13. historiaurretik erdi arora

ALTZA HERRI IKASTETXEA

HIPI GELA – LAGUNTZA GELA

1

13.- HISTORIAURRETIK ERDI ARORA

HISTORIAURREA

• Gizakia agertu zenetik idazkera asmatu arte.

• Hiru aro bereizten dira: -Paleolitoa -Neolitoa -Metal Aroa.

PALEOLITOA

• Ehizan, arrantzan eta bilketan aritzen ziren gizakiak.

• Nomadak ziren.

• Tributan antolatzen ziren.

• Ehizarako eta arrantzarako tresna xumeak erabiltzen zituzten, harriz eta animalien hezurrez eginda.

NEOLITOA

• Landareak hazten eta animaliak hezten hasi ziren.

• Lehenbiziko herrixkak sortu.

• Sedentarioak bihurtu.

• Harri leunduko tresnak, ehunak eta zeramikazko ontziak egiten ikasi zuten.



2

METAL-AROA

• Metalez objetuak egiten hasi ziren: lehenengo kobrea, gero brontzea eta azkenik burdina.

• Hirietan bizi, buruzagi bat aukeratuta.

• Lan desberdinak egiten zituzten.

• Gurpila, bela eta golotea asmatu zuten.



3

LEHENBIZIKO ARTISTAK

• Paleolitoan, animaliak margotzen zituzten haitzuloetako paretetan edo sabaietan.

• Neolitoan, eguneroko egoerak margotzen zituzten kolore bakarra

erabiliz.

• Metal aroan monumentu megalitikoak.



4



5

NON BIZI ZIREN ZEREZ EGITEN ZITUZTEN TRESNAK

ARTE ADIERAZPENAK

PALEOLITOA

NEOLITOA

METAL AROA



6

ANTZINAROA

ZELTAK ETA IBERIARRAK

Duela 3.000 urte Penintsulan herri zeltak eta iberiarrak bizi ziren. Tributan, harresiz inguratutako herrixketan. Zeltak -Iberiar goi-ordokian. -Abeltzainak. -Metalezko tresnak egiten trebeak ziren. Iberiarrak -Kostalde mediterraneoan. -Salerosketan aritzen ziren. -Dirua zuten. -Idazten bazekiten. -Nekazariak, abeltzaintzak eta eskulangileak ziren.

TARTESO ETA HERRI KOLONIZATZAILEAK

Garai hartan Tarteso izeneko erresuma zegoen Guadalquivir haranean. Lurralde horretan metal ugari zegoenez hango biztanleak trebeak ziren metalezko objetuak egiten. Tartesoko aberastasunak feniziarrak erakarri zituen. Asiatik etorrita Andaluzian kokatu ziren, geroago greziarrak etorri ziren Kataluinaren kostaldera. Afrikatik kartagotarrak etorri ziren Balear uhartetara eta Penintsularen ekialdera. Herri hauei “herri kolonizatzaileak” deitzen zaie.



7

ERROMATAR HISPANIA

• Erromatarrek kartagotarrak menderatu eta Penintsulatik kanporatu

zituzten.

• Erromatarrek Augusto enperadorearekin probintziatan banatu zituzten

lurraldeak eta probintzia bakoitzean gobernadore bat jarri zuten.

• Legeak ezarri zituzten eta besteen hizkuntzen ordez latina nagusitu zen

Euskera izan zen iraun zuen hizkuntza bakarra.

• Kristautasuna Erromatar imperio osoko erlijioa bihurtu zen.

• Pertsona libreak eta esklaboak zeuden.

• Esklaboek ez zituzten eskubiderik.

• Emakumeek ez zituzten gizonezkoen eskubide berberak.

Erromatarrak eraikitzaile handiak izan ziren eta era askotako eraikinak

egin zituzten.

Zenbat motatako aisialdirako eraikinak zeuden: antzokiak, zirkuak,

anfiteatroak, termak...

Oroitzapenezko monumentuak: garaipen arkuak eta oroitzapenezko

zutabeak.

Herri-lanak: portuak, zubiak, akueduktuak...

Erromatarrek galtzada-sare zabala sortu zuten. Galtzadak harrizko bideak ziren.

