake. Gizakia ez

da aske taldearekiko, baina talde moduan aske bizi da munduan, Jainko ahalguztidunik eta

indarkeriarik gabeko munduan. Izan ere horrelakoa da euskal mitologiak irudikatzen duen mundua,

Jainko ahalguztidunik gabea eta indarkeria eredurik gabea.

DUINTASUNA. Askatasunean zorrotz ekinez, zintzo eta gizalegez bizi den gizakia, gizaki duina da,

Jainko ahalguztidunaren morroi bizi dena ez bezala, indarkeriaren menpean hezurrak edo gogoa

jipoituta bizi dena ez bezala, morrontza eta indarkeria duintasunaren hiltzaile direlako. Jentil

indartsuen artean ez dago oldarraldi eredurik, Marik ez du inor tximistaz jotzen. Duintasunaren

galgarria halere ez dator bakarrik goitik edo kanpotik. Norberaren hutsegiteak ekimenean,

zorroztasunean, zintzotasunean edo taldekidetzan, horiek ere duintasuna galtzera eraman gaitzakete:

Alferkeria, zabarkeria, laguntza ukatzea, gezurra esatea, zikoizkeria, ...

ONBERATASUNA. Zintzoa eta onbera ez da ber gauza. Zintzoa izan daiteke onbera izan gabe. Aski da

horretarako hitza zorrotz betetzea. Halere euskal mundu sinboliko zaharrean zintzotasunaren adar

nagusiari onberatasunaren abarra jaiotzen zaio halaber. Jentilen inguruko sinesteen multzoan ageri

da batik bat. “Kristauak baino kristau hobeak” zirela esaten da, ezin modu heretikoagoan, eta

kristautasunak onberatasuna aldarrikatzen duenez, zilegi zaigu uste izatea jentilak, zintzoak ez ezik,

onberak ere bailiran irudikatu ohi zirela. Uste onen sendogarria da, hainbat kultura indoeuroparrek

geroztik egin duten jentilen argazkia, hauek zeharo inozoak bailiran erakutsiaz, gaiztoak, betidanik,

inozo esan ohi baitio onberari.

ZINEZKOTASUNA. Zintzotasun giroan, zinezkotasuna maite ohi da, hots, zinezkoa dena, benetakoa

dena. Barrena, kanpoa baino. Mamia, azala baino. Bihotza, janzkera baino. Egia, itxura baino. Egina,

esana baino. Jentilek ez dituzte diskurtsoak egiten: elizak eraikitzen dituzte, auzolanera biltzen dira,

mesedeak egiten dizkiete auzokoei. Marik gezurtia zigortzen du. Hizkuntza bera ere,

zinezkotasunaren gorazarrez eta itxurakerien gaitzespenez beterik dugu: zer ikusi, hura ikasi; gezurrak

hankak motz; pasta ederragatik asto duk astoa; azpi zikin, gain garbi; bost xentimoko pupua eta

pezetako trapua; etxean otoitzik ez eta auzoan meza ematen; kanpoan uso eta etxean otso; gizona

lepotik gora neurtzen da; usteak erdia ustel. Zinezkoa, benetakoa, gorespenez aipatu ohi da eta

funtsik gabeko itxura berriz, gaitzetsi.

ESKUZABALTASUNA. Eskuzabaltasunaren gorazarrea eta bere aurkakoa den zikoizkeriaren

gaitzespena ohikoak dira mitologian. Eredu emaile nagusiak diren jentilek, hartzen dutena baino

gehiago eman ohi dute. Izaki mitologiko hauen gauzak urre gorrizkoak dira sarritan eta beraz,

auzoekin trukaketaren bat egiten dutenean, azken hauek atera ohi dira irabazle. Auzoengandik

mesederen bat jasotzen dutenean ere, urrezko opariren batez eskertu ohi dute lana. Berdin egiten du

Marik berak ere hainbat legendatan. Eta etxeko hildakoek aurrea hartu ohi dute, gero ordaina

24

ekarriko duen lehen urratsa erakutsiz, soroetan gauez lan eginez, etxean bakarrik geratutako haurra

zainduz, etab. Izaki gorenek, izaki eredugarriek, eskuzabal jokatzen dute beti, hauekin harremanetan

diren kristauak ez bezala sarritan. Eta kristau zikoitzontzako ez da zigorrik falta, Ahurhutxeko pasadizo

ezagunean ageri bezala. Azkenik, hizkuntzan ere aurki daiteke herri tradizioak arlo honetan izan ohi

duen iritziaren adierazpidea, noski atsotitzetan, baina baita ere, esate baterako, santa- eskeetako

koplatan.

ELKARTASUNA. Talde izanaren lehen ondorioetako bat da. Elkarrekin bizitzetik nor bere etxean

bizitzera igarotzen denean ere, jendea elkarri begira bizi ohi da euskal gizarte tradizionalean.

Auzolanerako elkartzen da, neguko festa-eskeak egiteko elkartzen da, inori laguntza eman behar

zaionean elkartzen da. Mitologiari dagokionez, jentilak ikusten ditugu berriro elkartasun eredu,

auzolanean parte hartuz, gaixo dagoen auzokoari bisita eginez edo auzokideekin tresnak trukatuz.

Gainera elkartasuna sakratua da eta adur magikoa dariola uste da. Herri gogo zaharrean, esate

baterako, askoren artean bildutako diruz emandako mezak, gaixoa sendatzeko indar handiagoa du,

bakar batek ordaindua bada baino. Jentilen kultura indarrean egondako Herbeheretako albiste zahar

batzuetan ere, elkartasunaren sakratutasuna aipatzen da esplizituki.

BERDINTASUNA. Asko eta berdinak. Honelakoak dira jentilak. Honelakoak dira Mariren tokian tokiko

irudikapen anitzak, Marik berez bakarra behar lukeen arren. Eta laminak. Mitologiaren ereduetan

izaki berdinez osatutako taldeak ikusten ditugu. Hain berdinak, nork bere izen berezia ere ez duela

gehienetan. Eta esparru batean berdinak ez direnak elkarren ondoan bizi direnean ere, jentilak eta

kristauak esate baterako, berdin biziaz irudikatzen zaizkigu, haiek hauek baino aberatsago diren

arren. Hizkuntzaren baitan ere, berdintasuna apurtu nahi dutenentzako gaitzespen adierazpenak

maizago aurkitzen ditugu gorespenezkoak baino: gorago eta ipurdia ageriago; handinahi, handiuste,

jauntxo, jaunxkila, harroputz, . hiztegi nabar eta aberatsagoa du euskarak honelakoetan, inoren loria

goraipatzeko garaian baino. Berdintasun horretatik kanpo geratzen direnak, nabarmenak, ez dira ia

inoiz ageri eta ageri direnean ez dute patu onik. Jentilen akabera igartzen duen jentil itsua ez da

besteak bezalakoa. Etorkizuna igar dezake. Horregatik ez bide da besteekin batera bizi eta horregatik

amilarazten dute besteek igarpena entzun orduko, legendak, hark eskatuta egiten dutela aitzakia

sinesgaitza kontatzen badigu ere. Ezin da ukatu euskal gogo tradizionalean badela berdintasunaren

aldeko jarrera.

APALTASUNA. Talde izanak eta berdintasunak ez dakar apaltasuna ezinbestean. Ohartzeko aski da

armadako soldaduak gogoan hartzea. Halere euskal nortasunari dagokionez apaltasuna talde izanari

eta berdintasunari lotzen zaizkio. Gure mitologian aurki daitezkeen izaki gorenak ere, izaki

eredugarrienak ere, inoiz ez ditugu harrokeriaz jarduten ikusiko. Handikeriarik gabeko bizimodua

daramate eta apaltasunez mintzatzen dira, baita haiek baino gutxiago garen gizakiei zuzentzen

zaizkienean ere. Marik bere ogia egosten du eta bere artilea eta lihoa harilkatzen ditu. Jentilek, oso

aberats izan arren, lanean dihardute. Batzuk eta besteek gizakiekin inoiz topo eginez gero, apal eta

adeitsu mintzatuko zaizkie. Hizkuntzan halaber ugari dira apaltasunaren gorespeneko eta

harrokeriaren gaitzespeneko hitz eta esamoldeak. “Aho bat eta bi belarri” dio horietako batek, hitz

egiten dugun halako bi entzun beharko genukeela adierazi nahian.

Enbor bat, hiru adar nagusi eta hiruna abarrez osatutako sagarrondoa bere horretan inausita utziko

dugu euskal nortasun teorikoa definitzeko garaian. Noski, izango da ongi osatuta ez dagoela irizten

dionik: non daude, langiletasuna, sustraizaletasuna, gizalegea edo errespetua bezalako balioak? Ez al

25

dira horiek ere euskaldun finaren betidaniko ezaugarriak? Salatu aurrez zurituz, honatx hainbat

argibide.

Langiletasunari dagokionez, gorago esan dut ekimenaren baitan bildurik irudikatzen dudala, lanaren

kontzeptua. Bestalde, lana kontzeptu bezala, bizitzarako ardatz nagusi bezala, Neolitoan asmaturiko

berrikuntza ideologikoa da, eta beraz, euskaldunen artean aspaldian zabaldurik dagoen arren, ez da

nolabait “betidanikoa”. Hein horretan jatorragoa da ekimena. Eta ez hori bakarrik, gaurko egoera

aztertzeko ere askoz argigarriagoa izan daiteke tresna kontzeptual gisa.

Sustraizaletasunaz ere antzeko zerbait esan daiteke. Nork ukatuko du euskalduna sustraizalea denik?

Gaur egun euskaldun garenak Bizkaiko Golkondoan bizi gara eta badirudi bertan bizi zirela baita ere,

gure gaurkoaren hizkuntza-arbasoaz ziharduten ehiztari-biltzaileak, duela auskalo zenbat milaka urte,

hamabost, hogei, berrogei, ...? Ezin aspaldikoago maizterrak gara munduko txoko honetan. Halere,

sustraizaletasuna, gaur ulertzen dugun moduan, Neolito garaiko nekazaritza-iraultzaren ondorio

zuzena da. Orduan sortzen da, nor bere sailari, nor bere bailarari, nor bere txokoari hain estu lotu

beharra. Beraz hau ere aspaldian errotuta dugun arren ez da betidanikoa. Paleolitoko ehiztaria ez zaio

lurrari lotzen, ehizari baizik. Ehiza non, han du bere lurraldea. Eta izotz-aro amaieran Bizkaiko

Golkondoan bizi zirenak euskaldunak baziren, pentsa dezagun haietako bakar batzuk baino ez zirela

txoko honetan geratu eta gehienak Europan zehar hedatu zirela haien aberria zen ehizari jarraiki.

Beraz, izan, izan dira lurrari lotu ez zaizkion euskaldunak iraganaldian. Ekimenik gabeko, zintzotasunik

gabeko edo talde izanik gabeko eredu euskaldunik izan ez bada ere, sustraizaletasunik gabekoa izan

da ordea noizbait, aspaldian izan bada ere.

Gizalegea eta errespetua bezalako balioak berriz, gure nortasunaren betidaniko balioak izan arren ez

dira gure sagarrondoan islatzen nolabait bertako beste abar batzuen ondorio zuzena direlako. Zaila

da, kontzeptuen mailan zein den oinarrizko eta zein den eratorria erabakitzea. Zaila baino, ezinezkoa

seguru asko. Beraz nork bere aukera egin baino beste biderik ez dago. Hemen azaldu dudan

inausketaren arabera, errespetua, askatasuna, duintasuna, zintzotasuna, berdintasuna eta

apaltasunaren nahasketa bailitzan uler daiteke. Eta gizalegeaz ere beste hainbeste esan dezakegu,

hots, gure zuhaitzaren hainbat abarren batura eginez gero deskribaturik geratzen dela eta ez dela

beharrezko beraz, abar berri baten moduan irudikatzea.

EUSKAL NORTASUN TEORIKOA GAUR

Hasierako oharrean aurreratu dugunez, herri nortasunaz taxuz jarduteko, galdetegi txukun bat eta

ongi hautatutako iragargarriei buruzko estatistika fidagarriak behar ditugu. Horien ezean, ezin dugu

maila teorikoan geratu baino. Beraz, gaurko euskal nortasun teorikoaz dihardugunean, balio eta

ereduen baitan jarraituko dugu, orain arte deskribatu dugun nortasun teorikoak zer nolako bilakaera

izan duen aztertu nahiz.

Orain arte azaldu dugun nortasun teorikoa, Paleolitoan hasi eta Neolitoan barrena izandakoa da.

Gerora ordea, indoeuropar kultura nagusitu zen gure inguruan eta apurka-apurka hark sustatutako

ideia eta balioak gero eta indartsuago txertatu dira gure artean. Duela bi mila urte gure sagarrondoak

zuen eitea ez da gaur egun erakusten duena. Inausteko era aldatuala, eite hori aldatuz joan da eta

26

aldatuz dirau, gero eta nabarmenago gainera. Cerquand-ek eta Barandiaranek duela 100- 150 urte

bildutako mitologian bertan ez dira falta horren seinaleak, nahiz eta oraindik, apur bat besterik

trakestu ez zen sagarrondoaren eitean, posible zen eite zaharraren nondik norakoak antzematea.

Izan ere, jentil zintzo eta eredugarrien ondoan, hortxe dira jentil ergelak ere, kristauen maltzurkeriaz

garaituak, gainerako indoeuropar kulturetan bezala. Mari bera ere, Naturaren indar soila baino

gehiago bilakaturik, hasten da han-hemenka hau edo bestea zigortzen indoeuropar edo kristau

jainkoen antzera. Euskaldunak kristau bilakatu dira eta oharkabean baino ez dituzte gorde berezko

ezaugarri bereizgarrienak.

Ehun urte geroago, gaurko egunera iritsita, indoeuropar kulturaren erasoak jo eta birrinduta dauzka

euskara eta euskal nortasuna, itzulbiderik gabeko mugaraino. Nork daki mugaz bestalde igarota ez

ote gauden.

Gure sagarrondoak gaur egun duen eitea deskribatzeari ekingo diogu orain. Esan bezala, balio eta

ereduen planoan geratuz eta euskalberagoa hartuz aztergai. Esan beharrik ez dago, euskalberagoa

multzo zabal eta nabarra dela, gauza batzuetan nolabaiteko homogeneotasuna duena, eta

heterogeneo samar ageri dena besteetan.

EUSKARA. Hizkuntza izan ohi da herriaren lika. Hizkuntzaren iraupena da nortasunaren iraupenaren

bermerik sendoena, bakarra ez bada ere. Baina hizkuntza, nortasuna bezala, sagarrondo baten pareko

irudika dezakegu. Sagarrondoak iraun dezake bizirik luzaroan, inork zaindu gabe, eitea arrunt

itsustuta, gaitz guztiak jota, lau ale alu emanez, mihuraren bazka. Bizirik bai baina pena emangarri. Ez

dut irudi hoberik aurkitzen euskararen gaurko egoera deskribatzeko. Nortasunaren enborra gaitzak

jota dago, baina batzuk, eta agintean daudenak oro tarte, oraindik adar berriak hazten dituela eta,

pozik egon behar garela dioskute. Gai honekin hemen gehiegi ez luzatzeko, honatx hainbat esteka,

gehiago sakondu nahi duenarentzat. Euskararen egoerari irizten, Euskal Telebista euskararen

minbizia, Euskaldunak euskaraz ETBn

EKIMENA. Ideologia indoeuroparra zabaltzen hasi zenetik, ekimena gainbehera doa, inguru osoa

aurkako norakoan doalako. Jainkorik gabeko naturaren ordez, Jainko ahalguztidunak heldu ziren, eta

horiekin batera, Jainkoon nahia ulertu eta adierazten duten espezialistak. Herriak antolaturiko

erritoen ordez, apaizak baino egin ezin dituenak. Guztiok ezagutzen duten ohituraren ordez, bakar

batzuk egiten dituzten legeak. Agintea eta erlijioa goitik edo kanpotik datorkion gizartea, herri izatetik

populu izatera lerratzen da apurka-apurka. Guztiaren ardura izatetik, arduragabekeriara. Ekimenaren

jabe izatetik, bere esku ezer ez izatera, egonkeriara. Indoeuropar ideologiak esparru politiko gero eta

27

handiagoak antolatzera darama gainera, eta esparruok zenbat eta handiagoak izan, orduan eta

zailago bihurtzen da giza taldeen ekimena.

Badira, bai, ekimena gainbehera joateko arrazoi objektiboak. Baina arrazoi objektiboez gain, bada

halaber arrazoi subjektiboa ere. Agintea goiko edo kanpoko batzuk dutela, ahal guztia goiko edo

kanpoko batzuk dutela barneratzen denean, gizartea oharkabean lerratzen da goiko edo kanpoko

horiek erreferentzia bakartzat hartzera eta bere duen ekimena ere haien esku uztera. Orduan, ekin

beharrean, protesta egiten du. Auzia esku artean hartu eta handik edo hemendik ekin beharrean,

zerbait egiteko antolatu beharrean, manifestazioak egiten ditu, goiko izaki goren bati haien

atsekabearen berri hel dakion. Protesta baino egiten ez dakien gizartea, ekimena galdutako populua

da, ideologia indoeuroparrak nahi duen modukoa.

Esate baterako, patetikoa da ikustea azken honetan jota gauzkan krisialdiaren inguruan, zenbait

sindikatuk egiten dituzten “ekintzak”: hainbatero herriko plazan bildu, lanpostu gehiago eskatzen

dituen pankarta baten atzean jarri komunikabideek argazki bat egin diezaieten, pankarta bildu eta

tabernara, pote bat hartzera, etxera bazkaltzera joan aurretik. Ez dut zalantzarik haien asmo zintzoaz,

ez dut zalantzarik lanpostu gehiago izateko haien esku zerbait balego, laster egingo zutela. Ez dut

zalantzarik ekonomia gaur egun nazioarteko hain esparru zabalean antolaturik dagoen moduan,

iriskaitz iruditzen zaigula edozer egitea eta zaila dela asmatzea nola sortu lanpostu gehiago. Baina

horrek ez dio irudiari patetismo apurrik kentzen. Arrazoi objektibo guztien gainetik, bere ekimena

oparitu duen gizartearen errito berria ikusten dut bertan. Eta ezin dut ez ikusi.

Gizarte indoeuroparrak sailak eta mailak ezartzen ditu arlo guztietan. Denek denetan parte hartzen

duten gizarte neolitikoan ez bezala, gizarte indoeuroparrak etengabeko sailkapenak egiteari ekiten

dio: batzuk aginte politikorako, beste batzuk aginte erlijioso-ideologikorako, batzuk indarkeriaren

profesionalak, umeak alde batetik, gazteak bestetik, berdin gizonezkoak, emakumezkoak, . Hein

honetan ere, ekileek klase bat osatzen dute. Ekimena taldearen bertute bat izatetik gizabanako

batzuen ezaugarri izatera igarotzen da, eta ekimen horren helburu nagusia norberarentzat

abantailaren bat eskuratzea da, aberastasuna normalean: enpresaria esaten diogu gaur egun.

Eskema ideologikoak kaiolak dira gogoarentzat. Batek harrapatu zaituenean ez da erraz hortik

ateratzea eta gehienetan gainera, ez gara ohartu ere egiten kaiola batean bizi garenik. Hein honetan,

gure artean nagusi diren eskuin eta ezkerreko ideologia “kontrajarriak”, bat datoz herriaren ekimena

ahultzen duten anitz ezaugarritan. Biek dute jatorri indoeuropar bera, eta beraz, biek dituzte jatorri

horretatik datozen ajeak. Batetik etengabeko zatikatzea eragiten dute gizartearen baitan, honen

indarra eta ekimena ahul daitezen lortuz (propio ala nahi gabe); eta bestetik, biek ala biek populua

dute oinarri, ez herria. Ekimenik eta jakituriarik gabeko populua, erreferenteak goi edo kanpo aldean

nonbaiten aurkitu behar dituena, dela erregetzan, dela erlijioan, dela politburoan, dela

abangoardian.

Ezkerraren mintzabide klasikoan, lapurrak dira enpresari guztiak, langileei plusbalioa osten dietelako.

Oinarri horren gainean, enpresariaren gaitzespena zabalduko da gizartean, eta neurri batean

gizartearen erdeinua enpresarian. Enpresariak, bere dohainak bere probetxu hutsean erabiltzeko

gero eta joera nabarmenagoa garatuko du eta gizartea gero eta ekimenaz hustuagoa geratuko da.

Gizarterik gabeko enpresaria diruari begira jarriko da besterik gabe eta ekimenik gabeko gizartea

estatuari begira, berak bakarrik konpontzen ez dakizkien arazoak hark konpon diezazkion. Eztabaida

ezina iruditzen zait, hobe geundekeela, enpresariek gizartearentzat lan gehiago egingo balute eta

28

gutxiago beren buruarentzat, eta gizarteak estimu handiagoan izango balitu haiek. Izan ere gizarte bat

ekimenaz husten bada, bereak egin du. Indoeuropar kaiolatik ateratzen laguntzen ez gaituen ezkerrak

berriz beste moduan ikusten ditu gauzak. Hein honetan argigarria da erreparatzea, zeinen gutxi saiatu

ohi diren sindikatuak (inoiz batere saiatu badira), euren afiliatuak langile zebiltzan enpresak

kooperatiba bihur zitezen.

Bere oinordekotza neolitikoari esker, euskal gizartearen ekimena osasuntsu samar ikusi ahal izan

dugu duela gutxi arte. Ikastolen sorrera esate baterako, tamaina itzeleko lorpena da, herriaren

ekimenari zor zaiona, bestelako erakunderik ez zegoen garaian. Euskalgintzaren inguruko beste

hainbat erakunde eta ekitaldi, AEK, Euskaldunon Egunkaria, Korrika, Kilometroak, herri ekimenaren

adierazle dira halaber. Eta noski, gure ekonomian eta enpleguan hain garrantzitsu diren kooperatibak

ere. Ekimenez aberats izan ohi gara Euskal Herrian. Hemen uholdeak direnean jendea agudo bildu ohi

da bazterrak garbitzeko, kanpoko laguntza noiz etorriko den zain geratu gabe. Festak direnean

elkarteek antolatu ohi dituzte, udaletxeko teknikariak egitaraua egitera etorri gabe. Festak, kultura,

kirola, ... herri ekimenez antolaturiko hainbat eta hainbat ekintza izan ohi dira. Azken honetan

gainbehera ote datorren esaten duenik ez da falta. Belaunaldi berriak ez omen dira aurrekoak

bezalakoak. Ohiko bihurtzen ari omen da, ordenagailuan eseri eta foroetan hau eta bestea kritikatzea,

norberak ekin eta zerbait egiteaz ahaztuta.

Badira gizarte baten ekimena neurtzeko iragargarri egokiak: elkarte kopurua edo borondatezko

lanean dihardutenen kopurua esate baterako. Horiez hurrengo atalean esango dugu zerbait, baina

oraingo honetan, oraindik ereduen mailan gaudela, ez nuke esango gure gizartearen zati nagusia den

euskalberago horretan, ekimenaren inguruan adostasunik dagoenik. Ez dut uste, euskaltasunaren

ezaugarriak aipatzerakoan gazte euskaldun askok lehenetarikoa jarriko luketenik. “Enpresari baino

funtzionari nahiago” dioen gizarte batean bizi gara, ekitera baino protesta egitera ohitzen ari den

gizarte batean, nagusitzeaz ahaztuta etsipenean eroso egoten ikasi duen gizarte batean. Ekimena

inoiz baino beharrezkoagoa dugu. Irauliko al dugu joera garaiz.

ZORROZTASUNA. Zorroztasunak, ekimenaren adar osoak bezala, Jainkorik gabeko testuinguru batean

du sorrera. Gizakiaren gainetik Jainkoa denean, Jainkoari dagokio ekimena, Jainkoari dagokio gizakiari

zer egin behar duen esatea, Jainkoari dagokio gizakiaren okerrak zuzentzea. Jainkoari eta Jainkoaren

ordezkariei noski. Jainkorik ezean, gizakiaren gainean geratzen dira ardura horiek guztiak: Gizakiari ez

dio inork esaten zer egin behar duen, bere du ekimena, eta gizakiari ez dio inork esaten zer oker egin

duen eta zuzendu behar duen, bera da bere buruaren epaile, bera arduratu behar da bere ekin

guztien egokitasunaz. Hau da zorroztasunaren oinarri ideologikoa.

Oinarri honen arabera, zorroztasuna modako balioa litzateke gaur egungo testuinguru agnostikoan,

baina bistan da gauzak ez direla honela. Zakur batek kalean kaka egin eta jabeak ez duenean hura

jasotzen gutxi dira horri kargu hartuko diotenak. Berdin gertatzen da jende artean gehiegizko abailaz

dabiltzan txirrindulariekin edo gizalegezko ez den beste hainbat eta hainbat jokabiderekin. Zorrotz

jardutea ez da ohikoa, agintekeriari lotuko bailitzaioan ikusten da, “fatxa” da. Hobe ez ikusiarena

egitea eta esaiotela esan beharrekoa udaltzainek, horretarako daude eta. Lanak erdipurdi egin,

gizalegeaz ahaztuta ingurukoak molestatu, hitzorduetara berandu iritsi, euskal jendearen artean garai

batean baino ohikoagoak direla esango nuke, eta batez ere, garai batean baino ulerberagoa dela

euskal jendea horrelakoekin. Jainkorik ez dugu baina Estatua dugu haren lekuan. Zerbait behar

denero beti bada nori dagokion hori egitea: Irakasleak, udaltzainak, suhiltzaileak, epaileak, ... Hiritar

soilari ez dagokio ezer egitea, ezertan laguntzea, ez dagokio ezer irakastea, gaitzestea edo zuzentzea.

29

Eta hau honela da bai besteekiko, bai eta norbere buruarekiko jarreretan ere. Zorroztasunik gabeko

gizakiak adin txikiko dirau beti, beti goiko edo kanpoko norbaiten zaintzapean. Herritik gutxiago eta

populutik gehiago duen gizarte batek egiten du hori. Eta euskal gizarteak aspaldian nozitzen duen

inguruko eraginak horretara bultzatzen du etengabe eta oharkabe. Zuhaitzaren eiterik ederrena

lortzeko eztabaida polita dago arlo honetan, zorroztasuna/zabarkeria alde batetik, eta

agintekeria/tolerantzia bestetik doiki eta zehatz-mehatz bereizten.

ASKATASUNA. Gizarte neolitikoa askatasunean bizi da, bertan ez dagoelako Jainko ahalguztidunik, ez

eta indarkeriarik. Bistan da geroztik ez dela gurean Jainko ahalguztidunik eta indarkeriarik faltatu.

Gaurkoari begiratuz gero, gizartea agnostikoa da gehienbat baina Jainkoen garaian bezala, goitik

erabakia dago gizartea zein bideri lotu behar zaion, indarkeriaz erabakia ere. Baina hori inguruari

dagokio, ez gizartearen muinari. Inguruaz aparte, zenbateraino kutsatu du kanpoko eragin horrek

euskal gizartea? Zenbat du oraindik balio dolmenikoetatik eta zenbat indoeuropar ideologiatik?

Askatasuna indarrez ukatzea ohiko samar bihurtu da gure artean eta bertakoen eskutik. Badira

normala den bezala datu kontrajarriak, joera kontrajarrien isla. ETAk ziharduen garaian ere,

Espainiako fiskaltzaren datuen arabera Euskal Herria zen denetan lurralderik seguru eta baketsuena.

Gizartearen zati bat armazale bilakatu zen garaian ere, ez zen armadazale bihurtu halere, hots,

parafernalia militarrek ez zuten ETA biziki kutsatu, ideologia militarra nagusitu zenean ere. IRAn ez

bezala, uniformeak eta salbak ez ziren hemen inoiz sarritan ikusi. Badirudi dolmenismo zaharraren

galga hor ibili ote den lanean nolabait. Halere banderen gainezkako ugaltzea ekitaldi publikoetan edo

indarkeriaren onarpen isil otzana bezalako iragargarriak, indoeuropar balioen pixkanakako

aurreratzearen adierazle dira. Gizartean askatasunak duen neurria testuinguru honetan, heroi zibilen

kopuruak eman dezake.

DUINTASUNA. Aske eta buruase, gainetik inor ez duela, bere lanari esker eta gizalegearen arabera bizi

den gizakia da duintasunaren paradigma. Esklaboak ez bezala, torturatuak ez bezala, beldurrez bizi

behar direnak ez bezala, alfer eta handiki-buztanak ez bezala, ipurtzuri eta pikaroak ez bezala. Ez da

erraza gaurko egunean horrela definituriko duintasunari eustea. Gizartearen tamainak eta bertako

elkarrekintzen kopuruak burujabetza eta buruasetasuna nabarmen mugatzen dituztelako. Gaur ezin

gara nekazari neolitikoa bezain duin izan; ez gara hura bezain aske; ez gara hura bezain burujabe; ez

dugu hark adina maiestate. Gaurko gizarte konplexuan behar dugun duintasuna gizalegean oinarritu

behar dugu: gizarte baketsu, zintzo, zorrotz eta elkartasunezkoa eraikiz, bertan denak duin izateko

baldintzak aurki ditzagun. Aspaldiko duintasunaren adierazle ezkor diren mendeetako haserrealdiak

edota sanba dantzatzeko aldaka zurruntasuna bezalakoak bazter utziz, ez direlako gaurkorako

egokiak.

ZINTZOTASUNA. Zintzotasuna ongizatearen oinarrietako bat izan arren, gero eta lausotuago dago

gure artean ikusten ditugun ereduetan. Euskal Herrian badira oraindik aitzinetik datozen adibide

ikusgarriak. Frontoiko apustuak, esate baterako, munduan bakarrak dira, dirua aurrez eman gabe

egiten direnak, galtzaileak gero ordainduko duelakoan. Elkarte gastronomikoen kasuan ere, bazkide

bakoitzak nahi adina edari hartu ondoren, kontuak atera eta dagokiona ordaintzen du beste inork

zaindu gabe. Tabernetan ez da apuntatzen zenbat pintxo hartu dituen batek. Zalantzarik ez da

zintzotasunaren txapeldunak izan garela noizbait eta harro egoteko moduko titulua dela hori.

Halere, ingurua maltzurkeriaren oharkabeko gorazarrez bete zaigu. Umeek eredugarri ikusten

dituzten euskal futbolariak ez dira espainolak baino gutxiago lurrera botatzen arbitroa engainatu

30

nahian. Ingelesek bai planta gutxiago egiten dituztela nabarmen. Kosta ahala kosta irabazi beharraren

eredua gailen da eta zintzotasunari nagusitu zaio han eta hemen. Plantak, dopina, . frontoietan ere

nekez ikusiko duzu gaur egun jokalari bat epailea zuzentzen bere buruaren aurka eginez egiaren

faboretan. Eta euskalbera gehienak ez dira horiekin haserretzen. Isil samarrean onartzen dute

maltzurkeriaren eta garaipenaren sitsak gure zintzotasunaren kultura apurka jatea. Ederra litzateke

euskal federazioak zintzotasunaren aitzindari ikustea eta euskal kirolariak zintzotasunaren eredu eta

euskal ikusle eta zaleak zintzotasunaren goresle. Entzungo al dugu noizbait San Mamesen edo

Anoetan, Ipuruan, Mendizorrotzan edo Sadarren, ikusleak bertako jokalariari ere txistu edo marmar

egitea arbitroa engainatzeko plantak egiten dituenean? Honetan ere, ekonomian bezala, epe luzean

onerako litzateke, arbitroek zalantzarik gabe erabakiko zutelako jokalari zintzoak tartean dabiltzan

jokaldietan. Sinesgarritasunak asko balio baitu.

Inguratzen gaituen mundu globalizatuak, hainbat jatorritako ideologia eta ereduak jartzen ditu

erakusleihoan. Kosta ahala kostako garaipenaren eredu indoeuroparra eta berehalako etekina duen

maltzurkeriarena dira gehien ikusten ditugunak bazterretan. Gero eta gehiago entzuten dira

antropologo eta jakintsu ustekoen ezpainetan, gezurraren gorazarreak. Gezurra dela animaliengandik

bereizten gaituena, gezurrari esker garatu zuela gizakiak burmuina, gezurra sozialki ezinbestekoa

dela, hitz batez, gezurra dela adimenaren seinalerik gorena. Nago, bankari handiren batzuk

finantzaturiko ikerketak direla, haien gogoen lasaigarri eta jokabideen zurigarri. Pedofiloek ere asko

teorizatzen dute haiena normala dela adierazteko. Begiratu besterik ez dago gezurra eta

maltzurkeriaren gorazarrean aspaldian bizi diren kulturei, eta nola dauden ikusi.

Gaurko egunean, Euskal Herrian Espainian baino zerbait hobexeago gaude agian, zintzotasuna

neurtzeko iragargarrietan: letra gutxiago itzultzen dira, zorrak arinago ordaintzen dira, ustelkeria

zerbait gutxiago dago hemengo politikan, baina kontsolabide merkea da hori zintzotasunaren kultura

honetan kide ditugun beste herrialde batzuekin erkatuz gero. Azterketetan kopiatzeari edo

curriculum batean gezurra esateari beste toki batzuetan ematen zaion garrantzi larriak erakusten digu

non hasten garen herren egiten. Gaur gure eskolaume euskaldun jatorrenek ere lapurreta txikiak

egiten dituzte supermerkatuetan edo ikasketa bidaietan egoten diren lekuetan, munduko gauzarik

normalena bailitzan. Zuzenduko al dira elkarteko bazkide egin aurretik.

ONBERATASUNA. Kristautasunak onberatasuna sustatu ohi duenez, gizartearen jainkogabetzeak

onberatasunaren baztertzea ekarri du. Onberatasuna bizitzarako eredu bezala proposaturik, nekez

aurkituko dugu gure ingurumenean. Prozesu hau ezaugarri gehiagorekin ere gertatzen ari da eta

nortasun galera larria eragiten ari da. Kristau usaina duen oro baztertu egiten da, sakonago aztertu

gabe kristautasunak ekarritakoa den ala, aurretik indarrean izaki, kristautasunak bereganatutakoa.

Mitologiak garbi erakusten digu, kristautasunaren aurrekoak diren ipar Europako sinkretismoetan eta

egundaino iraun duten albisteetan, onberatasuna jentilen zibilizazioari dagokion hautu kulturala dela.

Ez nuke esango gaur egun onberatasuna gaitzetsia dagoenik euskal jendearen artean, ez eta onbera

ergeltzat hartzen denik beste lekuetan bezainbeste, baina ez dakit zenbat euskaldunak jarriko lukeen

euskal nortasunaren ezaugarri nagusietako bat bezala nabarmenduta. Indoeuropar eredu gerlari eta

boterezalearen eraginez, ez dira gutxi izango euskal jendearen artean, onberatasuna erdeinuz

gutxietsi eta izate maltzur eta bortitzagoarekin bat egitea nahiago dutenak. Nire uste apalean etsaiak

ez gaitu garaitzen zapaltzen gaituenean, hura bezala bihur gaitezen lortzen duenean baizik.

ZINEZKOTASUNA. Zeharo trakesturiko abarra dela esango nuke. Zerbait esan eta beste zerbait

egitearena gure gizartean dagoeneko ia normaltasun osoz bizi dugun egoera dela esango nuke. Eredu

31

hori onetsi edo gutxienik onartu egiten duen ideologia aspaldian hasi zen zabaltzen gure artean eta

azken honetan gero eta sustraituagoa dago. Duela bost mila urte inguruko indoeuropar mitologia

zaharrenak badakartza eredu honen adibideak, erregetza eta zinaren inguruko hainbat mitotan

ezinbesteko jotzen duenean, tarteka, emandako hitza jatea edo zerbaiten itxura erakutsita aurkakoa

egitea. Kristaualdi luzean, euskaldunak lekuko izan ziren Elizak nola txirotasuna goretsi, baina gero

hamarrenak eskatu eta bulak saltzen zituen. Gaur, zinezkotasunaren aurkako erasoa hain da orokorra

eta egunerokoa, hain dago sustraitua, harritzeko gaitasuna galtzeraino eraman gaituela. Politikatik

hasi eta publizitateraino, inork ez du errealitatea erakusten. Dena da soineko eder eta itxura, bazter

guztietan. Komunikabideek erakusten diguten gehiena ez da erreala. Elikagai iragarkiek telebistan

erakusten digutenak ez du elikagai horien errealitatearekin zer ikusirik gehienetan. Politikariek

kontatzen digutena ez da benetan uste dutena, irudi aholkulariek esan arazten dietena baizik.

Aldizkarietako irudietan, ordu eta erdiko makillajea egon ohi zen aurretik eta orain ordubeteko

photoshopa atzetik ere. Benetan adierazkorrak diren hitzak baztertu egiten dira eta horien ordez,

gozoago, baino aldi berean ulergaitzago diren beste batzuk hobesten dira, ekonomian esate baterako.

Eta tantaka-tantaka, oharkabean, gero eta barneratuago dugu itxurakeria horien onarpena. Gero eta

gutxiago bizi gara mundu errealean eta gero eta gehiago irudimenezko mundu horietan. Inguruan

dugunari bizkarra ematen bizi gara gero eta gehiago. Euskararen erabilpena atzeraka zihoala,

ezaguerak aurrera egin arren, duela hamabi urte hasi zen detektatzen. Hamabi urte igaro diren arren,

ez Jaurlaritzaren Hizkuntza Politikak ez eta ezker abertzale inguruko euskalgintzak ere, ez dituzte

haien irudimenezko munduak eraitsi. Batzuentzat “errua” Espainiatik etorritako imigranteek dute

azken finean, eta besteentzat, etengabe nozitzen ditugun kanpoko erasoek. Itxurekin itsututa,

errealitatea ikusteko eta deskribatzeko gaitasuna galtzea, gerta lekigukeen gauza larrienetakoa da.

Non zauden ez badakizu, nekez asmatuko baituzu, nora jo, nondik eta nola.

ESKUZABALTASUNA. Eskuzabal izatea nahiko errotua dagoela esango nuke. Eskuzabal izatea

eredugarritzat jotzen da oro har. “Beti laguntzeko prest” esaten da norbaiten gorazarrez; lore gutxi

izango dira gure artean hori baino politagoak inori botatzeko. Taldean tabernara joan eta

norberarena ordaintzea gaitzesgarri eta barregarritzat jo ohi da. “Katalanen modura” esaten zitzaion

duela urte batzuk, agian gaur ere. Odol emaile eta organo emaile asko dago, herri ekimenetan

laguntzeko bildu ohi da nahikoa jende, mendian janik gabe gertatzen bazara ez da faltako bere

hamaiketakotik puska bat eskainiko dizunik. Borondatezko musu-trukeko lana ohikoa da eta zeharo

onetsia dago gizartean, agian azken honetan zerbait behera egiten hasi ote den kexu batzuk zabaltzen

ari diren arren. Gure sagarrondoak sano samar duen abarretarikoa dela esango nuke.

Baina gauden erne.

TALDE IZANA. Talde izana nagusi denean, norbanakoak ez du askatasunik bertan. Eredua bakarra da

denentzat eta ereduz kanpo dabilena taldetik kanpo geratzen da. Ez dago lekurik txima luzeentzako,

maritxuentzako, tatuajeentzako, elizara ez doazenentzako edo orokorrean, tokian tokiko eta garaian

garaiko ereduaz kanpo geratzen direnentzako. Ardatza taldea denean, taldearenak dira egin

beharreko lanak eta iritsi beharreko helburuak eta ez dago norbanakoaren bestelako lan edo

helburuak garatzeko aukerarik. Kideren batek egindako balentriak taldea famatzen du eta batek

egindako akatsak berriz taldea lokazten. Lazarraga idazlearen izena zeharo galdu zen euskaldunen

artean, baina haren sonaren oroigarria bere sorterriak gorde zuen: “Larrea, Burgos baino hobea,

Toledoren parea”. Gainera, iraun egiten dute honelakoek betirako; onerako eta txarrerako. Larreak ez

zuen noski beste idazlerik izango bostehun urteetan baina hortxe dirau esanak. Txarrerako denean,

etxe edo herriren batekoek gaiztakeriaren bat eginez gero, etxe edo herri horretako guztientzat,

oraingo eta gerokoentzat, izango da zigorra, izana bakarra baita, lehen, orain eta gerokoa eta bertan

32

diren guztiena. Agerre, Agerre den artean, ez da bertan eririk edo makirik faltako! dio, etxe horretako

oraingo guziak eta etorkizunean izango diren guztiak ere hartzen dituen

madarikazioak. Hein honetan, talde izanak norbanakoaren zorroztasun etikoa indartzen du, akatsak

ez direlako norberaren arazo, talde osoaren betirako lokazgarri baino. Beraz, talde izana alde

guztietatik da norbanako askatasunaren eraile: norbanakoa eredu baten barnean sarrarazten du, ez

dio taldearenak ez diren bestelako helburuak iristen saiatzen uzten eta gainera zorroztasun etiko

izugarrira behartzen du.

Dolmengileen talde izana ez bezalakoa da, indoeuropar ideologiaren eskutik datorren talde izana.

Bien arteko aldeak nabarmenak dira: Tamainaz, batzuen etxea, auzoa edo herria besteen aberria

baino txikiagoak dira. Eta izatez, indoeuropar aberrian ekimena eta zorroztasun etikoa ez dagozkio

herriari Estatuari baizik. Estatuari, alegia, Erregeari, Legeari, Erlijio ofizialari. Norbanakoaren ekin

beharra aienatu egiten da, norbanakoaren erantzukizuna eta zorroztasun etikoaren beharra diluitu

egiten dira eta hein berean bere askatasuna handitu egiten da, entrenamendu gogorrari gehiago lotu

behar ez zaion kirolariaren kasuan bezala. Norbanakoaren askatasun berri hau “ezkerreko” ideologiak

argi-itzalik gabe goraipatzen du sarritan, erreparatu gabe nondik datorren eta zer albo ondorio

dituen. Erregeri, legeari, erlijioari edo indarrean dagoen dotrinari men eginez gero, tabernan edo

telebista aurrean eserita ezer egin gabe bizi zaitezke, zure alboko inori lagundu gabe, gezurti edo

etxekalte. Inork ez dizu kargu hartuko. Ez duzu aparteko erantzukizunik, agintetik datorrenari men

egin besterik ez. Izengabeko gizaki aske bat zara gizarte handian. Ez dago zalantzarik askatasun berri

hau izugarri preziatua izan dela eta izaten jarraitzen duela, talde izan indartsu baten menpe bizi izan

diren askorentzat.

Indoeuropar ideologiatik datorkigun askatasun berri honi, laguntzaile berria azaldu zaio azken urte

hauetan: aukeren eztanda. Izan ere, gaur egun, inoiz ez bezalako aukera kopurua dugu denok begien

aurrean, asko eta asko edonoren esku. Gizarte dolmenikoan norbanako izaera bera ere ukaturik duen

gizakiak ez bezala, gaur egungo euskal herritarrak aukera sorta mardula du bere bizia bizitzeko:

Bakarrik bizitzea aukera dezake, edo bikotearekin (sexu bereko nahiz bestekoarekin). Zientoka

ogibideren artean hauta dezake berea. Noranahi joan daiteke bizitzera. Munduko edozein

bazterretako lagunak izan ditzake eta haiekin egunero berriketan jardun. Nahi adina informazio aurki

dezake edozertaz. Nahi duen erlijio edo kode etikoaren arabera antola dezake bere bizitza.

Gizabanakoaren askatasunaren gailurrean bizi gara.

Talde izana nagusi den testuinguruetako gizabanakoa, lego deritzan jostailuaren osagarriak bezalakoa

da: denak berdin samarrak dira, karratu edo errektangeluarrak, hutsunea dute azpian eta

konkortxoak gainean. Horietako sakelatxo bat hustuz gero ez dira urruti joango, denak elkarren

ondoan geratuko dira. Bakarka hartzen badituzu ez dira batere dotoreak, ez dute zentzu handirik bere

horretan. Baina elkarrekin uztartzeko balio dute eta era sinplean eta neke handirik gabe osatzen

dituzte era guztietako eraikinak.

33

Gure gaurko testuingurua bezalakoetan ordea, gizakia txirriekin erka genezake. Borobil perfektu leunak, tamaina guzietakoak, zulo edo kozkorrik gabeak, horietako sakela hustuz gero, hagitz urrutiraino sakabanatuko dira bilika libre hara eta hona. Uztartzeko garaian ordea, komeriak. Kanpoko sakela edo ontziren batek biltzen ez baditu ezin dira elkarren ondoan egon eta denen

artean ezer eraikitzeko gaitasunik ez dute. Ederrak bakarka baina ezgauza elkarrekin ezeri ekiteko.

Talde izana gainbehera doa aspaldian gure inguru osoan eta gure baitan ere bai . Talde izanarekiko

lehen haustura, umeek ez dutela gurasoen erruengatik ordaindu behar, onartzearekin heltzen da.

Nork ukatuko du liberazio handia denik? Agerreko belaunaldi berriak behinik behin, pozik omen

daude aldaketarekin. Gure artean, baserritik kalerako bidearekin batera eta berrikiago, herri txiki eta

ertainetik hiriburuetarako bidearekin batera, talde izana ahuldu eta banako izana indartu da azken

mendean. Libreago bizi gara, izengabeago bizi gara, aukera gehiagoren artean bizi gara. Eta era

berean, elkarrekin uztartzeko gaitasuna galdu dugu, ekimena galdu dugu, gauzak egiteko indarra

galdu dugu. Elkarte gastronomiko eta kulturalak krisian daude bazkidetza zaharberritu ezinik,

herrietako futbol taldeen partiduak ikustera ez da inor joaten, gero eta zailagoa da herri lasterketak

antolatzea zirkuitoan zehar behar den laguntzaile kopurua gero eta nekezago osatzen delako.

Leitzako pilotari batek jarraitzaile saldo handiagoa eramaten du frontoira Iruñeako beste batek baino,

Iruñeako biztanle kopurua Leitzakoa halako hirurogeita zortzi izan arren. Gauza ederra da talde izanak

ematen duen indarra.

Bistan da talde izanak badituela aurkia eta ifrentzua. Agian talde izanari zor diogu neurri handi batean

euskarak eta euskal kulturak egundaino iraun izana. Agian talde izanari zor diogu halaber beti

atzeratuta ibiltzea eta hitzordu historiko guztietara berandu iristea.Talde izanaren indarrari (eta

gidaritza eskasari) zor bide zaio baita ere, gure herriaren zatirik euskaldunenak azken bi mendeetan

egin duen bidai ikusgarria, kristau fundamentalisten eskuin muturretik, marxismoaren ezker

muturreraino. Noraez eta noranahi, baina beti elkarrekin. Gure kasuan gainera, gure kulturkide

europarren kasuan ez bezala, baserritik kalerako bidea, euskaratik erdarako bidea izan ohi da neurri

handi edo txikiagoan, hots, kultura batetik oso bestelako besterako bidea. Eta horregatik seguru asko

gehiago galdu da bidean. Ikusten duzunean Gipuzkoako arduradunak Holandako eredu asistentziala

aztertzen ari direla eta eredu hori hirira eramandako auzolanaren eredua dela, ohartzen zara gauza

horiez.

Ez dut uste inork ukatuko duenik, ona litzatekeela talde izanaren hobari batzuk berreskuratzea, hain

kuttun ditugun askatasun, eskubide eta burujabetza pertsonalak gehiegi ukitu gabe. Eztabaida badabil

engoitik, gizartearen hainbat arlotan, baina gizarte osora zabaldu beharko litzatekeen gaia da.

Filosofiko samar iritzi dakiokeen arren, izugarri garrantzitsua litzateke gai honen inguruan adostasun

34

zabal bat eta estrategia bateratu bat iristea. Kasu honetan ere, ez dut uste eztabaida izan behar

denik, lehengoa ala gaurkoa. Uste dut etorkizunari egokitutako ibilbide eta oreka berriak saiatu behar

ditugula. Aurreko jostailuen metaforari helduz, txirriak eta legoaren piezak ezin dira ezkondu, txirriak

ezin dira behartu legoaren piezen eitea hartzeko, baina, zulatu, zula daitezke, gero ardatz batzuekin

bata bestearekin uztartzeko. Eta forma berri harrigarriak lor daitezke gainera, lego zaharrareekin

ezinezkoak liratekeenak.

Bakartzera eraman gaitzaketen baliabide elektronikoak, urrutikoekiko taldeak osatzeko balia daitezke

esate baterako (nago euskara bere enegarren krisitik aterako duena Internet izango dela, euskaltzale

sakabanatuen gotorleku berria bilakatuz, izan ere une honetan izaten hasi den bezala). Edo

ingurukoekin elkartzeko gastronomiaz eta kirolaz haratagoko helburu berriekiko taldeak asmatu.

Hezkuntza sistema eta herritar kezkatuen esku geratzen da etorkizuna moldatzen hastea.

ELKARTASUNA. Elkartasuna talde izanaren ondorio da eta beraz honen gorabeheren araberako. Talde

izana ahultzearekin batera, elkartasuna ere ahuldu egiten da. Indarra galtzea baino, etenez betetzen

da, hezurtza falta zaiolako. Gaurko euskaldunek onespenez ikusten dugu elkartasuna eta tarteka

erakustaldi bikainak ere badakigu egiten: ikastoletako eta euskararen inguruko jaiak, Euskaldunon

Egunkaria edo Berria sortzeko diru bilketak, edo oraintxe bertan Tolosaldeko ume bati San Filipo gaitz

arraroaren tratamendu garestia ordaintzen laguntzeko egiten ari dena. Baina esan bezala, talde

izanak indar handiagoa duen lekuetan gertatzen da gehienbat, eta marko egonkor eta araupetu baten

ezean (auzoko gizalegeak garai batean ezartzen zuena), ez du jarraikortasunik. Hein honetan

eztabaidarako gai egokia da, kaletartze prozesuan atzean utzitako elkartasun ohiturak nola

berreskuratu, nola hiritartu, eta hein berean, nola sortu araubidezko hezurdura bat, elkartasuna

etenik gabe egunerokotasunez gara dadin. Lehen aipaturiko Holandako zaharren zaintza eredua

esperimentu benetan interesgarria litzateke gure artera ekartzeko.

BERDINTASUNA. Talde izanari jaiotako abarra denez, bi zerotan da haren oinordeko: gainbehera doa

gure artean eta baditu hark bezala aurkia eta ifrentzua. Berdintasuna gainbehera doa gure artean,

aspaldian gailen dagoen indoeuropar kultura, sailkatze eta mailakatzearen kultura delako. Halere,

gure ingurua bezain indoeuropar ez garelako oraindik, euskaldunak berdinago gara gure artean gure

ingurukoak haien artean baino. Berdinago eta berdinzaleago. Gehiegizko aberastasunaren

erakuskeria edo besteen gainetik nola edo hala nabarmendu nahia, gaizki ikusiak daude oro har

euskalberagoan. Soldata abanikoa inon den estuenetakoa da gurean eta jendeari “besteak bezala”

izatea gustatzen zaio oro har, “besteak ez bezala” baino. Autoa erosterakoan, ardo mota

edaterakoan, zer kirol egin hautatzerakoan eta antzeko erabakietan ageri da hori. Taldean

egoterakoan eta hitz egiterakoan ere, inoiz idatzi ez den, baina oharkabean jakitun garen kode baten

35

arabera jardun ohi dugu, besteek baino gehiago hitz egin gabe, besteek agian ezagutzen ez dituzten

gaiez jardutea saihestuz, eta topikoetara aise joaz, ez nabarmentzearren. Nabarmentzearen

beldurrez garela hain grazia gutxiko, esango nuke. Gaur egun modernitateareneskutik hainbat

ezberdintasun onartzea ohiko bilakatu bada ere, hala nola, ateoa, ezkongabeko ama edo

homosexuala izatea, berdinzaletasuna eta horrek eragindako jokabideak ez dut uste asko aldatu

direnik gure artean.

Baina komeni al da aldatzea? Gaurko garairako egokia al da gure izaera hori? Nire ustez, berdin

samarrak izatea ezin bestekoa da, arestian aipaturiko talde izanaren hobariak inoiz berreskuratu nahi

baditugu. Berdin samar izanez gero errazago aurkituko dugu elkarrekin uztartzeko bidea oso

ezberdinak izanda baino. Halere, ez dugu ez ikusiarena egin behar, berdinzaletasunaren bidetik etor

daitezkeen arrisku eta alde gaitzesgarriekin. Gogoeta librea garrantzitsua da, emankorra izan ohi da

eta aurrerabidea ekarri ohi du, baina testuinguru berdinzale batean arazoak izan ditzake garatzeko.

Gogoeta librerik gabe, beti berandu eta azkenak iristen jarraituko dugu hitzordu guztietara.

Bikaintasuna ezinbestekoa da eta izango da etorkizunean ere, bizitzaren arlo guztietan: zientzian,

industrian, edonolako jardun produktiboan, hezkuntzan, ... Hau ere, larri ibil daiteke behar bezala

garatzeko, berdintasuna nagusi den testuinguru batean. Berrikuntza ezinbestekoa da eta izango da;

baina berritzailea nola integratu, testuinguru berdinzaleak ito ez dezan? Arlo honetan ere badugu zer

pentsatu eta zer eztabaidatu franko. Berdinen berdintasunetik, ezberdinen berdintasunera egin behar

dugu jauzi. Ateoak, ezkongabeko amak edo homosexualak berdintasunean integratzera heldu diren

bide beretik edo beste batetik, gogoeta librea, bikaintasuna eta berrikuntza bezalakoak integratuko

dituen berdintasun berria sortzen hasi behar gara.

APALTASUNA. Zer nola ikusten du gaur egungo euskalberagoak apaltasuna? Bi mailatan azter

dezakegu: jarreretan eta helburuetan. Mutil kozkor nintzela, erakutsi zidaten ume batentzako zen

gauzarik itsusiena, lotsagabe izatea zela. Eta hemendik kanpo aterata beste ume eta gazte kozkorrik

ezagutzeko aukera izan nuenean, lehen inpresioa hartu nuen haiek gu baino lotsagabeago eta azal

lodikoago zirela, nabarmen samar. Gaur egun esango nuke, norbait umila dela esaten denean,

oraindik gorespenez esaten dela gure artean. Halere, ez dira gutxi euskal gazteria intsumiso eta

erreboltariaren alde egiten dutenak jatortasunaren izenean, horrek harrokeria eta lotsagabekeria

arrotzetatik zenbat duen gogoeta egin gabe. Azken finean apaltasunari gertatzen zaio, beste hainbat

balioei gertatzen zaiena, hots, kristautasunak bere egin duenez luzaroan, kristautasunaren arbuioaren

barnean geratu dela harrapatuta neurri batean, gure artean kristautasuna baino dezente

lehenagokoa dela ohartu gabe.

Dena ez da ezkorra hala ere. Bada nazioartetik datorkigun jarrera apalen aldeko joera bat, esate

baterako enpresa munduko lidergoaren inguruko teorizazio lanetan. Agintari apalak eraginkorrago

omen dira, gero eta jantziago diren langileengan motibazioa, lankidetza eta elkarlanerako jarrerak

sustatzeko. Helburuei dagokienez berriz apaltasuna larriago dabilela esango nuke indoeuropar

balioek kutsaturiko gure mundu honetan. Eredu urrun eta handikiak gero eta ugariago dira gure

artean. Eredu hurbilago eta apalagoak urriago. Che Guevara eta Mark Zuckerberg oso eredu

diferenteak diren arren, biak dira eredu handiki eta urrunak. Gure apeta eta txirrintak, gure helburu

eta jomugak gero eta urrunago daude, gero eta handikiago dira. Gero eta zailagoak. Gero eta

helezinagoak. Munduak gonbitea egiten digu besteen bizitza bizitzen saia gaitezen, geurea bizi ordez,

gure gorabeheren berriak komunikabideetan guztien eskura jarri ditzagun. Hurbiltasunaren eta

apaltasunaren etengabeko gutxiespen subliminala jasoaz bizi gara.

36

EUSKAL GIZARTEAREN NORTASUNA

Euskal gizartea, lehenago esan dugun bezala, Euskal Herrian bizi garen guztiok osatzen duguna da.

Bertan dira, euskaldunak eta erdaldunak, euskaltzaleak eta erdaltzaleak, arbasoak bertakoak eta

kanpokoak dituztenak, beltzak eta zuriak, aberri bat edo bestearen zaleak.

Gizarte baten barnean herri nortasun indartsu bat dagoenean, herri nortasun horrek gizarte osoa

kutsatzea lortu ohi du neurri handi batean. Adibidez, Alemaniako produktu industrialen sona eta

haien kalitate ezin hobearen irudia ez da batere ahuldu azken urteetan, horiek ekoizten dituztenen

artean milioika espainiar, turkiar, eta hainbat jatorritako etorkin dauden arren. Guztiak kutsatu dira

bertakoen izaerarekin, guztiak egin dira hango bertuteen jabe, guztiak bihurtu dira alemaniar.

Euskal gizartea ordea, urrun samar da antzeko zerbait erdiestetik. Lehenik eta behin euskal “herri

nortasuna” definitzeke dugu, eta horren ezean ezinezko da aurrera egitea. Gure “herri nortasunari” buruzko

desadostasunak hain dira ugariak eta nabarmenak, izen hori merezi duen ezer ba ote dagoen zalantza egin

daitekeela. Euskara den enbor beretik hasita, askorentzat posible da euskaldun jatorra izatea beti edo

nagusiki erdaraz jardunez; beste batzuk ordea ez daude horretan. Zer esanik ez adarretan gora eginez hasten

bagara. Hainbeste mende ideologia arrotzen menpean, hainbeste bidaia ideologion mutur batetik

besteraino, inoiz izan zen sen berezi baten aztarnak nekez antzeman daitezke gaur gure sagarrondo sasituan.

Aurrekoari erantsi beharko genioke gure herria bi Estatu eta hiru eremu administratibotan zatiturik dagoela

eta horrek “euskal gizarteaz” hitz egitea are zailagoa bihurtzen duela. Angelura erretiratu den paristarra eta

Tutera inguruko euskarafoboa nekez sartuko zaizkigu ezertan sail berean, baina halere “euskal gizarte”

horretan ditugu, eman dugun definizioaren arabera. Lan eskerga lirudike

horrelakoak nortasunkide bilakatzea, baina ongi pentsatuta ez du errazagoa ematen turkiarrak, edo

espainiarrak alemanekin ideia, balio eta jarreretan kidetzea, eta hori gertatu da engoitik eta ez behin edo

bitan, hainbat milioi jenderekin baizik. Gakoa ereduaren erakargarritasuna da. Eta

erakargarritasuna bi aldagaion araberakoa izan ohi da: bikaintasuna eta bertakoen atxikimendua.

Bikaintasunak denok erakartzen gaitu, denok nahi dugu bikain izan. Alemaniara iristen den etorkin turkiarrak

oso ondo funtzionatzen duen gizarte bat topatzen badu, bertakotu egin nahi du, bat gehiago izan nahi du.

Bikaintasun horren partaide izan nahi du berak ere. Eta bere pertzepzioan eragin handia izango du bertakoen

atxikimenduak bertako ohitura, erakunde eta kulturarekiko.

37

Gureari begira jarrita, hemen ere bikaintasuna eta bertakoen atxikimendua behar ditugu, inoiz gure

gizartekideak erakartzeko esperantzarik badugu. Gure artera datorren etorkinak edo gure alboan kultura

erdaldun batean bizi denak, herri nortasun eredu eskasa aurkitzen badu, edota bertakoek estimu txikian

dugun eredu bat topatzen badu, ez du inolako erakargarritasunik sentituko eta auzitan jarriko du, gizarte

anitz batean zati batek bere “herri nortasuna” besteei inposatu nahia. Hori da nire uste apalean une honetan

gertatzen ari dena. Gure “herri nortasuna” hain dago trakestua, gure sagarrondoa hain dago sasitua, erro

bereko ez diren gure gizartekideek burla egiten digutela. Gure hizkuntzari hain diote estimu eskasa

euskaldun elebidun gehienek, ez dakitenek ez dutela behar hainbat indarrik aurkitzen hura taxuz ikastea

burutzeko eta gero eta oldarkorrago ageri dira ikasi behar horrekin eta horri loturiko lege-bidezko

hobariekin.

Inausteko guraizeak astintzen hasi aurrez, erdietsi nahi dugun eitearen irudia ukan behar dugu gogoan.

Denok irudi bera edo bertsua. Nahi dugun herri nortasunaren eite ideala definitu behar dugu. Zein adar utzi

eta zein adar moztu, zein alderi indar handiagoa eman eta zeini gutxiago, zeini joera aldatu, gorago ala

beherago egin dezan. Hauxe dugu lehenbiziko lana, guztion artean burutu beharrekoa. Enborretik hasi,- zein

hizkuntzatan bizi behar garen-, eta adarretan gora eginez, egokien deritzogun herri nortasun berria

definitzea, iraganaldiko oinordekotza eta gaurko munduaren beharrak uztartuz. Hori burutuz gero, alegia,

nahi dugun eitearen irudia garbi izanda, iritsi nahi dugun herri nortasuna zer nolakoa den doiki zehaztuta,

helburu horiekiko non kokatuta gauden aztertzeko garaia izango da, horretarako behar diren iragargarriak

definitu eta neurtuz.

Iragargarri zerrenda bat egitea azterketa soziologiko zabal bat burutzeko, ez da idazlan labur honen neurriko

ataza. Batetik, esan berri dudan bezala, hobe delako lehenik eredua adostea eta adoste hori egiteke

dagoelako. Eta bestetik, eta aurrekoari lotuta, ataza hori talde lana delako. Liburuxka honen helburua

oinarrizko planteamendu batzuk egitea da besterik gabe, antropologia eta mitologiaren ikuspuntua baliatuz,

baina hortik aurrera ereduaren definizioa parte hartze zabalaz burutu beharreko eginkizuna da, parte hartze

zabalaz, bikaintasunaz eta profesionaltasunaz. Hein honetan, hobe soziologoei uztea iragargarrien zerrenda

osatzeko lana.

Horiek guztiak, egunen batean, talde lan adoretsu zoli etengabeari esker burutu bitartean, azken gogoeta

modukoa plazaratuko dut, modu eztoi samarrean gure gizarteak aipatu ideia eta balioen inguruan dituen

jarrerak eta juzkuak antzemateko.

Ideia eta balio jakin batzuen osasuna, sailkapen ardatz bihurtzeko duten indarraren arabera neurtzen da.

Sailkapen ardatza zera da, pertsonak, taldeak, erakundeak etab. sailkatzeko edo kategorizatzeko erabiltzen

direnak, ondorio garrantzitsuak eragiten dituen modu batean. Esate baterako, nazionalitatea sailkapen

ardatz eraginkorra da: espainiarra izan edo senegaldarra izan, ondorio garrantzitsuak ditu gaurko munduan

hara eta hona libre mugitu ahal izateko eta nazioarteko mugak igaro ahal izateko. Dirua ere indarrean

dagoen sailkapen ardatza da: aberats ala txiro izateak sail batean ala bestean jartzen zaitu eta ondorio larriak

ditu horrek. Arrakastak ere sailkapen ardatz balioa du gure munduan: garaile edo galtzaile moduan

sailkatzen gaitu. Ideologia politikoa ere sailkapen ardatz sendoa da: eskuinean ala ezkerrean kokatzen gaitu.

Ardatz baten arabera sailkatutakoen artean, elkartasunak eta ezin ikusiak sortzen dira. Ardatza indartsua

bada, elkartasun eta ezin ikusiok irmoak izango dira eta ardatza ahula bada berriz, makalak. Futbol taldeen

inguruan, alderdi politikoen inguruan, nazionalitate eta ikurrinen inguruan elkartasun eta ezin ikusi tinkoak

sortu ohi dira. Gure herri nortasun teorikoa osatzen duten ideia eta balioei sailkapen ardatzaren testa

pasarazten badiegu, haiek duten indarraren egiazko tamaina ikusiko dugu.

38

Enborretik hasita, euskarari helduz, zenbateko indarra du euskarak sailkapen ardatz bihurtzeko? Zalantzarik

ez, duela bizpahiru mende bazuen indarrik. Euskaldun gehienen mundua euskaldunen eta erdaldunen artean

sailkatzen zen; lehenak ziren bera bezalakoak eta besteekin berriz ezin zuen elkar ulertu. Oinarrizko

sailkapen bat zen. Euskaldunekin izango zuen konfiantza eta erdaldunekin ez. Euskaldunaren alde eta

erdaldunaren aurka egingo zuen norbaiten aldeko hautua egitera behartuz gero. Eta gaur? Gaur euskaldun

guztiak erdaldun dira halaber, eta euskaraz zerbait jakitea, hainbat hitzen hautua, eta erdara euskal hitz

batzuez zipriztintzea da, sailkapen ardatz gisa funtzionatzen duena. Euskaraz “pixka bat, poliki-poliki” baino

esaten ez dakien erdalduna kategoria “jatorrean” sailka daiteke gaur. Hainbeste euskaltzale biltzen dituen

ezker abertzalearen baitan Juan Mari Atutxa ez da, euskaltzale maitatua, ETAren aurka jardun zuen

Ertzaintzaren buru ohi gorrotatua baino. Ertzain erdaltzaleei irmotasun eredugarriz aurre egin ohi dien Bittor

Hidalgok berriz ez dakit zenbat omenaldi jaso dituen, baina ez dut uste asko izan direnik. Euskarak ez du

engoitik indarrik gure gizartean sailkapen ardatz izateko.

Adarretan gora eginez, galde diezaiokegu geure buruari gaurko gizartean zenbateko indarra duten garai

bateko sailkapen ardatz garrantzitsuak, hots, langilea/alferra, fina/zabarra, zintzoa/ faltsua,

eskuzabala/zikoitza, lagunbera/berekoia, umila/harroa, oraingo eskuina/ezkerra, obrero/patroi,

aberatsa/pobrea, garaile/galtzaile, ospetsu/ezezagun berriagoekin erkatuta. Zenbat eta sarriago erabili eta

zenbat eta ondorio larriagoz (elkartasun eta ezin ikusien mailan) orduan eta sendoagoa ardatza; eta

alderantziz, zenbat eta gutxiagotan aipatu eta zenbat eta ondorio ahulagoz, orduan eta makalagoa ardatza.

Eta azken hitzak gonbite bat luzatzeko gure herri nortasun eredu berriaren definizioan parte hartu nahi

duten guztiei. Hezkuntzan, herrigintzan, euskalgintzan diharduzuenoi eta orokorrean gai honen inguruko

kezka izaki, zer esana duen edonori zuzenduta: hel gakizkion lanari!

1

Hemen duzu EUSKAL SENA TALDEKO EZTABAIDEI BURUZKO LAN DOKUMENTUA (BILTZARRE PLATAFORMA).

OTSAILAK 9AN GERNIKAN EZTABAIDATZEKOA

Hemen jaitsi dezakezu dokumentu hau: https://ehubox.ehu.eus/s/Lp2ePRjPQtcdzwT (word formatuan) MESEDEZ, IRAKURRI ETA HOBETZEN LAGUNDU. GERNIKAN ITXARONGO ZAITUGU. Otsailak 9 baino lehen iradokizunik egin nahiko bazenu: [email protected] Material gehigarriak kontsideratzear hemen: https://ehubox.ehu.eus/s/nDEe4JemzyeDZPD

EUSKAL SENA TALDEA (PLATAFORMA BILTZARRE)

DOCUMENTO DE TRABAJO PARA LOS DEBATES.

A DEBATIR EL 9 DE FEBRERO EN GERNIKA

Puedes descargar este documento en https://ehubox.ehu.eus/s/Lp2ePRjPQtcdzwT POR FAVOR, LÉELO Y AYUDA A MEJORARLO.

TE ESPERAMOS EN GERNIKA. Si desearas enviar sugerencias antes del 9 de febrero: [email protected]

Materiales adicionales a considerar en https://ehubox.ehu.eus/s/nDEe4JemzyeDZPD

EUSKAL SENA

(Auzolanean azterketa)

SER O GENIO VASCO, INSTINTO O SENTIDO VASCO, O

‘EUSKAL SENA’ (un análisis en

Auzolan)

Euskal Sena Taldea:

Ekarpenen bilketa eta egituraketaren arduradunak: Gabriel Valin, Alex Zabaleta, Xabier Renteria-Uriarte. Lan dokumentu honen arduraduna: Xabier Renteria-Uriarte. Antolatzailea: Patxi Alaña. Batzarretan eta sare-foroan partaide: Rafael Konde.

Batzarretan partaide: Agurtzane Lazkano, Aintzane Lazkano, Leire Saitua, Urtzi, Félix Rodrigo Mora, Karmele Iribar. Sare-foroan partaide: Juan Inazio Hartsuaga, Josu Naberan, Odon Ulibarrena, Félix Zubiaga, Félix Placer. ß Aipatu gabeak edo

txarto aipatuak zuzentzeko, idatzi mesedez [email protected] ri.

2

AURKIBIDEA (LABURTUA) (en español, debajo) 0. EUSKAL SENA .................................................................................................................................................................... 1

Zergatik Euskal Sena? ..............................................................................................................................................................................................................1 Zer duzu hemen, lagun? ...........................................................................................................................................................................................................3

1. ZER GARA GU ETA ZER DA MUNDUA? ......................................................................................................................... 4 AMALURRA ETA HUTSA ............................................................................................................................................................................................................... 4 ETXEA ......................................................................................................................................................................................................................................... 8 AMATASUNA ETA EMAKUMEZKOTASUNA .................................................................................................................................................................................... 9 2. NOLA JOKATU BIZITZAN? EUSKALDUN PERTSONA EDO NORBANAKOA ........................................................... 11 NOLA ERAIKITZEN DA BIZITZA? .................................................................................................................................................................................................. 12 NOLA JARDUN BEHAR DA EUSKAL NORBANAKOA EXISTENTZIAREN SAKONAREKIKO? ................................................................................................................ 13 NOLA JOKATU NATURAREKIKO? NOLA IZAN EUSKALDUNA MUNDUAN?....................................................................................................................................... 20 NOLA JOKATU JENDARTEAREKIKO? BAIKORTASUNA, ELKARREKIKOTASUNA ETA ZINTZOTASUNA............................................................................................... 25 3. NOLA JOKATU JENDARTEAN? ZEIN DA GURE GIZARTE EREDUA? GU ETA GUTARRAK ................................ 32 GIZARTEA ETA EKONOMIA EZ DIRA GAUZA TRISTEAK NORBANAKOEN KONTSUMORAKO, JARDUERA JOSTAGARRIAK ETA JENDARTEARI EMANAK BAIZIK ........... 33 AUZOLANA, BATZARRA ETA KOMUNALA DIRA EUSKAL KOMUNALISMOAREN ARDATZAK. ............................................................................................................ 36 ZUZENBIDE PIRINIARRA .............................................................................................................................................................................................................. 41 IDENTITATEA ETA BURUJABETZA ERRESISTENTZIAK EZINBESTEKOAK IZAN DIRA EUSKAL SENA BIZIRAUTEKO. ......................................................................... 42 4. IKERKETA OINARRIAK ................................................................................................................................................... 50 KONTZEPTUAK ............................................................................................................................................................................................................................ 50 ZELAN EGITURATU EUSKAL SENA? ............................................................................................................................................................................................. 52 5. EUSKALSENDUNAK .......................................................................................................................................................... 53 EUSKALSENDUNA EUSKAL SENA ONARTZEN ETA PRAKTIKATZEN DUENA DA, BAI KONTZEPTUALKI ETA BAI BIZITZAN ETA ESPERIENTZIETAN. ........................ 53 EUSKAL SENA ETA EUSKALSENDUNAK HEDATZEA ERRONKA BEREZIA DA. .................................................................................................................. 55

ÍNDICE (RESUMIDO)

. 0. EUSKAL SENA: SER Y GENIO VASCO, INSTINTO O SENTIDO VASCO. ................................................................. 1

. ¿Por qué la Euskal Sena’? ......................................................................................................................................................................................................1

. ¿Qué encontrarás aquí, ‘lagun’? .............................................................................................................................................................................................3 . 1. ¿QUÉ SOMOS Y QUÉ ES EL MUNDO? ........................................................................................................................... 4 . AMALUR Y HUTSA ..................................................................................................................................................................................................................... 4 . ETXEA O ‘CASA’ ........................................................................................................................................................................................................................ 8 . MATERNIDAD Y FEMINEIDAD .................................................................................................................................................................................................... 9 . 2. ¿QUÉ ACTITUDES TOMAR ANTE LA VIDA? EL INDIVIDUO VASCO ..................................................................... 11 . ¿CÓMO SE ERIGE LA VIDA?....................................................................................................................................................................................................... 12 . ¿CÓMO DEBE ACTUAR EL INDIVIDUO VASCO ANTE LA PROFUNDIDAD DE LA EXISTENCIA? ...................................................................................................... 13 . ¿CÓMO ACTUAR ANTE LA NATURALEZA? ¿CÓMO SER VASCO EN EL MUNDO? ......................................................................................................................... 20 . ¿QUÉ ACTITUDES TOMAR ANTE LA SOCIEDAD? AFIRMATIVISMO, INTERACTIVIDAD Y HONESTIDAD. ......................................................................................... 25 . 3. ¿CUÁL ES NUESTRO MODELO DE SOCIEDAD? GU ETA GUTARRAK, NOSOTROS Y LOS NUESTROS ........... 32 . LA SOCIEDAD Y LA ECONOMIA NO SON COSAS TRISTES PARA CONSUMO DE LOS INDIVIDUOS, SINO ACTIVIDADES GOZOSAS OFRECIDAS POR LOS INDIVIDUOS A SUS GRUPOS SOCIALES ...................................................................................................................................................................................................................... 33 . AUZOLAN, BATZARRES Y COMUNAL SON LOS EJES DEL COMUNALISMO VASCO. ...................................................................................................................... 36 . DERECHO PIRENAICO................................................................................................................................................................................................................ 41 . LA IDENTIDAD Y LA SOBERANÍA POPULAR, CON TODAS SUS LUCHAS, HAN SIDO INEXCUSABLES PARA AL SUPERVIVENCIA DE LA EUSKAL SENA. .................. 42 . 4. BASES DE ESTUDIO ......................................................................................................................................................... 50 . LOS CONCEPTOS ...................................................................................................................................................................................................................... 50 . ¿CÓMO ESTRUCTURAR LA EUSKAL SENA? ................................................................................................................................................................................ 52 . 5. LOS EUSKALSENDUNAK ................................................................................................................................................ 53 . EUSKALSENDUN ES QUIEN ACEPTA Y PRACTICA LA EUSKAL SENA, TANTO A NIVEL CONCEPTUAL COMO DE VIDA Y EXPERIENCIAS. ....................................... 53 . POTENCIAR EL SER O GENIO VASCO Y LOS EUSKALSENDUNAK ES UN DESAFÍO ESPECIAL. .......................................................................................... 55

3

AURKIBIDEA (en español, debajo) 0. EUSKAL SENA .................................................................................................................................................................... 1

Zergatik Euskal Sena? ..............................................................................................................................................................................................................1 Zer duzu hemen, lagun? ...........................................................................................................................................................................................................3

1. ZER GARA GU ETA ZER DA MUNDUA? ......................................................................................................................... 4 AMALURRA ETA HUTSA ........................................................................................................................................................................................ 4

Gu, Amalurraren seme eta espresio gara ..................................................................................................................................................................................5 Euskal Mitologiaren arreta indar naturalak dira, bere horretan harturik (obedientzia, sumisio eta bildurrik gabe). ......................................................................................... 5 Naturaz haratago ez da ezer, eta gu bere agerpen bat gara, besteen artean. ................................................................................................................................................ 6 Euskal Sena, oro har eta existentziarekiko, naturalista eta animista da. Naturarekin bat egitea da erreferentzia............................................................................................ 7

Baña Gu eta Amalur, edozer eta edonor, Hutsak gara ..............................................................................................................................................................8 Euskarak zerizanak edo esentziak definitzeko Hutsaren kontzeptua erabiltzen du. ......................................................................................................................................... 8 Zerizanak Hutsaren edo Hutstasunaren gainean definitzeak filosofia existentzial erabat sakona du barruan. ................................................................................................. 8

ETXEA ............................................................................................................................................................................................................... 8 Etxea, Amalurraren gorpuztea bezala bizitzen dugu. ................................................................................................................................................................8 ‘Sena’, edo bizitzan zentzuzkoa eta berezkoa dena, etxearekiko eta bere sendia eta ohiturarekiko ulertzen dugu .................................................................9

AMATASUNA ETA EMAKUMEZKOTASUNA ................................................................................................................................................................ 9 Amatasuna eta ematasuna, Amalur eta Etxearen gorpuzte gisa, bizitza ikusteko gakoa da guretzat. ......................................................................................9

Euskal matriarkalismoari buruzko eztabaidan, akaso hau ez zen eman era absolutuan, baina hein handian eman zenik ukagaitza da. ....................................................... 11 2. NOLA JOKATU BIZITZAN? EUSKALDUN PERTSONA EDO NORBANAKOA ........................................................... 11 NOLA ERAIKITZEN DA BIZITZA?............................................................................................................................................................................. 12

Aurkakoen dantza edo jokoa da existentzia. .......................................................................................................................................................................... 12 Aurkakoen dantza edo jokoa da existentzia. ................................................................................................................................................................................................... 12

Bizitza Aurkakoen Jokoaren bidez ematen dela esateak jakinduria tradizio handiekin parekatzen du euskal munduikuskera. ............................................... 13 NOLA JARDUN BEHAR DA EUSKAL NORBANAKOA EXISTENTZIAREN SAKONAREKIKO? ................................................................................................... 13

Existentziaren hutstasuna, misterioa eta ilusioa onartzen dugu. Baita batura, osotasuna eta borobiltasuna ere. ................................................................. 13 Gu eta ni, jatorrian, hutsak gara. ..................................................................................................................................................................................................................... 13 Existentziarik ez duten aldeei (inor, inoiz, inon) nolabaiteko existentzia onartzen diegu esaldietan eza hori ezeztuz (inor ez, inoiz ez, inon ez). ...................................... 14 Ahalezkoak edo posibleak diren aukerei nolabaiteko existentzia ematen diegu ere, ba- aurrizki baieztatzailearekin. ................................................................................... 14 Litezkeen existentzia ezak ba- aurrizkiarekin existentziara ekartzen eta baikortzen ditugu. .......................................................................................................................... 15 Adibide argia da Bada ala ez bada eta Bada edo ez bada espresioak. .......................................................................................................................................................... 15 Zehaztapena da Izena duen guztia ba da antzinako sinismena. ..................................................................................................................................................................... 15 Oro har… ........................................................................................................................................................................................................................................................ 15

Batura lehenesten dugu bizitzaren alde desberdinetan. / Bizitzarekiko eta urkoarekiko batasuna dugu helburu. ................................................................ 16 Nia etxean edo gutartasunean txertatzen dugu. .................................................................................................................................................................... 16

Erlazioetan batura lehenesten dugu (bat egin, bat etorri, batera joan…)17. En las relaciones priorizamos la unidad (bat egin o ‘unirse’ para muchos actos, bat etorri o ‘venir en uno’ para estar de acuerdo, batera joan o ‘ir en uno’ para ir con alguien…) ....................................................................................................................................... 17

Taldea eta gu biltzen gaituen zenbaketak egiten ditugu, nia zokoratuz (zenbaketa biltzailea). ..................................................................................................................... 18 -ok barneratzailearekin nia zokoratzen eta taldekidetza lehenesten da ......................................................................................................................................................... 18 Gu niaren ordezkatzaile gisa maiz erabiltzen da, eta aditzak eta esaldiak ‘guka’ jarri ere. ............................................................................................................................ 19

Maitasunez gainditzen ditugu niakeriak eta diruzalekeriak. ................................................................................................................................................... 19 Zerbait urkoagaitik egitean ala gure horretatik ateratzean maitasunez ematen dugu (amore eman). ........................................................................................................... 19 Diruzalekeriak maitasun jokaerez gainditzen ditugu (muxu-truk).................................................................................................................................................................... 19

Borobiltasunaz eta patxadaz aztertzen eta erakusten dugu mundua (SOV egiturako esaldietan) ......................................................................................... 20 SOV edo Aditza azkenean jartzea, orokorretik zehatzerako aglutinazioaren bidez. ....................................................................................................................................... 20

NOLA JOKATU NATURAREKIKO? NOLA IZAN EUSKALDUNA MUNDUAN? ....................................................................................................................... 20 . ¿CÓMO ACTUAR ANTE LA NATURALEZA? ¿CÓMO SER VASCO EN EL MUNDO? ............................................................................................................ 20

Natura eta bizitza arrunta besterik ez dugu onartu behar, hierarkiarik gabe biziz, baina begirunez eta zintzotasunez. ........................................................ 20 Bizitzaren gatazkak naturak garatzeko duen modua direla onartzea da koska. .................................................................................................................... 22

Aurkakoen jokoari arreta -tasun/-keria atzizkietan ikus daiteke ere. .............................................................................................................................................................. 22 Amatasuna, ematasuna eta sorgintasuna hazi behar ditugu gure baitan, hots, Naturarekin bat egitea, dugu helburu. ......................................................... 22 Euskal norbanakoa bere buruarekiko: Burujabetza, Ekimena eta Lana.................................................................................................................................. 23

Burujabetza begirunearekin, askatasun soila baino gehiago da desiratzen duguna. ..................................................................................................................................... 23 Ekimenari eta menpekotasunik gabeko lanari euskaldunak garrantzia handia emoten die............................................................................................................................. 23 Esku- aurrizkia 200 hitzen ingurutan monema gisa dihardu, ekimena eta norberaren lana iradokiz. ............................................................................................................ 24 Gizabidea, giza espeziearen zerizana da, eta begirunearekin oso loturik dakusagu. ..................................................................................................................................... 24

NOLA JOKATU JENDARTEAREKIKO? BAIKORTASUNA, ELKARREKIKOTASUNA ETA ZINTZOTASUNA .................................................................................... 25 Baikortasuna erakusteko monemekin hitz egitea gogoko dugu. ............................................................................................................................................ 25

‘Bait-‘ aurrizki baieztatzailea. .......................................................................................................................................................................................................................... 25 Ahalezkoak (posibleak diren aukerak) ‘ba-’ aurrizkiagaz adieraztea. ............................................................................................................................................................. 26 ‘Ba’ lokailu baieztatzailea eta indartzailea....................................................................................................................................................................................................... 26 Existentzia eza ezesten dugu (Inor ez, Ezer ez, Inoiz ez…). ......................................................................................................................................................................... 26 Existentzia eza onartu behar dugunean ere, existentziarekin kontrajarritakoan, baiesten dugu (Bada ala ez bada eta Bada edo ez bada). ............................................... 27 Zerbait guztiz ziurtzat hartzen ez badugu, lekuko izan ez bagaitu, horrela aurkezten dugu (Bide/Dirudienez). ........................................................................................... 27 Entzunagatik dakiguna komunikatzen badugu, horrela ñabartzen dugu (Omen/Ei). ...................................................................................................................................... 27 Gure baieztapenak egite ukaezinak ez direla onartzen dugu (Ote/Ete). ......................................................................................................................................................... 28 Jakin mina pizten dugu galderak egitean (Al). ................................................................................................................................................................................................. 28

Gizaki oro lagun bat da, besterik adierazi ezean. Eta edozein harreman, elkarrekikoa. ......................................................................................................... 28 Edozein pertsona ezagun zein ezezagun da, besterik adierazi ezean, laguna (lagun). ................................................................................................................................. 28 Edozein harreman elkarrekikoa da guretzat, ‘hartu-emana’ baita, botere eta zikoizkeri gabekoa. ................................................................................................................ 29

Are gehiago, Elkarrekikotasuna guretzat identitate mota bat da berez.................................................................................................................................. 29 Talde jarduerek identitate bat berezia ematen digute, zerbait bereizia direlarik eta berezko boterea dutelarik (Elkar-). ............................................................................. 29

Zintzotasuna eta emandako hitza hil ala bizikoak dira gure artean........................................................................................................................................ 30 Zintzotasuna, ‘pertsona ona’ eta ‘hitzetan leiala’ izatea berdina da. .............................................................................................................................................................. 30

4

Ohiturak, alde hauena zein beste kultur agerpenena, garrantzi handia du. ........................................................................................................................... 32 . Ohituraren indarra berezko partikula modal batek eta bere erabilera maiztasunak erakusten dute (Ohi). ................................................................................................. 32

3. NOLA JOKATU JENDARTEAN? ZEIN DA GURE GIZARTE EREDUA? GU ETA GUTARRAK ................................ 32 GIZARTEA ETA EKONOMIA EZ DIRA GAUZA TRISTEAK NORBANAKOEN KONTSUMORAKO, JARDUERA JOSTAGARRIAK ETA NORBANAKOEK JENDARTEARI EMANAK BAIZIK ........................................................................................................................................................................................................................ 33

‘Ondo pasa’: gizartea eta ekonomia gozagarriak eta jostagarriak da helburua. .................................................................................................................... 33 Jentilek lana jostatuz eta jolasteagatik egiten dute.......................................................................................................................................................................................... 33

‘Gitxi gastau’: Lanaz eta Ekimenaz lortzen dira gauzak, ez zerutik ekarritako ala norbaitek emondako kontsumoa eta jabegoa........................................... 33 Marik ortua lantzen dizunean, ez du magiaz egiten, gauaz gogor lan egiten baizik. ...................................................................................................................................... 33

‘Bueltak amari’: norbanakoak etxerako eta jendarterako dira, ez alderantziz. ....................................................................................................................... 33 Jabegoa eta baliabideak lantzen eta zaintzen duenarentzat dira, ez boteredunarentzat. .............................................................................................................................. 34 Lamiñek zubia auzolanean egiten dute. .......................................................................................................................................................................................................... 35

Gizartea eta ekonomia jai giroko ekimenez ea auzolanean eraikitzen dugunaren ustea beste lekuetako animismo langileekin parekatzen du euskal munduikuskera. .................................................................................................................................................................................................................. 35

Euskal jendarteak, antolakuntzarako, taldea lehenesten du, biribilaren lojika berdinkoia eta hierarkiarik gabekoa darabil. ................................................... 35 AUZOLANA, BATZARRA ETA KOMUNALA DIRA EUSKAL KOMUNALISMOAREN ARDATZAK................................................................................................. 36

Auzolana. ............................................................................................................................................................................................................................... 36 Auzolan auzoan edo haranean auzokideen musu-truk elkarlana zen . ........................................................................................................................................................... 36 Ondasunen horniduran komunalismoa: Atsolorraren kasua. ........................................................................................................................................................................... 37 Komunalismoan txertaketa: Azeri Dantza bezalako iniziazio errituak. ............................................................................................................................................................. 37 Egungo Autokudeaketa Kolektiboak: Korrika, Herri Urrats… ......................................................................................................................................................................... 38

Batzarreak. ............................................................................................................................................................................................................................ 38 Batzarrea leku baten auzokoen bilkura irekia da, botere osoa duena. ........................................................................................................................................................... 38 Antzinate hurrunenetik datoz, eta batzuk gaur bizirik diraute. ........................................................................................................................................................................ 39 Batzartu edo bat-zartu batura lortzea edo hartzea da, ez dago batzarrik bat ez bagatoz. ........................................................................................................................... 39

Komunala: Jendartearen jabegoak. ........................................................................................................................................................................................ 40 Komunalen pisua handia da Euskal Herrian. ................................................................................................................................................................................................... 40 Komunalen pisua horiek babesten dituzten gizartearekin eta zuzenbidearekin ulertzen da. .......................................................................................................................... 40

ZUZENBIDE PIRINIARRA ....................................................................................................................................................................................... 41 Tokiko demokrazia, behetik gorakoa, lehenesten du. ..................................................................................................................................................................................... 41 Jabego kolektiboetatik hasten da. .................................................................................................................................................................................................................... 41 Etxetasuna ardatz du, ematasuna erabakitzilea delarik. ................................................................................................................................................................................. 41 Oro har, Zuzenbide Piriniarrak Euskal Sena darama Zuzenbidera. ................................................................................................................................................................. 41 Zuzenbide Erromatar-germaniarrarekin gatazka. ............................................................................................................................................................................................ 42

IDENTITATEA ETA BURUJABETZA ERRESISTENTZIAK EZINBESTEKOAK IZAN DIRA EUSKAL SENA BIZIRAUTEKO. ................................................................ 42 Euskalduntasuna: euskalduna izatearen sentipena eta identitatea . ...................................................................................................................................... 43 Nafarroaren Konkistatik mantentze borrokan ari da. ............................................................................................................................................................. 44 Goi Erdi Aroko Iraultzan finkatu zen ....................................................................................................................................................................................... 45 Eta aurretik eman zen Bagauden Iraultzari esker finkatu zen. ............................................................................................................................................... 46 Indoeuroparren uholdeekin talka ederra pairatu zuen, baina mantentzea lortu zuen. ........................................................................................................... 46 Aurre-Indoeuroparra eta, gutxienez, megalitikoa. Euskaldunak Europako ‘Azken Indigenak' ginateke. ................................................................................. 47 Paleolitiko iturri eztabaidagaitzak ditu. ‘Azken Indigenak' ginateke, eta gainera Paleolitikoak. .............................................................................................. 48

4. IKERKETA OINARRIAK ................................................................................................................................................... 50 KONTZEPTUAK ................................................................................................................................................................................................... 50

Sena gizakietan biologikoa eta kulturala izan daiteke. .................................................................................................................................................................................... 50 Herri Sena herri baten munduikuskera eta jokamolde eratorriak dira. ............................................................................................................................................................ 51 Munduikuskerak gauzen zerizanaz uste dugun alde existentziala, kontzeptuen eta lojikaren alde arrazionala, eta sentipenen alde emozionala biltzen ditu. ..................... 51 Bizitzan hartu beharreko jokamoldeak Herri Sen baten beste aldea dira........................................................................................................................................................ 51 Guzti hori kultur espresio desberdinetan antzeman daiteke............................................................................................................................................................................ 52 Euskal Sena euskaldunen munduikuskera eta jokamolde eratorriak dira, euskal kultur espresio desberdinetan antzeman daitekeena. ....................................................... 52

ZELAN EGITURATU EUSKAL SENA? ........................................................................................................................................................................ 52 5. EUSKALSENDUNAK .......................................................................................................................................................... 53 EUSKALSENDUNA EUSKAL SENA ONARTZEN ETA PRAKTIKATZEN DUENA DA, BAI KONTZEPTUALKI ETA BAI BIZITZAN ETA ESPERIENTZIETAN. ..................... 53

Euskalsenduna euskal sena onartzen eta praktikatzen duena da. .................................................................................................................................................................. 53 Nola arakatu eta praktikatu Euskal Sena? ....................................................................................................................................................................................................... 53 Euskal Sena jendartean auzolanen bidez arakatzea eta praktikatzea da konsistenteena............................................................................................................................... 54 Euskalsendun militanteak herria eta kultura Euskal Senaren gainean berbizitzen laguntzeko konpromezua hartzen duena da. ................................................................... 54 Euskalsendun militanteak Euskal Senari herriaren motore gisa duen garrantzia aitortzen dio. ...................................................................................................................... 54