Bi galtzada naguzi ziren Hispanian: Zilarraren bidea, Penintsula Iparraldetik

hegoalderaino eta Augusta bidea, kostalde mediterraneoa zeharkatzen zuena.



8

Idatzi herri hauen ezaugarriak:

IBERIARRAK ZELTAK

Mapa hau koadernoan kalkatu eta herriak kokatu.



9



10



11

ERDI AROA

V. mendean bisigodoek Hispania inbaditu zuten eta erresuma bat sortu zuten

Toledo hiriburu hartuz.

711. urtean musulmanek bisigodoak garaitu ondoren Penintsulako lurralde

askotan kokatu ziren; lurralde horiei Al Andalus deituz eta Kordoba hiriburu

bezala hartu.

Penintsularen iparraldeko kristauek musulmanei aurre egin zioten eta

Asturiaseko Erresuma sortu zuten, gero Leongo eta Gaztelako erresumak, baita

Pirineoetan Nafarroko eta Aragoi ko erresumak eta Kataluinako Konderria.

1031. urtean Al Andalus taifatan (erreinuak) banatu zen.



12

Kristau-erresumek ahuldu ziren eta kristauie aurre egiteko Afrikatik

almorabideak eta almohadeak etorri ziren.

Kristau-erresumek zenbait lurralde musulman menderatu zuten eta mugak

aldatu zituzten.

a) Aragoiko Erresuma eta Kataluiniako Konderria bat egin Aragoiko Koroa

sortuz.

b) Leongo Erresumatik Portugaleko Erresuma bereizi.

c) Leongo eta Gaztelako Erresuma bat egin “Gaztelako Koroa” sotuz.

Nafarroako Erresuma Frantziako errege-erreginen menpe egoten hasi

zen.



13

1212. urtean Navas de Tolosa Guduan kristauak musulmanak azpiratu zituzten

eta Al Andalus murriztuta gelditu zen (Granadako Erresuma_____

musulmanen esku).

1492. urtean Elisabet Gaztelakoa eta Fernando Aragoikoak (errege-erregina

katolikoak) Granadako Erresuma menderatu zuten.

Musulmanak kristauak eta juduak elkarrekin lasai bizi ziren. Kristau batzuk

musulman bihurtu ziren eta muladin deitu zieten.

Garai hartako gizartean baziren batzuk pribiligiatuak (nobleak) eta beste batzuk

ez-pribiligiatuak (eskulangileak eta merkatariak).



14

Erdi Aroaren hasieran eliza eta monasterio erromaniko asko eraiki zituzten kristau-erresumetan. Harrizkoak ziren. Oso horma lodiak eta leiho txikiak zituzten.

XIII menditik aurrera jauregi eta katedral gotikoak egiten hasi ziren. Altuera handia, leihate handiak beiratez apaindutakoak...

Beirateak

Arte erromanikoan eta gotikoan, margolanak eta eskulturak erabiltzen zituzten elizak eta katedralak apaintzeko.



15

Ariketak

1.- Lotu: Paleolitoa Sedentarioak. Tributan

antolatuta. Neolitoa Hiriak zeuden. Buruzagia

lanetan. Metal Aroa Nomadak. Klanetan antolatuta

2.- Lotu: Historiaurrean Eskulturak Iberiarrak Kizkuntza, erlijioa Zeltak Sua, zeramika, ehunak Erromatarrak Metalezko bitxi, arma eta tresnak 3.- Adibideak idatzi eta taula bete: Aisialdirako eraikinak

Oroitzapenezko eraikinak

Herri lanak

4.- Esan egia (E) ala gezurra (G) den:

q Erromatarren hizkuntza latina zen. q Erromatarren galtzadak egurrezko bideak ziren. q Hispanian gizon askeek eskubideak zituzten. q Emakumeak eta gizonak eskubide berdinak zituzten.



16

5.- Ordenatu herri hauek: feniziarrak, erromatarrak, kartagorrak, iberiarrak



17



18

Paris, Erdi Aroan



19



20

13. historiaurretik erdi arora

Education

Transcript of 13. historiaurretik erdi arora