EUSKAL SENA ETA EUSKALSENDUNAK HEDATZEA ERRONKA BEREZIA DA. .................................................................................................................. 55 Euskal Senaren erakargarritasun ezagutarazi behar ditugu............................................................................................................................................................................ 55 Amatasuna eta ematasuna berreskuratzea garrantzitsua litzaiguke, andra zein gizon. ................................................................................................................................. 56 Euskarak Euskal Sena garraiatu du mendez mende, eta horrela iraun beharko. ............................................................................................................................................ 57 Identitatea berreskuratzea ezinbestekoa da. .................................................................................................................................................................................................. 58 Auzolanen sena berreskuratzea, eta ez bakarrik auzolanak, ez da ahaztekoa. .............................................................................................................................................. 59 Euskal Zuzenbide Zibilaren hondarrak berreskuratu, duela hiru urte bertan behera utziak............................................................................................................................ 60 Oro har, Euskalsendun gisa berpiztu eta gozatuko dugu. ............................................................................................................................................................................... 60

5

ÍNDICE . 0. EUSKAL SENA: SER Y GENIO VASCO, INSTINTO O SENTIDO VASCO. ................................................................. 1

. ¿Por qué la Euskal Sena’? ......................................................................................................................................................................................................1

. ¿Qué encontrarás aquí, ‘lagun’? .............................................................................................................................................................................................3 . 1. ¿QUÉ SOMOS Y QUÉ ES EL MUNDO? ........................................................................................................................... 4 . AMALUR Y HUTSA ............................................................................................................................................................................................. 4

. Somos hijos y expresión de Amalur ........................................................................................................................................................................................5 . La atención de la mitología vasca son las fuerzas naturales, tomadas tal como son (sin obediencias, sumisiones ni miedos)..................................................................... 5 . Más allá de la naturaleza no hay nada, y nosotros no somos más que una manifestación de ella, entre las demás. .................................................................................... 6 . La Euskal Sena es, en general y respecto a la existencia, naturalista y animista. La referencia es la unión con la Naturaleza. .................................................................... 7

. Pero nosotros y Amalur, todo y todos, somos vacuidad .........................................................................................................................................................8 . El vasco utiliza el concepto de vacío para definir seres o esencias. ............................................................................................................................................................... 8 . Definir las cosas por su Vacío o Vacuidad implica una filosofía profundamente existencial. ........................................................................................................................... 8

. ETXEA O ‘CASA’ ................................................................................................................................................................................................ 8 . Vivimos a la Etxea o casa como corporización de Amalur. ......................................................................................................................................................8 . La ‘Sena’, lo que en la vida es lícito y lógico, lo vivimos en relación a la etxea o casa y a su familia y tradición amplia .........................................................9

. MATERNIDAD Y FEMINEIDAD .............................................................................................................................................................................. 9 . Madre y mujer, como corporización de Etxea y de Amalur, es para nosotros la vertiente por la que entender la vida ...........................................................9

. En el debate sobre el matriarcado vasco, quizás no lo fue en términos absolutos, pero que se dio en algún grado es difícilmente negable............................................. 11 . 2. ¿QUÉ ACTITUDES TOMAR ANTE LA VIDA? EL INDIVIDUO VASCO ..................................................................... 11 . ¿CÓMO SE ERIGE LA VIDA? ................................................................................................................................................................................ 12

. La existencia es un juego de opuestos. ............................................................................................................................................................................... 12 . La existencia es una danza o juego de opuestos. ......................................................................................................................................................................................... 12

. La vida como creada a partir de un juego de opuestos pone a la cosmovisión vasca a la par de las grandes tradiciones de sabiduría. ............................ 13 . ¿CÓMO DEBE ACTUAR EL INDIVIDUO VASCO ANTE LA PROFUNDIDAD DE LA EXISTENCIA? ........................................................................................... 13

. Aceptamos el misterio, vacío e ilusión de la existencia. También la unidad, la totalidad y la circularidad............................................................................. 13 . Nosotros y yo, en origen, somos vacíos. ....................................................................................................................................................................................................... 13 . A las dimensiones sin existencia (nadie, nunca, en ningún sitio,…) se les asume una cierta existencia al negar su inexistencia en las frases (inor ez, inoiz ez,

inon ez). .................................................................................................................................................................................................................................................. 14 . A las cosas que son posibles o codicionales también les asumimos una cierta existencia con el prefijo de confirmación -ba..................................................................... 14 . Las posibles carencias de existencia se traen al existir y se afirman positivamente con el prefijo ba-. ........................................................................................................ 15 . Es un ejemplo claro la expresión bada edo ez bada, pues ‘lo que no es también es’. ................................................................................................................................. 15 . Es una constatación la antigua creencia Izena duen guztia ba da, ‘todo lo que tiene nombre tiene ser’. ................................................................................................... 15 . En general…................................................................................................................................................................................................................................................. 15

. Unirnos a la vida y a los semejantes es el objetivo en la vida. ............................................................................................................................................. 16

. Insertamos al yo a la Etxea o casa, y al lugar o entorno...................................................................................................................................................... 16 . En las relaciones priorizamos la unidad (bat egin o ‘unirse’ para muchos actos, bat etorri o ‘venir en uno’ para estar de acuerdo, batera joan o ‘ir en uno’ para

ir con alguien…) .................................................................................................................................................................................................................................... 17 . Realizamos conteos que unen al grupo, aparcando al yo (conteo unitivo)................................................................................................................................................... 18 . Con el -ok inclusivo se aparta el yo y se prioriza la pertenencia al grupo..................................................................................................................................................... 18 . Gu o ‘nosotros’ suele reemplazar al yo, e incluso los verbos y frases se formulan en forma de ‘nosotros’. ................................................................................................ 19

. Con amor se superan los egocentrismos y la avaricia.......................................................................................................................................................... 19 . Cuando hacemos algo por el prójimo, o damos nuestro brazo a torcer, es Amore ematen, ‘damos amor’. ................................................................................................ 19 . Superamos la codicia con regalos o muxu-truk, a cambio de un beso. ........................................................................................................................................................ 19

. Analizamos y mostramos el mundo con circularidad y sosiego (en frases con estructura SOV). ......................................................................................... 20 . SOV o Verbo al final, mediante aglutinación de lo general a lo particular. .................................................................................................................................................... 20

. ¿CÓMO ACTUAR ANTE LA NATURALEZA? ¿CÓMO SER VASCO EN EL MUNDO? ............................................................................................................ 20 . La naturaleza y la vida simple es lo único a aceptar, viviendo sin jerarquías, pero con respeto y honestidad. .................................................................... 20 . Asumir que los conflictos de la vida son la forma en que la naturaleza se desarrolla. ......................................................................................................... 22

. La atención al juego de contrarios se ve también en el par de sufijos -tasun/-keria. ................................................................................................................................... 22 . Hacer crecer en nuestro interior la maternidad, la femineidad y la creatividad brujil, es decir, unirnos con la Naturaleza, es el objetivo. ........................... 22 . El vasco frente a sí mismo: soberanía, iniciativa y trabajo. .................................................................................................................................................. 23

. Deseamos Burujabetza o soberanía respetuosa, más que mera libertad. .................................................................................................................................................... 23

. El vasco da gran importancia a la iniciativa y al trabajo independiente. ....................................................................................................................................................... 23

. El prefijo Esku- se halla en alrededor de 200 palabras, sugiriendo iniciativa y trabajo personal. ................................................................................................................ 24

. Gizabidea es la esencia de la especie humana, y la vemos estrechamente vinculada al respeto. ................................................................................................................ 24 . ¿QUÉ ACTITUDES TOMAR ANTE LA SOCIEDAD? AFIRMATIVISMO, INTERACTIVIDAD Y HONESTIDAD. ............................................................................... 25

. Nos gusta hablar con monemas para mostrar asertividad. .................................................................................................................................................. 25 . Prefijo ‘Bait-‘ asertivo. ................................................................................................................................................................................................................................... 25 . Expresar condicionales (u opciones posibles) con prefijo ‘ba-’. ................................................................................................................................................................... 26 . ‘Ba’ como coletilla asertiva y fortalecedora. .................................................................................................................................................................................................. 26 . Negamos la inexistencia (Inor ez, Ezer ez, Inoiz ez…). ............................................................................................................................................................................... 26 . Incluso cuando tenemos que aceptar la inexistencia, al haberla confrontado con la existencia, la positivizamos (Bada edo ez bada)....................................................... 27 . Si no damos algo por hecho, si nos ha tenido por testigo, lo presentamos así (Bide/Dirudienez). ............................................................................................................. 27 . Si comunicamos algo escuchado tampoco lo damos por hecho, lo matizamos (Omen/Ei). .......................................................................................................................... 27 . Aceptamos que nuestras declaraciones no son hechos innegables (Ote/Ete). ............................................................................................................................................ 28 . Encendemos el interés por saber en las preguntas (Al). .............................................................................................................................................................................. 28

. Todo ser humano es un amigo, por defecto. Y cualquier relación es algo recíproco. .......................................................................................................... 28 . Cualquier persona conocida o desconocida es, por defecto, un amigo (lagun)............................................................................................................................................ 28 . Cualquier relación es algo recíproco, pues harreman o ‘tomar-dar’ expresa falta de poder y de avaricia en las relaciones. ...................................................................... 29

. De hecho, la Reciprocidad es para nosotros un tipo efectivo de identidad. ......................................................................................................................... 29 . Mostramos que los actos grupales nos proveen de identidad, siendo algo diferenciado y con poder en sí mismo (Elkar-). ...................................................................... 29

6

. Zintzotasuna u honestidad y la palabra dada son algo sagrado para el vasco. ................................................................................................................... 30 . La Zintzotasuna, ser sincero igual a ser buena persona. .............................................................................................................................................................................. 30

. La tradición de todas essas cuestiones, y de las otras manifestaciones culturales, tiene gran importancia. ....................................................................... 32 . La fuerza de la tradición se muestra en una partícula modal específica para ello, y en su frecuencia de uso (Ohi). ................................................................................... 32

. 3.¿CUÁL ES NUESTRO MODELO DE SOCIEDAD? GU ETA GUTARRAK, NOSOTROS Y LOS NUESTROS ............ 32

. LA SOCIEDAD Y LA ECONOMIA NO SON COSAS TRISTES PARA CONSUMO DE LOS INDIVIDUOS, SINO ACTIVIDADES GOZOSAS OFRECIDAS POR LOS INDIVIDUOS A SUS GRUPOS SOCIALES .............................................................................................................................................................................................. 33

. ‘Ondo pasa’: sociedad y economía gozosas y entretenidas es el objetivo. .......................................................................................................................... 33 . Los gentiles trabajan con diversión y por juego. ........................................................................................................................................................................................... 33

. ‘Gitxi gastau’: trabajo e iniciativa son el modo de hacer las cosas, no el consumo y la propiedad caídos del Cielo u otorgados por alguien. ..................... 33 . Cuando Mari trabaja tu huerto, no lo hace con magia, sino con arduo trabajo nocturno. ............................................................................................................................ 33

. ‘Bueltak amari’: los individuos son para la casa y familia, y para la sociedad y economía, no al contrario. ......................................................................... 33 . La propiedad y los recursos son para quien los trabaja y cuida, no para quien tiene el poder.................................................................................................................... 34 . Las lamiñas hacen el puente en auzolan. ...................................................................................................................................................................................................... 35

. Que la sociedad y la economía se erijan con sentido lúdico e iniciativas en auzolan tiene parealelos en el animismo trabajador de otras partes del mundo. ............................................................................................................................................................................................................................... 35

. La gente vasca, para sus organizaciones, prioriza lo grupal, y se guía por un criterio de círculo igualitorio y sin jerarquías. ............................................. 35 . AUZOLAN, BATZARRES Y COMUNAL SON LOS EJES DEL COMUNALISMO VASCO. ......................................................................................................... 36

. Auzolan o Trabajo Comunal. ................................................................................................................................................................................................ 36 El Auzolan o Trabajo Comunal era un trabajo cooperativo y gratis de los vecinos en el barrio o valle. ......................................................................................................... 36 . Comunalismo en la provisión de bienes: el caso del Atsolorra. ..................................................................................................................................................................... 37 . La inserción en el Comunalismo: los Ritos de iniciación como la Azeri Dantza. ............................................................................................................................................ 37 . Autogestiones Colectivas modernas: Korrika, Herri Urrats... ......................................................................................................................................................................... 38

. Los Batzarres. ..................................................................................................................................................................................................................... 38 . El Batzarre es la asamblea abierta a todos los vecinos, con pleno poder. ................................................................................................................................................... 38 . Vienen de la antigüedad más lejana, y algunos sobreviven actualmente. ..................................................................................................................................................... 39 . Batzartu o bat-zartu es lograr o tomar la unidad, no hay batzarra sino hay un bat etorri o ‘venirnos en uno’. .......................................................................................... 39

. Comunal o comunes: las propiedades colectivas. ................................................................................................................................................................ 40 . El peso de los bienes comunales es importante en el País Vasco. ............................................................................................................................................................... 40 . El peso de lo comunal se corresponde con una sociedad y un derecho que los apoyan. ............................................................................................................................ 40

. DERECHO PIRENAICO ........................................................................................................................................................................................ 41 . Prioriza la democracia local, de abajo a arriba. ............................................................................................................................................................................................ 41 . Empieza de la propiedad colectiva. ............................................................................................................................................................................................................... 41 . Tiene como eje la etxea o casa, y a la mujer como decisora......................................................................................................................................................................... 41 . En general, el Derecho Pirenaico lleva al derecho las bases del Genio o Ser vasco. .................................................................................................................................... 41 . El conflicto con el Derecho Romano-Germánico. ........................................................................................................................................................................................... 42

. LA IDENTIDAD Y LA SOBERANÍA POPULAR, CON TODAS SUS LUCHAS, HAN SIDO INEXCUSABLES PARA AL SUPERVIVENCIA DE LA EUSKAL SENA................. 42 . Euskalduntasuna: el sentimiento y la identidad de ser vasco............................................................................................................................................... 43 . Lucha por mantenerse desde la Conquista de Navarra........................................................................................................................................................ 44 . Se afincó en la Alta Edad Media. .......................................................................................................................................................................................... 45 . Y se afincó gracias a la Revolución Bagauda anterior. ......................................................................................................................................................... 46 . Sufrió un golpe con las invasiones indoeuropeas, pero logró mantenerse. ......................................................................................................................... 46 . Es Preindoeuropeo y, al menos, Megalítico. Los vascos seríamos los ‘últimos indígenas’ europeos. .................................................................................. 47 . Tiene raíces paleolíticas difícilmente discutibles. Los vascos, además de ‘últimos indígenas’, serían ‘paleolíticos’. ............................................................. 48

. 4. BASES DE ESTUDIO ......................................................................................................................................................... 50

. LOS CONCEPTOS............................................................................................................................................................................................... 50 . El instinto y ser en los humanos puede ser biológico y cultural. ................................................................................................................................................................... 50 . Genio o ser de un pueblo, y genio o ser vasco; profundizando conceptos ................................................................................................................................................... 51 . Una cosmovisión reúne lo que creemos en la esencia de las cosas en una vertiente existencial, los conceptos y la lógica en una vertiente mental, y las

sensaciones en una vertiente emocional................................................................................................................................................................................................. 51 . Las actitudes a tomar en la vida son el otro lado de un Genio o Ser de un pueblo. ..................................................................................................................................... 51 . Todo esto puede advertirse en las diferentes expresiones culturales. ......................................................................................................................................................... 52 . El Euskal Sena es la cosmovisión y las actitudes derivadas de los vascos, que se puede advertir en las diferentes expresiones culturales vascas. ................................. 52

. ¿CÓMO ESTRUCTURAR LA EUSKAL SENA? ............................................................................................................................................................ 52

. 5. LOS EUSKALSENDUNAK ................................................................................................................................................ 53

. EUSKALSENDUN ES QUIEN ACEPTA Y PRACTICA LA EUSKAL SENA, TANTO A NIVEL CONCEPTUAL COMO DE VIDA Y EXPERIENCIAS. ................................... 53 . Euskalsendun es quien acepta y practica la euskal sena. ............................................................................................................................................................................. 53 . ¿Cómo explorar y practicar la Euskal Sena colectivamente? ......................................................................................................................................................................... 53 . Explorar y practicar la Euskal Sena colectivamente en auzolanes es lo consistente. .................................................................................................................................... 54 . Euskalsendun militante es quien se compromete a ayudar a revivir su pueblo y su cultura desde la Euskal Sena. ..................................................................................... 54 . El Euskalsendun militante acepta la importancia que tiene el Ser o Genio Vasco como motor del pueblo. .................................................................................................. 54

. POTENCIAR EL SER O GENIO VASCO Y LOS EUSKALSENDUNAK ES UN DESAFÍO ESPECIAL. .......................................................................................... 55 . Debemos dar a conocer los atractivos de la Euskal Sena. ............................................................................................................................................................................ 55 . Recuperar nuestra esencia de madre y mujer es algo importante, incluso para los hombres. ..................................................................................................................... 56 . El Euskera lleva transportando la Euskal Sena por siglos, y así debe seguir siendo. ................................................................................................................................... 57 . Recuperar la identidad es inexcusable. ......................................................................................................................................................................................................... 58 . Recuperar la sena de los auzolanes, y no sólo los auzolanes, es algo que no debe descuidarse. .............................................................................................................. 59 . Recuperar los restos de Derecho Civil vasco anulados hace tres años. ........................................................................................................................................................ 60 . En general, revitalizaremos y gozaremos como Euskalsendun´es. ............................................................................................................................................................... 60

1

1 0. EUSKAL SENA . 0. EUSKAL SENA: SER Y GENIO VASCO, INSTINTO O SENTIDO VASCO.

2 Senak diño… Gure amonek sarri esandakoa da. Bada zerbait gure baitan, bizitzan hartu behar diren ekimenekiko eta jokaerekiko erabat zentzuzkotzat, zilegitzat, egokitzat eta bidezkotzat jotzen duguna.

Senak diño… En el sentido de ‘te lo dice el genio y el ser’. O ‘te lo dice el instinto y el sentido’. Lo decían a menudo nuestras abuelas. Hay algo en nuestro interior que consideramos de total sentido común, lícito, apropiado y justo, como guía de las acciones y actitudes a tomar en la vida.

3 ‘Zerbait’ hori biologikoki jaso egin dugu, hein batetan. Baina kultur bakoitzak baditu bere ukituak, bere ñabardurak, eta bere enfasiak. Eta joera horiek belaunaldiz belaunaldi transmititzen dira, hizkuntzaren, sinismenen, errituen eta abarren bidez.

Ese ‘algo’ lo hemos recibido biológicamente, en alguna medida. Pero, también, cada cultura tiene sus tonos, sus matices y sus énfasis. Y estas tendencias se transmiten de generación en generación a través del lenguaje, de creencias, de ritos, etc.

4 Norbanakoek, horrela, kultur ‘sen’ hau barneratu ohi dute. Sarri, ohartu gabe.

Los individuos, así, suelen incorporar y manifestar este ‘instinto’ cultural. A menudo, sin darse cuenta.

5 Guk ere, euskal kulturkide gisa, Euskal Senaren ñabardurak eta ezaugarriak barneratu ditugu ohartu gabe. Euskal Sena badugu, hein handiagoan ala txikiagoan. Zentzu horretan, Euskal Herrian gehienok onartzen dugu, ala onartuko genuke galdetuak izanez gero, badela Euskal Sena.

Nosotros también, como personas integrantes de la cultura vasca, hemos interiorizado los matices y particularidades vascas del Euskal Sena sin darnos cuenta. Tenemos Euskal Sena, en mayor o menor grado. En este sentido, en la mayor parte del País Vasco la mayoría aceptamos, o aceptaríamos de ser indagados al respecto, que existe de facto ese Euskal Sena.

6 Zergatik Euskal Sena? . ¿Por qué la Euskal Sena’? 7 Euskal Sena herri gisa euskal instintua da, euskaldunen

izaera. Euskal Sena es el instinto vasco de pueblo, el ser vasco.

8 Ez du Natura eta beste pertsonak menderatzeko lehiatzen. Ez du emakume edo emakumezkoen menpekotasuna bilatzen. Ez ditu esklabo adimenak sortzen, ezta esklabo herriak ere. Erabat desberdina da.

No compite por dominar la Naturaleza y a las otras personas. No somete a la mujer ni a lo femenino. No genera mentes esclavas, ni pueblos esclavos. Al contrario.

9 Euskal Senak Bizitza zaintzen du, eta Lurran atxikitzen gaitu. Ikuspuntu matrista edo matrilineala ardatz duela, Naturaren amatasuna eta feminitatea islatzen ditu, bizitzaren alderdi zaintzailea dena.

Euskal Sena cuida la Vida, y nos entronca en la Tierra. Con un enfoque matrista o matrilineal reflejando la maternidad y feminidad de la Naturaleza, que es vertiente cuidadora de la Vida.

10 Euskal Senak norbanakoari Burujabe bezala auto-eraiki dadin laguntzen dio, hots, buruaren jabe, baina besteekiko begirunez eta zaintzaz. Gerlariaren eta esklaboaren logika aurka.

Euskal Sena ayuda a que la persona se auto-construya como Burujabe, es decir, dueña de sí misma, pero en respeto y cuidado hacia las demás. Contra la lógica del guerrero y del esclavo.

11 Euskal Senak, horrela, Euskal Herriari Burujabe auto-eraikitzen laguntzen dio, buruaren jabe eta beste herriekiko begirunez, hori izan delarik, hain zuzen, atzerriko estatuen zapalkuntza azpian mendeen zehar bizirik irautea ahalbidetu

Euskal Sena ayuda, con ello, a que el pueblo vasco se erija como Burujabe, dueño de sí y en respeto los demás pueblos, que es lo que le ha permitido sobrevivir tras siglos bajo la opresión

2

diona. Herri-estatuen gerlarien eta herri-estatugabeen esklabuen logikaren aurka.

de estados extranjeros. Contra la lógica de pueblos-estado guerreros y pueblos-sin-estado esclavos.

12 Euskal Sena edozein menpetasun sistema pertsonaletik edo kolektibokotik kanpo, edo bere eraginik gabe, bizitzea da, gaur egungo sistema kapitalistaren eta bere estatu zapaltzaileen kasuetan bezala.

Euskal Sena es vivir fuera de, o sin ser afectado por, cualquier sistema de dominacion personal o colectivo, como el actual sistema capitalista y esos estados opresores.

13 Euskal Senak euskal Gizabidea edo humanismoaren izaera da. Soiltasunaren balioa, hitzarena, taldea behatzearena.

Euskal Sena recoge el estilo del Gizabidea o humanismo vasco. El valor de la simplicidad, de la palabra, de velar por el grupo.

14 Euskal Sena espainolen eta frantsesen aurretik bazen, godoen eta frankoen aurretik, erromatarren eta zeltiarren arurreitk ere. Indoeuropar guzti horien aurretik. Baina izaten jarraitu zuen, testuinguru historiko bakoitzera egokiturik. Bere aukera noiz itzuliko zai eta adi.

Euskal Sena era antes de españoles y franceses, de godos y francos, de romanos y celtas; de todos ellos, los indoeuropeos. Pero siguió siendo, adaptada a cada contexto histórico. Atenta a cuándo retornaría su opción.

15 Euskal Senak, euskaldunen modura, kultur zanpatzaile eta patriarkal horiek zapuztu duten jendartearen aldea aldarrikatzen du, etengabe saiatzen dena entzuna izaten.

Porque Euskal Sena refleja, a lo vasco, la vertiente humana aplastada por esas culturas impositivas y patriarcales, pero que siempre pugna por ser escuchada.

16 Antzinako zerizana ezagutu eta berreskuratzea dugu, baina garai berrietara nola moldatzen denari adi, dugu erronka.

Conocer y recuperar la esencia antigua, pero atentos a cómo se revitaliza en los tiempos nuevos, es el desafío.

17 Arrainek ez dute bizileku duten ura ikusten, eta euskaldunek ez dute bizigai duten Euskal Sena ikusten.

Los peces no ven el agua en la que viven, y los vascos no ven la Euskal Sena por la que viven.

18 Ez dira horren jakitun. Ez gara horren jakitun. Ellos no son conscientes. Nosotros no somos conscientes.

19 Memoria hau lapurtu eta hil digutelako. Inkisizioa hori erretzen hasi zen. Ez zuen ‘zenbait sorgin hil’. Euskal Senaren transmisio katea mozten hasi zen, hori mantentzen eta ugaltzen zuten emakume jakintsuen ahotsa moztuz.

Pues nos han arrebatado y matado esta memoria. La comenzó a quemar la Inquisición. No ‘mató unas cuantas brujas’. Comenzó a cortar la cadena de transmisión de la Euskal Sena, cortando la voz a las sabias que lo guardaban y reproducían.

20 Ondorengo zapalkuntzak ez dira txikiagoak izan. Eta, gaur egun, gure alderdi naturala zapaltzen dutenak, jakin gabe, gu geu gara.

Las opresiones posteriores no han sido menores. Y ahora, quienes aplastan, sin saberlo, nuestra vertiente más natural, somos nosotros mismos.

21 Baña Euskal Sena euskal inkontziente kolektiboan fozilizaturik mantendu zen.

Pero la Euskal Sena quedó fosilizado en el subconsciente colectivo vasco.

22 Eta, horregatik, bere bidez bizi gara, jakin gabe. Y por ello, vivimos a traves de ella, sin saberlo.

23 Konzienteagoa egi nahi dugu. Hori haragia bihurtzen zutenen arnas bera arnasten dugula jakin eta sentitu.

Queremos hacerlo más consciente. Saber y sentir que respiramos el aliento de aquellas que lo hacían carne.

24 Gizarte modernoa bakardadean hiltzen delako. Baina Euskal Senak zoriontsu egiten gaituen talde eta kolektiboetan txertatzen gaitu, eta gure alde atseginenarekin konektatzen gaitu.

Porque la sociedad moderna muere en soledad. Pero la Euskal Sena nos entronca en los grupos y colectivos que nos hacen felices, y nos reconecta con nuestra vertiente más gratificante.

3

25 Euskeraz hitz egitean, gordetzen duen Euskal Sena gorpuzteak eta berbizitzeak gogobetetzen nau.

Cuando hablo euskera, siento la satisfacción de sentir y revivir la Euskal Sena guardada en ello.

26 Amalur benetan zer den eta zer garen ulertzeak, denaren eta zure parte naizena sentitzeak, betetzen nau, Euskal Sena ez baita kontzpetu hutsa.

Satisfacción de entender qué es en realidad Amalur y qué somos nosotros, y cómo formo parte de todo y de ti, porque Euskal Sena no es un mero concepto.

27 Jakin badakit zer gertatzen den benetan, potetatzen edo bazkalondoan jaten gabiltzaraik barre giten dugunean, edo mendira igotzen garenean, edo makil dantza dantzatzen dugunean, edo Ator ator abesten dugunean.

Soy consciente de qué ocurre en realidad cuando poteamos o nos sentamos a la sobremesa y reímos, o subimos al monte, o bailamos la makil dantza, o cantamos Ator ator.

28 Barruan daridan esne eta eztizko urmaela da Euskal Sena, lasaia eta gozoa, begira diezaiodan eta sentitu dezadan zai.

Euskal Sena es un riachuelo de leche y miel que me fluye por dentro, calmo y gozoso, esperando a que la mire y la sienta.

29 Biharko ondorengoak berbizitzen ditut, atzoko arbasoak berbizitzen ikasi dudalako, eta betea sentitzen naiz lotura gisa.

Revivo en mí a nuestros descendientes del mañana, porque he aprendido a revivir a los ancestros del ayer, y me siento pleno siendo el conector.

30 Gizakiaren alderdi sinpleenaren eta primitiboenaren euskal forma besterik ez da Euskal Sena. Baina ahaltsuena eta sortzaileena da. Hilko ez dena, bere euskal forma hil daitekeelarik ere.

Euskal Sena es sólo la forma vasca de la vertiente más primitiva y simple del ser humano. Pero es la más potente y creadora. La que no morirá, aunque muera su forma vasca.

31 Ator, ator, neskak eta mutilak, etxera, Euskal Senara. Ator, ator, neskak eta mutilak, etxera, Euskal Senara.

32 Euskal Senak ez baitizu ezer esaten, ez bada Euskalduna naiz eta harro nago!

Pues Euskal Sena no te dice otra cosa que no sea Euskalduna naiz eta harro nago!

33 Zer duzu hemen, lagun? . ¿Qué encontrarás aquí, ‘lagun’? 34 Auzolanean burutu dugun lan honek bi helburu nagusi ditu:

. Batetik, iturri desberdinetatik Euskal Sena dei dezakegun munduikuskera eta bizitza-ikuskera hori zehaztea.

. Bestetik, gizaldietan pairatu dugun adimen kolonialismo bortitza eta gero, gure herrian Euskal Sendunak apaltasunez baina harrotasunez ahalbidetzea eta bultzatzea, bai Euskal Herrian eta bai atzerrian, hots, Ebro eta Adur ibaietataik haratago (garai hauetan).

Este trabajo construido felizmente en auzolan tiene dos objetivos principales:

. Determinar la cosmovisión y visión de vida que podemos llamar Euskal Sena, es decir, Ser o Genio Vasco desde fuentes diferentes.

. Después del violento ‘colonialismo de mentes’ que hemos experimentado por siglos, ayudar y promover a los Euskal Sendunak, o personas que asumen y practican el Ser o Genio Vasco, tanto en el País Vasco como en el extranjero, esto es, (en esta época) más allá del Ebro y del Adur.

35 Erronkak motibatzen bazaitu, bota aurrera (laugarren atalean azaldurik duzun egitura honi jarraiki):

Si el desafío te motiva, tira para adelante (siguiendo esta estructura que se argumenta en la cuarta sección):

36 . Interesen arabera, jarri arreta 1., 2., eta 3. ataletan: . Dependiendo de tus intereses, atiende a las secciones 1º, 2ª y 3º:

37 …1.ak ‘sena’ren ardatza kontsidera daitekeen munduikuskeraren funtsa erakusten du, hain zuzen, lehen

... 1º Está dedicada al eje esencial de un ‘ser’ o ‘genio’ o ‘sena’, la primera pregunta existencial de una cosmovisión (¿qué somos y qué es el

4

galdera existentzialari erantzunak (zer gara gu eta zer da mundua?). Zerbait abstraktua eta desmotibagarri gerta dakizuke, baina ulertzen lagunduko dizu, gerokoaren esentzia delako. Hala ere, interes handirik sortzen ez badizu, bota…

mundo?). Puede ser algo abstracto y descorazonador, pero te ayudará a entender más luego, porque es su esencia. Pero si no te genera mucho interés, vete a...

38 …2.ra, euskaldun pertsona edo norbanakoa zein dan definitzen duena. Hots, aurreko munduikuskera zein norbanako motak islatzen duen derakus. Hori ere hurrenaren koska da,

... 2ª, que define a la persona vasca, al individuo esencial vasco. Es decir, que describe qué tipo de individuo refleja la anterior cosmovisión. Ello es a su vez la base de lo siguiente,

39 …3.ak euskal gizartea nola eraikitzen den aztertzen du. Euskaldun norbanako horien gainean, jakina.

... 3º muestra cómo se construye la sociedad vasca, desde este tipo de individuo esencial vasco, por supuesto.

40 . Ikerketa honen oinharri historikoetan eta metodologikoetan interesik bazenu, kontuan har 4. atala ere.

. 4º muestra los fundamentos históricos y metodológicos de esta investigación, si estás interesado en ello.

41 . Baina ez zokoratu 5.! Nola izan euskalsenduna? . ¡Pero no dejes de lado la sección 5! ¿Cómo ser un verdadero euskalsendun?

42 1. ZER GARA GU ETA ZER DA MUNDUA? . 1. ¿QUÉ SOMOS Y QUÉ ES EL MUNDO?

43 Zer gara gu eta zer da mundua? Nola ulertzen dogu gure izaera eta inguruan antzematen dugun izadiarena? Herri baten sena zehazten hasteko modu desberdinak daude, baina existentziaren izaera buruz pentsatzen dena izango litzateke guztiaren hasiera.

¿Qué somos nosotros y qué es el mundo? ¿Cómo entendemos nuestra naturaleza y la de la realidad que percibimos y en la que vivimos? Hay diferentes maneras de comensar a concretar En el Ser o Genio de un pueblo, pero el comienzo de todo es lo que se piensa acerca de la naturaleza de la existencia.

44 Beste hitzetan, kultur senen oinharrian bere munduikuskera lekutu daiteke. Eta munduikuskeraren ardatza, bidenabar, gizakiaren egonezin oinarrizkoenak diren ‘galdera existentzial’ gisa ikusi izan da. Hauetan lehena honakoa kontsideratzen da: Nor gara gu? (Nondik gatoz? eta Nora goaz? itaunek jarraiturik). Galdera ontologiko bat da, hau da, errealitatearen zerizan edo esentziari buruzkoa.

En otras palabras, en la base del Ser o Genio de una cultura de un pueblo puede situarse su cosmovisión. Y en las cosmovisiones, a su vez, se ha visto como eje a las denominadas como ‘preguntas existenciales’ de la humanidad. En ellas, la primera suele ser considerada: ¿Quiénes somos? (seguida por ¿De dónde venimos? y por ¿A dónde vamos?) Es una pregunta ontológica, es decir, sobre la esencia y fundamento de la realidad.

45 Euskal Sena gaian, horrela, gu eta mundua zer garan erantzutea da erronka. Antzinako kulturetan belaunaldiz mantendu diren bi dimentsiok islatzen zuten hori: mitologia eta hizkuntza. Bestelako iturriak ere erabili daitezke.

En el tema de la Euskal Sena, así, responder a qué somos nosotros mismos y el mundo cómo se es el desafío. En las culturas antiguas, dos dimensiones que se conservan entre generaciones lo reflejaban: la mitología y el lenguaje. También se pueden utilizar otras fuentes.

46 AMALURRA ETA HUTSA . AMALUR Y HUTSA

47 Euskal Mitologian errealitatea edo ‘mundua’ Lurrarekin parekatzen da. Beragan Lurrak, Lurraren barnekaldeek, Lurraren gorpuzte edo pertsonfikazioek dute garrantzia. Eta bere zerizana edo arima nagusia emakumezkoa interpretatzen da: Mari, Maia, Dama, Saindia, Anderea…

En la mitología vasca, la realidad o ‘mundo’ se corresponde con la Tierra. Se da, en ella, la importancia a la Tierra, a los interiores de la Tierra, a la personificaciones de la Tierra. Y su ser o alma principal es interpretada por mujeres:

5

Ildo horri jarraiki, argudiatuko dugun bezala, zer gara gu? Amalurra gara, Naturaren manifestazio bat besteen artean, besterik ez.

Mari, Maia, Dama, Señora... Siguiendo ese hilo, como argumentaremos, ¿qué somos nosotros? Somos Amalur o Madre Tierra, una manifestación de la Naturaleza entre otras; sólo eso.

48 Bestalde, euskarak badu izaerak, zerizanak edo esentziak definitzeko modu berezi bat: hutsaren bidez. Zerbait esentziala edo puroa dela esateko ‘hutsa’ dela diogu. Kafe hutsa nahi dut. Pertsona hori on hutsa da. Eta abar. Amalurra gara, beraz, baña Amalurraren azpian eta gure azpian, Hutsaren misterioa dago, edo Hutstasunarena, beste filosofietan esaten den bezala.

Por otro lado, el euskera tiene una forma especial de definir seres o esencias: según el vacío. Para decir que algo es esencial o puro, que nos aparece en sí mismo, sin mácula o tacha de otras cosas, decimos que es o está ‘vacío’, que es o está ‘vacío de sí mismo’. Kafe hutsa nahi dut, ‘quiero un café solo’. Pertsona hori on hutsa da, ‘esa persona es integralmente buena’. Y así sucesivamente. Así que somos Amalur, pero debajo de Amalur y debajo de nosotros, hay un misterio de ‘Vacío’ o ‘Vacuidad’, como se dice en otras filosofías.

49 Gu Amalurra (edo Amalurraren parte) eta, azken batetan, Hutsa (edo hutsak) gara. Esaldi soil batetan.

Somos Amalurra (o parte de Amalurra) y, fundamentalmente, somos vacíos (o estamos vacíos). En una sola frase.

50 Eta gure izaera eta zerizana Lurran eta Hutsan oinharritzea ez dira mitologia eta hizkuntzako kasualitate soilak. Gure mitologiak eta euskarak gorderik duten altxor miresgarriak eta xarmagarriak dira, munduko filosofia existentzial sakonen zehaztapenak islatzen dituztenak eta, beraz, beraiekin parekatzen gaituztena.

Y anclarnos a nosotros mismos en la Tierra y en el Vacío no son meras casualidades de la mitología y del idioma. Al contrario, son tesoros admirables y asombrosos que guardan nuestra mitología e idioma, y que reflejan las constataciones de las filosofías existenciales más profundas del mundo. Y que, por tanto, nos ponen a la par de ellas.

51 Argudiatu ditzagun labur. Argumentémoslas brevemente.

52 Gu, Amalurraren seme eta espresio gara . Somos hijos y expresión de Amalur 53 Euskal Mitologiaren arreta indar naturalak dira, bere

horretan harturik (obedientzia, sumisio eta bildurrik gabe).

. La atención de la mitología vasca son las fuerzas naturales, tomadas tal como son (sin obediencias, sumisiones ni miedos).

54 Euskal mitologia ‘ktonikoa’ dela esan ohi da. Funtsezkoa da Lurra, gure errealitate gisa, eta ez da Lurraz haratago esentziarik edo irudirik. Ez da ‘Zeru’ hurrun bat, eta ez dira han gure izeraren erreferentziarik: ez Jaungoikorik, ez aingerurik; ezta -beste muturrean- deabru eta demonio ezkorrik ere ez.

Se dice que la mitología vasca es ‘ctónica’. Es fundamental la Tierra, en el sentido de ser nuestra realidad, y no hay esencias o imágenes más allá de la Tierra. No hay un ‘Cielo’ lejano, y no hay en él referencias a alguna naturaleza ajena nuestra: ni Dioses, ni ángeles; ni tampoco, en el otro extremo, diablos o demonios negativos.

55 Lurraren gorpuzte edo irudi nagusia, Mari, Maia, Señora edo Dama, ‘Jainkosa’ deitzen dugu gaur egun, Baina, benetan, Natura osoaren ‘indar’, ‘gorpuzte’, edo ‘irudi’ gisa ulertzea askoz errealistagoa da. Ez baitu ‘jainkosa’ izen horrek dakarkigun izaera ‘kanpokoa’, gurekiko ‘hurrunagoa’.

A la corporización o imagen principal de la Tierra, Mari, Maia, Señora o Dama, la llamamos hoy ‘Diosa’, pero es mucho más fiel a la visión vasca comprenderla como ‘fuerza’, ‘cuerpo’ o ‘imagen’ de la totaliad de la Naturaleza. No tiene la naturaleza ajena a nosotros del nombre de ‘diosa’, algo ‘más allá’ de nosotros.

6

56 Mari gure artekoa da. Adibidez, badaude bera deitzeko eta bote lasterrean ondoan izateko formulak. Eta goiz batez esnatu eta, ezustean, berak landua dugu ortua.

Mari es de entre nosotros, y está entre nosotros. Por ejemplo, hay fórmulas muy sencillas para llamarla y tenerla ipso facto a nuestro lado. Y una mañana nos despertamos y observamos asombrados que, a saber por qué razón, nos ha trabajado el huerto.

57 Baina bestalde, Mari edozer da; naturaren forma desberdinetan eraldatua ikus dezakegu bere istorio anitzetan.

Pero por otro lado, Mari es cualquier cosa; podemos verla transformado en las más diferentes y variopintas formas de la naturaleza en sus muchas historias.

58 Mitologia indoeuroparretan eta semitikoetan izakiek eta gauzek ez dute Jaungoikoa barnean, funtsez desberdinak dira. Euskal Mitologian, Amalurra/Mari edozer gauza da; beraz, edozer gauza da Amalurra/Mari.

En las mitologías indoeuropeas y semíticas los seres y cosas no tienen al Cielo o a Dios dentro de sí, son esencialmente diferentes. En la mitología vasca Amalurra/Mari es cualquier cosa; entonces, cualquier cosa es Amalurra / Mari.

59 Horrela, euskal mitologian ez da agertzen naturaz gaindiko izaki edo eremurik. Mari bera ez da naturaz gaindikoa, ezta gizakiek sortua ere. Natura da, hotsa, naturaren irudia, inolaz ez naturaz haratagokoa. Kristauek eta islamdarrek, ordea, naturaz gaindiko izakiak eta eremuak dituzte oinarri eta ardatz. Beste irudiak, lamiak eta abar, naturaren irudiak dira ere, ez naturaz gaindikoak (gain-natural edo ‘sobrenaturalak’).

Así, en la mitología vasca no hay seres o imágenes sobrenaturales. Mari en sí misma no es sobrenatural, ni tampoco es creada por los humanos. Es la Naturaleza, es decir, una imagen de ella; de ninguna manera algo más allá de la naturaleza. Los cristianos y los islamistas, sin embargo, fijan su atención en los seres e imágenes más allá de lo natural. No es el caso de los vascos (mitológicos). Sus imágenes, como las lamias, o los galtzagorris, etc. son propias de la naturaleza, no sobre-naturales.

60 Horren islak anitzak dira Euskal Mitologian. Adibidez, Marirekin ‘hikaz’ arituko gara. Eta edozein unetan deitu dezakegu, arao bakun baten bidez, gure ondoan ager dadin. Bere aurrean ez gara jesarriko, eta harpegira begiratuko diogu. Eskatzen digun bakarra berari lepoa ez ematea da.

Sus reflejos son diversas en la mitología vasca. Por ejemplo, con Mari hablaremos con los verbos en hika, tuteándonos. O podemos llamarla en cualquier momento, con un breve conjuro, para que aparezca junto a nosotros. Y en su presencia no nos sentaremos, y la miraremos a la cara. Lo único que nos pide es que no le demos la espalda.

61 Guzti hori erabat kontrajartzen zaio mitologia eta erlijio indoeuroparretan eta semitikoetan izaki jainkotiarrei eman behar zaien obedientziari, sumisioari eta beldurrari. Hartsuagaren hitzetan:

Todo ello resulta completamene ajeno a la obediencia, sumisión y miedo que debemos taner hacia los seres divinos en la mitologías y religiones indoeuropeas y semíticas. En palabras de Hartsuaga:

62 Nekazari gizarte neolitikoak ez du jainkorik, “jainko” hitzaren adiera modernoan. Naturaren agerkari indartsu eta beldurgarrienak ez dira jainko haserre baten eskuan dauden armak, berezko eta noranahiko gertakari naturalak baizik eta horregatik lehortea denean edo oinaztarria ageri denean, horiek nola kontrolatu asmatzen saiatzen da, zer bekatu egin ote duen gogoetan hasi ordez. ____

La sociedad agricultora neolítica no tiene dioses, en el sentido moderno de la palabra "dios". Las manifestaciones más fuertes y temibles de la naturaleza no son las armas en mano de un dios enojado, sino fenómenos naturales y espontáneos, y por eso cuando hay sequía o rayos, se intenta adivinar cómo controlarlos, no se empieza a pensar qué pecado se ha cometido.

63 Naturaz haratago ez da ezer, eta gu bere agerpen bat gara, besteen artean.

. Más allá de la naturaleza no hay nada, y nosotros no somos más que una manifestación de ella, entre las demás.

7

64 Naturaren edo Lurraren zikloak eta bizi-emailetasuna gogoz ospatzen duen kultura da hau, naturaz haratago eta gaindi existitu daitezkeen izakiak ahaztuz.

Esta es una cultura que celebra naturalmente los ciclos y la fecundidad de la Naturaleza o Tierra, olvidando posibles seres que puedan existir más allá y por encima de ella.

65 Naturaren aroak eta Lur bizi-emailea ospatu egiten dira. Marik natura oro har, eta zikloen bidezko bere bilakaera irudikatzen ditu. Ez du gizazko edota aberezko sakrifiziorik eskatzen. Jainko berekoi eta bortitz indoeuroparrek, aldiz, beraien nia gurtzea, beraien alde sakrifizioak egitea, eta beraiengatik gerlara joatea exijitzen dute. A zein aldea!

Se celebran los ciclos de la Naturaleza y la fecundidad de la Tierra. Mari representa a la Naturalez en general, y a su evolución cíclica. No requiere sacrificios humanos ni animales. Los egoicos u violentes dioses indoeuropeos, al contrario, exigen la adoración a sus yoes, que se sacrificaba por ellos, y que se haga guerra por ellos. ¡Vaya diferencias!

66 Esaldi batetan: Lurra-Izadia, eta Amalur-Mari bere pertsonifikazioa, guztia dira, besterik ez da. Gu, beraz, beraiek gara. Izadiaren beste manifestapen, espresio eta zati gisa, beste guztien artean.

En una frase: la Tierra/Naturaleza y su personificación de Amalur/Mari, son todo, no hay nada más allá. Nosotros, por eso, somos ellas. No somos más que otra manifestación, expresión o parte de la Naturaleza, entre todas las demás.

67 Euskal Sena, oro har eta existentziarekiko, naturalista eta animista da. Naturarekin bat egitea da erreferentzia.

. La Euskal Sena es, en general y respecto a la existencia, naturalista y animista. La referencia es la unión con la Naturaleza.

68 Oro har, eta existentziarekiko, Euskal Sena naturalista eta animista da. Aurrekoei jarraiki, eta herri baten mitologiak bere kultur munduikuskera eta sena islatu ohi duenez, askoren iritziz hau litzateke Euskal Senaren funtsa eta sintesia.

En general, y hacia la existencia, la visión del mundo vasca es naturalista y animista. Según, lo anterior, y teniendo en cuenta que la mitología de un pueblo refleja su cosmovisión y su Genio, muchos creen que esta podría ser la esencia y síntesis de la Euskal Sena.

69 Kultura naturalista edo ‘animista’ delakoetan, egiazko jakinduria Naturarekin bat egitean datza. Meditazioa eta txamanismoa ohiko bideak dira horretarako.

En las cultura naturalistas o ‘animistas’, la verdadera sabiduría reside en la unión de la Naturaleza. La meditación y el chamanismo son medios habituales para ello.

70 Antzinako naturalismo horren aztarnak ez ditugu bakarrik mitologian. Alta, euskaran ere ageri zaizkigu. Adibidez…

Los restos de este antiguo naturalismo no están solo en la mitología. También aparecen en euskera. Por ejemplo ...

71 . Ez dugu ‘gosea edo hotza daukat’ esaten, ‘gose ala hotza naiz’ eta ‘goseak ala hotzak nago’ baizik. Ez dugu ‘loa hartuko dut’ esango, ‘loak hartu nau’ baizik. Naturaren egoerak ‘ez ditugu’naren zantzuak dira, ‘beraiek gara’la baizik, eta berak ‘hartuak’garela. .

. No decimos "tengo hambre o frío", sino "soy hambre o frío" y "estoy -de- hambre o frío" (‘gose ala hotza naiz’ eta ‘goseak ala hotzak nago’ baizik). No decimos ‘voy a coger el sueño’, sino ‘el sueño me ha cogido’ (‘loak hartu nau’). Son síntomas de que no ‘tenemos’ a la naturaleza, sino que somos parte de ella, y ‘poseídos’ por ella.

72 . Bikotea ‘banatzean’ euskal senekoa dugu ‘bereizi gara’ esatea. Ez da nahastu gabe bildu egin zan zerbait, konglomeratu gisa, eta orain berriz banatzen dela bere aurreko egoerara itzultzeko. Benetako batura izan da, eta lorturiko berdintasun hori da, orain, bereizi egin dena.

. En las separaciones de pareja, lo propio del sentido vasco no es ‘separarse’ o banatu, sino ‘diferenciarse’ o bereizi. No es algo que se unió sin mezclarse, como un conglomerado, y ahora se separa de nuevo para retornar a su estado separado anterior. Ha sido una unidad integral, y esa igualdad es la que ahora se diferencia.

73 Natura edo beraien aldeak ez dira guk eduki dezakegun zerbait, gu garen dimentsio handi bat baizik, gutaz jabetzen dana; hitz laburtuetan esateko

La naturaleza y sus dimensiones no son algo que ‘podamos tener’, sino una dimensión nuestra que, en momentos determinados, ‘posesiona de nosotros’; por decirlo en pocas palabras.

8

74 Naturalismo integrala da, ala animismo mota bat (Frank). Naturalismo honek lan honetan azaleratuko ditugun alde asko azaldu ditzake.

Es un naturalismo integral, o un tipo de animismo (Frank). Este naturalismo explica muchos aspectos que surgirán en este trabajo.

75 Baña Gu eta Amalur, edozer eta edonor, Hutsak gara

. Pero nosotros y Amalur, todo y todos, somos vacuidad

76 Euskarak zerizanak edo esentziak definitzeko Hutsaren kontzeptua erabiltzen du.

. El vasco utiliza el concepto de vacío para definir seres o esencias.

77 Euskarak izaerak, zerizanak edo esentziak definitzeko hutsaren kontzeptua darabil. Zerbait esentziala edo puroa dela esateko, bere berezkotasunean agertzen dela esateko, bestelako orban ala narriorik gabea, ‘hutsa’ dela diogu. Kafe hutsa nahi dut. Pertsona hori on hutsa da. Eta abar.

El euskera utiliza el concepto de vacío para definir la naturaleza, el ser o las esencias de las cosas. Para decir que algo es esencial o puro, para decir que aparece en sí misma, decimos que ‘es vacío’ o ‘está vacío de sí mismo’, sin ninguna otra influenia o mácula. Kafe hutsa nahi dut. Quiero un café solo (‘quiero un café vacío’). Pertsona hori on hutsa da. Esta persona es integralmente buena (‘es vacía de bondad’. Y así sucesivamente.

78 Hau ez da kasualitatea, ‘zerizana’ eta ‘purotasuna’ erakusten duten beste terminuek pareko portaera dutelako (esate baterako, ‘soil’ hitzak).

Esto no es coincidencia, porque los otros términos que indican ‘esencia’ y ‘pureza’ tienen un comportamiento similar (por ejemplo, ‘soil’).

79 Zenbaiten ustez, Hutsari buruzko arreta euskaldun hau oso antzinatik letorkiguke. Oteizaren ___ eritziz, aro megalitikotik dator, eta euskal harrespil (edo cromlech) minimala hori litzateke: Hutsaren espresio bat. Geroago, interes hori hilarrietan mantenduko litzateke (Zarrabeitia, 2011) . Eta, gaur egun, horrela mantenduko litzateke ere. Adibidez, Irurtzuneko bi haitz handiak aipatzean, Nafarroan, “donde en latín se ven Dos Hermanas, en euskera se ve Aitzbitarte, el hueco entre las dos rocas.” (Oteiza, zaila iturria).

Para varios autores, esta atención vasca al hecho del Vacío debe de ser muy antigua. En opinión de Oteiza, proviene de la era megalítica, y los cromlech tan minimales de nuestro entorno serían eso: una expresión del Vacío. Más tarde, este interés permanecería en las Hilarri o lápidas mortuorias (Zarrabeitia, 2011). Y actualmente, sería de la misma manera. Por ejemplo, en referencia a las dos grandes rocas de Irurtzun en Navarra “donde en latín se ven Dos Hermanas, en euskera se ve Aitzbitarte, el hueco entre las dos rocas.” (Oteiza, zaila iturria).

80 Zerizanak Hutsaren edo Hutstasunaren gainean definitzeak filosofia existentzial erabat sakona du barruan.

. Definir las cosas por su Vacío o Vacuidad implica una filosofía profundamente existencial.

81 Amalurra gara, beraz, baña Amalurraren azpian eta gure azpian, gure benetako izaeran, Hutsaren misterioa dago. Eta honek oso filosofia existentzial sakona islatzen du. ______

Así que somos Amalur, pero en su interior y en nuestro interior, nuestra verdadera naturaleza es de Vacío. Y esto refleja una filosofía existencial muy profunda.

82 ETXEA . ETXEA O ‘CASA’

83 Etxea, Amalurraren gorpuztea bezala bizitzen dugu.

. Vivimos a la Etxea o casa como corporización de Amalur.

84 Etxea Amalurraren gorpuztea da euskaldunarentzat, Barandiaranek ondorioztatu bezala. Gu etxean txertaturik

Etxea o ‘la casa’ es la encarnación de Amalur para los vascos, como concluyó Barandiaran. Vivimos entroncados en la casa familiar, pero, su

9

bizi gara baina, era berean, etxea Lurrean txertaturik dago, Amalurren. Horrela, emozionalki, gu Amalurren zati izatearen aurrepausu naturala da gu etxearen zati sentitzea. Honek azalduko lituzke etxearen ideiaren inguruan emaniko hainbat bitxikeri:

vez, la casa familiar está entroncada en la Tierra, en Amalur. Así, emocionalmente, sentirnos parte de nuestro hogar es un parte natural de sentirnos parte de Amalur. Esto explicaría diversas curiosidades de visión vasca de la casa o Etxea:

85 . Lehenik, Etxeak beren ingurune naturalean txertatu ohi ditugu. Etxearen izena, normalean, txertatzen den ingurunearen izena du. Horri esker, Lizarduikoak proposatu bezala, euskal etxearen izena bere kokaeraren ‘mapa’ gisa dihardu, bere kokaera erakusten. Etxe baten izena jakin, hara nola heldu jakin genezake, inguru hurbilean kokatuz gero.

. En primer lugar, solemos incorporar las Etxeak o casa a su entorno natural. El nombre de la casa es, normalmente, una descripción del espacio en el que está integrada. Así es que, como propone Lizarduikoa, el nombre de la casa puede actuar a modo de mapa, mostrando su ubicación. Según sea el nombre de una casa, podremos saber cómo acercarnos hacia ella una vez estemos en el entorno.

86 . Etxea bizidun gisa dakusagu. Etxeen izenak lehen pertsonan ditugu, eta etxeko zutoi eta egurrak gorputz atalekin izendatzen ditugu (Labat)

. Vemos la casa como un ser viviente. Los nombres de las casas están en primera persona, y sus piezas las llamamos con con partes de cuerpo (Labat)

87 . Gure burua aurkeztean ez dugu ‘nia’ aurkezten, gure etxea baizik, beste atal baten adibideekin zehazten dugun bezala.

. Al presentarnos, no presentamos a nuestro yo, sino a nuestra casa, como vemos en otro lado con ejemplos.

88 Euskal sozioekonomian, geroago ikusiko bezala, Etxeak bere osotasunean irautea zen sendietan helburua, belaunaldiz belaunaldi.

En la socioeconomía vasca, como veremos más adelante, mantener la Etxea y su totalidad como tal era el objetivo de la familia, de generación en generación.

89 ‘Sena’, edo bizitzan zentzuzkoa eta berezkoa dena, etxearekiko eta bere sendia eta ohiturarekiko

ulertzen dugu

. La ‘Sena’, lo que en la vida es lícito y lógico, lo vivimos en relación a la

etxea o casa y a su familia y tradición amplia

90 Sen hitzak jokaera, adimena, adikortasuna, instintua, zaletasuna, etab. adierazten ditu, eta hitz aberatsa ei da edukietan eta eratorrietan. Eta horrela Senide´rekin. Senideek Sentitzeko Sentzun eta Sentikera berezia dutela pentsa daiteke. Eta hortik ere Sentzun> Zentzu eratorriak ere (baliteke ere latinak ‘sensus’ hitza hortik hartu izana).

La palabra Sen indica comportamiento, inteligencia, adicción, instinto, pasión, etc. hitzak jokaera, adimena, adikortasuna, instintua, zaletasuna, etab. adierazten ditu. Se antoja palabra rica en contenido y derivados. Y así con Senide o ‘pariente’. Parece intuitivo que los senides tienen una sentikera o ‘sentimiento’ especial para sentitu o ‘sentir’ con Sentzun o ‘sentido común’. De ahí parece Sentzun> Zentzu (el latino ‘sensus’ puede que provenga de ahí).

91 AMATASUNA ETA EMAKUMEZKOTASUNA . MATERNIDAD Y FEMINEIDAD

92 Munduikuskera ez mendebaldarretan konstante bat da existentziak eta bere izaki guztiek alde aktibo edo ‘gizonezko’ bat dutela, eta alde sortzaile edo ‘emakumezko’ bat.

En las cosmovisones no occidentales es una constante que la existencia y todos sus seres albergan una parte activa o ‘masculina’, y otra creadora o ‘femenina’.

93 Existentzia alde batetik zein bestetik ikus daiteke. Eta argi dago zein den Euskal kulturak egindako hautua.

La existencia puede interpretarse desde un lado o desde el otro. Y está claro el que ha elegido la cultura vasca.

94 Amatasuna eta ematasuna, Amalur eta Etxearen gorpuzte gisa, bizitza ikusteko gakoa da guretzat.

. Madre y mujer, como corporización de Etxea y de Amalur, es para nosotros la vertiente por la que

entender la vida

10

95 . ---------

Euskal Herriaz kanpoko antropologoak gehien harritu dituen euskal gizartearen berezitasuna, ziur asko, emakumeari emandako garrantzia izan da, beste gizarteekiko.

La singularidad de la sociedad vasca que más sorprende a los antropólogos de fuera del País Vasco, parece ser, con bastante seguridad, la importancia y presencia de la mujer en comparación con otras sociedades.

96 Mitologian oso nabaria da. Mari emakume gisa aurkezten zaigu. Kontuan har osagai maskulinoak ere barne hartzen dituela (Maju edo Sugaar, aharia…). Aldiz, mito indoeuroparretan idolo maskulinoa da eredu, emakumeak izaki desberdinak dira, eta idolo maskulinoen azpian daude ia beti.

En la mitología es muy obvio. Mari se presenta como mujer. E incluye los componentes masculinos dentro de su esfera (Maju o Sugaar o gran serpiente macho, el macho cabrío...). Por el contrario, en los mitos indoeuropeos, el modelo es un ídolo masculino, las mujeres son criaturas diferentes, y casi siempre están bajo esos hombres-ídolo.

97 Euskeraren egiturak ere, inguruko hizkuntzenak ez bezala, parekidetasun desberdindua baina berdinkoia esleitzen die andre nahiz gizonari: hika tratamenduan, senidetasuna izendatzean, etab. Andereak ez dira sartzen gizonek definituriko genero orokorrean.

La estructura de la lengua vasca, a diferencia de las lenguas circundantes, se asigna una paridad distinta pero equitativa tanto a mujeres como a hombres: tratamiento de hika, denominación de hermandad, etc. Las mujeres no entran en el género global definido por lo masculino.

98 Euskal kulturan eta historian, mitologiatik eta hizkuntzatik haratago, andereen agerpena oso azpimarratua da. Erabakimen honen aztarna batzuk egun arte iraun dute. Adibide batzuk:

En la cultura e historia vascas, más allá de la mitología y la lengua, la presencia de las mujeres también está muy subrayada. Algunos de los remanentes de esta capacidad de decisión duraron hasta la actualidad.

99 . Batzarretan etxea ordezkatzea bazuen andreak, hitzez eta bozkaz. . En los Batzarres la mujer podía para representar a la casa con voz y voto.

100 . Bizitza-aldiaz ondorengoen aurrean ere, emakumeak zuen ahotsa eta ordezkapena, adibidez, elizako sepulturaz arduratzea.

. También frente los que quedan fuera de esta ciclo vital, los ascendientes, se da la voz y representación de las mujeres, siendo responsable de las tumbas de la iglesia.

101 . Jendarte lanetan ere agerpena parez parekoa zen sarri. Laia eta laiaketa oraintsu arte bizi izan direnari esker, gizonezkoen eta andrazkoen auzolan lerro luzeak erakusten dituzten argazkiak jaso dira.

. En el trabajo colectivo, también, la presencia era equitativa. Gracias que las labores de Laia (una heramienta especial para levantar la tierra) han vivido hasta hace poco, han sido recogidos en fotografías los auzolanes hileras de hombres y mujeres, codo a codo.

102 . Baserri askotan oraindik mantentzen da egunaren hasieran etxekoandreak erabakitzea zer eta nola egingo den egunaren zehar.

. En muchos baseirris todavía se mantiene, al comienzo del día, que la etxekoandre o ‘mujer de la casa’ decide todos los trabajos y pormenores para el día.

103 . Matrilinealitateak ama-ildoko oinordetza adierazten du. Ondorengotzarako lehentasuna amaren senitartekoek dute (emakumezko zein gizonezko izan). Besterik adierazi ezean, jarraitzen zen ildoa ze, batez ere Trentoko Kontziliorarte.

. La matrilinealidad representa el principio de herencia por vía materna. La prioridad de herencia es para los parientes de la madre (sean hombres o mujeres). A menos que se indicara lo contrario, era, por defecto la línea de herencia que se seguía en el País Vasco, especialmente hasta el Concilio de Trento.

104 . Matrilokaltasuna ere besterik adierazi ezean jarraituriko araua zela ematen du. Hots, senarra emaztearen etxera aldatzen zen (Matrilinealan edo amaren ildoko oinordetzan ematen daitekeen ñabardura bat da).

. La matrilocalidad parece también ser la regla por defecto que se siguió hasta el el Concilio de Trento. Era el marido quien se trasladaba a la casa de la mujer (es un matiz añadido a la matrilinealidad).

105 . Adibide gehiagotarako eta argudioetarako, ikus M. Carmen Basterretxearen birpasa Euskal Herria, Kultura Matrilineala lanean.

. Para más ejemplos y argumentos, vease el repaso de M. Carmen Basterretxea en Euskal Herria, Kultura Matrilineala.

106 . Agerpen historiko hauei jarraiki, ziur asko, egingo Euskal sendietan atzerriko sendietan baino gehiago ematen da emazteak senarraren soldata hartzea, kudeatzea, eta senarrari bere gastuetarako soberakinak besterik ez itzultzea.

. De acuerdo con esta presencia histórica, seguramente, en las familias actuales vascas se da, más que fuera del país, que sean las esposas quienes reciben el salario de sus esposos, lo administren, y decidan ellas los sobrantes que van a disponer sus maridos para sus gastos.

107 Oro har, gure etxeetako kudeaketan eta ordezkaritzan, euskal andereak inguruko herrietan baino agerpen eta

En general, en la gestión y representación de nuestros hogares, está claro que la mujer vasca ha

11

erabakimen gehiago izan duela argi dago. Eta hein baten mantentzen duela ematen du.

tenido más presencia y capacidad de decisión que en los países del entorno. Y parece que mantiene un cierto grado de ello.

108 Euskal matriarkalismoari buruzko eztabaidan, akaso hau ez zen eman era absolutuan, baina hein handian eman zenik ukagaitza da.

. En el debate sobre el matriarcado vasco, quizás no lo fue en términos absolutos, pero que se dio en algún grado es difícilmente negable.

109 Emakumearen indarra euskal gizartean hain zen nabaria, matriarkalismo hitza eman zaiola. Baina Euskal matriarkalismoari buruz eztabaida gogorra da gaur egun.

La fuerza de la mujer en la sociedad vasca es tan evidente que se le dio el nombre de ‘matriarcado’. Pero hoy en día, el debate sobre el matriarcado vasco es duro.

110 Zenbait jarrera feministek ez dute oso gogoko ideia hori. Gizonen zapalketa historikoa ezesten duelakoan, akaso, zera azpimarratzen dute, matriarkatua inoiz ez dela esistitu diote. Beste jarrera batzuk ez dira hain gogorrak. Akaso era absolutuan ez dela esistitu onartu lezakete, baina hein handian, eta estimatu beharreko formetan, bai.

A algunas posiciones feministas no les gusta mucho esta idea. Debido a que parece negar la opresión histórica de los hombres, al parecer. enfatizan que el matrircado nunca existió. Otras actitudes no son tan duras. Pueden aceptar que no se diera en formas absolutas, pero que se dio en gran manera, y formas que deben considerarse, sí.

111 Dakusagun bitarteko adibide teoriko bat. Lehenik eta behin, komeni da ‘matriarkalismo’ izena ez ematea, arjéo hitz grekoak indarrezko menpetasuna adierazten baitu. Historian eta garaiotan hain bortitz eman den eta ematen ari den Patriarkalismoak badu baztertzaile eta menperatzaile izaera hori. Baina ez da ageri Historian izaera hori izan duen matriarkatu adibiderik.

Veamos un ejemplo teórico. En primer lugar, es aconsejable no nombrarlo con ‘matriarcalismo’, ya que la palabra griega arjéo expresa sumisión. El patriarcado que ha sido tan violento en la historia y en los tiempos actuales sí tiene esa naturaleza tan excluyente y dominante. Pero no hay ningún ejemplo en la Historia de matriarcado que haya tenido esta naturaleza.

112 Hori dela eta, nazioartean Matrismoa deitzen hasi dira. Zein litzateke euskarazko itzulpena? Ama-araua? Andere-araua? Ama-arauzko Kultura? Andere-arauzko Zibilizazioa? Besterik gabe, Andere zibilizazioa?

Por eso se le ha comenzado a llamar internacionalmente Matrismo. ¿Qué sería una traducción apropiada en euskera? Ama-araua o ‘Regla de la madre’? Andere-araua o ‘Regla de la mujer’? Ama-arauzko Kultura o ‘cultura de la regla de la madre’? Andere-arauzko Zibilizazioa o ‘civilización de la regla de la mujer? O, sin más Besterik gabe, Andere zibilizazioa o ‘civilización de la mujer’?

113 Edonola, euskal Historiak horren espresio anitz badituela zalantzagaitza da. Baina matrilineal barruti sozio-juridikora mugatzen dira, eta hori baino askoz eremu zabalagoa hartu beharko lukeela euskal matrismoak.

En cualquier caso, es inngeable que la Historia vasca tiene expresiones ciertas de ello. Aunque puede criticarse que se limitan a lo socio-legal matrilineal, y que el matrismo vasco debería tener un alcance mucho mayor que eso.

114 2. NOLA JOKATU BIZITZAN? EUSKALDUN PERTSONA EDO NORBANAKOA

. 2. ¿QUÉ ACTITUDES TOMAR ANTE LA VIDA? EL INDIVIDUO VASCO

115 Nola jardun behar da gizabanakoa bizitzan eta munduan? Zein izan behar lirateke bere jokabide-balioak mundu honetan?

¿Cómo debe actuar el individuo ante la vida? ¿Cuáles deben ser sus valores de comportamiento en este mundo?

116 Kezka hauek ‘galdera existentzialen’ bigarrenari lotuta daude: Nondik gatoz? delakoarekin laburbiltzen da (Nortzuk gara? delakoaren ondoren, eta Nora goaz? delakoaren

Este tipo de preguntas están relacionadas con la considerada como segunda de las ‘cuestiones existenciales’: ¿de dónde venimos? (tras ¿quiénes

12

aitzinean). Bizitzaren osagaiak iradokitzen ditu; zeintzuk diren gure zatiak, gure konposagaiak. Herri Senan, beraz, herria osatzen duten norbanakoak iradokitzen ditu, sena hori eratzen duten aldeekiko kontsideraturik.

somos? y ante ¿a dónde nos dirigimos?). Sugiere los componentes de la vida; cuáles son nuestras partes, nuestras componentes. En el Ser o Genio de Pueblo, por lo tanto, sugiere a las personas que conforman la sociedad, respecto a las vertientes que conforman este genio.

117 Euskal Sena bezelako gai batetan, hortaz, euskaldun norbanakoak iradokitzen ditu, eta euskal sena hori eratzen duten aldeekiko. Hau da euskalduntasunaren baloreen eskemak eta egiturak, bere axiologia, gardenen erakutsiko duen Euskal Senaren aldea.

En el asunto de la Euskal Sena, así, sugiere a los individuos vascos, en relación a las vertientes que conforman este genio vasco. Esta la dimensión de la Sena que más fehacientemente mostrará los esquemas y estructuras de valores de los vascos, su axiología.

118 NOLA ERAIKITZEN DA BIZITZA? . ¿CÓMO SE ERIGE LA VIDA?

119 Laburbiltze gorenean, Naturarekin batura, aurkakoen jokoa den existentzia batetan, euskal norbanakoaren helburua da.

En una máxima síntesis, la unión con la naturaleza, en una existencia que es un juego de opuestos, es el objetivo del individuo vasco.

120 Aurkakoen dantza edo jokoa da existentzia. . La existencia es un juego de opuestos.

121 Aurkakoen dantza edo jokoa da existentzia. . La existencia es una danza o juego de opuestos.

122 Euskal Mitologiak natura bere horretan den bezala irudikatzen du. Aproposa zaiguna edo ‘ona’, zein ezoroso zaiguna edo ‘txarra’, berdin aurkezten ditu. Marik opariak zein ekaitza dakar, besterik gabe. Ez da naturaren irudipen bukolikorik, eta ez dago ‘on ala txar’ manikeismorik. (Josu Naberan)

La mitología vasca representa a la naturaleza en sí misma. Lo que nos resulta apropiado o ‘bueno’, y lo que no nos conviene o ‘malo’, se presentan de la misma forma. Mari lo mismo trae regalos que una tormenta, sin más. No hay un sentido bucólico de la naturaleza, y no hay maniqueísmo entre ‘bueno o malo’. (Josu Naberan)

123 Izatez, aurkakoen jokoari enfasia ematen zaio, sarri pertsonai kontrajarrien bidez: Mari eta Maju, Atarrabi eta Mikelats… Zaila da esatea Euskal Mitologiak ‘hierarkia’ bat duen hitz honen ohiko zentzuan. Baina Mari eta Maju Naturaren indar, espresio edo irudi nagusiak dira, eta Atarrabi eta Mikelats beraien semeak.

De hecho, el juego opuesto es enfatizado, a menudo por personajes opuestos: Mari y Maju, Atarrabi y Mikelats... Es difícil decir que haya una ‘jerarquía’ en la mitología vasca, en el sentido común de esta palabra. Pero Mari y Maju son las principales fuerzas, expresiones o imágenes de la Naturaleza, y Atarrabi y Mikelats son sus hijos.

124 Norbanakoentzat portaerak finkatzen ditu guzti honek, gu gizakiok ez baikara natura osoa, bere zatia baizik. Eta mitologiak naturaren eta bere prozesuen adierazpen eta deskribatzaile diren partetik. Beste hitzetan, aurkakoen joko hau ez da ziztriña ez ausazkoa. Naturan bizitza nolakoa den aditzera ematen du, eta horri jarraiki, zein da gure bizitzarako gida.

De ello se derivan marcos de comportamiento para los individuos, pues los seres humanos no somos toda la naturaleza, sino una de sus partes. Y en cuanto las mitologías expresan la naturaleza y sus procesos, como se sabe. Es decir, este juego de opuestos no es baladí ni aleatorio, expresan y describen cómo se da la vida en la Naturaleza y, en base a ello, cuál es nuestra guía en ella.

125 Horrela, bizitza aurkakoen arteko jolas bat dela deskribatzen zaigu eta, hori onartu, jokoan ondo kokatzea iradokitzen zaigu. Honela laburbil genezake:

Así, se sugiere que la vida es generalmente un juego entre oponentes, y que aceptándolo y situándonos bien en ello es como debemos guiarnos. Podríamos resumirlo así:

13

126 . Aurkakoen jokoaren bidez ematen da izadia: Mari eta Maju, Atarrabi eta Mikelats… Dama edo Anderea, adibidez, batzuetan onbera eta beste batzuetan bihurria. Ikusi dugunez, natura honen bidez beste guztiak eratorriak gara.

. La naturaleza se da a través de un juego de opuestos: Mari y Maju, Atarrabi y Mikelats... la, Por ejemplo, la Dama o Señora es a veces buena, y otras veces traviesa. Como hemos visto, de esta naturaleza es que todos los demás nos derivamos.

127 . Joko horren osotasuna ulertzean, edo, beste hitzetan, bizitzaren gatazkak ulertzean, datza bizitzaren zentzua, zoriontasun egonkorra ahalbidetzen diguna (eta ez soilik plazer iheskorrak). Mari nahiko ‘androginoa’ da, gizontasuna bere baitan duelako, Maju bere parte bezala ikusten da.

. En la comprensión de la integridad de este juego o, en otras palabras, en la comprensión de los conflictos de la vida, reside en el significado de la vida, lo que nos permite alcanzar una felicidad estable (y no solo placeres fugaces). Mari es bastante ‘andrógina’, porque la masculinidad es en sí misma, Maju es vista como parte de ella.

128 Bizitza Aurkakoen Jokoaren bidez ematen dela esateak jakinduria tradizio handiekin parekatzen du euskal munduikuskera.

. La vida como creada a partir de un juego de opuestos pone a la

cosmovisión vasca a la par de las grandes tradiciones de sabiduría.

129 Kontraesanen joko batetik sortzen dela bizitza, berriz ere, euskal munduikuspegia jakinduriaren tradizio handiekin lerrokatzen du. Tradizio handiko ez-mendebaldar filosofiak nabarmendutakoa da, batez ere, Taoismoan.

. La vida como creada a partir de un juego de opuestos pone a la cosmovisión vasca a la par de las grandes tradiciones de sabiduría, de nuevo. Es un aspecto resaltado por las filosofías no occidentales de gran tradición, especialmente, por el taoísmo.

130 NOLA JARDUN BEHAR DA EUSKAL NORBANAKOA EXISTENTZIAREN SAKONAREKIKO?

. ¿CÓMO DEBE ACTUAR EL INDIVIDUO VASCO ANTE LA PROFUNDIDAD DE LA EXISTENCIA?

131 Aurreko guztiek dakartena zerbait bitxi gerta dakiguke, ez baikaude ohituta antzinako munduikuskerari, baina hauek lirateke, banan banan.

Las implicaciones personales de lo anterior pueden parecernos extrañas, pues no estamos acostumbrados a la antigua cosmovisión vasca, pero estos serían, uno por uno.

132 Existentziaren hutstasuna, misterioa eta ilusioa onartzen dugu. Baita batura, osotasuna eta

borobiltasuna ere.

. Aceptamos el misterio, vacío e ilusión de la existencia. También la

unidad, la totalidad y la circularidad.

133 Gu eta ni, jatorrian, hutsak gara. . Nosotros y yo, en origen, somos vacíos.

134 Euskaraz gauzak beraien izaeraren hutsak dira, ikusi dugunez. Gauzak azken batetan ‘hutsak’ dira, hutsaren gainean definitzen dira. Gutartasuna eta niatasuna, ere, hutsaren gainean definitzen dira, beraz.

En euskera las cosas son vacías de sí mismas, como hemos visto. Las cosas están ‘vacías’, se definen como tal. Nosotros y el yo, por tanto, también nos definimos como vacío.

135 Horregatik, Sena eta munduikuskera baten funtsezko galdera erantzutean (zer gara gu eta zera da mundua?) euskarak munduko filosofia existentzialen sakontasunekin

Por ello, al responder a la primera pregunta existencial (¿qué somos y qué es el mundo?), hemos visto el euskera está en línea con las filosofía existenciales más profundas del planeta.

14

bat egiten duela ikusi dugu. Eta honek euskararen beste aldeetan ere du agerpena; bi nabarmenduko ditugu.

Y esto se corresponde con algunas curiosaidades del euskera; vamos a destacar dos.

136 Existentziarik ez duten aldeei (inor, inoiz, inon) nolabaiteko existentzia onartzen diegu esaldietan eza hori ezeztuz (inor ez, inoiz ez, inon ez).

. A las dimensiones sin existencia (nadie, nunca, en ningún sitio,…) se les asume una cierta existencia al negar su inexistencia en las frases (inor ez, inoiz ez, inon ez).

137 Existentzia eza adierazten duten hitzak beti ezeztatzen dira euskaraz. Ez dugu esaten inor, ezer, ala inoiz esaldiak moldatzean; ustezko existentzia gabezi hori ukatuko dugu: inor ez, ezer ez, ala inoiz ez.

Las palabras que expresan falta de existencia son siempre revocadas en euskera. No diremos ‘nadie’, ‘nada’ o ‘nunca’. Es decir, inor, ezer o inoiz. Diremos ‘no nadie’, ‘no nada’ o ‘no nadie’. Es decir, inor ez, ezer ez o inoiz ez.

138 . Nor etorri da? Inor ez. . Nor etorri da? Inor ez. ‘¿Quién vino? No nadie’.

139 . Ezer ez, hori da gai horri buruz pentsatzen dudana. . Ezer ez, hori da gai horri buruz pentsatzen dudana. ‘No nada, eso es lo que pienso’.

140 . Noiz gertatu zen hori? Inoiz ez. . Noiz gertatu zen hori? Inoiz ez. ‘¿Cuándo ocurrió eso? No nunca.’

141 Euskalki batzuetan are gehiago indartzen da existentzia ezari ukapena. Dakusagun bizkaieraz:

En algunos dialectos vascos, esta negación de las inexistencias se fortalece aún más. Veámoslo en bizkaiera:

142 . Iñor bez. Jatorria izanik: Inor ere ez. . Iñor bez. ‘No nadie’. Siendo el origen: Inor ere ez. ‘No tampoco nadie’.

143 . Ezebez. Jatorria izanik: Ezer ere ez. . Ezebez. ‘No nada’. Siendo el origen: Ezer ere ez. ‘No tampoco nada’.

144 . Iñoz bez. Jatorria izanik: Inoiz ere ez. . Iñoz bez. ‘No nunca’. Siendo el origen: Inoiz ere ez. ‘No tampoco nunca’.

145 Ahalezkoak edo posibleak diren aukerei nolabaiteko existentzia ematen diegu ere, ba- aurrizki baieztatzailearekin.

. A las cosas que son posibles o codicionales también les asumimos una cierta existencia con el prefijo de confirmación -ba.

146 Deigarria da euskaraz ahalezkoak, hots, bizitzan posibleak diren aukerak, ba- aurrizki baieztatzailearekin adieraztea. Hori gertatuko bada esaldiak, adibidez, ez da oraindik gertatu, baina guk baikortasunez egiten diogu harrera litekeen akzio edo aditz horri, ba- aurrizkiarekin.

Resulta llamativo que en euskera es posible expresar posibilidades de la vida con un prefijo por confirmar. Por ejemplo, Hori gertatuko bada o ‘caso de que eso ocurra’ es traído a colación en la conversación asertivamente, con ese ba- final.

147 Ahalezkoa den baina oraindik ziurra ez den zerbait aipatzean, bera, onarpen hori ematen da ezer baino lehen. BHorrekin ahalezko existentziak berez onartzen ditugula ematen dugu. Era batean ala bestean, beraien existentzia onartzen dugu, eta ongi-etorria ematen.

La frase se refiere a algo que no es posible, que es incierto, pero antes de nada lo aceptamos.Lo hacemos incluyendo optimismo sertivo en la acción o verbo, con este prefijo ba-. Aceptamos de buen rollo las existencias posibles. De una manera u otra, aceptamos su existencia y les dmos la bienvenida.

148 Zentzu horretan, segidakoa diote Lazkano ahizpek (Lazkano & Lazkano, 2017): “[e]rderaz posible bada norbait Don nadie bat dela esata, euskeraz ezin da, beti baita norbait.”

En este sentido, dicen lo siguiente las hermanas Lazkano (Lazkano & Lazkano, 2017): “Si en español es posible decir que alguien es un Don Nadie, en euskera nose puede, siempre será alguien".

15

149 Litezkeen existentzia ezak ba- aurrizkiarekin existentziara ekartzen eta baikortzen ditugu.

. Las posibles carencias de existencia se traen al existir y se afirman positivamente con el prefijo ba-.

150 Existentzia ezei ere ba- aurrizkiarekin egiten diegu harrera. Eta, zantzu guztien arabera, ba- aurrizki hori ‘bai’ hitzaren laburdura litzateke, ala, gutxienez, hertsiki erlazionatuta legoke.

A las no-existencias también las aceptamos con el prefijo afirmativo o asertivo ba-. Y, según todas las indicaciones, este prefijo ba- sería una abreviatura ced bai o ‘sí’, o, al menos. estaría estrechamente relacionado.

151 Adibide argia da Bada ala ez bada eta Bada edo ez bada espresioak.

. Es un ejemplo claro la expresión bada edo ez bada, pues ‘lo que no es también es’.

152 Honako honetan ere gertatzen da: Bada ala ez bada eta Bada edo ez bada. Zerbaiten existentzia, hots, zerbait ‘den ala ez den’ alderatu nahi dugunean, ez dugu ‘ez da’ baikortasunik gabe kontsideratzen. Baikortu egiten dugu ‘ez bada’ aurrizkiarekin.

También ocurre en lo siguiente: bada edo ez bada, ‘si lo es o no lo es’. Si estamos tratando de comparar la existencia de algo, es decir, si algo es ‘es o no es’, no consideramos ese ‘no es’ sin un matiz positivo. Validamos que no es con un ‘no sí-es'.

153 Deigarria da. Existentzia eza, baikortasun honekin, ezeztatzen dugu. Erdarak ‘es o no es’ zuzen eta hotz batekin aurkezten du aukera. Euskarak ez du hain argi ikusten. Bere ‘no es’ aldeari aipamen egitean, euskaraz ba- aurrizki baieztagarri horrekin leunduko du.

Es llamativo. La falta de existencia, con este optimismo asertivo, queda negada. En español la elección se presenta con un ‘es o no es’ directo y frío. El euskera no lo deja tan claro. Al referirse a su ‘no es’, lo suaviza con ese prefijo asertivo ba-.

154 Esanguratsua gerta daiteke ere, hasieran lotura aukera osoarena izan beharko litzatekelarik ere (Bada ala ez bada), askotan aukera ez absolutuarena erakusten dela (Bada edo ez bada).

También puede resultar significativo que se debería mostrar una elección absoluta y excluyente con la conjunción ala (en Bada ala ez bada), pero con frecuencia se muestre una relativa con la conjunción edo askotan aukera (en Bada edo ez bada).

155 Zehaztapena da Izena duen guztia ba da antzinako sinismena.

. Es una constatación la antigua creencia Izena duen guztia ba da, ‘todo lo que tiene nombre tiene ser’.

156 Ikus, zehatz mehatz, euskal munduikuskeraren antzinako esakera ezagunean.

Véase, con conciso detalle, en el conocido axioma de la cosmovisión vasca.

157 . Izena duen guztia bada. . Izena duen guztia bada. ‘Todo lo que tiene nombre sí es’.

158 Hemen aitortzen da izena duen guztia badela, bada, ‘bai dela’.

Aquí se reconoce que hay todo lo que tiene el nombre bada, ‘sí que es’.

159 Oro har… . En general…

160 Oro har, Existentziaren hutsa (gauzak berez eta beraiengan hutsak dira), misterioa (ezatasuna ezeztatzen dugu ezer ez eta inor ez bezalako enfasiekin, eta baikortzen dugu ba-rekin) eta ilusioa edo errealitatearen mugan dagoena baikorki hartzen dugu kontuan ere (omen/ei, ote/ete).

En general, enfatizamos vacuiadad de la existencia (las cosas son, en sí mismas, vacías de ellas mismas), enfatizamos este misterio (negamos la inexistencia con énfasis como ezer ez o ‘no nada’ y inor ez o ‘no nadie’, y la aceptamos asertivamente con ba-) y también aceptamos positivamente o que es ilusión o está

16

en la frontera de la existencia (con omen/ ei, , ote/ete).

161 Horiek guztiak filosofia existentzialetako konstanteak dira. Eguneroko bizitza ‘ilusioa’ gisako zerbait dela onatzend dute. Hau azpimarratu duen filosofia bat, adibidez, ‘maya’ren ideia darabilen vedantiar hinduismoa da.

Todas estas son constantes de las filosofías existenciales. La vida cotidiana es considerada en ellas algo así como una ‘ilusión’. Una filosofía que enfatiza esto, por ejemplo, es el hinduismo vedanta y su idea de ‘maya’.

162 Batura lehenesten dugu bizitzaren alde desberdinetan. / Bizitzarekiko eta urkoarekiko

batasuna dugu helburu.

. Unirnos a la vida y a los semejantes es el objetivo en la vida.

163 Batura erabat azpimarratzen dugu: ‘batera‘, , ‘-ok’ barruragarria, eta ‘Gu’tartasuna.

Enfatizamos la unidad: 'batera', la grupación que une, el '-ok' interiorizador, y la 'Gu'tartasuna.

164 Nia etxean edo gutartasunean txertatzen dugu. . Insertamos al yo a la Etxea o casa, y al lugar o entorno.

165 Euskaldunok gurezkoa edo berezkoa dugu, gure burua lekuren batetan aurkeztean, etxearen bidez egitea. Askotan, ez da besterik behar, eta ezizen horrekin ezagutuko gaituzte leku horretan. Demagun, herri hurrun batetan, snideen ezaguerarik gabe:

Los vascos tenemos como nuestro o característico, cuando nos presentamos, hacerlo por la casa. A menudo, simplemente no es necesario más, y nos quedaremos con ese apodo en ese lugar. Digamos en un pueblo lejano en que nadie conoce a familiares:

166 - Nor zara zu? - Telletxekoa. - Ah! Aupa ba, Telletxe, zatoz nigaz hemendik.

- Nor zara zu? - Telletxekoa. - Ah! Aupa ba, Telletxe, zatoz nigaz hemendik. ‘- ¿Quién eres tú? - De Telletxea, - ¡Ah! Aupa pues, Telletxea. Ven por aquí conmigo’.

167 Gure etxearen izenaz ezagutuak izango gara orduan. Kaleko bizitzan ere, bide batez, ohikoena izan daiteke sendiko abizenaz ezagutuak izatea. Ikastola baten adibidez, normala izan daiteke norbaitek ikaskideak deituretatik ezagutzea, eta beraien izenei inoiz ez erreparatu izana.

Seremos conocidos por el nombre de nuestra casa. En la vida de ciudad, análogamente, resulta de lo más común ser conocido por el apellido. En una ikastola puede ser normal que alguien sepa los apellidos de sus compañeros de clase, y no haber reparado nunca en sus nombres.

168 Beste leku batzuetan, egoerak senide edo izena agerraraztea eskatuko du. Demagun, herri berekoen artean:

En otros lugares, la situación requiere que aparezcan familiares o el nombre. Digamos, entre personas del mismo pueblo:

169 - Nor zara zu, baina? - Telletxekoa, ba! Adelaren alaba!

- Nor zara zu, baina? - Telletxekoa, ba! Adelaren alaba! ‘- ¿Quién eres tú, entonces? - ¡Telletxea, pues! ¡La hija de Adela!’

170 Euskal Senan antzinako ordena, gaur egun oraindik leku askotan jarrai bezala, etxea, herria eta sendiaren kokapena izan ohi zen. Demagun, herri desberdinekoen artean baina senideren bat ezagutuz:

El orden de la Euskal Sena, como se sigue haciendo en muchos sitios, es la ubicación de la casa, el pueblo y la familia. Pongamos, de diferente pueblo pero conociendo a algún familiar:

171 - Nor zara zu, ba? - Ubidekoa naz. Telletxekoa, herriko irteeran dagoen etxe handi batekoa.

Hango Adelaren alaba naiz.

- Nor zara zu, ba? - Ubidekoa naz. Telletxekoa, herriko irteeran dagoen etxe

handi batekoa. Hango Adelaren alaba naiz. ‘- ¿Quién eres tú, pues?

17

- Soy de la casa Telletxea, una de las casas grandes en la salida de la ciudad. Soy la hija de Adela.’

172 Hau mendebaldarrak ez diren gizarteetan ohitura hedatua da. Norbanakoa ez da bere niaren gainean definitzen, taldeetan baino. Taldea handia zein txikia izan daiteke, etnia, klana ala jatorri lekua ardatz harturik. Demagun, ‘Nor zara zu?’ galera, eta mendebaldar erantzuna: ‘John Smith naiz, abokatua, eta hau ala bestea eskatzera etorri naiz’. Mendebaldarrak ez diren kulturetan, aldiz, honela litzateke: ‘Nor zara zu?’; eta erantzuna: ‘Inwana (etnia edo tribukoa) naiz, Wahse klanekoa. Muhre dut izena’.

Este es un hábito extendido en las sociedades no occidentales. El individuo no está definido sobre él mismo o su yo, sino sobre su grupo. Puede ser un grupo mayor o menor, como la etnia, el clan o el lugar de origen. Supongamos la pregunta ‘¿Quién eres?’ Y la respuesta occidental: ‘Soy John Smith, abogado, y vengo a solicitar esto o aquello’. En las culturas no occidentales, sin embargo, sería ‘¿Quién eres?’; y la respuesta: ‘soy Inwana (la entia o tribu), del clan Wahse. Mi nombre es Muhre’.

173 Erlazioetan batura lehenesten dugu (bat egin, bat etorri, batera joan…)

. En las relaciones priorizamos la unidad (bat egin o ‘unirse’ para muchos actos, bat etorri o ‘venir en uno’ para estar de acuerdo, batera joan o ‘ir en uno’ para ir con alguien…)

174 Euskarak giza erlazioetan batasuna lehenesten du, batua sentitzea. Adibidez, norbaitengana bagoaz, bat egingo dugu berarekin. Biok nonbaitera bagoaz, berarekin batera joango gara. Eta iritziren batetan ados bagaude, bat etorriko gara berarekin. Dakusagun pausuz pausu.

El euskara prioriza la unidad en las relaciones humanas, sentirse unido. Por ejemplo, si vamos a juntarnos con una persona, no sólo nos juntaremos, bat egingo dugu berarekin, ‘haremos uno con ella’. Si vamos a alguna parte con ella, berarekin batera joango gara, ‘iremos en uno o unidos con ella’. Y él; Y sinos ponemos de acuerdo en alguna opinión, bat etorriko gara berarekin, ‘vendremos uno o en uno con ella’. Veamos paso por paso.

175 Norbaitekin biltzean, berarekin batuko gara. Al encontremos con alguien, nos uniremos:

176 . Zurekin bat egin nuen enparantzan. . Zurekin bat egin nuen enparantzan. . ‘Me hice en unidad contigo en la plaza’.

177 Eta ados bagaude zerbaitetan, adostasuna batura metaforarekin erakutsiko dugu:

Si estamos de acuerdo en algo, la suma del consenso se mostrará con la metáfora de la unidad:

178 . Zurekin bat nator. . Zurekin bat nator. . ‘Vengo uno o en uno contigo’.

179 Berarekin nonbaitera bagoaz, berarekin batera goaz: Y si vamos juntos a algún lugar, iremos en uno:

180 . Zurekin batera joango naiz hondartzara (eta ez ‘zurekin joango naiz hondartzara’).

. Zurekin batera joango naiz hondartzara.

. ‘Voy en uno contigo a la playa’.

181 Nonbaiten biltzean, zerbait adostean, eta nonbaitera joatean, gure batasuna eta batuak gaudela oso argi gelditu da:

Cuando nos reunimos en algún sitio, acordamos algo, o nos vamos a algún lugar, nuestra unidad y que lo hacemos todo ‘en uno’ es taxativo:

182 . Zurekin bat egin nuen enparantzan, zer egitean bat etorri ginen, eta batera joan ginen hondartzara. Ah, zein egun ederra!

. Zurekin bat egin nuen enparantzan, zer egitean bat etorri ginen, eta batera joan ginen hondartzara. Ah, zein egun ederra! ‘Me uní a ti en la plaza, Vinimos en uno sobre qué hacer, Y fuimos en uno a la playa. ¡Qué hermoso día!’

18

183 Taldea eta gu biltzen gaituen zenbaketak egiten ditugu, nia zokoratuz (zenbaketa biltzailea).

. Realizamos conteos que unen al grupo, aparcando al yo (conteo unitivo).

184 Taldea nabarmentzeko, zenbaketa baten bidez jendea eta gu bildu eta batu egiten gara. Ez gara solte eta ahul sentitzen, batura bat gara eta. Zenbaketa horrek derakuskigu batura hori.

Para resaltar el grupo, unimos al resto del grupo y a nosotros en un conteo conjunto. No estamos sueltos ni debilitados, nos sentimos unidos. Somos un grupo unido en ese conteo.

185 . Arantxa, Itziar, Kepa eta laurok etorri gara. . Arantxa, Itziar, Kepa eta laurok etorri gara. ‘Hemos venido a Arantxa, Itziar, Kepa y los cuatro’.

Significando ‘esos cuatro’ que se me contiene a mí.

186 . Ama eta biok joango gara. . Ama eta biok joango gara. ‘Iremos ama y los dos’. Significando ‘esos dos’ que el

agrupamiento con mi madre me contiene.’

187 Azken adibidean ikus daiteke asmoa ez dela ausazkoa. Bi lagun izanik ere, batuketa egin eta borobila burutzen da.

En el último ejemplo podemos ver que la expresión no es aleatoria. A pesar de ser simplemente dos en el grupo más mínimo posible, la suma se realiza y la ronda que me contiene se completa.

188 Euskeraz bat egitea borobila edo borobiltasuna lortzea dela dirudi, beraz. Borobilean desberdintasuneik ez dago, ertz guztiak dira berdinak (ez beste figura geometrikoetan bezala). Psikologikoki borobilaren barruan, babestuta senti gaitezke, talde osotasunaren barruan.

Parece que la unión en euskera conlleva una metáfora de círculo y de redondez. En el círculo no hay diferencia, todos los bordes son iguales (no como en otras figuras geométricas). Dentro de lo psicológicamente redondo, podemos sentirnos protegidos, dentro de todo el grupo.

189 -ok barneratzailearekin nia zokoratzen eta taldekidetza lehenesten da

. Con el -ok inclusivo se aparta el yo y se prioriza la pertenencia al grupo.

190 Euskarazko -ok atzizki bateratzailea deigarria da. Hitz egitean aipta den kolektiboan hizlaria baruan kotsideratzen dala esateko erabiltzen da, talde sentipena indartzeko.

En euskera existe un sufijo -ok inclusivo que llama la atención. Se utiliza para mostrar que el colectivo del que se habla contiene al hablante en un sentido grupal, para fortalecer el sentimiento de grupo.

191 Aurreko adibideek bazuten -ok hori itsatsia: Los anteriores ejemplos ya incluían ese sufijo unitivo -ok:

192 . Arantxa, Itziar, Kepa eta laurok etorri gara. Ez ‘laurak’, ohiko pluralean. ‘Laurok’ -ok plural barneratzailea dauka, ni

barruan nagoela eta talde bat garela indartuz.

. Arantxa, Itziar, Kepa eta laurok etorri gara. No es ‘laurak’ o ‘los cuatro’, en el plural habitual. ‘Laurok’ tiene

el plural inclusivo con -ok, indicando que yo estoy dentro y que somos un grupo.

193 . Ama eta biok joango gara. Ez ‘biak’, ohiko pluralean. -ok atzizkiak barnean sartzen nau eta talde gisa

aurkezten gaitu.

. Ama eta biok joango gara. No es ‘biak’ o ‘los dos’, en el plural habitual. -ok me incluye y

nos muestra como grupo.

194 Atzizkia edozein talderi itsasten zaio: El sufijo se le adjunta a cualquier grupo:

195 . Euskaldunok la hostia gara. Ez da ‘euskaldunak’, ohiko pluralean. ‘Euskaldunok’ esaten badut ni barruan nagoela eta talde bat garela

erakusten ari dot.

. Euskaldunok la hostia gara.

. ‘Los vascos somos la hostia’. No es ‘euskaldunak’, en el plural habitual. Al decir

‘Euskaldunok’ indico que yo estouy dentro de ese colectivo, y que somos tal colectivo y grupo unido.

196 . Lagunok! Goazen hemendik! Taldetasuna eta deia indartzen du -ok atzizkiak.

. Lagunok! Goazen hemendik!

. ‘¡Amigos! ¡Vámonos de aquí! El sufijo -ok acentúa el sentimiento de grupo e intensifica el

llamamiento a los compañeros.

19

197 Azken adibidean ikus daiteke asmoa ez dela ausazkoa. Bi lagun izanik ere, batuketa egin eta borobila burutzen da.

En el último ejemplo podemos ver que la expresión no es aleatoria. A pesar de ser simplemente dos en el grupo más mínimo posible, la suma se realiza y la ronda que me contiene se completa.

198 Euskeraz bat egitea borobila edo borobiltasuna lortzea dela dirudi, beraz. Borobilean desberdintasuneik ez dago, ertz guztiak dira berdinak (ez beste figura geometrikoetan bezala). Psikologikoki borobilaren barruan, babestuta senti gaitezke, talde osotasunaren barruan.

Parece que la unión en euskera conlleva una metáfora de círculo y de redondez. En el círculo no hay diferencia, todos los bordes son iguales (no como en otras figuras geométricas). Dentro de lo psicológicamente redondo, podemos sentirnos protegidos, dentro de todo el grupo.

199 Gu niaren ordezkatzaile gisa maiz erabiltzen da, eta aditzak eta esaldiak ‘guka’ jarri ere.

. Gu o ‘nosotros’ suele reemplazar al yo, e incluso los verbos y frases se formulan en forma de ‘nosotros’.

200 Euskaran guka aritzeko joera dauka, nika aritzekojoera zokoratuz, aditzak be inplikatuz:

El euskera tiene tendencia a utilizar el ‘nosotros’ en vez del ‘yo’, incluso enla conjugación de los verbos.

201 . Ene! azaldu da gure Arantxa be, saltoka etorri zaigu (eta ez: ’Ene! azaldu da Arantxa be, saltoka etorri da’).

. Ene! azaldu da gure Arantxa be, saltoka etorri zaigu. ‘¡Aiba! Ha venido también nuestra Arantxa, saltando nos

ha venido’.

202 . Gure Amak esaten zuen hori! (eta ez: ’Nire amak esaten zuen hori!’)

. Gure Amak esaten zuen hori! ‘¡Eso decía nuestra Madre!’

203 Maitasunez gainditzen ditugu niakeriak eta diruzalekeriak.

. Con amor se superan los egocentrismos y la avaricia.

204 Sentipen maitagarri eta poetiko betezko esakerek gure nia zokoratzen dute, euskaraz. Dakusagun adibideren bat.

Sentimientos amorosos y poéticos dejan del lado el yo, en euskera. Veamos unos ejemplos.

205 Zerbait urkoagaitik egitean ala gure horretatik ateratzean maitasunez ematen dugu (amore eman).

. Cuando hacemos algo por el prójimo, o damos nuestro brazo a torcer, es Amore ematen, ‘damos amor’.

206 Gizakiontzat askotan korapilatsuak da amore ematea, hots, gure eleketatik atera, gure horretatik atera. Baina hau maitasun kontu bat da, urkoagaitik egiten dugun zerbait, eta horrela adierazten dugu literalean: amore eman.

Para las personas es a menudo muy complicado ‘dar el brazo a torcer’ y ‘renunciar’. Implica ‘salirnos de nosotros’, como se dice en euskera, gure horretatik atera. Pero esto es un asunto de amor, algo que hacemos por el prójimo. Y en euskera lo mostramos literalmente: ‘renunciar’ se dice amore eman o ‘dar amor’.

207 Diruzalekeriak maitasun jokaerez gainditzen ditugu (muxu-truk)

. Superamos la codicia con regalos o muxu-truk, a cambio de un beso.

208 Niakeria eta zikoizkeria erabat bekaltzen edo aurre egiten ditu opariaren aktuak. Euskeraz maitasunarekin egiten dugu, musu-truk.

El hecho del regalo confronta directamente los valores de egocentrismo y avarica. En euskera lo hacemos con amor, musu-truk o ‘a cambio de un beso’.

20

209 Borobiltasunaz eta patxadaz aztertzen eta erakusten dugu mundua (SOV egiturako

esaldietan)

. Analizamos y mostramos el mundo con circularidad y sosiego

(en frases con estructura SOV). 210 SOV edo Aditza azkenean jartzea, orokorretik

zehatzerako aglutinazioaren bidez. . SOV o Verbo al final, mediante aglutinación de lo general a lo particular.

211 Euskerazko perpausetan, aditzak adierazten digun akzioa esan aurretik, egoeraren elementu guztiak zeintzuk diren ezagutarazten ditugu. Hizkuntzalaritzan SOV akronimoarekin deitu da orden hau: Subject, Objects, Verb. Auzolanean honakoak dakartzala agerian utzi da:

En euskera, en sus frases, antes de mencionar la acción indicada por el verbo, se dan a conocer todos los elementos de la situación u objetos. Lingüísticamente, es el orden denominado con el acrónimo SOV: Subject, Objects, Verb. En el auzolan se ha revelado que:

212 . Arretak amaiera arte dirau, hau da, informazio guztia eduki arte. Entzuleak hizlariari begirunea gordetzen dio, beraz.

. La atención se mantiene hasta el final, es decir, hasta que se obtiene toda la información. El oyente o recpetor mantiene este respeto al orador o emisr.

213 . Ondorioen edo akzioaren gakoen aurretik, ulerpenerako beharrezkoak diren zehaztasunak komunikatzeko beharra dago. Hizlariak testuinguru osoa aurkeztu behar du lehenik; entzuleak, dena ondo kokatu adimenean. Orduan, horren ondoren, gertatuaren gakoa dator.

. Antes de las consecuencias o claves de acción, se comunican los detalles necesarios para la comprensión. El orador debe presentar primero todo el contexto; el receptor, todo posicionarlo todo mentalmente. Luego, después de eso, viene la clave de lo que sucedido.

214 Osotasunari eta, osotasun horretan, ekintzari (eta ez hainbeste personei eta gauzei) ematen zaio garrantzia:

Se da importancia a la totalidad, y dentro de esa totalidad, a la acción (y no tanto a las personas o cosas):

215 . Osotasuna ezagutaraztea eta ulertzea ezinbestekoa gertatzen da komunikazioan. Ezaugarriak eta gero, argibideak eta gero, dena ezagutarazi eta ulertu eta gero, gertatuaren ekintza komunikatzen da.

. El conocimiento y comprensión de la totalidad es esencial en la comunicación. Después de las características, después de las aclaraciones, después de que todo se conoce y se comprende, entonces se comunica la acción.

216 . Horregatik, ekintzari, ekimenari, ematen zaio garrantzi gehiago. Dena leialtasunez aurkezten da berari harrera emateko; pertsonak eta gauzak berarekiko lekutzen dira.

. Por este motivo, se da más importancia a la acción, a la iniciativa. Todo el escenario es presentado para darle la bienvenida: la gente y las cosas son situadas respecto a ella.

217 Bitxikeri gisa, auzolankide batek patxadaz hitz egitearekin lotzen du egitura hau. Gauzak lasai esan, dana ondo bildu, orduan amaitu. Euskaldunen artean, hizlariek beraien artean zapaltzeko jarrera askoz gutxiago ematen dela deritzo, eta hizkuntzaren egitura honek horretan laguntzen duela.

Como curiosidad, una auzolankide ha comentado que ello está relacionado con hablar patxadaz, algo así como ‘en calma y correctamente’. Decirlo todo con tranquilidad, recoger los detalles bien, y sólo entonces terminar. Opina que entre los vascos se da menos el hablar pisándonos los unos a los otros, y que eso se relaciona con este aspecto del euskera.

218 NOLA JOKATU NATURAREKIKO? NOLA IZAN EUSKALDUNA MUNDUAN?

. ¿CÓMO ACTUAR ANTE LA NATURALEZA? ¿CÓMO SER VASCO EN EL MUNDO?

219

220 Natura eta bizitza arrunta besterik ez dugu onartu behar, hierarkiarik gabe biziz, baina

begirunez eta zintzotasunez.

. La naturaleza y la vida simple es lo único a aceptar, viviendo sin jerarquías, pero con respeto y

honestidad.

21

221 Amalurran eta Naturan txetatzen gaituzten jokamoldeak izan behar ditugu euskaldunok gure bizitzan. Hori da ondorioztatu dezakeguna Mitologiaren ispiluan begiratzen bagara, ez dagoelako Naturaz gaindi indarrik eta dena dalako bera, bere ikuspegi ‘naturalistan’ edo ‘animistan’.

Comportamientos que nos integran en Amalur y en la Naturaleza es lo que debemos tener los vascos en nuestras vidas. Esto es lo que podemos concluir si nos miramos en el espejo de la mitología vasca, dado que no hay fuerzas más allá de ella y todo es ella, en su ‘naturalismo’ y ‘animismo’.

222 Hierarkia eza hau erabatekoa eta koherentea da. Ez dago hierarkiarik Naturaz gaindiko beste munduekiko, baina ezta ere bere baitako izaki naturalen artean. Ez da botere erlaziorik azpikoekin maneiatzeko, beste mitologia askotan bezala (horretan paradigma tristea Greziakoa izanik).

Esta falta de jerarquía es absoluta y consistente. No hay jerarquía con otros mundos sobrenaturales, ni tampoco entre los seres naturales que describe. No hay relaciones de poder para tratar con subordinados, como en muchas otras mitologías (siendo en ello un triste paradigma la mitología griega).

223 Azkenik, izaki ez mitologikoekiko, hots, gurekiko, ez dago hierarkiarik ere. Muturreko adibidea Naturaren indar nagusia denarekin jarraitu beharreko jokamoldea da, Marirekin. Hikaz arituko gara berarekin, inolako maila desberdintasunik gabe. Eta ez dugu haren aurrean eseri behar, eta are gutxiago belaunaika jarri; zutik jarraituko dugu bere aurrean. Beste adibidea da edozein unetan deitu dezakegula, arao erraz bat esanez, gure ondoan ager dadin.

Por último, no existe una jerarquía con respecto a los seres no míticos, es decir, a nosotros mismos. Un ejemplo clave es el comportamiento a seguir con la principal fuerza de la Naturaleza, con Mari. Trataremos con ella con la forma verbalde Hika, es decir de tú a tú, sin ningún nivel distintivo. Y no nos sentaremos frente a ella, ni mucho menos nos pondremos de rodillas; permaceremos de pie. Otro ejemplo es que podemos llamarla en cualquier momento, pronunciando un sencillo conjuro, para que aparezca junto a nosotros.

224 Hori bai, inoiz ez diogu lepoa emango, mespretxu edo gutxieste gisa (eta bere haitzulotik atzeraka irtengo gara, beraz).

Eso sí, nunca le daremos la espalda, a modo de desprecio o menosprecio (y dejaremos su cueva caminando hacia atrás).

225 Mitologiak herri baten existentziaren barnean dagoenari buruz eta, ondorioz, bizitzan nola jokatzeari buruz zer uste duen erakusten due. Euskal kasuan hauek dira, orduan, ondoriozta daitezkeen bi gakoak. Naturaz edo bizitza arruntaz haratago botererik ez dugu onartzen, eta hierarkiarik gabe bizi nahi dugu, baina hori bai, begirunez.

Dado que la mitología muestra lo que piensa un pueblo sobre la sustancia de la existenciay, como resultado, sus creencias acerca de cómo actuar en la vida, estas son las dos claves que pueden deducir para el caso vasco. No permitimos el poder más allá de la naturaleza o la vida ordinaria, y queremos vivir sin jerarquías, pero eso sí, con respeto.

226 Errespetua ematasunari dagokio ere. Esakera hedatua zen: “sorgiñik direla ez da esan behar, baina ez dagoenik ez da pentsatu behar”. Argi dago esaldiaren lehen zatia kristautasunaren dogma zela (hau da, apaizak esaten zuenari jarraitzea). Bigarrenan, aldiz, euskaldunen benetako begirunea erakusten du: bizitzaren zerizana kontsideratzen zaionari errespetua, eta horren erabileran eta sorkuntzan dabizen emakume sortzaileei errespetua.

El respeto se debe también a la feminidad que se considera como la vertiente fundamental de la vida. Era una expresión extendida: “sorgiñik direla ez da esan behar, baina ez dagoenik ez da esan pentsatu behar”. “No debe decirse que hay brujas, pero tampoco hay que pensar que no las hay”. Está claro que la primera parte de la frase se debe al dogma del cristianismo (es decir, a lo que el cura decía al respecto). Pero la segunda muestra el respeto por los vascos a lo que se considera que es la esencia de la realidad y a las mujeres que, utilizando su poder femenino, manejan y crean con ella.

227 Gogoratu dezagun, bestela, sorgiñik ez dela esan zuen mutikoa. Gau hartan bertan akelarre batetara gonbidatua

Recordemos, si no, al joven de caserío que dijo que las brujas no existían. Esa misma noche, lo

22

izanik, sorgin bakoitzak ile bat kendu zion, eta burusoil amaitu zuen gaua.

invitaron a un akelarre, donde cada bruja le quitó un solo pelo, pero terminó la noche calvo.

228 Hauetatik eratorritako bizitzarekiko jokamoldeak argiak dirudite. Natura eta bizitza arrunta besterik ez dugu onartu behar, hierarkiarik gabe biziz, baina begirunez eta zintzotasunez.

Los comportamientos ante la vida derivados de esta cosmovisión parecen claros. La naturaleza y la vida simple es lo único a aceptar, viviendo sin jerarquías, pero con respeto y honestidad.

229 Bizitzaren gatazkak naturak garatzeko duen modua direla onartzea da koska.

. Asumir que los conflictos de la vida son la forma en que la naturaleza se desarrolla.

230 Euskal Mitologiak onartzen du, liskarrik eta botere istorio lelorik gabe, aurkakoen jokoan eratzen dela existentzia; goian ikusi dugunez.

La mitología vasca acepta, sin conflictos y tontos juegos de poder, que la existencia se basa en una dialéctica de contrarios; como hemos visto arriba.

231 Jokamolde ispilu hori duen euskal norbanakoari, beraz, iradokizuna holakoa ematen du. Aurkakoen jokutik eratorritako bizitzaren gatazkak patxadaz hartzea, Naturak garatzeko duen modua baitira. Arretaz eta zintzotasunez aurre egin behar ditugu, apuntatu bezala, baina lasaitasunarekin, irainik gabe, gainditzeko zerbait apartekoa ez dela onartuz.

Al individuo vasco que tiene ese espejo para contrastar sus actitudes vitales, la sugerencia parece la siguiente. Debemos asumir que los conflictos de la vida son, simplemente, la forma en que la Naturaleza se desarrolla. Debemos afrontarlos con las actitudes de respeto y honestidad apuntadas, pero con tranquilidad, sin aspavientos, como algo nada extraordinario a superar.

232 Aurkakoen jokoari arreta -tasun/-keria atzizkietan ikus daiteke ere.

. La atención al juego de contrarios se ve también en el par de sufijos -tasun/-keria.

233 Bizitzaren eraketan aurkakoen jokoari ematen zaion arreta -tasun/-keria atzizkietan ikus daiteke ere. Gauzak ez dira onak ala txarrak. Onuragarriak edo -tasunak, ala tamalgarriak edo -keriak, izan daitezke testuingurua zein eta ikuspuntua non.

La atención al juego de contrarios en el discurrir de la vida también se ve en los sufijos de afinidad / tarea dados al juego opuesto. Las cosas no son ni buenas ni malas. Pueden ser beneficiosos, o contables, o perversos, o similares, desde el contexto y el punto de vista.

234 Amatasuna, ematasuna eta sorgintasuna hazi behar ditugu gure baitan, hots, Naturarekin bat

egitea, dugu helburu.

. Hacer crecer en nuestro interior la maternidad, la femineidad y la

creatividad brujil, es decir, unirnos con la Naturaleza, es el objetivo.

235 Euskal Mitologiak existentzia ama, eme eta sorgin alde eta irudien bidez interpretatzen duenez, gure jokamoldeekiko iradokizuna bide beretik doakiguke. Amatasuna, ematasuna eta sorgintasuna hazi behar ditugu gure baitan, hots, Natura gure baitan hazi, ugaldu, eta azken batetan, Naturarekin bat egitea dugu helburu. Behean garatzen dugu ideia hau.

Si la mitología vasca interpreta la existencia desde las vertientes y figuras de madre, mujer y bruja, nuestra sugerencia sobre nuestro comportamiento se puede encontrar de la misma manera. Necesitamos crecer en lo nuestro, en lo materno, en la fertilidad y en la espiritualidad, es decir, la Naturaleza ha crecido en nosotros, se ha multiplicado y, al final, aspiramos a unirnos con la Naturaleza. Desarrollamos esta idea abajo.

23

236 Euskal norbanakoa bere buruarekiko: Burujabetza, Ekimena eta Lana

. El vasco frente a sí mismo: soberanía, iniciativa y trabajo.

237 Burujabetza begirunearekin, askatasun soila baino gehiago da desiratzen duguna.

. Deseamos Burujabetza o soberanía respetuosa, más que mera libertad.

238 Euskal Senari buruzko dokumentu hau eraikitzeko eman dugun auzolanean garrantzi handia eman zaio euskal askatasun eta burujabetza sentipenari. Euskal Historian antzeman daitekeen konstante zalantzaezina ematen du.

En el auzolan que hemos formado para construir este documento sobre la Euskal Sena, se ha dado gran importancia al sentimiento de libertad y soberanía vasca. Su rol en la Historia Vasca parece incuestionable.

239 Erdi Aro goiztiarrean, esate baterako, garaiko bi ejerzito handienei, frankoei eta arabiarrei, aurre egiteko indarra eta antolaketa izan genuen. Eta azkenean irabazi genuen, beraien artean estatu aske bat lortzeko indarra eduki baigenuen.

En la Edad Media temprana, por ejemplo, tuvimos la fuerza enfrentar a los dos myores ejércitos e imperios militares de la época, a los francos y a los árabes. Y salimos ganadores, en cuanto finalmente conseguimos crear un estado libre ante ellos.

240 Burujabetza, testuinguru honetan, etniaren kontzientzia da, askatasun nahia dakarrena.

La soberanía, en este contexto, es la conciencia de grupo étnico, que lleva a deseos de libertad.

241 Auzolankideen arabera, bertoko kontzeptu gutarra, Askatasuna baino gehiago, Burujabetza da. Zera ez da edozer egiteko eta gure niak puzteko askatasuna izatea, gu gure buruaren jabe izatea baino, onerako zein txarrerako, besteen askatasunekio eta burujabetzekiko begirunearekin.

Según los auzolankides, el concepto propio y local, más que la Libertad, es esta Soberanía. La cuestión no es obtener o practicar una libertad para hacer nada lo que nos venga en gana y simplemente potenciar nuestros egos, sino ser dueños de nosotros mismos para lo bueno y para lo malo, con obvio respeto por las libertades y soberanías de los demás.

242 Askatasunaren euskal kontzeptu berezi hau gehiago garatu beharko genukeen gaia gisa baloratu da. Auzolan honetan intsumisio sentipen batekin parekatu da ere. “Intsumisioaren memoria sakonak bezain etengabeak elikatzen du Euskal Sena”, dio auzolankide batek, “erresistentziak eta errepresioak markatutako herria baikara”.

Este concepto vasco especial de libertad ha sido valorado como un tema que debería desarrollarse aún más. En este auzolan también se ha asociado con un sentimiento de insumisión. “La Euskal Sena se alimenta de una memoria de la insumisión tan profunda como constante”, opinaba un auzolankide, “como país marcado por la resistencia y la represión que somos”.

243 Ekimenari eta menpekotasunik gabeko lanari euskaldunak garrantzia handia emoten die.

. El vasco da gran importancia a la iniciativa y al trabajo independiente.

244 Akzioak praktikan hartzeko arintasuna, abilezia eta indarra bezala defini dezakegun ekimena, sarri izan da euskaldunek azpimarratua. Adibide argia da gure artean ezina ekinez egina edota ekin eta jarrai bezalako leloek ikurritz gisa duten indarra.

La iniciativa que podemos definir como agilidad, habilidad y fuerza de acciones, ha sido a menudo enfatizada por los vascos. Un ejemplo claro es el uso como emblema de los aforismos ezina ekinez egina o ‘lo imposible hecho con acción’ y ekin eta jarrai o ‘dale y sigue’.

245 Hartsuagak ____ ekimena gure nortasunaren hiru ardatzetan kokatzen du. Adibide historiko garrantzitsuak ematen ditu, betidanik erlijioak izaniko garrantziaren baitan:

Hartsuaga pone a la iniciativa en uno de los tres ejes de la personalidad vasca. Proporciona importantes ejemplos históricos, con la importancia tradicional de la religión como telón de fondo:

24

246 Bizitza erlijiosoa taldean eta era burujabean antolatzeko joerak hagitz nabarmenak izan dira. […]. [H]ildakoen zaintza … mezaren gainetik; […] urtero apaizari gogorarazi Mariren aurkako konjuruak egin behar dituela; […]. santu- kutxak etxez etxe […] eta kofradiek beren ospakizunak […] elizaren inguruan noski, baina ekimena eurentzat gordeaz.

Las tendencias para organizar la vida religiosa en grupo y de manera burujabe han sido muy notables. El cuidado de los antepasados, antes que la misa; recordando al cura que debe renovar sus conjuros contra Mari; llevando las cajas de santos por las casa; los festejos de cofradías. Todo cerca de la Iglesia por supuesto, pero conservando la iniciativa para ellos.

247 Ekimenaren garrantzia lekutzeko hor leudeke ere nork bere babak eltzetik atera beharra, baita egon hadi lo eta jango duk mehe eta beti bada zer eginik esaerak ere, beste hainbaten artean.

Para situar la importancia de la iniciativa, ahí tendríamos expresiones como nork bere babak eltzetik atera beharra o ‘cada cual debe sacar sus habas de la olla’; egon hadi lo eta jango duk mehe o ‘sigue durmiendo que comerás delgado’; y beti bada zer eginik o ‘siempre hay algo que hacer’, entre otros.

248 Sabino Aranaren denboretatik, euskal jendea herri langile serio dela interpretatu da, lanaren balio kulturala itzel balioesten duena. Baina ekimena lan ahalmenari lotua da, Hartsuagaren aburuz, ez ‘soldata bati’:

Desde la época de Sabino Arana, los vascos han sido interpretados como un pueblo de trabajadores serios que dan tremenda importancia cultural al valor del trabajo. Pero la iniciativa está vinculada a la capacidad de trabajo personal, dice Hartsuaga, no a un salario:

249 “langiletasuna” […] berdin eslei dakioke […] besteen agindupean ekimen apurrik gabe diharduenari. […] ekinean dabiltzan guztiak langile badira ere, langile guztiak ez dira ekimenaren eredu. Euskal kultura tradizionalean ageri den balioa borobilago definitzen du “ekimena” hitzak […] biltzen ditu […] lanari estu lotzea eta inork esan beharrik gabe lotzea ere.

La langiletasuna o ‘virtud laboral’ puede asignarse por igual a quienes trabajan con poca iniciativa bajo la dirección de otros. [...] todos los empleados no son un modelo de iniciativa. Define más de cerca el valor que aparece en la cultura tradicional vasca, la palabra "iniciativa", que vincula centrarse en el trabajo sin que nadie te lo diga.

250 Esku- aurrizkia 200 hitzen ingurutan monema gisa dihardu, ekimena eta norberaren lana iradokiz.

. El prefijo Esku- se halla en alrededor de 200 palabras, sugiriendo iniciativa y trabajo personal.

251 Esku- 200 hitzen inguruko monema bezela. Euskera hitza ere baliteke esku-era´tik eratorria izatea, ‘eskua ikurtzat duten horien hizkera’ akaso.

Esku- o ‘a mano’ se halla como monema de alrededor de 200 palabras. Incluso la palabra euskera podría venir de mano esku-era oalgo así como ‘el hablar de los que tienen como signo la mano’.

252 Norberaren lana eta ekimena eskuarekin lotzea zentzuzkoa dela onartuta, balore horiei Euskal Senak emondako garrantziaren beste erakuspen bat litzateke.

Siendo intuitivo asociar el trabajo personal y la iniciativa con las manos, sería otro ejemplo de la importancia que el Euskal Sena da a estos valores.

253 Gizabidea, giza espeziearen zerizana da, eta begirunearekin oso loturik dakusagu.

. Gizabidea es la esencia de la especie humana, y la vemos estrechamente vinculada al respeto.

254 Gizabidea giza espeziearen zerizan gisa ikusi izan da. Espainolez ‘cualidad humana, buen comportamiento, respeto’. Frantsesez ‘conduite, comportement, urbanité’.

El principio de Gizabidea es la esencia de la especie humana. En español se traduce como ‘cualidad humana, buen comportamiento, respeto’. En francés como ‘conduite, comportement, urbanité’.

255 Euskalduntasunean gizabidea, beraz, begirunearekin erabat loturik ikusten da, ikusten denez. Izatez, ‘errespetua’ euskaraz esateko sinonimoak dira begirunea eta gizabidea. OEHtik ateratako adibide historiko batzuk:

En la euskalduntasuna o vasquidad, por tanto, la Gizabidea se ve totalmente unida con la noción de respeto. De hecho, para nombrar el 'respeto' en euskara tenemos como sinónimos begirunea y

25

gizabidea. Algunos ejemplos históricos tomados del OEH:

256 . Ezin autortu leie, nik eguno eurakaz gizabide txarrik euki dodanik. . No puede reconocerse que yo haya tenido con ellos malo gizabide o comportamiento.

257 . Haien azalpenak, gizabideak nahi duen araura, isilik entzun zituzten. . Sus explicaciones, tal como dicta el gizabide, se escucharon en silencio.

258 . Zer zorakeri gizona gizabidez maitatzen ez iakitzea! .¡Qué necio es no amar a la humanidad con gizabide!

259 . Maite [zituen] gure jendea, gure izaera, gure gizabidea. . Amaba a nuestra gente, nuestro carácter, nuestro gizabide.

260 Gizabanakoa, norbanakoa edo indibiduoa, Gizabidearen espresio pertsonala izango zen.

El Gizabanako o individuo, sería la expresión personal de esta esencia y cualidad humana de la Gizabidea.

261 Kanpotik etorritako auzolankide baten ekarpena da honakoa: “en Euskadi la calidad de la persona se ve alta, y eso viene de su mayor autoorganización en diversas actividades, como en fiestas populares, etc.”

El comentario de un auzolankide venido de fuera, al respecto, fue: “en Euskadi la calidad de la persona se ve alta, y eso viene de su mayor autoorganización en diversas actividades, como en las fiestas populares, etc.”

262 NOLA JOKATU JENDARTEAREKIKO? BAIKORTASUNA, ELKARREKIKOTASUNA ETA ZINTZOTASUNA

. ¿QUÉ ACTITUDES TOMAR ANTE LA SOCIEDAD? AFIRMATIVISMO, INTERACTIVIDAD Y HONESTIDAD.

263 Euskarak baditu hainbat berezitasun, aurreko guztiaren testuinguruan uler daitezkeenak, eta norbanakoak jendartearekiko nola jokatu behar duen baldintzatzen eta sustatzen dutenak. Baikortasuna, elkarrekikotasuna eta zintzotasuna baloratu ditugu garrantzitsuen.

El euskera tiene muchas peculiaridades, entendibles en el contexto de lo anterior, que condicionan y animan a los individuos a regirse por marcos de comportamiento en el trato social. Valoramos como muy o más importantes la asertividad, la reciprocidad y la honestidad.

264 Baikortasuna erakusteko monemekin hitz egitea gogoko dugu.

. Nos gusta hablar con monemas para mostrar asertividad.

265 Baikortasuna adierazteko monemak erabiltzen dira euskaraz. Nabarmentzekoak dira Bait- erroa eta Ba lokailu indartzailea, bai hitzarekin erlazionatuta. Oso sarri erabiltzen dira euskaraz idatzian, eta etengabe ahozkoan.

La asertividad y el optimismo se fortalecen con monemas como Bait- y Ba, relacionados con bai o ‘sí’. Son de uso muy frecuente en el euskara escrito, y constante en el euskara oral.

266 ‘Bait-‘ aurrizki baieztatzailea. . Prefijo ‘Bait-‘ asertivo.

267 Euskeraz baikortasuna behin eta berriro gauzatzen duen bait monema daukagu:

En euskera tenemos el monema bait-, que funciona con reiterada constancia en la asertividad optimista:

268 . Badator ordua, guztiok zein bere aldera banatuko baitzarete. . Badator ordua, guztiok zein bere aldera banatuko baitzarete. ‘Se acerca el tiempo en que cada cual irá a su sitio’.

269 . Nolakoa baita idazlea, halakoak bere obrak. . Nolakoa baita idazlea, halakoak bere obrak. ‘Así el escritor, así su obra’.

270 . Hain nengoen goxo ohean, ez bainintzen eskolara joan. . Hain nengoen goxo ohean, ez bainintzen eskolara joan. ‘Estaba tan a gusto en la cama que no fui a la escuela.”

271 . Ez naiz joango, ez baitut gogorik. . Ez naiz joango, ez baitut gogorik. ‘No iré, pues no tengo ganas.’

26

272 Une oro baietza bilatu eta ezezkortasuna sahiesten da. Ezetza duten esaldiek ere bait erroa daramate, ezezkotasun hori leuntzeko.

En todo momento se busca la asertividad y se suaviza la negatividad. Incluso las oraciones con negación llevan bait.

273 Ahalezkoak (posibleak diren aukerak) ‘ba-’ aurrizkiagaz adieraztea.

. Expresar condicionales (u opciones posibles) con prefijo ‘ba-’.

274 Esan dugu jada deigarria dela euskaraz ahalezkoak, hots, bizitzan posibleak diren aukerak, ba- aurrizki baieztatzailearekin adieraztea. Hori gertatuko bada esaldiak, adibidez, ahalezkoa den baina oraindik ziurra ez den zerbait aipatzen du. Baina guk baikortasunez egiten diogu harrera litekeen akzio edo aditz horri, ba- aurrizkiarekin.

Ya hemos dicho lo llamativo de que, en euskera, los condicionales, es decir, las posibilidades de la vida, se positivizan con con el prefijo ba-. Hori gertatuko bada o ‘si esto va a suceder’, por ejemplo, se refiere a algo que es posible pero aún es incierto. Pero lo hacemos con optimismo antecediendo esta acción o verbo que puede ocurrir con el prefijo ba-.

275 ‘Ba’ lokailu baieztatzailea eta indartzailea. . ‘Ba’ como coletilla asertiva y fortalecedora.

276 Ba esaldi lokailua da, mezuari indarra eta baiezkotasuna ematen diona. Hitz egiteko euskarri gisa erabiltzen da, sarri eta ugari, ia konstantea. Eta esaldiaren leku guztietan jartzen da: hasieran, esaldiak ala esaldiaren parteak lotzean, eta aditzaren parte gisa:

Ba es un conector de frase que da fuerza afirmativa al mensaje. Es de uso frecuente, incluso constante, como apoyo al habla. Y se coloca en cualquier lugar de la frase: al principio, durante ella, o como parte del verbo:

277 . Ba, agertu zan da ba, zer eingotzeu ba? Onartu ein bihar! . Ba, agertu zan da ba, zer eingotzeu ba? Onartu ein bihar! ‘Pues apareció, sí, ¿qué le vas a hacer? ¡Hay que aceptarlo!’

278 . Banoa! . Banoa! ‘¡Voy!’

279 . Ideiak ezartzeko ere bada hori. . Ideiak ezartzeko ere bada hori. ‘Eso también es para establecer ideas’.

280 Ba indartzaileak bait- erroa horren pareko funtzioa du. Baikortasunaren ideia ezartzen dugu, Hitz egiten duguna ona dela; proposatzen ari duguna guztiontzat eraikigarria dela.

Este potenciador ba tiene una función similar a la de la raíz bait-. Imprimimos una actitid optimista, de que lo hablado es bueno y constructivo. Nos coloca en una emoción de aceptación incluso si es negativo.

281 Horrela, batasun, elkartasun, adostasun eta armoniarekin du zerikusia. Hitz egitean etengabe ondo, ondo bai, ondo, ala, Iparraldean, untsa, untsa bai, untsa errepikatzen ari diren lagun horiek ematen dizuten bezalako eragin lasaigarria du.

Así, se relaciona con la unidad, la solidaridad, el consenso y la armonía. Tiene el efecto tranquilizador y suave de esas personas que hablan todo el rato utilizando ondo, ondo bai, ondo, o, en Iparralde, untsa, untsa bai, untsa.

282 Existentzia eza ezesten dugu (Inor ez, Ezer ez, Inoiz ez…).

. Negamos la inexistencia (Inor ez, Ezer ez, Inoiz ez…).

283 Aurretik esan dugu existentzia eza adierazten duten hitzak beti ezeztatzen direla. Ez dugula esaten inor, ezer, ala inoiz; inor ez, ezer ez ala inoiz ez. Lazkano eta Lazkano ()-ren ustez, hau euskararen baikortasunaren beste erakusle bat da.

Anteriormente hemos dicho que las palabras que expresan inexistencia siempre se anulan. No decimos ‘nadie’, ‘nada’, o ‘nunca’; sino ‘no nadie’, ‘no nada’ o ‘no nunca’. Según Lazkano y Lazkano (), este es otro ejemplo del optimismo vasco.

27

284 Existentzia eza onartu behar dugunean ere, existentziarekin kontrajarritakoan, baiesten dugu (Bada ala ez bada eta Bada edo ez bada).

. Incluso cuando tenemos que aceptar la inexistencia, al haberla confrontado con la existencia, la positivizamos (Bada edo ez bada).

285 Esan dugunez ere, Bada ala ez bada eta Bada edo ez bada formek existentzia eza onestea eta era baikorrean onartzea dakarte, ba- aurrizki baieztagarriarekin leunduz. Erabateko ezezkotasuna zokoratzen da baikortasun honekin.

Como ya hemos dicho, las formas Bada ala ez bada y Bada edo ez bada implican la aceptación incluso de la no existencia, se acepta positivamente la ausencia y se la precede con el prefijo ba- asertivo. La negatividad se deja de lado con este optimismo.

286 Zerbait guztiz ziurtzat hartzen ez badugu, lekuko izan ez bagaitu, horrela aurkezten dugu (Bide/Dirudienez).

. Si no damos algo por hecho, si nos ha tenido por testigo, lo presentamos así (Bide/Dirudienez).

287 Esaten dugunari ziurtasun oso-osoa ematen ez diogunean, Bide partikula modala erabiltzen dugu. Egiantz handia eskaintzen diogula baina guztiz ziurtzat jotzen ez dugula adierazten dugu horrela (Euskaltzaindiaren EGLU II (501.-516. or.) (1991). Euskal Gramatika. Lehen Urratsak II (EGLU II). Bilbo: Euskaltzaindia (485-487, 509-516).

Si no le damos una certeza total a lo que decimos, usamos la partícula modal Bide. Indicamos así que le ofrecemos bastante credibilidad, pero no absoluta (Euskaltzaindiaren EGLU II (501.-516. or.) (1991). Euskal Gramatika. Lehen Urratsak II (EGLU II). Bilbo: Euskaltzaindia (485-487, 509-516).

288 . Biltzarkideak Abendañon bide dira. . Biltzarkideak Abendañon bide dira. . ‘Los compañeros del Biltzarre están, muy

probablemente, en Abendaño.

289 Sinonimoa edo gertukoa du, beraz, Dirudienez hitza. Ñabardura honen arabera, dioguna irudi bat izan daiteke (errealitatearena), ez egi osoa (ez errealitatea bera).

Tiene un sinónimo o un concepto relacionado, por lo tanto, en Dirudienez o ‘parece ser’. Dirudienez explica que lo comunicado puede ser una imagen (de la realidad), no una verdad completa (no la realidad misma).

290 . Biltzarkideak Abendañon dira, dirudienez. Ezin dizut ziurtatu... . Biltzarkideak Abendañon dira, dirudienez. Ezin dizut ziurtatu...

. ‘Los compañeros del Biltzarre están, al parecer, en Abendaño. No te lo puedo asegurar…

291 Entzunagatik dakiguna komunikatzen badugu, horrela ñabartzen dugu (Omen/Ei).

. Si comunicamos algo escuchado tampoco lo damos por hecho, lo matizamos (Omen/Ei).

292 Zeozertaz hitz egiterakoan, lekuko izan ez bagara, ez dugu egitzat jotzen eta aurkezten. Hori agerian uzteko Omen edo Ei partikula modalak erabiltzen ditugu (Ei bizkaieraz erabiltzen da). Kontatua norbaiti entzundakoa dela esateko sartzen ditugu, ezin dugula frogatu:

Al hablar de algo, si no hemos sido testigos, no lo damos pr cierto ni lo presentamos como tal. Para explicitarlo utilizamos las partículas modales Omen y Ei (Ei es en el dialecto bizkaiera). Con ellas mostramos que lo contado está escuchado, que no lo podemos demostar. Por encima de todo, estamos utilizando a alguien para que nos cuente. Por ejemplo:

293 . Emakume hori Baionan omen dago. . Emakume hori Baionan omen dago. ‘Esa mujer está en Bayona, se dice’.

294 . Mutiltxo hori Durangon agertu ei da. . Mutiltxo hori Durangon agertu ei da. ‘Este chico está en Durango, al parecer’.

295 Partikula modalak aditz-multzoko osagaiak dira. Kasu honetan, omen/ei paratikula modalak esaten duguna beste

Las partículas modulares son componentes del grupo de verbos. En este caso, omen/ei expresan

28

norbaiti entzun diogula eta, beraz, ziurtasun-neurria haren bizkar uzten dugula adierazteko da.

que lo dicho es escuchado y, por lo tanto, dejamos la certeza en las manos de quien nos lo ha dicho.

296 Lazkano ahizpentzat “zentzudun, zuhur eta arduratsuak bihurtzen gaitu, kontuz ibiltzeko mezua ematen digu”.

Para las hermanas Lazkano “nos hace prudentes, sabios y diligentes, y nos da un mensaje de andar con precaución".

297 Gure baieztapenak egite ukaezinak ez direla onartzen dugu (Ote/Ete).

. Aceptamos que nuestras declaraciones no son hechos innegables (Ote/Ete).

298 Ote/Ete esandakoak erabateko ziurtzat ez hartzeko balio duen partikula da. Gauzak zalantzan jartzeko esaldian kokatzen den monema askea dira.

Ote/Ete es una partícula para comunicar que el mensaje no puede ser considerado como absoluta. Este monema libre cuestiona la propia cosa que se dice.

299 . Jakingo ote du? . Jakingo ote du? . ‘¿Acaso lo sabrá?’

300 . Zalantzan dago lortuko ote duten. . Zalantzan dago lortuko ote duten. . ‘Hay dudas de si lo conseguirá’.

301 . Ba ote daki nora doan? . Ba ote daki nora doan? . ‘¿Realmente sabe dónde va?’

302 Bizitzarekiko jokamoldeetan zuhurrak izaten laguntzen digu. Gauzak kategorikoki eta ziurtzat ez jotzen. Lazkano ahizpentzat “eten gabeko ikaste prozesuan aurrera joaten laguntzen digu”.

Nos ayuda a ser sabios en los caminos de la vida. A no hacer las cosas de forma categórica y dándolas por seguras. Según las hermanas Lazkano “nos ayuda a ir adelante en un proceso de aprendizaje continuo”.

303 Jakin mina pizten dugu galderak egitean (Al). . Encendemos el interés por saber en las preguntas (Al).

304 Galdetzeko partikula da, jakin-minari laguntzekoa, beti aurrera jotzeko bultzatzen gaituena berriz ere, galdera bera indartzekoa.

Es una partícula para preguntar, para ayudar al deseo de saber, algo que nos empuja hacia adelante, hacia reforzar la propia pregunta.

305 Gizaki oro lagun bat da, besterik adierazi ezean. Eta edozein harreman, elkarrekikoa.

. Todo ser humano es un amigo, por defecto. Y cualquier relación es algo

recíproco. 306 Edozein pertsona ezagun zein ezezagun da, besterik

adierazi ezean, laguna (lagun). . Cualquier persona conocida o desconocida es, por defecto, un amigo (lagun).

307 Lagun hitza gurekin, beste talde batean, ala edonon dagoen beste edonor adierazteko darabilgu. Hots, ‘norbanakoa edo pertsona’ zein ´lagun edo kide’ esanahiak ditu.

Lagun o ‘amigo’ lo usamos para indicar a cualquiera que esté con nosotros, en un grupo ajeno, o en cualquier lado. Es decir, tiene como significado tanto a ‘individuo y persona’ como a ‘amigo-ga y compañero-a’.

308 Zera dakar horrek. Gure mundu ikuskeran, hasiera eta besterik ezean, danok garela lagun eta adiskide, pertsonak garen aldetik. …

Eso implica lo siguiente. En nuestra cosmovisión, por defecto, se sobreentiende que todos somos amigos y compañeros:

309 . Polikiroldegian milaka lagun bildu ziren. . Polikiroldegian milaka lagun bildu ziren. ‘Asistieron miles de personas (amigos) al centro deportivo’.

310 . Zenbat lagun zatozte? . Zenbat lagun zatozte?. ‘¿Cuántos amigos (cuánta gente) venís?’

29

311 Edozein harreman elkarrekikoa da guretzat, ‘hartu-emana’ baita, botere eta zikoizkeri gabekoa.

. Cualquier relación es algo recíproco, pues harreman o ‘tomar-dar’ expresa falta de poder y de avaricia en las relaciones.

312 Harreman hitzak iturri gardenak ditu: Hartu eta Eman. Giza erlazioak boteretik eta zikoizkeritik at egon behar direla ematen du aditzera. Hartuemana izan behar da, parekotasunean emandako erlazioa. Guztiok jarri behar dugu geurea, benetako erlazioa izateko. Norbaitek boterea badu edo abantaila ateratzen badu, euskarak ez du benetako harreman gisa ulertzen. Oreka agertu eta egon behar da.

Harreman o ‘relación’ tiene fuentes transparentes: hartu y eman, es decir, ‘tomar’ y ‘dar’. Sugiere que las relaciones humanas deben estar fuera del poder y de la avaricia. Debe ser un Hartuemana, una relación en paridad. Todos necesitamos poner de lo nuestro para que sea una verdadera relación. Si hay poder o aprovechamiento, el vasco no lo entiende como una relación verdadera. Debe ser equilibrado, de lo contrario, no es una relación real.

313 Berriz ere, hitza ezin da kasualitatea izan, pareko adibideak ditugulako. Ziztrin hitzak, adibidez, ‘balio gutxikoa’ du esanahi, baita ‘ez oso ona’ ala ‘txikia’ ere. Eta esanahi guzti hauek hitzaren beste esanahiarekin parekatzen dira: diruzalea, zekena, esku-hertsia.

Nuevamente, esta etimología no puede ser una coincidencia, porque tenemos ejemplos similares. La palabra Ziztrin, por ejemplo, tiene un significado de ‘poco valor’, incluso ‘no muy bueno’ o ‘pequeño’. Y todos estos significados se equiparan con el otro significado de la palabra: mezquino, avaro, ruin, tacaño, materialista.

314 Bitxikeria gisa, harreman hitzaren antzinako paleoeuskarazko ala neolitieuskarazko formetatik zenbait atzerritar hitz letozkigula ematen du, españolezko ‘armonía’ (Felix Zubiagaren iritzian) edo ‘ceremonia’ (Maixa Bilbaoren iradokizunean) kasu.

Como curiosidades, algunas palabras extranjeras que sugieren un origen desde antiguas formas paleo-vascas o neoliti-vascas de harreman, como ‘armonía’ (en opinión de Felix Zubiaga) o ‘ceremonia’ (sugerencia de Maixa Bilbao).

315 Are gehiago, Elkarrekikotasuna guretzat identitate mota bat da berez.

. De hecho, la Reciprocidad es para nosotros un tipo efectivo de

identidad. 316 Talde jarduerek identitate bat berezia ematen

digute, zerbait bereizia direlarik eta berezko boterea dutelarik (Elkar-).

. Mostramos que los actos grupales nos proveen de identidad, siendo algo diferenciado y con poder en sí mismo (Elkar-).

317 Elkar monemak, hitza edo aurrizki bezala funtziona dezakeena, lagunarte batek edo talde batek batera egiten duten zerbait adierazten du. Monema gisa agertzen da ehun baino gehiago hitzetan (127, OEHan): elkarlan, elkartasun, elkarri, elkargune, elkartu, elkarrekin... Garrantzi itzelekoa Euskal Senan, beraz.

Elkar, un monema que puede funcionar como palabra o como prefijo, indica algo que funciona en conjunto, a partir de las acciones de un grupo. Aparece como monema en más de cien palabras (127, en el OEH): elkarlan o ‘cooperación’, elkartasun o ‘solidaridad’, elkarri o ‘en interacción’, elkargune o ‘sitio de reunión’, elkartu o ‘reunirse’, elkarrekin o ‘grupalmente’... Tiene una importancia vital en la cosmovisión vasca, por tanto.

318 Hain garrantzitsua da, ñabardura oso deigarria gertatzen zaiola. Izaki gisa deklinatzen dugu, hirugarren pertsonan. Identitate propioa dauka.

Es tan importante que tiene matiz muy llamativo. Lo declinamos como un ser viviente, en tercera persona. Tiene su propia identidad.

30

319 . Elkarren ondoan gara. Ni zure ondoan nago, eta zu nire ondoan, baina biok ‘elkarren’, hots, gure

taldearen ondoan gara.

. Elkarren ondoan gara. Estoy a tu lado y tú a mi lado, pero los dos estamos al lado de

nuestro conjunto o elkar, es decir, junto a nuestro equipo.

320 ‘Sinergia’ ren kontzeptu zientifikoa zerbaitzuen baturak zerbait horien gain identitate propia lortzen duela adierazten du (antzinako grekoen esaeran, ‘osotasuna bere zatien batura baino gehiago da’). Euskaldunontzat erabat ulergarria, hori bait delako elkar hitzarekin egiten duguna. Eragileen baturaden talde batek eragile bakoitzak bere partetik ekarritakoa batuz baino gehiago sor dezakeela erakusten du eta.

El concepto científico de ‘sinergia’ indica que la suma conjunta de algo obtiene propiedades superiores a las de sus partes (en la antigua frase griega, cuando ‘la suma es más que la suma de sus partes'). A los vascos nos resulta completamente comprensible, porque eso indica elkar. Pues muestra que un grupo de agentes conseguirá más que juntando lo que cada integrante puede aportar por separado.

321 Espainolez, adibidez, itzuliezina da. ‘Mutuo’ moduan itzultzen da, baina honek bi norabideak batzen ditu nahastu gabe, nizurekin eta zu nirekin, baina gainditzen gaituen taldea osatu gabe, sinergiarik gabe. Ez gara ni, zu edo hura, Elkar gara. Guk sortzen dugulako Elkar, baina gainditzen gaituelarik. (Lazkanoak) hitzetan:

En español es intraducible (Lazkanoak). Suele hacerese como ‘mutuo’, pero esto no agota el significado superior de elkar. Recoge, por ejemplo, que yo estoy contigo y tú comigo, pero sin llegar a una sinergia en un grupo que nos integra y a la vez nos supera a los dos. No somos yo, tú o él, somos elkar, porque hemos creado elkar, pero de tal modo que nos supera.

322 Elkar esaten badugu ez doa inor inorengana, inor ez dago inoren menpe, denok gaude maila berdinean, puntu berdinean (borobiltasunean).

Si decimos que elkar nadie va a nadie, nadie depende de nadie, todos estamos al mismo nivel, en el mismo punto (como en un círculo).

323 Bitxikerietan, Elkar/Bakar parearen simetrikotasuna. Beste hizkuntzetan zaila da parekoak aurkitzea. Eta hurritar aditzen morfologian, -ukar atzizkiak elkarrekikotasuna erakusten duela, euskerazko elkar- aurrizkiak legez.

En curiosidades, la simetría de Elkar y Bakar, ‘juntos’ y ‘solo’. En otros idiomas es difícil encontrar analogías. En la morfología de los verbos hurritas, por ejemplo, el sufijo verbal -ukar muestra reciprocidad, justo como elkar- en euskara.

324 Zintzotasuna eta emandako hitza hil ala bizikoak dira gure artean.

. Zintzotasuna u honestidad y la palabra dada son algo sagrado para

el vasco. 325 Oinordetza hori duten zibilizazioen etnizentrismoaren

arabera, idazkera ohiturarik gabeko gizarteak atzeratuak dira, sinpleak. Ezerk ez du kale egiten horrenbeste. Idazpenik gabeko gizarteak horrelakoak badira zintzoak direlako da, ez dute engainatzen. Ez dute zertan idatzi. Eta horrek ohitura ez ezartzera darama.

Según el etnocentrismo de las civilizaciones con dicha herencia, las sociedades sin escritura son atrasadas, simples. Nada más errado. Si las sociedades sin escritura no la tienen es porque son sinceras, no engañan. No necesitan poner por escrito. Eso les lleva a no establecer dicha costumbre.

326 Zintzotasunak eta Emandako Hitzak hil ala biziko garrantzia dute euskal ohituran. Dakusagun nola.

La honestidad y la palabras dadas tienen una importancia de vida o muerte en la tradición vasca. Veamos cómo.

327 Zintzotasuna, ‘pertsona ona’ eta ‘hitzetan leiala’ izatea berdina da.

. La Zintzotasuna, ser sincero igual a ser buena persona.

328 Zintzoa hitzak bi esanahi ditu: ‘hitzetan leiala’ izatea (españolez ‘sincero’) eta ‘pertsona ona’ izatea.

Los vascos dan mucha importancia a la honestidad. La palabra Zintzoa, por ejemplo, tiene simultáneamente el significado de ‘ser sincero’ y de ‘ser buena persona’.

31

329 ‘Bi’ esanahi… ala bakarra? Bizitzaren euskal ikuspegiaren arabera, esanahi bakarra da. Hain batuak direlako, ezberdintasunik gabe izendatzen direla.

Dos significados… ¿O uno? Según la visión de la vida vasca, es uno único. Porque están tan unidos, que no se hace diferencia en el nombrar.

330 Bestela esanda, ez da kasualitatea. Ez da polisemia kasu arrunta, hots, esanahi desberdinak ausaz hitz berean biltzea. Euskalduntasunean oso loturik ikusi diren bi alde dira, hitz berak bi aldeak adierazteko haina.

En otras palabras, no es casualidad. No es un caso común de polisemia, es decir, de reunir una misma palabra diferentes significados de forma aleatoria. Son dos aspectos que se ven estrechamente vinculados en la vasquidad, hasta el punto de que la misma palabra se refiere a ambas virtudes.

331 Kasualitatea ez dela beste kasu analogo batek derakus. Esanekoa den pertsona batek bi aldeak adierazten ditu ere: bere esanak konfidagarriak direla, eta morroi zintzoa dela.

Que no es casualidad nos lo muestra un caso análogo. Esanekoa o persona ‘de palabra’ vuelve a unir que sus afirmaciones son confiables, y que es un tipo honesto.

332 Beste adibide bat. Ondo esan inor ondo tratatu duzun adierazteko erabiltzen da. Ondo esatea ondo tratatzearekin lotzen da.

Otro ejemplo. Ondo esan o ‘dí bien’ se usa para expresar si ‘has tratado bien’. Hablarlo bien se asocia con tratarlo bien.

333 Horrela, ‘palabra de vasco’ edo Euskaldun hitza ezaguna da atzerrian. Edo hori pentsatzea atsegin dugu. Sales Vera-k euskal mendi komunitateetan deskribatzen duen bezala, “hitzek pisu berezia hartzen duten konfiantza errealeko ingurunea da”.

Así, la ‘palabra de vasco’ es conocida en el extranjero. O nos gusta pensarlo. Como describen Sales Vera en las Comunidades de la montaña vasca’, se trata de “un clima de confianza real, en el que las palabras adquieren un peso particular”.

334 Frank Gehry arkitektoa, Guggenheim nola egin proposatzera etorri zenean, hori sentitu zen behintzat:

El arquitecto Frank Gehry, cuando llegó para proponer cómo hacer el Guggenheim, lo sintió al menos:

335 Batzuetan, pertsona mota honekin bilerak egiten dituzu eta beti daude ezkutuko motibazioak. Proiektu honekin ez zen gertatu. Guztia garbia eta purua zen, denek egia zioten. Euskaldunek zerbait esaten dutenean, ez duzu idatzian jarri behar. Hitza inoiz ikusia ez nuen moduan mantentzen dute. Beren kultura desberdina da, eta berezia. [Guggenheim erreplikatzea ez litzateke posible izango] kultura, jendea, zintzotasuna, gardentasuna eta sinpletasuna errepikatzea beharrezkoa izango litzatekelako (El País, 2017-09-02)

A veces vas a reuniones con este tipo de gente y siempre hay motivaciones ocultas. Con este proyecto no sucedió. Todo era limpio y puro, todo el mundo estaba diciendo la verdad. Cuando los vascos dicen algo, no necesitas ponerlo por escrito. Mantienen su palabra de una manera que yo nunca había visto antes. La suya es una cultura distinta, especial. [Replicar el Guggenheim no sería posible porque] sería necesario replicar la cultura, la gente, la honestidad, la claridad, la sencillez… (El País, 2017-09-02)

336 Emandako hitzaren garrantzia azpimarratzen duen beste espresioak ere baditugu. Hitza hitz, ala jendea hits, adibidez.

También tenemos otras expresiones que enfatizan la importancia de la palabra dada. Hitza hitz, ala jendea hits, por ejemplo, afirma eque ‘la palabra es la palabra y, si no, es que la gente es mala’.

337 Bitxikerietan, akaso ez da kasualitatea, bide batez, zintzo hitza zin+tzo dela, hots, emandako hitza zin egitearekin lotuta egotea (baliteke hortik ere kontratuak sin-atu egiten direla, zintzotasunarekin eta zin egitearekin lotuta)

Entre las curiosidades, tal vez no sea coincidencia, tampoco, que la palabra zintzo hitza sea zin+tzo es decir, que la palabra dada es como algo jurado (zin egin; y también puede que, de ahí, firmar sea sin+atu, algo relacionadao con palabra honesta y jurada).

338 Zentzu honetan, euskaldunen historian eman den idazpen ohitura eza ez da gabezia, bertutea baizik. Euskaldun zaharrak, botereek zapuztutako beste herri kulturetan bezala, ez zeukan zertan kontraturik, paperik, ezta ziurtagiririk sinatu. Batzarretan ere, eztabaiden aktarik ez zen hartzen.

En este sentido, la carencia de herencia escrita en la Historia de los vascos no es tal carencia, sino virtud. El vasco antiguo, como en otras culturas populares oprimidas por los poderes, no usaba contratos, ni papeles, ni certificados. E incluso en

32

el seno de instancias deliberativas como el batzarre no se levantaban actas.

339 Nafarroako Foruak atzerriko errege batek hori eskatu zuenean idatzi ziren, bertoko foruak zin egitean zer bete beharko zuen jakiteko (baskonafarren hitza zer den ezagutzen ez zuen Frantziako errege mesfidati hau, Champagneko Teobaldo, odolezko feudalismoari lehenetasuna ematen zion nazioarteko inguruneagatik onartu behar izan genuen, aurkako erasoak ekiditeko, beste arrazoirik gabe).

Los fueros de Navarra sólo se escribieron hasta que un rey extranjero lo pidió, para saber qué firmaba al aceptar cumplir dichos fueros (este desconfiado rey francés que no conocía la ‘palabra de vasconavarro’, Teobaldo de Champaña, hubo de aceptarse para evitar más ataques del exterior en un contexto internacional de preeminencia al feudalismo de sangre, no por otra razón).

340 Ohiturak, alde hauena zein beste kultur agerpenena, garrantzi handia du.

. La tradición de todas essas cuestiones, y de las otras

manifestaciones culturales, tiene gran importancia.

341 . Ohituraren indarra berezko partikula modal batek eta bere erabilera maiztasunak erakusten dute (Ohi).

. La fuerza de la tradición se muestra en una partícula modal específica para ello, y en su frecuencia de uso (Ohi).

342 Ohiturari garrantzia ematen dio ohi partikulak, transmititzen duten jakintzari eta eskarmentuari kontutan hartuta. Erabileraren maiztasunak euskaldunek oinordetza kulturala eta tradizioa asko baloratzen dutela erakusten duela dirudi.

Se presta especial atención a la tradición y a la costumbre con la partícula ohi, al conocimiento y a la experiencia transmitida. Los vascos parecen valorar mucho la herencia cultural y tradición por la frecuencia de uso de esta partícula.

343 3. NOLA JOKATU JENDARTEAN? ZEIN DA GURE GIZARTE EREDUA? GU ETA GUTARRAK

. 3. ¿CÓMO ACTUAR ANTE LOS DEMÁS? ¿CUÁL ES NUESTRO MODELO DE SOCIEDAD? GU ETA GUTARRAK, NOSOTROS Y LOS NUESTROS

344 Nola jokatu jendartean? Zein da euskaldunen gizarte eta ekonomi ikuspegia? Oro har, nola osatzen dira bizitzako gauzak, eta gizartea?

¿Cómo actuar ante los demás, cuando nos relacionamos con ellos? ¿Cuál es la visión vasca de la sociedad y de la economía? Más globalmente, ¿cómo se completan las cosas de la vida, y la sociedad?

345 Kezka hauek ‘galdera existentzialen’ hirugarrenari lotuta daude: Nora goaz? (Nortzuk gara? eta Nondik gatoz? delakoen ondoren). Gauzak eta osotasunak nola eraikitzen diren iradokitzen du (gu zer garan). Zatietatik nola heltzen dan iradokitzen du; gu nora goazen; eta, Herri Sena bezalako gai batetan, beraz, herria nola osatua den iradokitzen du, sena hori eratzen duten aldeekiko.

Este tipo de preguntas están relacionadas con la considerada como tercera de las ‘cuestiones existenciales’: ¿A dónde vamos? (tras ¿Quiénes somos? ¿De dónde venimos?). Sugiere cómo se construyen las cosas y las totalidades (lo que somos) a partir de sus componentes (de lo que venimos).

346 Euskal Sena gaian, horrela, herria nola osatu eta antolatzen den erantzutea da erronka. Jendarteari buruz ari gara, Gu eta Gutarrak bezala definitzen duguna.

En el tema de la Euskal Sena, así, responder a cómo se completa y organiza un pueblo es el desafío. Estamos hablando de la sociedad, de lo que definimos como Gu eta Gutarrak, ‘nosotros y los nuestros’.

33

347 GIZARTEA ETA EKONOMIA EZ DIRA GAUZA TRISTEAK NORBANAKOEN KONTSUMORAKO, JARDUERA JOSTAGARRIAK ETA NORBANAKOEK JENDARTEARI EMANAK BAIZIK

. LA SOCIEDAD Y LA ECONOMIA NO SON COSAS TRISTES PARA CONSUMO DE LOS INDIVIDUOS, SINO ACTIVIDADES GOZOSAS OFRECIDAS POR LOS INDIVIDUOS A SUS GRUPOS SOCIALES

348 Sarri erabiltzen den agurra da, zera onean eta kokinean: Es una despedida común entre vascos, de buen rollo y pícara:

349 - Ondo pasa, gitxi gastau eta bueltak amatxuri! - ¡Pásalo bien, gasta poco y las vueltas para la amatxo!

350 Harrigarria bada ere, esakera hau gizartearen eta ekonomiaren antzinako euskal ikuspegiaren gakoen oinordetza da. Gure herri senarekin hertsiki loturik zegoen ikuskera bat zen. Honela laburbil dezakegu:

Sorprendentemente, este dicho es el legado de las antiguas claves de la visión vasca de la sociedad y de la economía. Dicha visión se correspondía con nuestro genio o ser de pueblo. Podemos resumirla así:

351 Gizartea eta ekonomia ez dira gizabanakoen kontsumorako diren baliabide eta produktu tristeen multzoa, gizabanakoek jendarterako egindako jarduera pozgarrien multzoa baizik.

La sociedad y la economía no son un conjunto de recursos y productos tristes para el consumo de los individuos, sino un conjunto de actividades gozosas por parte de los individuos para sus grupos sociales.

352 Dakusazkigun gako horiek laburki. Veamos brevemente esas claves.

353 ‘Ondo pasa’: gizartea eta ekonomia gozagarriak eta jostagarriak da helburua.

. ‘Ondo pasa’: sociedad y economía gozosas y entretenidas es el objetivo.

354 . .

355 Jentilek lana jostatuz eta jolasteagatik egiten dute. . Los gentiles trabajan con diversión y por juego.

356

357 ‘Gitxi gastau’: Lanaz eta Ekimenaz lortzen dira gauzak, ez zerutik ekarritako ala norbaitek

emondako kontsumoa eta jabegoa.

. ‘Gitxi gastau’: trabajo e iniciativa son el modo de hacer las cosas, no el consumo y la propiedad caídos del

Cielo u otorgados por alguien. 358 Marik ortua lantzen dizunean, ez du magiaz egiten,

gauaz gogor lan egiten baizik. . Cuando Mari trabaja tu huerto, no lo hace con magia, sino con arduo trabajo nocturno.

359 Komunalik ez da, komunaletan (eta komunetan) lanik gabe. No hay comunal sin trabajo en los comunales (y en las komunas o retretes, en un juego de palabras).

360 ‘Bueltak amari’: norbanakoak etxerako eta jendarterako dira, ez alderantziz.

. ‘Bueltak amari’: los individuos son para la casa y familia, y para

34

la sociedad y economía, no al contrario.

361 Gizartea eta ekonomia, euskal antzinako ikuspegian, ez daude norbanakotasunean oinharritua. Ez da indibiduoentzako eskubideen arazoa, norbanakoek beraien jendarteko talde desberdinei emandako lan eta zaintza jardueren multzoa baizik.

La sociedad y la economía, en la visión tradicional vasca, no están basadas en el individuo. No es un problema de recursos y consumo para el individuo, sino el grupo de actividades de trabajo y cuidado que proporcionan los individuos a sus diferentes grupos socioeconómicos.

362 Jabegoa eta baliabideak lantzen eta zaintzen duenarentzat dira, ez boteredunarentzat.

. La propiedad y los recursos son para quien los trabaja y cuida, no para quien tiene el poder.

363 Auzolankide baten amak esandakoa da, baserriko lan desberdiñak gogor egiten ibili eta gero:

Dicho por la ama de una auzolankide, después de haber trabajado duro en el baserri:

364 - Zelako jabetasuna emon dautsogun baserri bueltari! - Zelako jabetasuna emon dautsogun baserri bueltari! ‘¡Qué cualidad de propiedad le hemos dado al baserri!’

365 Ez da jabegorik ez bada lanean, zaintzan eta arduran oinarritua. Hau da jabegoaren euskal irizpidea. Horiek emango dizute zerbaiti buruz erabakimena, hots, jabegoa; ez erosketa ala konkista batek dirua ala boterearen bidez. Baserriari lanak eta energiak ematea ‘jabetasuna’ dela erakusten duen kasu honetan bezala.

No hay propiedad si no es a partir del trabajo, el cuidado y la responsabilidad. Este es el criterio de propiedad vasco. Ellos dan la capacidad de decisión sobre ello, es decir, la propiedad; no una compra o conquista con dinero o poder. Como en este caso, en que el trabajo y la energía dada al baserri es lo que justifican la cualidad de propiedad sobre ello.

366 Jabego hitza, hain zuzen, jabon eta jagon hitzatik omen dator, ‘zaindu’ esanahia duena (eta bizkaieraz mantendu dena, esate baterako, agur moduan erabilita). Jabetza da zerbait jagoten eta jaboten egoteak, ez zure menpean edukitzea berarekin nahi duzuna egiteko.

La palabra Jabego o propiedad, al parecer, proviene de jagon o ‘cuidar’ (en dialecto bizkaiera se ha mantenido con tal significado y también como despedida). Jabetza o ‘propiedad’ es jabon o ‘cuidar algo’, no tenerlo bajo la bota para hcaer con ello lo que se desee.

367 Aitzitik, ‘dueño’ hitza latinezko ‘dominus’ edo ‘etxeko jauna’ hitzatik dator, ‘dominio’ edo ‘domeinu’a duena ‘domus’ edo ‘etxe’an. Hau, era berean, antzinako indoeuroparraren ‘*dem’ hitzatik letorkiguke, esanahi berdinarekin.

En cambio, la palabra ‘dueño’ proviene del latín ‘dominus’ o ‘señor de la casa’, y su ‘dominio’ o poder sobre la ‘domus’ o ‘casa’. Y este término latino provendría, a su vez, de la raíz indoeuropea *dem con ese mismo significado.

368 Euskal Senaren irizpidea erabat desberdina da. Zerbaiten jabe izateak erantzunkizun bat inplikatzen du, bere mantenurako zein baliabide horren beharra edo onura aukera dutenentzat:

El criterio de la Euskal Sena es completamente diferente. Ser jabe o propietario de algo implica una responsabilidad, tanto para su mantenimiento como para aquellos que dependen o se pueden beneficiar de ello:

369 . Etxearen jabegoa hartzen zenean etzen ‘nirea eta kitto’ jarreraren pean. Etxea mantentzearen erantzunkizuna zegoen, eta etxea senideentzat baliabide bezala mantentzearena. Askotan ‘tokatzen’ zitzaionak etzuen nahi, erantzunkizun itzela zelako. Gu etxerako gara, ez etxea guretzat; esakera horrek laburbiltzen zuen.

. Cuando se tomaba la propiedad de la casa no era bajo la actitud de ‘ahora es mío y punto’. Se era responsable de mantener la casa, y de mantenerla como recurso para los miembros familiares. A menudo al que ‘le tocaba’ no lo quería, por esa gran responsabilidad. Gu etxerako gara, ez etxea guretzat o ‘nosotros para la casa, no la casa para nosotros’ era un aforismo que lo resumía.

370 . Norbanakoek ez dute baliabide komunalen eskubidea berez, beren jabegoa kolektiboa delako, eta kitto. Eskubide eta kontsumo ahalmena auzolanak ematen du. Gertatzen ohi zen bezala, etxe bakoitzak bazuen, adibidez,

. No se tiene derecho a los recursos comunales porque sí, porque su propiedad es colectiva, y punto. El derecho y el consumo viene dado por el trabajo comunal. Como solía

35

egurra hartzeko eskubidea, baina auzolanetara etxeak (senideek) emaniko lan indarrarekin loturik.

suceder en varios pueblos, cada casa tenía, por ejemplo, el derecho a un porcentaje de madera, pero relacionado con los trabajos aportados por la casa (por los senides o miembros familiares) a los auzolanes.

371 Lamiñek zubia auzolanean egiten dute. . Las lamiñas hacen el puente en auzolan.

372

373

374 Gizartea eta ekonomia jai giroko ekimenez ea auzolanean eraikitzen dugunaren ustea beste

lekuetako animismo langileekin parekatzen du euskal munduikuskera.

. Que la sociedad y la economía se erijan con sentido lúdico e iniciativas en auzolan tiene parealelos en el animismo

trabajador de otras partes del mundo.

375

376

377 Euskal jendarteak, antolakuntzarako, taldea lehenesten du, biribilaren lojika berdinkoia eta

hierarkiarik gabekoa darabil.

. La gente vasca, para sus organizaciones, prioriza lo grupal, y

se guía por un criterio de círculo igualitorio y sin jerarquías.

378 Euskal sorgiñek batzarra egiten dute, akelarrea. Eta araua ez da sorgin nagusi baten, besteen gainekoa den, aginduak jasotzera eta betetzera doazela. Inkisiziotik pasatutako testigantzek diote akerbeltza gurtzen zela, baina betidanik kontsideratu da baserriko eta han bizi diren beste abereen eta gizakien zaintzaile. Ez da aginduen figura. Mitología indoeuroparren oso bestelakoa.

Las sorgiñas vascas hacen reuniones, akelarrea. Y la regla no es que les da órdenes una gran bruja incuestionable. Los testimonios pasados por la inquisición dicen que se adoraba al akerbeltz, el macho cabrío negro, pero este siempre se ha considerado cuidador de la casa, y de los otros animales y seres humanos que viven en ella. No hay una figura de comando. Muy diferente de la mitología indoeuropea.

379 Oro har, taldea eta osotasuna lortzeak garrantzia aundia izan du Euskal Jendarte espresioetan, autore askoren arabera. Adibidez:

La inquietud de la totalidad y lo grupal ha tenido una gran importancia en las expresiones de la sociedad vasca, según muchos autores. Por ejemplo:

380 Euskaraz indibidualismo linguistiko modernoaren aurrean aniztasun barneratzailea-kolektiboa-batugilea ikus daitezke. Psikologia komunitarioa da, taldearen arima kolektiboan datzan bereiztasun onartzaile-osatzaile batekin. (Andrés Ortiz Oses, Hermenéutica cultural y memorias antropológicas)

[En euskera] se observa un plural inclusivo-colectivo-congregacionista frente al individualismo lingüístico moderno. [Es una] psicología comunal [con] carácter asuntivo-totalizador [en que] subyace el alma colectiva del grupo. (Andrés Ortiz Oses, Hermeneutica cultural y memorias antropológicas)

381 Osotasunaren irudia, betidanik, biribila edo zirkulua izan da. Mircea Eliaderen (1985) iritziz, ertzerik gabeko errepikapena egiten duenez, absolutuaren sinbolo hedatuenetarikoa litzateke, betiereko itzulerarena, betikotasunarena, eta etorkizunerako apustua adierazten du.

La expresión de la totalidad ha siempre ha sido el círculo. Para Mircea Eliade (1985), dado que está hecho sin repeticiones ni aristas, sería uno de los símbolos más difundidos del Absoluto, del retorno eterno, de la eternidad; y representa una apuesta por el futuro.

36

382 Eta zera da, biribilaren isla eta sentipena nonnahi agertze dela euskal usadioetan. Sandra Otten Santa Garaziko artzai antolaketaren deskribapen klasikoa kasu, The circle of mountains: a Basque Shepherding Community liburuan jasoa. Hamarkada gutxi arte iraun zuen antolaketa honek. Elkar-laguntza ren gain boterea eta hierarkia baztertzen zituen, eskema zirkular batetan. Hau da, errol edo betebehar zirkularrak ematen ziren artzaien eta laguntzaileen artean, txandaka betetzen zirenak, pribilegio eta desberdintasunik gabe.

Y el hecho es que las expresiones y la sensación del círculo están en todas partes de las costumbres vascas. Por ejemplo, Sandra Ott, describió la organización pirenaica de pastores de Santa Garazi en The circle of mountains: a Basque Shepherding Community. Es un tipo de organización que duró hasta hace solo unas décadas. Rechazaba el poder y la jerarquía, con un esquema circular de apoyo mutuo. Es decir, se asumían roles u obligaciones circulares entre los pastores y ayudantes a cumplir alternativamente, sin ningún privilegio ni distinción.

383 Honek eta beste zenbaitz zantzuek Sales Santosek eta Madinak hau ondorioztatzera eraman dituzte:

Estos y otros síntomas han llevado a Sales Santos y Madina a la conclusión de que:

384 Zirkuluaren ideologiak euskal mendietako antzinako herriak bereizten ditu_____

la ideología del círculo caracteriza a las sociedades vascas primitivas

385 Borobiltasuna islatzen dugu baita beste kultur alde askotan ere. Adibidez, euskal dantzak borobilaren eta bere bardintasunaren inguruan eginda daude (Urbeltz).

También reflejamos la circularidad en muchos otros aspectos culturales. Por ejemplo, los bailes vascos se realizan sobre el principio del círculo y de su igualitarismo (Urbeltz).

386 AUZOLANA, BATZARRA ETA KOMUNALA DIRA EUSKAL KOMUNALISMOAREN ARDATZAK.

. AUZOLAN, BATZARRES Y COMUNAL SON LOS EJES DEL COMUNALISMO VASCO.

387 Euskaldunak elkar bizitza aberats batek bereizten ditu, batzar, komunal eta auzolanen erakunde zaharren arrazoi eta ondorio dena. (Félix Rodrigo Mora)

Los vascos se han caracterizado … por una vida relacional y convivencial rica, … causa y consecuencia de sus instituciones ancestrales primordiales, el batzarre, el comunal y el auzolan (Félix Rodrigo Mora)

388 Laburbil ditzagun. Resumámoslas.

389 Auzolana. . Auzolan o Trabajo Comunal. 390 Auzolan auzoan edo haranean auzokideen musu-truk

elkarlana zen . El Auzolan o Trabajo Comunal era un trabajo cooperativo y gratis de los vecinos en el barrio o valle.

391 Auzolana lan kooperatibo eta kolektiboa da Komunaleak, hots, lur eta baso komunal edo kolektiboen mantenurako eta garapenerako. Antzina, auzolanak ondasun pribatuetarako ere ematen ziren, esaterako, bikote berri bati etxea egiteko, ala suarengatik etxea galdutako norbaiti hori berregituratzeko.

El Auzolan es una forma de trabajo cooperativo que se desarrollaba en el ámbito del Comunal, es decir, para mantere y desarrollar las tierras y bosques comunes o colectivos. Antiguamente también se formaban auzolanes para bienes privados, como levantar la casa a una nueva pareja o rehacerla a alguien que la hubiera perdido por incendio.

392 Etxea eta gero, auzoa da euskaldun norbanakoa munduan txertatzeko hurrengo dimentsio pragmatikoa eta mitikoa. Urruneko senidea baino hobe auzokoa, esaten zen. Auzotasuna bermatzeko ohitura ugari daude oraindik: odoloste trukea, etab.

Después de la casa, el barrio es la siguiente dimensión pragmática y mítica mediante la cual el individuo vasco se inserta en el mundo. Urruneko senidea baino hobe auzokoa, ‘mejor que un pariente lejano es un vecino’, se decía. Todavía hay muchas maneras de asegurar la

37

partencoa al vecindario: intercambio de morcillas caseras, etc.

393 Parekoak dira euskal gizartean Auzolanak duen garrantzia, euskal mitologian laminek bezalako izakiek egindako auzolan mitikoek dutena, eta hizkuntzan elkar hitzak duena. Guztietan, kolektiboaren indarra eta lana, eta horien bidez lortutako identitatea ematen dira.

La importancia del Auzolan en la sociedad vasca es la misma que, en la mitología vasca, tienen los auzolanes míticos de seres como las lamias, y que, en euskara, tiene la partícula modal elkar. En todas ellas se manifiestan la fuerza y el trabajo del colectivo, y la identidad obtenida a través de ellos.

394 Edozelan, auzokoek ondasun komunaletan egidako musu-truk lankidetza hau da ‘benetako’ eta jatorriko auzolana. Kontzeptua finkatzea komeni da, egun asko irekitzen ari delako, eta batzuetan, kontraesanetan jausiz. Bereziki, Eusko Jaurlaritzaren leloa, azken urtean, horixe berori da: “Euskadi, auzolana”. Eta auzolana zerbait bada, estatu kapitalista baten gobernu ordezkaritza baten batetatik kanpo egindako zerbait da.

En cualquier caso, los auzolanes son estos trabajos vecinales y gratuitos en bienes comunes. Es aconsejable fijar el concepto, porque se está abriendo actualmente, y en algunos casos de formas contradictorias. Especialmente, el más reciente lema del Gobierno vasco es precisamente ese: “Euskadi, auzolan”. Y si algo es el auzolan, es algo fuera de cualquier órgano gubernamental de un estado capitalista.

395 Ondasunen horniduran komunalismoa: Atsolorraren kasua.

. Comunalismo en la provisión de bienes: el caso del Atsolorra.

396 Auzolana benetan eta jatorrian auzoko komunaletan egindako elkarlan bazen, baziren eta badira filosofia bereko beste auzo elkarlanak. Adibidez, Atsolorra jaioberriei ongi etorri kolektiboa da, beraien zaintza eta arretarako erantzunkizun komunala finkatuz. Berriki Ereñozu-Hernanin, Oiartzunen eta Urduñan berreskuratua izan da. Jaioberria ondo izateko, amarekin eta aitarekin, komunitate osoak hartzen du konpromisoa.

Aunque el auzolan es en realidad o en principio trabajo cooperativo en los comunales por parte de los vecinos, había y hay otros trabajos cooperativos vecinales con la misma filosofía. Por ejemplo, el Atsolorra es una bienvenida colectiva a los recién nacidos, relacionada con la responsabilidad comunal por su cuidado y atención. El rito o compromiso ha sido rescatada recientemente en Ereñozu-Hernani, en Oiartzun, en Urduña,… A velar por el recién nacido se comprometen no sólo madre y padre, sino la comunidad entera.

397 Seme-alaba bat asteetan edo hilabeteetan bakardadean zaindu duen edonork daki zein gogorra eta esklabua izan daitekeen. Bikoetan izanik ere, zail samar gerta daiteke. Eta arrazoia ez da aurreko garai batzuetan baino interes gutxiago edo bestelako helbururik dugunik. Arrazoia, besterik gabe, haurrek komunitatean zaintzeko ‘sortuak’ direlako da. Hau da, gure espeziea 195.000 urtez bizi eta haurrak zaindu ditu komunitatean, aurkakoa azken 5.000 urteetako salbuespena da, eta oraindik ez gaude horretarako ‘biologikoki eginda’ haurrak zaintzeko komunitaterik gabeko bikoteetan.

Cualquiera que haya cuidado un niño durante semanas o meses en soledad sabe lo arduo e incluso esclavizador que puede ser. Incluso en pareja puede hacerse muy difícil. Y la razón no es que seamos menos capaces que en otras épocas, o tengamos otros intereses. La razón, simplemente, es que los niños han sido ‘creados’ para ser ‘criados’ en comunidad. Nuestra especie lleva 195.000 años viviendo y criando a sus hijos en comunidad, y tras sólo los últimos 5.000 años con familias ‘nucleares’, no estamos todavía ‘biológicamente preparados’ para la crianza en pareja no comunitaria.

398 Atsolorrak jaio berrien zaintzape kolektibo eta komunitario hau berreskuratzen du, gure gizazkoena den zerizanaren aldetik.

El atsolorra recupera este rol colectivo y comunitario en el cuidado de los recién nacidos, propio de nuestra esencia más humana.

399 Komunalismoan txertaketa: Azeri Dantza bezalako iniziazio errituak.

. La inserción en el Comunalismo: los Ritos de iniciación como la Azeri Dantza.

38

400 Beste gizarte tradizionaletan bezala, nerabeak helduen egitura komunaletan ‘iniziazio erritu’ delakoen bidez txertatzen dira. Oraindik ere baditugu batzuen aztarna batzuk, horri esker, pixkanaka, berreskuratzen ari direnak. Adibide bat Azeri Dantza da, gaur egun arte Nafarroako mendietan ospatzen dena (Urbeltz-ek bildua).

Como en otras sociedades tradicionales, la inserción de los adolescentes en el Comunalismo de los adultos se da por medio de ‘ritos de iniciación’. Todavía nos quedan vestigios de algunos que así, poco a poco, se van recuperando. Un ejemplo es la Azeri Dantza, celebrada hasta nuestros días en la zona de la montaña de Navarra (y recogido por Urbeltz).

401 Egungo Autokudeaketa Kolektiboak: Korrika, Herri Urrats…

. Autogestiones Colectivas modernas: Korrika, Herri Urrats...

402 Azkenik, antzinako eta ‘benetako’ auzolanak desagertzear daudelarik ere, kontzeptuaren irekierak euskal gizarte modernoan nahiko indartsu mantentzen ari direla iradokitzen du, beste ekintza kolektiboetan lur komunaletatik at.

Finalmente, a pesar de la desaparición de los ‘verdaderos’ auzolanes, la apertura del concepto sugiere que se mantienen con dinamismo en la sociedad vasca moderna, en diversas acciones colectivas más allá de las tierras comunales.

403 Hor kokatu beharko litzateke auzo edota herri mailako hainbat ekitaldi eta ospakizun, oraindik bizi-bizirik. Eta jendez gainezko jai giroan euskara agerrarazteko eta ikastolak laguntzeko antolatzen diren ekitaldiak, hala nola, Korrika, Nafarroa Oinez, Herri Urrats, Araban Euskaraz, Kilometroak, Ibilaldia…

Deberían situarse así gran cantidad de eventos y celebraciones de barrio o pueblo, muy vivos todavía. Y las jornadas multitudinarias que ze organizan para, en un ambiente festivo, dar visibilidad social al euskara y ayudar a las ikastolas, como Korrika, Nafarroa Oinez, Herri Urrats, Araban Euskaraz, Kilometroak, Ibilaldia...

404 Mitologia, hizkuntza eta bestelako adierazpen kulturaletan gorderik den Euskal Sena ekintza kolektibo hauetan agerian da, eta badirudi norbanakoen Niak jendartearen Gu horren egituran txertatzen laguntzen duela.

La Euskal Sena implícita en mitología, idioma, y otras expresiones culturales, se refleja en todas estas acciones colectivas y parece que, por medio de ellas, ayuda a insertar el Yo personal en la estructura del Nosotros social.

405 Eta guzti horrek egunean darraiela dirudi, heinen baten. Itzul gaitezen Frank Gehry arkitektora, Guggenheim egin zenekoa gogoratzen:

Y todo eso parece mantenerse actualmente en algún grado. Volvamos a Frank Gehry cuando recordaba la construcción del Guggenheim:

406 Nire bizitzan hainbat liskar politiko eta konplikazio ekonomiko bizi izan ditut nire proiektuak aurrera ateratzeko, baina oraingoan ez zen horrela izan. ... Pertsona oro zegoen prest hiri hobea egiteko. Beste leku batzuetan ez dute kultur osagarri hori, komunitatearekin duen konpromisoa. (El País, 2017-09-02)

En mi vida he experimentado muchas fricciones políticas y complicaciones económicas cuando intentaba sacar adelante mis proyectos, pero en esta ocasión no fue así. … Todo el mundo estaba a bordo para hacer una ciudad mejor. En otros sitios no tienen ese complemento cultural, el compromiso con la comunidad. (El País, 2017-09-02)

407 Batzarreak. . Los Batzarres. 408 Batzarrea leku baten auzokoen bilkura irekia da,

botere osoa duena. . El Batzarre es la asamblea abierta a todos los vecinos, con pleno poder.

409 Batzarre bat leku (auzo, udal barruti edo haran) baten auzokoen bilkura irekia da; hori kudeatzen eta gobernatzen du (antzina, edozein gaietan, gaur egun orokorrak kontsideratzen direnak barne, defentsa bezala, eta egun, tokiko erabakietan); eta lurralde batzar handiagoetan ordezkatu dezake (hala nola, Batzar Nagusietan).

El Batzarre es la asamblea en concejo abierto de todos los vecinos de un lugar (vecindario, distrito muncipal o valle); lo gestiona y gobierna (antiguamente en todo tema incluidos los actualmente considerados generales, como la defensa militar, y actualmente en decisiones

39

locales); y lo representa en instancias mayores de territorio (como las Juntas Generales).

410 Antzinate hurrunenetik datoz, eta batzuk gaur bizirik diraute.

. Vienen de la antigüedad más lejana, y algunos sobreviven actualmente.

411 Erakunde zahar zaharra da, erromatarra antza, gerora ohitura lege idatzietan, Foru delakoetan, jasoko zena (ikusi behean). Foru hitza, itxuraz, latindar forus delakoan du jatorria, bilkurek hizkuntza horretan hartuko zuten izena.

Es una institución social ancestral, al parecer prerromana, que luego se recogería en los fueros o leyes consuetudinarias escritas (vease abajo). La palabra fuero, al parecer, proviene del latín forus, nombre que debió de tomar la asamblea en dicho idioma.

412 Erdi Aroaz geroztik, eliza ondoan biltzen ziren batzarrak, horregatik horietako askok alboan aireaturiko aterpeak dituzte. Auzuneen bilkurek, gero, kofradietan edo anaitasunetan bat egin zuten, elizen alboko aterpe hauetan batuz (hortik lekuen izenak Elizaurre edo ‘Anteiglesias’ hartu). Horiek gero, bidenabar, merindadeen bilerak orokorretan batzen ziren.

Desde la Edad Media, los Batzarres se reunían al lado de las iglesias, y por eso muchas de ellas tienen aterpes o laterales resguardados al aire libre. Los barrios se reunían en cofradías, estas en las anteiglesias (ante-iglesias) con estos aterpes, y estas en merindades con Juntas Generales.

413 Auzoko bilkuren sistema hoberen mantendu den sistema Nafarroan da, ‘concejos abiertos’ edo kontseilu ireki deiturikoak. Bizkaian, Iurretako Elizaurrea mantentzen da, adibidez.

Donde mejor pervive este sistema es en Navarra, en los llamados ‘concejos abiertos’. En Vizcaya un ejemplo es la Anteiglesia de Yurreta.

414 Behetik gorako demokrazia hau Euskal Senaren ezaugarri garrantzitsuenetariko bat da. Legeak ‘azpian’ herriaren bizitzan egiten dira, eta ‘gorantz’ igortzen dira lurralde mailan Batzar Orokorrek adostu arte. Eta lurraldean Errege izan nahi duenak zin egin eta siñatu beharko ditu, izan ahal izateko.

Esta democracia de abajo hacia arriba es una de las características más importantes del Genio o Ser Vasco. La ley se forma ‘abajo’, en la propia vida del pueblo, y luego va fluyendo hacia ‘arriba’ para aceptarse a nivel de territorio en las Juntas Generales. Y el Rey que desee serlo en ese territorio deberá jurar estas leyes y firmarlas, para poder serlo.

415 Ulibarrenaren arabera, Auzokrazia bat da, auzokoen autogobernuan oinarrituriko botere osoaren egituraketa. Félix Rodrigo Moraren arabera, edozein erakunde benetan demokratiko auzoetatik eta komunitateetatik egiten da, (AEBetara heldutako kolonoak bezala, ikus Dana Nelson-en Common Democracy); eta hemen inon ez bezala mantendu dela deritzo.

Según Ulibarrena es una Auzokrazia, una estructuración de todo el poder basada en el autogobierno vecinal. Según Félix Rodrigo Mora, toda organización verdaderamente democrática se hace desde lo vecinal y comunal, (como por ejemplo los colonos en EEUU según describe en Common Democracy Dana Nelson); y aquí sobrevive de una manera curiosa como en ningún lado.

416 Batzartu edo bat-zartu batura lortzea edo hartzea da, ez dago batzarrik bat ez bagatoz.

. Batzartu o bat-zartu es lograr o tomar la unidad, no hay batzarra sino hay un bat etorri o ‘venirnos en uno’.

417 Euskaraz filosofia zahar hau gelditu zaigu fosilizaturik. Batzartu ez da bakarrik bildu, batu aditzaren eratorria da; akaso bat(z)artu edo batura artu delakotik. Batzarra, beraz, bileraren batasuna da. Ez dago Batzarrik edo Bat-zarrik guztien batura ez bada lortzen, beraz. Batzarra egitea ez da egunako gaiordena aurrera eramatea, batasun hori lortzea

Esta antigua filosofía quedó fosilizada en el euskara. Batzartu o ‘juntarse’ no es sólo tal ‘juntarse’, es un derivado del verbo batu o unidad; acaso desde bat(z)artu o ‘tomar la unidad’. Batzarra es, por tanto, la unidad de la asamblea. No hay asamblea hasta que se logre dicha unidad. No se trata de llevar a cabo un orden del día, sino lograr la unidad de los asistentes, no se planificará

40

baizik. Ez da planifikatuko eta erabakiko, lehenik batasuna (unean, gunean, muinean) egikaritu arte.

ni decidirá hasta ese momento unean, gunean, muinean, ‘en el momento, en el lugar concreto, en el meollo’.

418 Komunala: Jendartearen jabegoak. . Comunal o comunes: las propiedades colectivas.

419 Komunalen pisua handia da Euskal Herrian. . El peso de los bienes comunales es importante en el País Vasco.

420 Komunalak, edo komunitate jakin baten jabegoko baliabide naturalak, pisu handia dute euskal lurraldeetan (adibidez, Arabaren kasuan, ikus Urrestarazu, 1985). Hein handian, Auzolanak beraien mantentze aldera deitzen ziren, eta Batzarreak beraien kudeaketarako, beraz, garrantzi handia zuten euskal-nafar sistema ekonomikoarentzat. Pirinioetako Zuzenbidean isla ere bazuten.

El ‘comunal’ o ‘los comunes’, es decir, recursos naturales con propiedad y para el beneficio de una comunidad determinada, tienen gran tradición en los territorios vascos (por ejemplo, para Álava, ver Urrestarazu, 1985). En buena parte, para su mantenimiento se convocaban los auzolanes, y para su gestión los batzarres, así que resultaban de gran importancia para el sistema económico vasconavarro. Y tenían su reflejo en el Derecho Pirenaico.

421 Adibideak askotarikoak dira. Esate baterako, Max Weber-ek, XIX. Mendearen bukaeran, euskal kostaldean zehar bidaiatu zuen (Dos cartas sobre el País Vasco, 1897) eta arrantzaleek harrapaketak beraientzat ez hartzeak zeharo harritu zuen, alta, arrantza kofradia edo kolektiboa zen jabea zen, eta arrantzaleek araututako prezio kolektiboetara moldatzen zirela ere “Komunismo gremiala” zela ondorioztatu zuen.

Los ejemplos son variados. Por ejemplo, Max Weber viajó a finales del siglo XIX por la costa vasca (Dos cartas sobre el País Vasco, 1897) y quedó asombrado por cómo los pescadores no se adueñaban de sus capturas, sino que las consideraban propiedad de las cofradías o colectivos de pesca, y también aceptaban los precios regulados colectivamente por ellas. Concluyó que era un sistema de “comunismo gremial”.

422 Kooperatibismoaren indarrak Euskal Herrian duen indarra ere, batez ere Arrasate inguruan, tradizio horren forma modernotzat jo izan da. Adibidez, Maite Lafourcade (jada) Euskal Herriko Zuzenbideko berezialariaren ustez, ikuspegi honi leialtasunak azaltzen du “kooperatibek Euskal Herrian lortu duten aparteko arrakasta”.

La fuerza de las fuerzas cooperativas en el País Vasco, especialmente en Arrasate, ha sido considerada como una forma moderna de esta tradición. Por ejemplo, según la especialista en Derecho vasco Maite Lafourcade (jada), es la fidelidad a esta visión la que “explicaría el excepcional éxito que han alcanzado las cooperativas en el País Vasco”.

423 Komunalen pisua horiek babesten dituzten gizartearekin eta zuzenbidearekin ulertzen da.

. El peso de lo comunal se corresponde con una sociedad y un derecho que los apoyan.

424 Bestalde, ez da ‘komunalik’ ‘komunitate izpiritu’rik gabe, bertokoengann zein lurralde osoan. Komunal zaharren zerbait mantendu bada gaur arte, Nafarroako konkistaaren ondorengo erasoekin, jabetza komunalaren, komunitate izpirituaren eta zuzenbide formalaren arteko elkar babesa eman zelako da. Adibidez, beste leku baten esan bezla, “lurrak lapurtu eta suntsitzen zuten zaldun alperren” kontrako borrokak (Ulibarrena).

Por otra parte, no hay ‘comunal’ sin ‘espíritu de comunalidad’, no sólo en los lugareños sino en todo un territorio. Si algo de los amplios antiguos comunales se ha mantenido hasta la actualidad, con los ataques tras la conquistada de Navarra, es porque se apoyaban las vertientes de propiedad comunal, espíritu de comunalidad, y derecho formal reconocido. Por ejemplo, como apuntamos en otro lado, la resistencia contra los “cabailleros balderos que rotbaban y stragaban la

41

tierra” según referencia documental del siglo XIII (Ulibarrena).

425 ZUZENBIDE PIRINIARRA . DERECHO PIRENAICO

426 Euskal Senaren zenbait jendarteko gako bertoko zuzenbidean, hots, Zuzenbide Piriniarran zehaztuak dira.

Algunos de las principales claves de la Euskal Sena se concretan en el conocido como Derecho Pirenaico.

427 Tokiko demokrazia, behetik gorakoa, lehenesten du. . Prioriza la democracia local, de abajo a arriba.

428 Zuzenbide Piriniarra ohitura eta foruetan oinarritua da, hau da, antzinako ‘foro’ edo herriko batzarretan. Etxea da bere erabakimen subjektua, Batzarrak bere jendarte partehartzea, eta Lur Komunalak bere baliabide fisikoa. Gurean:

El Derecho Pirenaico es consuetudinario, basado en la costumbre y en los fueros, es decir, en los antiguos ‘foros’ o asambleas populares. La casa es su sujeto de decisión, las Asambleas el modo de participación colectiva, y las Tierras Comunales el recurso físico. Entre nosotros:

429 Piriniar Zuzenbideaan, legitimazioa oinarrizko arau erregulatzaileen aurretik oinarritzen da, Zuzenbide Erromatarraren alderantziz. Elkartasunean eta elkarrekiko laguntza pertsonalizatuen askatasun kolektiboa da, auzolanaren erantzunkizunaren zentzuari erantzunez (Jon Nikolas, The Groove of Babel, 2009).

[En el Derecho Pirenaico] La legitimidad tiene fundamentos propios con anterioridad a la regulación normativa [al contrario que en el Derecho Romano]. Es la libertad colectiva de los elementos personalizados en la solidaridad y ayuda mutua, que responde al sentido responsable del auzolan (Jon Nikolas, El Surco de Babel, 2009)

430 Jabego kolektiboetatik hasten da. . Empieza de la propiedad colectiva.

431 Eredu hau kolektiboan oinarritzen da, zera pribatuetan barik. Komunitatean, norbanakoan barik.

Este modelo difiere en gran medida de otros derechos europeos, del romano-germano. Se basa en el colectivo, no en lo privado. En la comunidad, no en el individuo.

432 Etxetasuna ardatz du, ematasuna erabakitzilea delarik.

. Tiene como eje la etxea o casa, y a la mujer como decisora.

433 Etxea da zuzenbide piriniarraren oinarria. Etxeak bere osotasunean irautea. Urte batzuk arte iraun duen Zuzenbide Foralaren enbortasun irizpidean islatzen zen adibidez. Etxean oinarritzen da, paterfamilias delakoan barik.

Este modelo se basa en el colectivo, no en lo privado. En la comunidad, no en el individuo. Por ejemplo, se reflejó en el criterio de troncalidad familiar contemplado por el Derecho Civil vasco hasta hace pocos años. Se basa en el hogar, no en el paterfamilia.

434 Bestalde, etxearen onespenean bai gizonezkoan eta bai emakumezkoen erabaki ahalmena onartzen da. Antzina existituko zen matrilinealtasuna eta, are gehiago matrilokaltasuna, eta Europa Zaharreko matrismoa, islatze egon daiteke.

Por otro lado, con la aprobación del hogar como criterio, se da implícitamente la aceptación de la capacidad de femenina, al lado de la masculina. Podría estar reflejando la matrilinealidad, y aún más, la matrilocalidad del pasado, y el matrismo de la ‘Vieja Europa’.

435 Oro har, Zuzenbide Piriniarrak Euskal Sena darama Zuzenbidera.

. En general, el Derecho Pirenaico lleva al derecho las bases del Genio o Ser vasco.

436 Hau guztia ez da zuzenbide soila. Bizitzari buruzko ikuskera zehatz dago atzean, Sena bat. Adibidez, zuzenbide erromatarrean ardatza norbanako pribilegiatua edo ‘cives’

Todo esto no es mero derecho. Hay una visión específica de la vida detrás, un Sena implicada. Por ejemplo, en el derecho romano el eje es el

42

da, baina hiritartasun jerarkiko eta zapaltzaile honek ez du euskaraz itzulpen zuzenik. Hiritar ez dugu euskaraz gauza bera, eta are gutxiago herritar (nahiz eta gaur egun hiritartasun hitzarekin itzultzen dugun zuzenbideko ‘ciudadanía’ delakoa).

individuo privilegiado o ‘cives’, pero esta ciudadanía jerárquica e impositiva no tiene una traducción directa en euskera. Hiritar no tiene el mismo significado en euskera, y mucho menos herritar (aunque actualmente traduzcamos la ciudadanía del derecho con hiritartasuna).

437 Beste horrenbeste gertatzen da pater familias delakoarekin. Etxekoaitak ez du zentzurik gure artean, etxekoandrea aldiz etxeko lehen erabakitzailea da, eta instituzio osoa guretzat. Ildo beretik, aberria ezin dezakegu ‘patria’ gisa ulertu, akaso matria gisa. Bi sistema ideologiko oso desberdin dira, eta euskerak euskal ideologia edo sena transmititzen digu.

Lo mismo ocurre con el paterfamilias. El etxekoaita no tiene sentido entre nosotros, pero la etxekoandrea es la decisora primera de la casa, y es una institución. Del mismo modo, no podemos entender a la aberria o ‘patria’ como tal ‘patria’, acaso como una matria. Son dos sistemas ideológicos muy diferentes, y el euskera nos transmite la ideología vasca, la Euskal Sena.

438 Azkenik, Auzoa, Auzotasuna eta Auzolana hertsiki loturik daude, Zuzenbidean zein egunerokotasunean.

Finalmente, Auzoa o vecindario, Auzotasuna o el sentir común del distrito, y Auzolana o trabajo comunal en él, están estrechamente vinculados en el Derecho y en la vida cotidiana.

439 Zuzenbide Erromatar-germaniarrarekin gatazka. . El conflicto con el Derecho Romano-Germánico.

440 Bistan da eredu hau beste zuzenbide europarretatik, Erromatar-Germanikotik, asko desberdintzen dela.

Resulta obvio que este modelo difiere en gran medida de otros derechos europeos, como del romano-germano.

441 Zuzenbide Erromatar-Germanikoak gureen kontrako legeak, ohiturak eta ideosinkrazia inposatu dizkigu. Beraien ereduak gizarte-klaseak, kapitalismoa, indibidualismoa eta patriarkatua indartzeari eman dio bide, jatorrizko Euskal Sena traizionatuz.

El Derecho Romano-Germánico nos impone leyes, costumbres e ideología contrarias a las vascas. Su modelo ha dado paso a las clases sociales, el capitalismo, el individualismo y el patriarcado, traicionando nuestra Euskal Sena original.

442 Zenbait lanek, J.J. Bachofen alemaniarraren Das Mutterrecht eta Tomas Urzainki nafarraren El Derecho Pirenaico Vasco lanek bezala, gure zuzenbidearen sustraiak ezagutzeko erreferentzia dira.

Algunos trabajos, como Das Mutterrecht del alemán J.J. Bachofen o El Derecho Pirenaico Vasco del navarro Tomas Urzainki, son una referencia para conocer las raíces de nuestro derecho.

443 IDENTITATEA ETA BURUJABETZA ERRESISTENTZIAK EZINBESTEKOAK IZAN DIRA EUSKAL SENA BIZIRAUTEKO.

. LA IDENTIDAD Y LA SOBERANÍA POPULAR, CON TODAS SUS LUCHAS, HAN SIDO INEXCUSABLES PARA AL SUPERVIVENCIA DE LA EUSKAL SENA.

444 Europa mendebaldean Euskal Sena existitzearen bitxikeria edo anomalia, auzolankideek, euskaldunek duten identitate sentimendu gogorreanan eta izan dituzten burujabetza borroketan errotu dute.

La curiosidad o anomalía de la existencia de la Euskal Sena en la Europa occidental, ha sido fijada por los auzolankides en el fuerte sentimiento de a identidad de los vascos y en las luchas por su soberanía.

445 Bestalde, Sena edo nortasuna ez da inoiz aldatzen ez den esentzia abstraktua. Historian zehar alda daiteke, eta

Por otra parte, Ser o Genio e Identidad no son una esencia abstracta que nunca se alteran. Pueden

43

aldatzen da beti. Esan dugun bezala, azken belaunaldietan garrantzi gehiago ematen zaio euskarari aurreko belaunaldietan baino; demagun, Sabino Aranaren denborekiko. Nola eraman genezake atzera egungo sentimendu hau?

cambiar a lo largo de la historia, y de hecho lo hacen sin excepción. Por ejemplo, como ya hemos dicho, en las últimas generaciones se da más importancia al euskera que en las generaciones anteriores; pongamos, que en los tiempos de Sabino Arana. ¿Cómo podemos retrotraer el sentimiento actual en el tiempo?

446 Euskalduntasuna: euskalduna izatearen sentipena eta identitatea .

. Euskalduntasuna: el sentimiento y la identidad de ser vasco.

447 Euskal Senaren testuinguru soziokultural jakina euskal kultura da, herri hori era batean ala bestean definiturik. Baina zalanztaezina da Auñamendien sartaldean era anitzaetan desberdina den giza talde berezi bat dagoela. Lurralde hori Historian progresiboki gutxitua eta estaturik gabekoa izan da. Baina identitate sentipen bat bada han bizi den jendartean, nahiz mehatxatua ere.

El entorno sociocultural obvio del Ser o Genio Vasco es la cultura vasca, sea definido de una manera u otra. Pero es inngeable que en los Pirineos Occidentales hay un territorio en que vive un colectivo humano diferenciado de varias maneras. El territorio ha sido reducido progresivamente a lo largo de la su historia, y no tiene un estado propio. Pero se mantiene un sentido de identidad entre quienes lo habitan, aunque también esté amenazado.

448 Gutxienez, Eskualdunak-Baskoak izenez ezagutzen den talde etnikoari atxikituak sentitzen den pertsonak existitzen direla egite etnografikoa bat da; ez Espainiako Erreinuarenak eta ezta Frantziako Errepublikarenak sentitzen ez denaren kontzientzia duen jendartea. Euskal Herriak kontzeptu sinbolikoa hau da, gutxien-gutxienez eta era ukaezinean. Bestalde, ukaezinak dira ere kultura egokia eta bereiztua, tradizio historikoa, lurralde bat eta, hauen gainean, herri bat eta aberri bat izatearen kontzientzia, subiranotasun eskubidea duelarik beste edozeinen pare.

Como mínimo, es un hecho etnográfico la existencia de personas que se consideran pertenecientes a una etnia denominada genéricamente Eskualdunak-Baskos, con plena consciencia de que no pertenecen al Reino de España ni a la Republique Française. Euskal Herria implica, al menos e innegablemente, este concepto simbólico. Innegables son también una cultura propia y diferenciada, una tradición histórica, un territorio, una conciencia de pueblo, y un derecho de soberanía a la par de cualquier otro pueblo.

449 Etniaren eta herriaren kontzientzia hori ez da hutsala, hain da indartsua aberkide askori erbestea, kartzela eta heriotza pairatzeko ausardia eman diela.

Dicha conciencia de etnia y pueblo no es baladí, es tan fuerte que incluso ha llevado a varios miles de sus miembros a enfrentar muerte, cárcel y exilio.

450 Eta adostasun antropologikoa ere bada lurralde honetan bizi den kolektiboak kultur izaera berezia duela. Herri eta kultur horretan, bistakoa denez, ‘euskalduntasuna’ edo ‘euskaldun izateko modu’ bat da, edo ‘moduren bat’ onartu beharko genuke. Horrekin erlazioan kokatuko genuke Euskal Sena.

También hay un consenso antropológico en que el colectivo que actualmente habita este territorio tiene una cultura diferenciada. En ese pueblo y cultura, como es normal, entroncaríamos una cierta ‘forma de ser vasca’, algún tipo de ‘vasquidad’ en el ser y en la esencia de sus habitantes. En relación con ello colocaríamos el Ser o Genio Vasco.

451 Azkenik, nabarmentzekoa da euskararen errola. Pertsona horietako gehienak, bereziki azken bi edo hiru belaunalditan, Eskuara, Euskera edo Basko izeneko hizkuntza aborigenoa balioetsi dutela. Kultur identitate eta nortasunaren funtsezko adierazpena da, erreferentzia iraunkor ezinbestekoa. Identitate sinboloa da, bere Historiaren hizkuntza. Hitzak egin edo (hitz-egin) askatasun sortzailea, berritzailea eta askatzailea dena ulertzen da. Herri

Por último, es muy reseñable el rol de la lengua vasca. La mayor parte de estas personas, especialmente en sus dos o tres últimas generaciones, aprecian de manera muy especial su idioma aborigen, denominado Eskuara, Euskera o Basko. Es un referente ineludible como expresión fundamental y como permanente portador de identidad cultural. Es símbolo identitario, lengua de su historia. Se entiende que

44

hau, neurri handi batean, euskarak osatzen duen hizkuntza da, eta hizkuntza horretan berritzen da herri hau, esan ohi den bezala, “euskara hilez gero ez nuke nahi bizi”.

hablar o hacer palabras ( ‘hitz-egin’) es creador de libertad, innovador y liberador. Este pueblo se constituye en gran parte por ese euskera que lo constituye, y en esta lengua este pueblo se renueva porque, como se dice, “euskara hilez gero ez nuke nahi bizi”.

452 Arrazoiak ezagutzea ez da erraza, baina egite bat da (Europar Batasunak aitorturiko) 54 europar herriekiko zentzu guzti hauetan kontzientzia gehiago dela herri honetan, eta akulturazio gutxiago. Saia dezagun hurbilketa historiko bat.

No es sencillo saber los porqués, pero es un hecho que, al menos si la comparamos con las de los más de 54 pueblos europeos (reconocidos por la Unión Europea), hay una mayor conciencia en el Pueblo Vasco de todos estos aspectos, y una menor aculturación. Ensayemos un acercamiento histórico.

453 Nafarroaren Konkistatik mantentze borrokan ari da.

. Lucha por mantenerse desde la Conquista de Navarra.

454 Azken 100 urteotan, beste gizarte mendebaldarrek bezela, nahikotxo galdu dogu berezko izaera. Eta gure galera hau Europar guztientzat da tamalgarria ere, antzinakotasun gakoak gure herrian nahiko kontzentratuta iraundu bait dabez (behean ikus).

En los últimos 100 años, como en otras sociedades occidentales, hemos perdido bastante nuestra propia personalidad. Y la nuestra es una pérdida también para todos los europeos, ya que las claves de la antigüedad se han mantenido en nuestro país en una intensa concentración (vease abajo).

455 Baina, galera horren pare, bilakaera izan dugu ere. Herri-mugimenduek, hizkuntzak eta kulturaren erakunderatzeak garrantzi handia hartu dute. Nahiz eta, azken urteotan, prozesu horien indarra galtzen hasia dela ematen duen.

Pero también hemos tenido una evolución, pareja a esa pérdida. Los movimientos populares, el idioma y la institucionalización de la cultura han tomado gran importancia. A pesar de que la fuerza de estos procesos parezca ralentizarse en los últimos años.

456 Hau bidai luze baten azken fasea da, oraingoz. Gaur egun murrizketen eta esklabo-lanaren kontra, eta pentsio duinen eta emakumeen gutxituen alde, egiten dugu… Egun bizirik dirauen belaunaldi zaharrak ezagutu ditu borroka latzak jarraituz, frankismoaren kontra edota euskal presoen alde eginikoak.

Esta es la última fase de un largo viaje, de momento. Hoy en día, luchamos contra los recortes el trabajo esclavo, y por las pensiones decentes y los derechos de las mujeres... Siguiendo las luchas iniciadas por quienes son ahora la generación viva de más edad, contra el franquismo o a favor de los presos vascos.

457 Dena ez dira galerak izan. Espainiaren zerbitzurako soldadutza amaitzea lortu zuen intsumisioak; Lemoiz zentral nuklearra gelditzea, kale eta arma borrokak; ala Nafarroaren bihotz bat sarraskituko zuen autobidea desbideratzea, borroka ekologikoak.

Todo no han sido fracasos. Anular el servicio militar, por medio de la insumisión a lo militar; para la central nuclear de Lemoiz, con lucha callejera y armada; o desviar la autovía que iba a partir uno de los corazones de Navarra, con luchas ecologistas.

458 Erresistentzia hauen faseak nola laburbildu, eta non jarri nolabaiteko epe hasiera bat?

¿Cómo resumir las etapas de estas resistencias, y dónde establecer una referencia para su inicio?

459 . Egungo ustezko demokraziaren hasieran gure herriaren Hegoaldearen zatiketa onartu genuen, Nafar Erdialdea eta antzinako Nafar Mendebaldea, egungo Euskal Autonomia Erkidegoa (EAE) zatikatuz.

. Al comienzo de la supuesta democracia actual, aceptamos la división de la parte sur de nuestro país, fragmentando Navarra cental y la antiguo Navarra Occidental, la actual Comunidad Autónoma Vasca (CAV).

460 . Francoren eta bere faxismoaren diktadura espainiarra pairatu genuen lehenago, Espainiako Gerra Zibilan hautatu genuen partaidetza galdu ostean.

. Antes sufrimos la dictadura española de Franco y su neofascismo, después de perder en la participación elegida para la Guerra Civil española.

45

461 . Foruen galera eta gure lur komunalen pribatizazioa jasan genuen, Karlistadak eta Gamazada (1833-94) galdu ondoren. Arinago, Gatzaren altxamendua (1631-34) gure desobedientzia eta intsumisioaren beste espresio izan zen.

. Perdimos los Fueros y se privatizaron nuestras tierras comunes. tras la pérdida de las Carlistadas y la Gamazada (1833-94). Anteriormente, la Rebelión de la Sal (1631-34) fue otra expresión de nuestra desobediencia e insumisión.

462 . XVI. mendean, Durangoko heretikoak, fratricelloen doktrina aurre-komunistak aldarrikatzen zituztenak, “jaio eta hiltzea besterik ez dago” bezalako leloen pean, izan ziren. Oro har, 1540 eta 1700 bitartean, milaka lagun, gehien-gehienak emakumeak, erre zituen Inkisizioak. Sendagileak, emaginak, belarretan eta alkimian adituak ziren jendea ziren, Naturaren ezagutza sakona zutenak. Sormena eta ematasuna goraipatzen dituen sorgina hitza deabrututa geratu zen.

. En el siglo XVI, la herejía de Durango proclamó las doctrinas pre-comunistas del los fratricellos, bajo la consignas de "sólo queda ya nacer y morir". En general, entre 1540 y 1700, la Inquisición quemó a miles de personas, la mayoría mujeres. Eran médicas, matronas, expertos hierbas y alquimia; gente con un profundo conocimiento de la naturaleza. Y la palabra sorgin que elogia la creatividad y la eminencia se demonizó para siempre.

463 Noiz koka daiteke zapalketa hazkor honen hasiera? Inkisizioaren aplikazioarekin, eta Nafarroako defentsa dorren suntsiketarekin, Ciosneros Kardenalaren aginduz. Hau gustia 1512-23 urteetan Nafarroa guztiz konkistatu ondoren kontzienteki egin zen.

¿Cuándo puede situarse el comienzo de esta escalada opresiva? Con la aplicación de la Inquisición y la destrucción de las torres defensivas de Navarra, encargada por el Cardenal Ciosneros. Esto se realizó consciente y deliberadamente después de la conquista de Navarra en los años 1512-23.

464 Goi Erdi Aroko Iraultzan finkatu zen . Se afincó en la Alta Edad Media. 465 Erdi Aro goiztiar edo ‘Goi’koan, euskaldunek auzolanaren ,

batzarren eta komunalen demokrazia ekonomikoa gauzatu zuten.

En la temprana o ‘Alta’ Edad Media, los vascos consiguieron implantar sus prácticas de democracia económica de auzolan, batzarres, y propiedades comunales.

466 Azpimarratu beharra dago garai hartako bi armada eta estatu egitura handienek, Iparraldetik frankoek eta Hegoaldetik Arabiarrak, eta aurreragotik godoek, Euskal Herriak suntsitzen, arpilatzen eta inbaditzen saiatu zirela. Zazpi lurraldeek ez bazuten antolaketa politiko eta militar bateraturik izango, argo dago ezin izango zietela aurre egin.

Es de resaltar que en esa época los dos mayores ejércitos y estrucuras estatales del momento, los francos por el Norte y los árabes por el Sur, y desde antes los godos, se esforzaron por asolar, saquear e invadir Euskal Herria. Si los siete territorios no hubieran estado unificados organizativamente y militarmente, es onvio que no habrían podido resistir.

467 Horri esker, euskal erakunde politikoek ez zuten porrot egin, alta, garaitu zuten eta botere horien artean egitura estatal propioa gauzatu zuten, Nafarroako Erresuma.

Gracias a ello, las organizaciones políticas vascas no sucumbieron. Al contrario, vencieron y se hicieron sitio entre estos poderes con un Estado propio, el Reino de Navarra.

468 Nafarroako Erresumako Euskal Estatu honek aurreko demokraziaren hainbat seinale mantendu zituen. Hala nola, erregea herriak hautatua izan zen hasieran, eta dinastiako arazoak zeudenean (Altuna, 2011). Bizkaian ikus dezakegu adibidez, goitik behera desegin behar izan zen jauntxoekin; beste leku batzuetan oinarri komun bat dago baina potentzia-egiturazko lerro osoa ez dago osorik.

Este Estado Vasco del Reino de Navarra mantuvo variadas señas de democracia, como que el Rey era elegido por el pueblo en su inicio, o cuando había problemas dinásticos (Altuna, 2011). Se ve por ejemplo en Bizkaia que tuvo que ir rompiéndose desde arriba, con los jauntxos; en otros sitios hay base comunal pero no está toda la línea de estructura de poder ultimada.

469 Goi Erdi Aroko garai goiztiar hauetatik, Erdi Aro berantiar edo ‘Behe’ delakoen garaiak arte, botereen aurkako erresistentziak jarraitu ziren. Adibidez, inbaditzaileen aldera pasatu ziren odolkideen aurkako borrokak interesgarriak dira; “lurrak lapurtu eta suntsitzen zuten zaldun alperrak”, XIII. mendeko erreferentzia dokumentalaren arabera (Ulibarrena).

Desde estos tiempos tempranos de la Alta Edad Media, la resistencia a los poderes continuó manteniéndose durante la tardía o ‘Baja’ Edad Media. Por ejemplo, son interesantes las formas de lucha desarrolladas contra los cosanguíneos que se pasaron al bando de los invasores; los “cabailleros balderos que rotbaban y stragaban la

46

tierra” según referencia documental del siglo XIII (Ulibarrena).

470 Eta aurretik eman zen Bagauden Iraultzari esker finkatu zen.

. Y se afincó gracias a la Revolución Bagauda anterior.

471 Bagaudia edo Bagauda Iraultza Euskal Herriaren historiako mugarri bat, eta baita Europakoa ere. II. mendean hasita, eta bi mende eta erdiz, jauntxo handien eta erromatar inperioaren aurka altxatu ziren nekazari-talde txirotuen matxinadek osatu zuren. Matxinada arrakastatsuena V. mendearen lehen partean izan zen, Euskal Herriko lurraldeetaz haratago hedatuz, harik eta Nafarroan garaitu zituzten arte.

La Bagaudia o Revolución Bagauda fue un hito en la historia de Euskal Herria, e incluso de toda Europa. Desde el siglo II, y perdurando dos silgos y medio, fue compuesta de rebeliones de campesinos desfavorecidos contra los grandes señores y el imperio romano. La insurrección conm más éxito fue en la primera mitad del siglo V, sobrepasando los territorios vascos, hasta que fueron derrotados en Navarra.

472 Ez zen alferrik izan. Erdi Aroko euskal gizartearen lorpen demokratikoak Erromatar Inperioko hiriekiko erresistentzia horrek ahalbidetu zuela zentzuzkoena da.

No fue en vano. Lo que halla más sentido es que los logros democráticos de la sociedad vasca en la Alta Edad media se posibilitaran por esta resistencia frente a las ciudades del imperio romano.

473 Rodrigo Mora bezalako egileen arabera, munduaren historia desberdina izango litzateke hau gabe. Europako kultura totalitarismoarekin hila zen, eta gerra hau gertatzen da bere txoko batetan. Foruak eta bere beste garaipen demokratikoak eratortzen dira.

Según autores como Rodrigo Mora, la Historia del mundo habría sido diferente sin ello. La cultura europea estaba muerta con los totalitarismos, y se da esta guerra en uno de sus rincones. Los fueros y sus otros logros democráticos deben venir de ahí.

474 Indoeuroparren uholdeekin talka ederra pairatu zuen, baina mantentzea lortu zuen.

. Sufrió un golpe con las invasiones indoeuropeas, pero logró mantenerse.

475 Bai hizkuntzan eta bai mitologian, eta baita beste espresio kulturaletan ere, indoeuropar uholdeen aurretiko Europa (ala behintzat, Mendebaldeko Europa) zaharraren kulturan ditu erroak egungo euskal kulturak.

Tanto en el lenguaje como en la mitología, así como en otras expresiones culturales, las raíces de la cultura vasca moderna son la cultura de la Europa (o al menos de la Europa occidental) previa a las oleadas indoeuropeas.

476 Indoeuropar herriak eta kultura Asiar estepetatik datoz, zehatzago, Estepa Pontiko handitik (Itsasoa Beltzaren Iparretiko eta Kaukasotik, Errusiako eta Kazakhstango arteko mugara doan estepa handitik). Orain dela ia 5.000 urte inguru zabaltzen hasi ziren, itxuraz hiru uholde handietan. Azken uholde Iberiar Penintsulara eta Euskal Herrira iritsi zen, kultura zeltikoko formekin, K. a. 600 inguru.

Las gentes y la cultura indoeuropeas proceden de estepas asiáticas, concretamente, de la gran Estepa Póntica (desde el norte del mar Negro y del Cáucaso hasta la frontera entre Rusia y Kazajistán). Se comenzaron a extender hace casi 5.000 años , al parecer en tres grandes oleadas. La última de ellas es la que llegó a la Península Ibérica y a Euskal herria, con formas de cultura celtas, hacia el 600 antes de Cristo.

477 Beren gizarte-antolakuntza patriarkala eta gerraria zen, mailua, aizkora edo ezpata ikur zituzten jainko zerutiar gizonezkoekin.

Su organización social era patriarcal y guerrera, con Dioses celestes masculinos cuyo símbolo era la maza, el hacha o la espada.

478 Oraindik ez da argi zein neurritan jende hau hedatu zen, eta zein neurritan beren kultura. Edonola, Iberiar penintsulak beste Europak baino eragin kultural eta genetikoa gutxiago izan zuen, eta bere Iparraldean, aurreindoeuroparra zen

Todavía no está claro en qué medida fueron se extendieron estas gentes guerreras, y en qué medida su cultura. Pero la Península Ibérica recibió menos influencia cultural y genética que el resto de Europa, y al Norte en este entorno,

47

euskara bizirik iraun zuen (Martiniano et al., 2017), agian aurkitu zuten erresistentzia zela eta.

pervivió la lengua preindoeuropea del euskera (Martiniano et al., 2017), quizás por la resistencia encontrada allí.

479 Euskaraz gain, euskal kultur ereduak hemen aztertutako nortasun seinaleak mantendu zituen. Esate baterako, gaur egungo kultur eredu patriarkala ezarri zen emakumearen zapalkuntza bortitz baten ondoren (Rodrígañez, 2007), baina emakumeen agerpena eta matrilinealtasuna indartsuagoa mantendu ziren euskal kulturan (Basterretxea, 2016).

Además del euskara, el modelo cultural vasco consiguió mantener las señas de identidad analizadas aquí. Por ejemplo, se impuso el actual modelo cultural patriarcal tras una feroz represión de la mujer (Rodrígañez, 2007), pero el papel de la mujer y la matrilinealidad se mantuvo con mucha mayor fuerza en la cultura vasca (Basterretxea, 2016).

480 Zuzenbide Piriniarrak ere, Foruen forman, berriki arte mantendu zen, karlistadak eta gero espainolek zekartzaten Zuzenbide Erromatar-Germanikoa gailendu zitzaion arte.

El Derecho Pirenaico, en forma de Fueros, se mantuvo hasta fehcas recientes, cuando se perdieron las Carlistadas y los liberales españoles impusieron su Dercho Romano-Germánico.

481 Aurre-Indoeuroparra eta, gutxienez, megalitikoa. Euskaldunak Europako ‘Azken Indigenak'

ginateke.

. Es Preindoeuropeo y, al menos, Megalítico. Los vascos seríamos los

‘últimos indígenas’ europeos. 482 Aurre-indoeuropar oinordetzen kontzentrazioa Euskal

Herrian euskaldunak Europako ‘azken indigenak’ direnaren ikurra sustatu du. Oinordetza horietan, batzuk ziurrak eta beste batzuk oso litezkeenak lirateke, baina, oro har, Indoeuropar inbasioen aurretiko garaiarekin lotura zuzenenak dituen egungo Europako kultura garela erakutsiko ligukete.

La concentración de herencias preindoeuropeas en el País Vasco ha llevado al emblema de los vascos como ‘últimos indígenas’ europeos. Algunas herencias son seguras y otras probables, pero todas ellas mostrarían que la cultura vasca es, de entre todas las cultura europeas actuales, la más directamente ligada con el mundo cultural europeo previo a las invasiones indoeuropeas.

483 Marija Gimbutas arekologoak ‘Europa Zaharra’ deitu zuen garai preindoeuropar hau gutxienez 5.000 urtetan zehar garatu zena Europa neolitikoan. Hori litzateke Euskal senaren lehen oinarri ezaguna, zantzu guztien arabera.

Esta época preindoeuropea que Marija Gimbutas denominó ‘La Vieja Europa’ permaneció en Europa al menos unos 5.000 años. Este sería el sustrato base de la Euskal Sena, según todos los indicios.

484 Adibidez, zibilizazio honen ezaugarri nagusia matrismoa zen. Anderearen Zibilizazioa izan omen zen; gutxienez, gaur harrigarri gertatzen zaizkigun hainbat aldeetan. Natura oro har eta emakumea partikularrean, baina inoiz ez jainko zerutarrak, gurtzen ziren bizi-emaile gisa.

Por ejemplo, la característica principal de esta época parece ser el matrismo. Era una Civilización de la Mujer; al menos, en variados aspectos que hoy nos resultan chocantes. La Naturaleza en general y la mujer en particular, pero nunca los dioses celestiales, eran venerados como dadores de vida.

485 Ildo beretik, gizartean emakumearen agerpena itzela -eta akaso lehentasunezkoa- zen.

Del mismo modo, se daba una tremenda -y quizás preponderante- presencia de las mujeres en la sociedad.

486 Arkeologikoki ondo dokumentatua dago hau, oso ondo irudikatu baitzuten artean. Ur-lurren (kosmos) eme-pertsonifikazioa ageri da orduko milaka iruditan.

Todo ello ha sido bien documentado arqueológicamente, como por ejemplo en el arte. Por ejemplo, la personificación femenina de las tierras y las aguas (el cosmos) aparece en miles de imágenes.

48

487 Aurreindoeuropear oinordetzen kontzentazioa, batzuk objektiboak eta beste batzuk oso argudiagarriak direlarik, diskutigaitza da. Adibide batzuk:

La concentración de herencias preindoeuropeas, siendo algunas objetivas y otras bien argumentables, es difícilmente discutible. Algunos ejemplos:

488 . .

489 . .

490 . .

491 . .

492 Europa Indigena Aurreindoeuropar horretatik jasoko genituen gerora Euskal Senan eta euskal kulturan gelditu ziren aztarnak. Zuzenbide Piriniarran, komunalismoan, emakume agerpenan, lurraren eta naturararekiko atxikimendu materialean (euskal materialismo gisa), euskeran eta folklorean.

De esta Europa Indígena Preindoeuropea habríamos recibido las herencias distintivas de la Euskal Sena y de la cultura vasca. En las leyes pirenaicas, en el comunalismo, en la presencia de la mujer, en el apego material a la tierra y la naturaleza (como materialismo vasco), en el euskera y en el folclore.

493 Hainbeste milurtetako zibilizazio horren eragina sakona bezain iraupen luzekoa izan omen zen euskal sinbologian eta idiosinkrazian (zeltak berandu sartu baitziren hona). Batez ere XVI. mendera arte, eta zenbait aztarna ia gaur arte.

La influencia de esos milenios de civilización parece hacer sido profunda en la simbología e idiosincrasia vascas (en parte porque los celtas llegaron tarde a estosa lares). Incluso hasta la Edad Media y el siglo XVI, y algo permanece hasta hoy.

494 Agian, Neolito garaiatik, Euskal Herrian hasitako eta sustatutako kultur eredu matrista (matrilinealaz gaindi) jendarte burujabea edo subiranoa lortze zuen helburu, bere baitan norbanako burujabeak ere bizi ahal izateko. Prozesu dinamiko, parte-hartzaile eta demokratikoa izango zen ziur asko, bi eremu horiek erabat integraturik.

Quizás, desde el Neolítico, el modelo cultural matrista (además de matrilineal) iniciado y promovido en Euskal Herria tenía una cierta intencionalidad de lograr en lo colectivo una sociedad burujabe o soberana, en la que pudieran vivir personas también burujabes. Debió de ser un proceso dinámico, participativo y democrático, con esos dos ámbitos totalmente integrados.

495 Paleolitiko iturri eztabaidagaitzak ditu. ‘Azken Indigenak' ginateke, eta gainera Paleolitikoak.

. Tiene raíces paleolíticas difícilmente discutibles. Los vascos,

además de ‘últimos indígenas’, serían ‘paleolíticos’.

496 Euskal kulturak isuri asko izan ditu Historiaren zehar, baina isurien harrera bideratuko zuen arroa Paleolitoan ireki zen. Hori da euskalduntasunaren jatorri paleolitikoaren usteak dioena.

La culturra vasca ha tenido muchos afluentes alo largo de la Historia, pero la cuenca que llevó a asunción de estos afluentes se inició en el Paleolítico. Esto es lo que considera la creencia en el origen paleolítico de los vascos.

497 Paleolito garaiko oinordetzen kontzentrazioa Euskal Herrian handia denaren gainean oinarritzen da hori, ziurrak zein litezkeenak kontutan harturik. Ikur edo mito honetan, Europako ‘azken indigenak’ gara, bai, baina indigena paleolitikoak ere, ez bakarrik neolitikoak.

Ello se sustenta en la concentración de herencias paleolíticas, tanto seguras como probables, en el País Vasco. Indicaría que los vascos tienen una antiguedad paleolítica. En este emblema o mito añadido, además de ser los ‘últimos indígenas’ europeos, seríamos de antiguedad paleolítica, no sólo neolítica.

49

498 Euskaldunok Paleolito denboretatik gatozenentz Antropologian eztabaida klasikoa da, eta oraindik ere Hizkuntzalaritza eta Genetika bezalako esparruetan bizirik dirau. Ziurrenik ‘isuri’ edo iturri asko izan duen ibai zabala da Euskal Herriaren kultura eta historia, baina ‘isuri’ megalitikoari pisu asko ematen dion Juan Inazio Hartsuagak hau dio:

Si los vascos provenimos del período paleolítico es un debate clásico en antropología, y aún sobrevive en áreas como la lingüística y la genética. La historia y cultura de Euskal Herria debe ser un gran río con muchos afluentes, pero Juan Inazio Hartsuaga, quien da mucho peso al afluente megalítico, también asume lo siguiente:

499 Paleolito garaitik hasi eta duela hiru mila urte inguru herri indoeuroparrak gurera heldu bitartean, euskal nortasunaren eitea etengabe eratu duten balio nagusi oinarrizkoak [badira] (Hartsuaga, 2016)

Desde el inicio del Paleolítico y hasta que los pueblos indoeuropeos llegaran hace unos tres mil años, tenemos valores básicos que han formado consistentemente la personalidad vasca (Hartsuaga, 2016)

500 Bizpahiru gauza ditugu eztabaidaezin, eta beste batzuk eztabaidagaitz:

Dos cosas son indiscutibles, y otras discutibles:

501 a) Pirinio edo Auñamendi mendebaldean, azken izotzaldi handiko Magdaleniense garaian, Europako hiru aterpe nagusietatik handiena egon zen. Garai horretan, munduan aztarna artistiko eta sortzaile gehien utzi zituen kultura magdaleniensea eratu zen.

a) El refugio paleolítico al oeste de los Pirineos, durante la última glaciación, fue el más poblado de los tres tres grandes refugios que hubo en Europa. Durante este período, se creó la cultura magdaleniense, que dejó la mahor os restos más artísticos y creativos del mundo.

502 b) Aterpe horretan bizi zen populazioa, izotzaldia amaitzean, Europarantz hedatu zen, gutxienez, Europa Mendebaldean egonkortuz (Oppenheimer, 2007). Rozena falta

b) La población que vivía en este refugio, cuando se retiraron los hielos, se extendió hacia Europa y, al menos, se estableció en Europa Occidental (Oppenheimer, 2007).

503 c) Jende horiek ‘kultura baskonikoa’ zuten eta ‘hizkuntza baskonikoak’ hitz egiten zituzten; besteen artean, ur isuriei emaniko izenen aztarna linguistikoen arabera (Hamel & Vennemann, 2003; Vennemann, 2005).

c) Estas personas tenían ‘cultura vascónica’ y hablaban ‘lenguas vascónicas'; entre otros, según las huellas lingüísticas referidas a los cursos de agua derrames de agua (Hamel & Vennemann, 2003; Vennemann, 2005).

504 d) Egungo euskaldunak paleolito garaiko kultur horren ondorengo bezala interpretatu daitezke, zenbait markatzaile genetikoren maiztasunak __________, errituk (adibidez, Hartzarena; vid. Frank, 2008) edo hizkuntza aztarnek (esate baterako, ‘aizkora’ren ‘haitz’ erroa; vid. Renteria-Uriarte, 2015) iradoki bezala.

d) Los vascos actuales pueden interpretarse como descendientes de esta cultura paleolítica, por la frecuencia de algunos marcadores genéticos, ritos (por ejemplo, Hartza, vid. Frank, 2008) o restos lingüísticos (por ejemplo, el prefijo haitz- de aizkora y otras herramientas cortantes, Rentería-Uriarte , 2015).

505 Edonola, egungo euskaldunen artean Euskal herriko kulturak eta hizkuntzak jatorri paleolitiko hori duenaren sentipena nahiko hedatua da. Jakina, gainerako europarrek sustrai paleolitiko desberdinak ere badituzte; esate baterako, Sardiniarrek genetikan garai portzentaje handiagoa dute _________. Baina Euskal Herrian ematen den Paleolitiko elementu iraunkorren kontzentrazio hau egungo Europan indartsuena dela nahiko argia ematen du.

En cualquier caso, la sensación de pertenecer a una etnia y de hablar una lengua de origen paleolítico está bastante extendida entre los vascos actuales. Obviamente, el resto de europeos también tienen diversas raíces paleolíticas; por ejemplo, los sardos de Cerdeña tienen mayor porcentaje de linaje de esta época ____. Pero la concentración de elementos paleolíticos persistentes en el País Vasco parece ser la más intensa en la Europa actual.

506 Horrela izaki, hainbeste milurtetako zibilizazio horren eragina sakona bezain iraupen luzekoa izan da euskal sinbologian eta idiosinkrazian. Neurri baten, zeltak berandu

De esta manera, la influencia de tantos millones de esta civilización con tantos milenios encima ha sido profunda y duradera en la simbología e idiosincrasia vascas. En parte, porque los celtas

50

sartu zirelako hona____erref. Dena den, XVI. mendera arte iraun duela ematen du, eta zenbait aztarnek gaur egun arte.

llegaron tarde. Pero parece haber sobrevivido esencialmente hasta principios del siglo XVI, permaneciendo diversos restos incluso hasta hoy día

507 4. IKERKETA OINARRIAK . 4. BASES DE ESTUDIO

508 Azterturiko hiru ataletan ikusi dugu Euskal Sena mundu koherente eta erabatekoa dakarrela, existentziaren galdera handiak eta gizabanako eta gizarte mailan nola jardun behar garena erantzuten dituena. Orain, laburki, ataza hau burutzeko jarraitu ditugun kontzeptuak aipatuko ditugu. Interesik ez badizu pizten, jo 5. atalera.

En las tres secciones estudiadas hemos visto que la Euskal Sena implica una visión del mundo coherente y total, que da respuesta a las grandes preguntas de la existencia, y a cómo actuar a nivel individual y social. Ahondaremos ahora brevemente los conceptos de los que hemos partido en esta tarea. Si no te llama mucho el interés, vete al apartado 5.

509 KONTZEPTUAK . LOS CONCEPTOS

510 Sena gizakietan biologikoa eta kulturala izan daiteke. . El instinto y ser en los humanos puede ser biológico y cultural.

511 Sena biologikoki jaso egin dugula esan dugu arestian, hein batetan. Zer dela eta? Behar materialak ditugu; adibidez, elikatu, jantzi edo etxea lortu. Eta horiek asetzeko eta naturaren erronkei aurre egiteko erantzunak eta gakoak ‘senaz’, ‘berez’, ‘instintuz’ ditugu. Horietarako adimena, ekimena eta irudimena aldeak praktikan jartzen ditugu. Baina, maila horretan, antzeko sena dugu gizaki guztiok, antzeko erantzunak. Horrela, Sen mota hau, kultur talde desberdinetan, nahiko berdintusu eta bateragarri ematen da.

Hemos visto que la Sena se recibe biológicamente, en alguna medida. ¿Debido a qué? Tenemos necesidades materiales, como alimentarnos, vestirnos o construir un alojamiento. Y las claves para enfrentar y superar los desafíos de la naturaleza implicados parecemos tenerlos ‘en sí’, como por ‘instinto’. Para ello, ponemos en práctica nuestras inteligencia, iniciativa e imaginación. Pero, a este nivel, todos los humanos compartimos muy parecidas respuestas, solemos tener un parecido instinto. Así, este tipo de ‘instinto’ se suele dar con expresiones parecidas en las diferentes culturas.

512 Baina gizakiak behar materialen asetzetik haratago doazten beharrak ere asetzen ditu. Adibidez, jendartean antolatu, ala musika egin eta dantzatu. Horiek asetzeko ere ematen du badugula ‘sen’ bat berez, barrutik irtetzen zaiguna. Baina adimenak, ekimenak eta irudimenak hein handiagoan parte hartzen dutela ematen du, eta era askeagoetan. Horregatik, ukiezinagoa eta abstraktuagoa ematen duen Sen horretan, kultur talde desberdinek dituzten aldaerak gehiago antzematen dira.

Pero los seres humanos también tenemos necesidades más allá de lo puramente material, como organizarnos socialmente, o tocar música y bailarla. Y parece que la puesta en de nuestra inteligencia, iniciativa e imaginación tiene más peso específico que ante las necesidades materiales. Por eso, este instinto que parece más intangible y abstracto tiene más diferencias entre culturas.

513 Oro ohar, behar eta desioen asetzean kultur bakoitzak baditu bere ukituak, bere ñabardura bereizgarriak, eta bere enfasi partikularrak. Alde batzuk areagotu, beste batzuk saritu, eta beste batzuk zigortzen ditu ere, nahiz eta ‘sen’ hori ‘barrutik atera’ egiten zaigun espontaneoki.

En general, cada cultura tiene sus tonos, sus matices distintivos y sus énfasis particulares en la satisfacción de necesidades y deseos. Algunos aspectos se motivan más, otros se recompensan más, y otros, también, se castigan más, aunque este ‘genio’ o ‘instinto’ nos salga de dentro ‘espontáneamente’.

514 Eta joera horiek belaunaldiz belaunaldi transmititzen dira, hizkuntzaren, sinismenen, errituen eta abarren bidez.

Y estas tendencias se transmiten de generación en generación a través del lenguaje, de creencias, de

51

Norbanakoek, horrela, ezaugarri horiek barneratzen dituzte, sarri, ohartu gabe. Horri guztiari ere sena deitzen zaio beraz, transmisio biologikoz baño igortze kulturalaz egin arren. Kultur, Talde edo Herri Sena dei genezake.

ritos, etc. Los individuos, así, incorporan y manifiestan estas características, a menudo, sin darse cuenta. A todo ello también se le llama ‘genio’ o ‘instinto’ a pesar de que transmitirse más allá de mecanisos biológicos. Podríamos llamarlo un Instinto, Ser o Genio Cultural, de Grupo o de Pueblo. En euskera, se le denomina Sena.

515 Herri Sena herri baten munduikuskera eta jokamolde eratorriak dira.

. Genio o ser de un pueblo, y genio o ser vasco; profundizando conceptos

516 Kultur Senaren ezaugarri desberdinak bi aldeetan zehaztu ditzakegu. Sintesi gorenean:

Podemos determinar las diferentes características culturales de un instinto o genio determinado en dos vertientes. En síntesis máxima:

517 Herri sena herri baten partaide desberdinek komunean duten munduikuskera eta jokamoldeak dira, kultur espresio desberdinetan antzeman daitekeena.

Un Genio o Ser de Pueblo será la cosmovisión y las actitudes derivadas de ella compartida por las personas de un determinado pueblo, que puede advertirse en sus diferentes expresiones

culturales.

518 Munduikuskerak gauzen zerizanaz uste dugun alde existentziala, kontzeptuen eta lojikaren alde arrazionala, eta sentipenen alde emozionala biltzen ditu.

. Una cosmovisión reúne lo que creemos en la esencia de las cosas en una vertiente existencial, los conceptos y la lógica en una vertiente mental, y las sensaciones en una vertiente emocional.

519 Herri baten Senak munduikuskera bat dakar. Hor sartzen dira:

El Ser o Genio de un pueblo implica una determinada cosmovisión. Incluye como tal:

520 . Gauzen zerizanaz edo esentziaz eta bizitzaren prozesuetaz uste duguna. Hots, gure izaerari eta munduaren izaerari buruz uste duguna. Gure ‘alde existentziala’, ‘filosofikoa’ ala, nahi bada, ‘izpirituala’ ere dei dezakegu.

. Lo que pensamos de la esencia de las cosas y de los procesos de la vida. Es, decir, lo que pensamos sobre nuestra naturaleza y la naturaleza del mundo. Es nuestro 'lado existencial', 'filosófico', o, si se quiere, 'espiritual'.

521 . Gauzak kontzeptuen bidez eta beraiek lotzen dituzten lojika legeen bidez nola ezagutzen dugun. Gure ‘adimen aldea’ ala ‘alde arrazionala’ dei dezakegu.

. Cómo conocemos las cosas a través de los conceptos y las leyes lógicas que los vinculan. Podemos llamarlo nuestro lado 'mental' o 'racional'.

522 . Sentipenen bidez bizitza nola esperimentatzen dugun pertzepzio, sentsazio eta emozioen bidez. Mundua, aberria eta aberkideak sentitzeko moduak hemen dira ere. Gure ‘alde emozionala’ sartzen da.

. Cómo experimentamos la vida a través de las percepciones, sensaciones y emociones. Las formas de sentir el mundo, la patria y los compañeros en esa comunidad están aquí también. Es nuestro 'lado emocional'.

523 Bizitzan hartu beharreko jokamoldeak Herri Sen baten beste aldea dira.

. Las actitudes a tomar en la vida son el otro lado de un Genio o Ser de un pueblo.

524 Herri baten Sena jokamoldeak dira, bestetik. Ingurunearekin eta aberkideekin harremanetan egoteko modu kolektiboa da sena. Komuna, dinamikoa eta irekia. Munduan egoteko eta bizitzan aritzeko modu bat da, beraz; hor ‘egotekoa’ eta ‘egitekoa’ balio zehatz batzuen arabera, hots, axiologia bat.

El Genio o Ser de un pueblo conlleva las actitudes a tomar en la vida, por otro lado. Es una forma colectiva de estar en contacto con los contextos vitales y el prójimo. Común, dinámico y abierto. Es una forma de estar en el mundo y de vivir; de ‘estar’ y de ‘hacer’ de acuerdo con unos valores determinados, es decir, una axiología.

52

525 Guzti hori kultur espresio desberdinetan antzeman daiteke.

. Todo esto puede advertirse en las diferentes expresiones culturales.

526 Eta guzti hori kultur espresio desberdinetan antzeman daiteke: hizkuntzan, dantzetan, erakundeetan...

Y todo esto puede advertirse en las diferentes expresiones culturales: idioma, danzas, instituciones...

527 Euskal Sena euskaldunen munduikuskera eta jokamolde eratorriak dira, euskal kultur espresio desberdinetan antzeman daitekeena.

. El Euskal Sena es la cosmovisión y las actitudes derivadas de los vascos, que se puede advertir en las diferentes expresiones culturales vascas.

528 Guk ere, euskal kulturkide gisa, euskal ezaugarriak barneratu ditugu ohartu gabe. Euskal Sena badugu, hein handiagoan ala txikiagoan. Zentzu horretan, Euskal Herrian gehienok onartzen dugu, ala onartuko genuke galdetuak izanez gero, badela Euskal Sena dei dezakegun bizitza ikuskera zehatz hori ere.

Nosotros también, como personas integrantes de la cultura vasca, hemos interiorizado características vascas del Euskal Sena sin darnos cuenta. Tenemos Euskal Sena, en mayor o menor grado. En este sentido, en la mayor parte del País Vasco ma mayoría aceptamos, o aceptaríamos de ser indagados al respecto, que existe de facto una visión específica de la vida que podemos denominar como ese Euskal Sena.

529 Aipaturiko zehaztasunaren arabera, Euskal Sena euskaldunen munduikuskera eta jokamolde eratorriak dira.

Según la precisión apuntada, la Euskal Sena, el Genio, Ser o Instinto Vasco, son la cosmovisión y las actitudes derivadas de ella en la cultura de los vascos.

530 ZELAN EGITURATU EUSKAL SENA? . ¿CÓMO ESTRUCTURAR LA EUSKAL SENA?

531 Herri Sena egituratzeko modu desberdinak daude. Eta herri bakoitzak emandako enfasien arabera, egon liteke ere ‘Sena desberdinak egituratzeko sen desberdinak’. Adibidez, Odon Ulibarrenak (2003) honela banatzen du: Gizabidea, Eskukotasuna edo ‘Libertad Humanística’, Burjabetasuna edo ‘Conciencia etnohistórica de la Independencia’ eta Auzokrazia.

Hay diferentes maneras de estructurar el el Ser o Genio de un pueblo. Y de acuerdo con el énfasis dado por cada pueblo, también podría haber genios para estructurar un Genio. Por ejemplo, Odon Ulibarrena (2003) lo divide en: Gizabidea o sentido vasco de lo humano, Libertad Humanística, Conciencia soberana o ‘Conciencia Etnohistórica de la Independencia’, y Auzocracia.

532 Herri baten kultur Sena alde desberdinetatik aztertu eta aurkezu daiteke. Gerora alde asko azalduko dizkigun aukera aproposa, kultur senak bere baitan duen munduikuskeratik hastea da. Gida oso oinharrizkoa galdera existentzialak jarraitzea da: Nortzuk gara? Nondik gatoz? Nora goaz?

El Ser o Genio de un pueblo puesde ser analizado y contrastado por cualquiera de sus diferentes partes. Una buena elección, que luego nos explicará muchas cosas, es comenzar desde su cosmovisión. Una guía básica, en ello, es seguir las preguntas existenciales: ¿Quiénes somos? ¿De dónde venimos? ¿Hacia dónde vamos?

533 Ildo horri jarraiki, gure senaren funtsa, norbanakoei jokamoldeak, eta jendarte erakundeak azalduko ditugu, beste arazo batzuez gain. Piska bat luzeago:

Siguiendo ese hilo,, explicaremos la esencia de la Euskal Sena, sus directrices de comportamiento para los individuos, y las organizaciones colectivas vascas, además de otras cuestiones. Un poco mád extenso:

534 Hemen munduikuskera edo weltanshauung hartu dugu gidari. Beste gauzen artean, jendearen galdera orokor eta oinarrizkoetatik zehatz eta pragmatikoenetara bideratzen

Aquí hemos tomado como guía a la ‘visión del mundo’ o weltanshauung. Entre otras cosas, porque nos permite ir de las preguntas más

53

gaituelako. Zentzu horretan, itaun hauek erantzun ditugu: Zer gara gu eta zer da mundua? Zein da bizitzaren funtsa, hots, nola kokatzen gara gu naturan? Nola jokatu jendartean, hots, nola eraikitzen dugu jendartea eta bizitza guk eta gutarrek?

generales y básicas del ser humano a las más concretas y pragmáticas. En este sentido, hemos respondido las siguientes preguntas: ¿Qué somos y qué es el mundo? ¿Cuál es la esencia de la vida, a saber, cómo nos ubicamos en la naturaleza? ¿Cómo actuar en sociedad, es decir, cómo construimos la sociedad y la vida nosotros y los nuestros?

535 5. EUSKALSENDUNAK . 5. LOS EUSKALSENDUNAK

536 EUSKALSENDUNA EUSKAL SENA ONARTZEN ETA PRAKTIKATZEN DUENA DA, BAI KONTZEPTUALKI ETA BAI BIZITZAN ETA ESPERIENTZIETAN.

. EUSKALSENDUN ES QUIEN ACEPTA Y PRACTICA LA EUSKAL SENA, TANTO A NIVEL CONCEPTUAL COMO DE VIDA Y EXPERIENCIAS.

537 Euskalsenduna euskal sena onartzen eta praktikatzen duena da.

. Euskalsendun es quien acepta y practica la euskal sena.

538 Euskalsenduna euskal sena onartzen eta praktikatzen duena da, ‘euskaldun’aren pareko definizio bati jarraiki.

Euskalsendun es quien acepta y practica la euskal sena, de acuerdo con una definición pareja a la de ‘euskaldun’.

539 Nola arakatu eta praktikatu Euskal Sena? . ¿Cómo explorar y practicar la Euskal Sena colectivamente?

540 Norbanako mailan, euskal sena bizibarritu gura dauanak irekia dauka bidea. Euskeran, mitologian eta beste kultur espresioetan mantentzen diran gakoak ezagutu eta landu daikez, alkimista moduan, bere baitan hazi eta loratu daitezen.

A nivel individual, quien busque revitalizar la Euskal Sena, tiene el camino abierto. Puede conocer y practicar las claves escondidas en el euskera, la mitología y otras expresiones de la cultura, a modo de alquimista, para hacerlas crecer en su interior.

541 . Maila kontzeptualean, izaki guztien baitan bardintasuna eta batasuna ulertuz.

A nivel conceptual, entendiendo la igualdad y la unidad de todas los seres.

542 . Bizitza edo esperientzia mailan, sorgiñek landutako metodoaren bidez: gure pertzepzioak eta ekimenak bardintasuna eta batura gauzatzera eroan, hasiera batetan, eta pertsona batzuentzat, droga naturalak hasieran lagungarriak ala beharrezkoak izan daitezkeelarik.

A nivel vivencial o experiencial, practicando el método desarrollado por las sorgiñas: llevar nuestras percepciones e iniciativas a plasmar y materializar esa igualdad y unidad, siendo que al comienzo, para algunas personas, pueden ser útiles o necesarios las drogas naturales.

543 Kontzeptuen ulerpenari buruz, Antzinako herrietan Sena mantentzeko eta igortzeko modurik garrantzitsuena ez da izan era idatzia. Antzinako gizarteetan, mitologiaren bidez igortzen zen belaunaldiz belaunaldi, batez ere. Gizarte mendebaldarretan transmisio bide hori galduta dago, baina hizkuntza, mitologia, ohiturak eta erakundeen bidez nahikotxo antzeman dezakegu arbasoengandik oinordetzan harturiko euskal sena. Hauetan izan da fosilizatua.

Sobre el nivel conceptual, en las sociedades antiguas, la forma más importante de mantener y transmitir el genio de un pueblo no era de forma escrita. Se transmitía ente generaciones, principalmente, a través de la mitología. En las sociedades occidentales, esta vía de transmisión se ha perdido, pero podemos hacernos una buena idea de cuál es el Ser o Genio Vasco heredado de nuestros antepasados atendiendo al euskera, a la mitología vasca, a las costumbres y a las instituciones históricas vascas. Es allí donde ha quedado fosilizado.

544 Esperientziaren mailan, bide sekretua izan da, jazarpenengatik, eta oso neketsua eta zaila, isekagarria izan

Sobre el nivel vivencial, ha acostumbrado a ser una vía secreta, por lo perseguida, y muy ardua,

54

gabe hitzez adierazteko zailtasunak dituena. Interesa baduzu, jarri harremanetan dokumentu honen arduradunarekin.

difícil de expresar en palabras sin caer en lo ridiculizable. Si estás interesad@, ponte en contacto con el responsable de este documento.

545 Euskal Sena jendartean auzolanen bidez arakatzea eta praktikatzea da konsistenteena.

. Explorar y practicar la Euskal Sena colectivamente en auzolanes es lo consistente.

546 Jendartean euskal senaren gakoak lantzeko eta eraberritzeko, sen horrekiko era leialean, auzolanak dira bidea.

Para cultivar y revitalizar la Euskal Sena, de manera coherente y fiel a ella misma, los auzolan son el camino.

547 Kontzeptualki, euskal sena arakatuz; hots, aurrekoak ikertuz. Euskal Sena Taldea euskal baloreen axiologia, euskal idiosinkrasia eta komunitate espiritua beerreskuratzeko osatu da, geroarako gida izatearen helburuarekin.

Conceptualmente, investigado la euskal sena. Euskal Sena Taldea se conjura en auzolan para recuperar los valores vascos y su axiología, la idiosincrasia vasca y su espíritu de comunidad, con el objetivo de convertirse en una guía de futuro.

548 Bizi mailan, euskal sena zuzenean praktikatzeko auzolanak dira aukera. Esate baterako, antziñako sorgiñen eta jaien erak bizibarritzeko taldeak eratuz, hesiak gainditzeko behar dituenarentzat droga naturalen erabilera saihestu barik.

A un nivel vital, grupos en auzolan para practicar la euskal sena son lo propio. Por ejemplo, grupos que renueven las formas de conocimiento y de diversión de las antiguas sorgiñak, sin excluir el uso de drogas naturales para aquellos que necesiten superar sus barreras.

549 Euskalsendun militanteak herria eta kultura Euskal Senaren gainean berbizitzen laguntzeko konpromezua hartzen duena da.

. Euskalsendun militante es quien se compromete a ayudar a revivir su pueblo y su cultura desde la Euskal Sena.

550 Euskalsendun militanteak herria eta kultura Euskal Senaren gainean berbizitzen laguntzeko konpromezua hartzen duena da.

Euskalsendun militante es quien se compromete a ayudar a revivir su pueblo y su cultura desde la Euskal Sena.

551 Euskalsendun militanteak Euskal Senari herriaren motore gisa duen garrantzia aitortzen dio.

. El Euskalsendun militante acepta la importancia que tiene el Ser o Genio Vasco como motor del pueblo.

552 Auzolankideen artean Euskal Senan enfasi handia jarri duena ez da salbuespena izan, Euskal Sena Euskal Herriko Historiaren benetako motorea izan dela iradoki arte.

Entre los auzolankidez no ha sido excepción quien ha puesto gran énfasis enl Ser o Genio Vasco, sugiriendo que este es el verdadero impulsor de la Historia del País Vasco.

553 Ez dago lekuz kanpo. Kultura beste herri baten aldagaiekiko, eta baita kulturaren barneko aldagai batzuk besteekiko ere, erlazioak ugari eta aldakorrak dituzte. Arrazoiak eta eraginak baino, beraien artean, atzeraelikadurak dira. Erlazioak baino, korrelatoak dira. Aldaketa soilak baino, prozesu konplexuak. Beraz, aldagi sare konplexu bat interpretatzeko, zilegi da aldagai konkretu baten ikuspuntutik egitea.

No está fuera de lugar. La cultura respecto a las variables no estrictamente culturales, y también las variables culturales entre sí, tienen relaciones diversas y cambiantes. Más que causas y efectos, se dan entre ellas retroalimentaciones. Más que relaciones, se dan correlatos. Y más que meros cambios, complejos procesos. Por tanto, toda red compleja de relaciones puede interpretarse desde una variable concreta.

554 Zentzu horretan, kontsidera daiteke Euskal Herriak bere Historiako fase desberdinetan egun arte erakutsi duen Erresistentzia, kontzienteki edo inkontzienteki, bere Euskal

Por ejemplo, puede considerarse que la Resistencia del Pueblo Vasco en diferentes etapas de su Historia hasta nuestros días ha sido,

55

Sena eta Kultur Eredu defendatzeko eta babesteko izan dela. Esate baterako, herri honek sortu eta mantendi dituen erakunde desberdinak gauzatzeko ezinbestekoa izan zela esatea zentzuzkoa dirudi.

consciente ó inconscientemente, por defender y preservar dicho Ser o Genio Vasco, y su Modelo Cultural. Por ejemplo, parece razonable decir que fue esencial para la creación y mantenimiento de diferentes instituciones históricas.

555 EUSKAL SENA ETA EUSKALSENDUNAK HEDATZEA ERRONKA BEREZIA DA.

. POTENCIAR EL SER O GENIO VASCO Y LOS EUSKALSENDUNAK ES UN DESAFÍO ESPECIAL.

556 Euskalsenduntasuna berreskuratzeko eta bultzatzeko erronkak, arrisku larriekin eta zenbait abantailekin, handiak dira.

Los desafíos para la recuperación y promoción de la Euskalsenduntasuna, con graves riesgos y algunas ventajas, son grandes.

557 Euskal Senaren erakargarritasun ezagutarazi behar ditugu.

. Debemos dar a conocer los atractivos de la Euskal Sena.

558 Egun euskalduntasunak bizi duen minorizaziotik gainditzeko, mundua ikusteko Euskal Senak derabilzkin ‘betaurrekoak’ erakargarriak eta iradokitzaielak direla erakutsi behar dugu.

Para superar la minorización actual de lo vasco, deberíamos mostrar cómo las ‘gafas’ que usa la Euskal Sena para ver el mundo son atractivas y sugerentes.

559 Egungo Psikologian komunikazio egokia (eta jendarte bizitza hobea) izateko baikortasuna erabili behar dela nabarmentzen da. Euskera eta Euskal Senak berez dute…

Por ejemplo, la Psicología moderna propone que es necesario utilizar una comunicación positiva para una vida mejor. Pues bien, hemos visto que las partículas ba, bait, etc., la indican de manera natural. Esa virtud el euskera y la Euskal Sena ya nos la traen por defecto...

560 Naturaren zikloak eta Lur bizi-emailea halako intentsitatez ospatzen zuen andere-arauzko antzinako zibilizazio bat garaiotara berreskuratzea badaukagu, e emakumearen ahalduntzearekin, eta hori jende askorentzat pitzikagarria da.

Tenemos la posibilidad de recuperar para los tiempos actuales una antigua civilización que celebraba los ciclos naturales y la Tierra dadora de vida, con el empoderamiento de las mujeres, lo que es atractivo para muchas personas.

561 Bestalde, badirudi gaur egungo jendartea kontzientziatzen ari dela klima-aldaketaz, ingurugiroa pozoitzeaz, eta horien inguruko gerren injustiziaz, migrazio masiboen miseriaz. Antzinako Naturarekiko begirunea eta enpatia berreskuratzea erakargarria da kezka horiek dituzten jendeentzat.

Por otro lado, parece que la sociedad actual está tomando conciencia del cambio climático, del envenenamiento ambiental y de las injusticias, guerras, miseria y migraciones masivas derivadas. La recuperación del antiguo respeto y empatía hacia la Naturaleza es atractiva para las personas con estas inquietudes.

562 Azkenik, ez ahaztu gaur egungo etapa kapitalista, hierarkiko arpilatzaile eta patriarkalari aurre egiten dion eta egin diezaiokeen sena dela euskal sena. Bere intsumisio jarrera erakargarria da kezka sozial hauen kritikoentat.

Por último, no hay que olvidar que la etapa actual es de saqueo capitalista, jerárquico y patriarcal. Y a eso se enfrenta la Euskal Sena. Su actitud de insumisión es atractiva para los críticos con estas preocupaciones.

563 Laburki, Auzolanen, Batzarreen, Komunitateen Eta Zuzenbide Piriniarraren abkz´rekin bizitza pertsonala eta kolektiboa Burujabea eraikitzea da erronka. Matrilineal kultur ereduaren gakoak eskainiz, soldatapeko enpleguaren, demokrazia ordezkaritza engainagarriaren, eta kapitalismoa alienantearen bizitza industrila gainditzeko.

En suma, se trata de construir una vida personal y colectiva burujabe con el abcd de los auzolan, batzarres, comunales y derecho pirenaico. Ofreciendo las claves del modelo cultural matrilineal para superar la vida industrial del empleo asaalariado, la democracia representativa engañosa y el capitalismo alienante.

56

564

565 Amatasuna eta ematasuna berreskuratzea garrantzitsua litzaiguke, andra zein gizon.

. Recuperar nuestra esencia de madre y mujer es algo importante, incluso para los hombres.

566 Existentziak eta bere izaki guztiek alde aktibo edo ‘gizonezko’ bat, eta alde sortzaile edo ‘emakumezko’ bat durela ikusi dugu. Eta gure espeziean ere denok, gizon zein emakume, ditugu alderdi biak. Eratorritakoak zuzentarauak zuzenekoak eta logikoak dira, nahiz eta harrigarria diruditen.

Hemos visto que la existencia y todos sus seres albergan una parte activa o ‘masculina’, y otra creadora o ‘femenina’. Y también en nuestra especie tenemos todos ambas facetas, tanto los hombres como las mujeres. Las pautas personales derivadas son directas y lógicas, aunque parezcan chocantes.

567 Gure existentziaren amatasun eta ematasun aldeak berreskuratzea da erronka. Bai kanpoan, gizartean, eta bai barnean, gure izaeretan. Baina bien arteko erlazioa ahaztu gabe. Atsolorraren berreskuratzearen baitan, adibidez, komunitate osoa umeetaz arduratuko dela dago. Emkume zein gizon, beraz.

El desafío, sin duda, es la recuperación de las vertientes de maternidad y femineidad de nuestra cultura. Tanto fuera de nosotros, en la sociedad, como en nuestro interior. En la recuperación del Atsolorra, por ejempo, subyace que toda la comunidad sea responsable de la atención a los niños. Tanto mujeres como hombres, por tanto.

568 Edonola, amatasun eta ematasun aldeak gure baitan sakontzea eta hedatzea da jendartea baino aurreragoko giltza. Zentzu honetan, gakoa ez da gizartea, pertsona edo norbanakoa baizik. Eta andra zein gizonarentzat balio du honek; andrek zein gizonek dugu erronka hemen, ere.

En todo caso, recuperar y extender las vertientes de maternidad y femineidad en nuestro interior, antes de considerar una extensión en el entorno, es la verdadera llave. En este sentido, la clave no es la sociedad, sino la propia persona o individuo. Y esto vale tanto hombres como para mujeres; es un desafío para todos, también.

569 Gure ama eta eme aldeak barnean haztea dugu erronka hori. Hots, gure emozio sormena, sentikortasuna, maitasun ahalmena, eta sendiari eta inguruneari zaintza ahalmena loratzea. Hierarkiarik gabe eta botere sentipen eta asmorik gabe.

Se trata de hacer crecer en nuestro interior esa vertiente de ama o madre, y de eme o femineidad. Es decir, hacer florecer nuestra creatividad emocional, sensibilidad, capacidad de amar y capacidad de ofrecer cuidados a familia y entorno. Sin jerarquías ni sensación o deseos de poder.

570 Zentzu honetan, koska orokorra ez da emakumeek gizonen botere berdina lortzea gizartean, hain onartua dugun bezala. Horri garrantzia kendu gabe, jakina. Baina benetako koska da, Euskal Sen honi jarraiki, ‘barneago’, ‘honantzago’ dago. Gizonak emakumetu eta amatu daitezen da zera. Hots, gizonak sentikorragoak egin, maitaleagoak, beraien ingurunearen eta sendiaren zaintzaileagoak, eta zentzu emozional eta gizazko hauetan, sortzaileagoak.

En este sentido, la clave general no estriba en que las mujeres consigan el mismo poder que los hombres en la sociedad, como solemos admitir demasiado frecuentemente. Sin quitarle su importancia obvia, por supuesto. Pero la verdadera clave, según la Euskal Sena, está un poco ‘más acá’, más en el interior. Hacer que los hombres se hagan ‘más madres’ y tengan más capacidad de amar; este es el asunto. Hacer a los hombres más sensibles, más amorosos, más

Euskal Herria ante el Cambio de Epoca

Empleo Asalariado

DemocraciaRepresentativa

Capitalismo

Modelo CulturalMatrilineal

A Auzolan

B Batzarre

C ComunalD Derecho

Pirenaico

Burujabe

Personaly

Colectivo

Opción 2. Epoca BurujabeEpoca Industrial

La Transición debería ser consciente, proactiva y liderada

por los Batzarres Locales

Euskal Herria ante el Cambio de Epoca

Empleo Asalariado

DemocraciaRepresentativa

Capitalismo

Modelo CulturalMatrilineal

A Auzolan

B Batzarre

C ComunalD Derecho

Pirenaico

Burujabe

Personaly

Colectivo

Opción 2. Epoca BurujabeEpoca Industrial

La Transición debería ser consciente, proactiva y liderada

por los Batzarres Locales

57

preocupados y cuidadores de su familia y de su entorno y, en este sentido, hacerlos más emocionalmente creativos.

571 Gizona amatuagoa eta ematuagoa loratzen den heinean, emakumeen ustiaketa amaituko da, eta andreek ez dute izango zertan ‘berdintasun’ sozial batengatik borrokatu, eta zertan ‘botere’ bat lortu, azken baten kontzeptu patriarkala dena. Emetasuna berez emango da, era espontaneoan eta naturalan, hasierako erreferentzia gizaki bezela dugun emakume aldeetara biratu delako guztiongan.

A medida que el hombre se vuelva más ama o ‘enmadrecido energéticamente’, y más eme o ‘femineizado energéticamente’, la explotación de las mujeres terminará, y las mujeres no tendrán que luchar por ninguna ‘igualdad social’, ni por ningún ‘poder’, lo que en realidad es un concepto patriarcal. La feminidad tomará presencia de forma espontánea y natural, porque la referencia inicial habrá girado a lo materno y femenino en todos los seres humanos.

572 Bidea hasteko moduak anitzak dira, eta guztitik dago ikasteko. Emakumeen kasuan, esate baterako, Mónica Felipe Larralde-k Cuerpo de Mujer, Reconectar con el útero delakoan emakumeek bere umetokian sentsibilizatzea proposatzen du, emakumezko izaera kontzientziatu eta berreskuratzeko. Euskaraz, bai norbanako eta bai jendarte mailan burujabe izendatuko genuke, apuntatu bezala.

Las formas de iniciar el camino son variadas, y de todo se puede aprender. En el caso de las mujeres, por ejemplo, Mónica Felipe Larralde propone en Cuerpo de Mujer, Reconectar con el útero que las mujeres partan de una concientización de su útero para extenderlo a una concientización y autoconstrucción de su ser femenino. En euskera, lo llamaríamos ser burujabe a nivel personal y social, como se ha apuntado.

573 Euskarak Euskal Sena garraiatu du mendez mende, eta horrela iraun beharko.

. El Euskera lleva transportando la Euskal Sena por siglos, y así debe seguir siendo.

574 Euskal Herriko azken belaunaldietan euskarak euskalduntasunean hartu duen lehentasunagatik, hizkuntzaren garrantzia sakonduko dugu laburki.

Debido a la prioridad otorgada por las últimas generaciones del País Vasco a la lengua vasca en la vasquidad, profundizaremos brevemente la importancia del idioma.

575 Hizkuntzak ‘aztarna eraldatzaileak’ dira. Batetik, euren sakoneko filosofia dakartzate beren egituran; iraganeko kultura eta jakintzak iltzaturik dakarkizkigute. Idatzirik gabeko ohitura duten herrietan hau garrantzitsuagoa da oraindik ere, antzinako erlijioa, filosofia, mitoa, zientzia, etab. etzelako idatzi. Horiek gordetzeko euskarria hizkuntza bera izan da.

Los lenguajes son ‘fósiles transformativos'. Por un lado, tienen una filosofía fosilizada y clavada en su estructura; nos traen al presente la cultura y los conocimientos del pasado. En pueblos sin tradición escrita, esto es aún más importante, porque su religión antigua, filosofía, mitos, ciencia, etc. no se escribieron. El soporte para almacenarlos ha sido, así, el propio idioma en que se formularon.

576 Bestetik, hizkuntzek egungo hizlarien izaeran eragina dute, eraldatzen gaituzte. Arbasoen pentsakerek eta munduikuskerak hizkuntza itxuratu zuten, esan bezala. Eta, beraz, oinordetzan hartu digun hizkuntzarekin. Baina honek gure arretak eta pertzepzioak bideratzen ditu gaur egun. Adibide ezaguna da samien (eta ez inuiten) adibidea. Samiera ondo ikasten badugu, elurraren berrogehinaka izen barneratu ditzakegu. Eta horrek gure arreta eta pertzepzioak edurraren egoera eta prozesu desberdinetaz jabetzeko gehiago gaituko dizkigu.

Por otro lado, los idiomas afectan la naturaleza de los hablantes actuales, nos transforman. El pensamiento de los antepasados y el mundo de las lenguas han dado forma al idioma y recibimos esta herencia en él, y esta implica marcos mentales ue centran nuestras acciones y percepciones en el presente. Un ejemplo de los sami (y no de los inuits) es popular. Si aprendemos bien sami, podremos interiorizar unos 40 nombres referidos a la nieve, a sus estados y sucesos. Y ello hará que nuestra atención y nuestras percepciones estén más

58

conscientes y entrenados para percibir de los estados y procesos de la nieve.

577 Euskara, mendeetan zehar, Euskal Senaren kultur eredua garraiatu duen ibilgailu gisa irudikatu dezakegu, zentzu honetan. Auzolankide batzuen arabera, Euskal Sena hondoratu egingo litzateke euskara barik.

Puede visualizarse, en este sentido, que el euskara ha sido como un vehículo que, a lo largo de siglos, ha ido transportando en su seno el modelo cultural de la Euskal Sena. Según algunos auzolankides, la Euskal Sena se hundiría sin el euskera.

578 Beste batzuek, ordea, kulturako elementu ez esentzialak gehiegi baloratu direla uste dute, hala nola, hizkuntza eta lurraldetasuna. Ulibarrenak _____, adibidez, Euskal Senako alde humanistak lehenesten ditu, duela hamarkadak -ala gizaldiak- euskara galdua den Euskal Herriko talde eta eremuetan ondo moldatzen dela erakutsiz.

Para otros, en cambio, se han valorizado demasiado elementos de cultura no esenciales como el idioma y la territorialidad. Ulibarrena, por ejemplo, atiende más a las cuestiones humanísticas de la Euskal Sena, mostrando que se mantienen en buena forma en colectivos y zonas de Euskal Herria donde ya se ha perdido el euskera hace décadas, o incluso siglos.

579 Edonola, auzolan partaide batzuek komentatu dute zein harrigarri gertatu zitzaien Euskarari buruzko topaguneetan euskararen esanahi esanguratsuak eta beraiekin erlazionaturiko jatorri etimologikoak desestaltzeko hartzen diren ahaleginak. Euskal Sena agerian jartzeko ekimenak dira, beste helburuen artean.

En cualquier caso, algunos de los participantes en el auzolan han comentado lo asombroso de encontrarse, en algunos Encuentros sobre el euskera, con tremendos esfuerzos por desenmarañar los significados representativos y los orígenes etimológicos relacionados del euskera. Son iniciativas para desvelar la Euskal Sena, entre otros objetivos.

580 Identitatea berreskuratzea ezinbestekoa da. . Recuperar la identidad es inexcusable.

581 Euskal Senak euskal identitatea motibatuko dezake desiragarria sentitu dezakeen edonoretzat, ala euskaldun izatearen funtsa gisa ulertzen duen edonorentzat. Eta, aldi berean, Euskal Senarekin ezin izango da ezer ere ez egin, aurretik euskal nortasuna eta identitatea indartu gabe.

La Euskal Sena puede motivar a la identidad vasca a cualquiera que la acepte como deseable, o que la entienda como propia de los vascos. Y a su vez, podría decirse que nada puede hacerse con la Euskal Sena si antes no se fortalece esa identidad vasca que puede sentirse motivada hacia ellos.

582 Ezinbestekoa da herri identitatea eta kontzientzia lantzea: Euskal Herria gisa garena bizi, sentitzea, baieztatzea, eta komunikatzea:

Es imprescindible trabajar la identidad cultural y conciencia de pueblo: vivir, sentir, afirmar, comunicar lo que somos como Euskal Herria:

583 Indoeuropar zibilizazioak gugan duen eragina ixila baina hiltzailea da. Ez dugu antzematen. XIX. mendean euskal identitatea hain zegoen akiturik, Antoine de Abadie bezalako kontzientziadunek gure autoestimua sustatzeko Euskal Jaiak sustatu behar izan zituztela. Ba antzeko garaiak bizitzen ari ditugu! Euskal Senaren hondarrak erabat desagertzen ari dira.

La influencia de la civilización indoeuropea sobre nosotros es silenciosa, pero letal. No la detectamos. En el siglo XIX, la identidad vasca estaba tan ahíta que vanguardias conscientes como la de Antoine de Abadie tuvieron que potenciar iniciativas como las Fiestas Eúskaras para levantar nuestra autoestima de pueblo. ¡Pues nos hallamos en una época parecida! Los vestigios de la Euskal Sena van desapareciendo sin remisión.

584 Azken 100 urteotan nazio kontzientzia eta erabakitzeko eskubidearen aldarria hedatu egin da populazio zati batetara. Era berean, elkartasun internazionalista sortu da, herri zapalduekiko, migratzaileekiko, etab. Hizkuntz eta kultur

En los últimos 100 años, la conciencia nacional y la reivindicación de la toma de decisiones se ha extendido a buena parte de la población. Del mismo modo, se ha fortalecido la solidaridad internacionalista con los oprimidos, los

59

aniztasuna aberasgarria da, ez da gure arazoa. Gazteleraren eta frantsesaren erabateko nagusitasuna da arazoa.

migrantes, etc. La diversidad lingüística y cultural es gratificante, no es nuestro problema. El problema es el dominio absoluto del castellano y del francés.

585 Lurraldetasuna ere garrantzitsua da auzolaneko kideentzat. Herriak bere lurralderako eskubidea du. Zatikatua eta galdua ez izateko eskubidea.

La territorialdidad es también importante para los integrantes del auzolan. El país tiene derecho a su territorio. Derecho a no estar fragmentado y progresivamente perdido.

586 Euskera gure Euskal Senaren identifikatzaile saihestesina dirudi. Euskara ikasteak eta zabaltzeak euskal identitate kulturala oinarrizkoa eta iraunkorra izan dadin dakar. Gaur egun, jende askok euskara hitz egiten du eta ikasten du, ez ohitura gisa, herriko identitatearen defentsarako egiten den benetako ekarpen gisa baizik. Batzuetan “euskararik gabe independentziarik ez dago” esatera heldu da. Euskararentzat baliagarria den guztia Euskal Senarentzat ere baliagarria da.

El euskera como identificador de nuestra ‘euskal sena’ parece ineludible. Aprender y extender el euskera, seguirá mateniéndolo como referente básica y permanente portador de la identidad cultural vasca. Actualmente muchas personas hablan y aprenden euskera, no como hábito o adquisición cultural, sino como una auténtica aportación a la lucha por la defensa la identidad del País. Se llega a decir que “no hay independencia posible sin euskera”. Todo lo valioso para el euskera es valioso también para la Euskal Sena.

587 Era guztietako jarduera kolektiboak eta herri mugimenduak, komunitate sena bizirik dagoen seinale. Bada sasoi onean dagoen kultur arlorik ere, adibidez bertsolaritza. Eta oso garrantzitsua, euskararen aldeko herri ekimena. Gainera, era guztietako errebindikazio eta borrokak intsumisio sena bizirik dagoen seinale dira. Adibidez, Emakumearen ahalduntze mugimendu hazkorra, indarrean dagoen patriarkalismo eta matxismoaren aurrez aurre.

Actividades colectivas de todo tipo y movimientos populares mantienen vivo el sentido de comunidad. También hay expresiones con muy buena salud, como la bertsolaritza. Y muy importante, las iniciativas populares por la lengua vasca. Además, todo tipo de demandas y luchas sociales son un signo de que la insumisión está viva. Por ejemplo, se da el creciente empoderamiento de las mujeres frente al patriarcado y el fascismo.

588 Auzolanen sena berreskuratzea, eta ez bakarrik auzolanak, ez da ahaztekoa.

. Recuperar la sena de los auzolanes, y no sólo los auzolanes, es algo que no debe descuidarse.

589 Ekimen hiritarretan ere, tokiko autogobernua edo Auzokrazia krisi sakonean da. Odon Ulibarrenak gogorarazten digu nola, hamar urte baino gehiagotan Berriobeiti-Berrioplanoko Batzarrean parte hartzean, Auzoko Gobernu sistemaren gainbeheraz ohartu zela. Arbasoen ondarea izateagatik errespetatua zen, baina iraganeko gauza besterik etzen kontsideratzen.

En las iniciativas populares, también, el autogobierno vecinal o Auzokrazia están en profunda crisis. Odon Ulibarrena comenta que al pertenecer durante más de diez años al Concejo Abierto-Batzarre de Berriobeiti-Berrioplano, entre los años 1976-1986, constató el declive del Gobierno Vecinal. Por pertenecer al legado de los Antepasados era respetado, pero se consideraba poco menos que cosa del Pasado.

590 Beste auzolankide batzuen arabera, azkenotan Eusko Jaurlaritzak bere propagandarako bahitu eta desitxuratu duen arren, benetako auzolanak ondo funtzionatzen du oraindik Euskal Herria, lehengokoez bestelako eremuetan eta moduetan, jakina. Etxea kasik desagertu ondoren, auzoak eta auzolanak sekulako potentzialtasuna dute gurean. Horiek biziberritzean datza gakoa.

Según otros auzolankides, y aunque el gobierno vasco ha secuestrado y distorsionado el concepto en su propaganda de los últimos años, los verdaderos auzolanes todavía funcionan en el País Vasco, aunque sea en otros campos y modos, por supuesto. Una vez casi desaparecido el apego a la Etxea, los barrios y sus auzolanes tienen un tremendo potencial. Una de las claves es revivirlos.

60

591 . Euskal Zuzenbide Zibilaren hondarrak berreskuratu, duela hiru urte bertan behera utziak.

. Recuperar los restos de Derecho Civil vasco anulados hace tres años.

592 Berriki, eta Eusko Alderdi Jeltzalearen eskutik gainera, Zuzenbide Piriniarrean berezkoa den sendi eta etxe lehentasunak ezabatu dira Euskal Autonomia Erkidegoko zuzenbide zibiletik.

Recientemente, y para colmo de mano del Partido Nacionalista Vasco, las priorización del tronco doméstico y familiar propio del Derecho Pirinaico han sido eliminada del Derecho Civil de la Comunidad Autónoma del País Vasco.

593 Ezin da euskalsendun koherentea izan, honek atzera egin dezan eskatu gabe.

No se puede ser un euskalsendun coherente sin exigir esta devolución.

594 Oro har, Euskalsendun gisa berpiztu eta gozatuko dugu.

. En general, revitalizaremos y gozaremos como Euskalsendun´es.

595 Munduikuskera batek eta bere bizitzarekiko jokamoldeek guztioi eragiten digute: pertsonei, enpresei, erakundeei, lurraldeei, eta erakundeei. Bi aukera ditugu: zer gertatzen den baztertu eta korronteak eraman gaitzala, edo, aitzitik, korronteak gure alde joka dezan aurrea hartu.

Las consecuencias de las cosmovisiones y de las actitudes ante la vida nos afectan a todos, personas, empresas, organizaciones, territorios, instituciones. Tenemos dos alternativas: ignorar lo que ocurre y dejarnos llevar por la corriente, o, por el contrario, anticiparnos para que la corriente juegue a nuestro favor.

596 Euskarak ekarri digun antzinako munduikuskeran zaintzeak eta, zaindu bitartean, egungo garaietara moldatzeak, hil ala bizikoa dirudite. Bereziki, hizkuntzak ‘aztarna eraldatzaileak’ direla esan dugu, daramatzaten sakoneko filosofiak baldintzatzen eta eraldatzen gaituztelako. Zein eragin mantenduko eta utziko diegun hurrengo belaunaldiei euskaran, beraz, gure erantzunkizuna osoa da.

La preservación de la antigua cosmovisión vasca y su adaptación a los tiempos actuales, se antoja una cuestión de vida o muerte. Especialmente, hemos dicho que los idiomas son ‘fósiles transformativos’ porque moldean y transforman filosofías profundas. Qué influencia mantendremos y, por tanto, qué poder de cambio dejaremos en las próximas generaciones, es, por tanto, nuestra absoluta responsabilidad.

597 Oro Har, euskal gizarteak, oro har, kristau aurreko eta indoeuropar aurreko zibilizazioa era progresiboan baztertu egin du, dela errepresioak horretara behartu duelako, ‘atsoen kontuak’ direlakoan. Memoria hori berreskuratu behar da.

En general, la sociedad vasca ha ido rechazado de forma progresiva la civilización pre-indoeuropea y pre-cristiana, se le ha obligado a reprimir esa herencia, por ser ‘cuentos de vieja’. Pero debe recuperar se esa memoria.

598 Euskal Mitoaren transmisioa eten egin da, bere guneak (baserriko supazterra…) eta uneak (bertan egiten ziren lanak, arto eta indaba garautzea, txarribodak, ….) desagertu ahala. Supazterraren lekua telebistak hartu du eta, auzolan askoren ordez, norbanakoak ditugu makinekin.

La transmisión del mito vasco ha sido suspendida. Las áreas donde lo hacía (al lado del fuego en casa) y los momentos de reunión de los vecinos (el trabajo en común, el pelado del maíz, la txarriboda…) han desaparecido. Al lado del fuego de casa está ahora la televisión, y en vez del los auzolanes, se dan trabajos individuales con máquinas.

599 Halere, jatorrizko kulturaren txingarrak geratzen dira, ikusi dugunez. Txingarron gainean erregai egokia ezarri eta su ederra isiotzean dago gakoa.

Sin embargo, quedan brasas de la cultura original, como hemos visto. Se trata de alimentarlas bien y lograr revivirlas con fuerza.

600 Identitatea, euskara eta lurraldearen gainean, kulturaren funtsezko elementuak zabaltzea da erronka.

Sobre la identidad, la lengua vasca y el territorio, difundir los elementos esenciales de la cultura será la tarea a realizar.

61

601 Noraezean, euskaldunek milaka urteetako bidea biraurkitu nahi dutela ematen du. Eta Euskalsendunen bidea da hori.

Los Euskaldunak buscan reencontrarse con su milenaria senda. Y es senda no es otra que la de los Euskalsendunak.

602 Besterik gabe, lagunok. Antziña esaten genuen bezala, gaizki esanak barkatu, zuek barik ez da.

Nada más, lagunok. Como se decía antes, gaizki esanak barkatu, zuek barik ez da. “Perdón por las

cosas mal dichas, sin vosotros no hay nada”.

603

· 2 Euskal Sena. 1. bilkura Zer da euskal sena? Galtzen ari gara? Zer egin ahal dugu...

Documents

Transcript of · 2 Euskal Sena. 1. bilkura Zer da euskal sena? Galtzen ari gara? Zer egin ahal dugu...