100 - kuetoeskola.wikispaces.comCIENTIFICA... · 189073 _ 0001-0037.indd 1 16/4/09 10:48:05 ... S....

Fotokopiatzeko fitxak

Ariketategiak

Ikasketarako estrategiak

Iradokizun didaktikoak

100proposamen, zientzia-, teknologia- eta osasun- kulturarako gaitasuna lantzekoMundu fisikoarekiko elkarrekintzarako

trebetasunak, bai alderdi naturalei

bai gizakiaren ekintzak eragindakoei

dagokienez, bide eman dezan gertakariak

ulertzeko eta ondorioak aurreikusteko,

bai eta norberaren nahiz gainerako izaki

bizidunen bizi-baldintzak zaintzeko eta

hobetzeko jarduera sustatzeko ere.

189073 _ 0001-0037.indd 1 16/4/09 10:48:05

© 2009 by Zubia Editoriala, S. L. / Santillana Educación, S. L.Legizamon poligonoaGipuzkoa kalea, 3148450 Etxebarri (Bizkaia)Inprimatzailea

EK: 189073Lege-gordailua:

Lan hau egile-eskubideei buruzko legeek babestuta dago eta Zubia-Santillanari dagokio haren jabetza intelektuala. Legezko erabiltzaileei ikasgelan erabiltzeko fotokopiak egitea bakarrik zaie zilegi. Debekatuta dago baimendutakoez bestera erabiltzea, batez ere merkataritza-helburuekin erabiltzen bada.

100 proposamen zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna lantzeko

liburua Gaitasunak izeneko proiektuaren barruan dago,

eta Zubia Editoriala, S. L.ren eta Santillana Educación, S. L.ren

Lehen Hezkuntzako Sailean Joseba Santxo Uriarteren eta Enric Juan Redalen

zuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da.

Proiektu honetan egile-talde honek esku hartu du:

Casilda Bárcena, Fernando J. Cortiguera, Malena Fuentes, Daniel Gabarró, Javier López,

Juan Ignacio Medina, Elena O´Callaghan, Maite López-Sáez, Inmaculada Díaz, Ana María

Rodríguez, Adela Rodríguez eta Martín Varela.

Hizkuntza-egokitzapena: Mirene Rodriguez eta Xabier Sarasua

Programa bereziak: Daniel Gabarró Berbegal eta Javier López Apesteguía

Proiektua eta edizioa: Ainhoa Basterretxea eta José Luis Alzu

Diseinua eta maketazioa: ARTI*MAGOS (Malena F. Alzu), Maitane Barrena

eta Miren Pellejero

Irudiak: ARTI*MAGOS (Esther Pérez-Cuadrado) eta Esther Lecina

Zuzenketa: Amaia Lasheras

189073 _ 0001-0037.indd 2 16/4/09 10:48:05

Aurkezpena100 proposamen, zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna lantzeko

Proiektu honetan, zenbait proposamen, iradokizun eta jarduera bildu ditugu, zientzia-, tekno-logia- eta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko. Proposamen horiek irakaskuntza-ikaskuntza prozesuaren barruan daude, eta bi dimentsio dituzte: osagarriak dira, eta alternatiboak.

Osagarriak dira, irakaslearen ohiko jardueraz gain eta ikasliburuek eta gainerako didaktika-materialek ematen dituzten baliabideez gain, ziklo honetako eskola-helburuetara hurbiltzeko beste modu bat dakartelako: hain zuzen, ezagutzak eguneroko bizitzako egoeretan eta tes-tuinguruetan aplikatzeko helburua dute.

Alternatiboak dira, proposamen multzo horretako jarduerei, curriculumeko helburuak lortzen laguntzeko prestatuta badaude ere, beste ikuspuntu batetik heltzen zaielako; irakasteko eta ikasteko beste modu bat da.

100 proposamenen lekua didaktika-prozesuaren barruan

Irakasleak –esperientzia baitu eta ikasgaia nahiz ikasleen ezaugarriak baitakizki– beste mota bateko baliabideak erabili nahi dituenerako eskaintzen da 100 proposamen, zientzia-, tekno-logia- eta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko izeneko materiala. Batzuetan, atzeratuta doazen ikasleak oinarrizko helburuetara hurbiltzeko balio dezake; beste batzuetan, ikaskun-tzak finkatzeko, jarduerak eguneroko bizi tzarekin lotuz; eta beste batzuetan, eskola ematen hasteko edo amaitzeko jarduera labur baina interesgarriak egiteko erabil daiteke, bai irakaslea bai ikasleak helburua osoki lortu dela ohar daitezen.

Proposamenen nondik norakoak

Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna hobetzeko 100 proposamenak 100 fitxa independente dira. Koaderno honetarako diseinatutako lau ereduetako bati dagokio fitxa bakoitza. Hiru fitxa-eredu daude irakasleentzat, eta eredu bakar bat, ikasleentzat. Proposamen mota hauek egin ditugu:

1. Iradokizunen proposamena (I). Ideia praktikoen multzo bat da, irakasleek ikuspuntu jakin bat har dezaten, ikasgaia edo ikasgaiari dagokion programa bat lantzeko, ikaskuntza eraginkorra izan dadin. Zenbait teknika proposatzen dira, zientziarekiko jakin-mina sustatze-ko, izaki bizidunak ezagutzeko eta sailkatzeko, inguruneko zenbait alderdiri buruzko interesa pizteko, eta gure bizitzen dimentsio historikoaz jabetzeko.

189073 _ 0001-0037.indd 3 16/4/09 10:48:06

2. Ereduen proposamena (E). Ereduen proposamena lanerako estrategia edo trikimailu bat da; ikasleentzat prestatu da, baina irakasleei ematen zaie, ikasgelan beren azalpenen bidez lantzeko.

3. Irakaslearentzako ariketa-proposamena (IR). Irakaslearentzako fitxa bat da; zenbait ariketa monografiko aurkezten dira, irakasleari egoki iruditzen zaionean ikasleei banatzeko edo diktatzeko.

4. Ikasleentzako ariketen proposamena (IK). Ariketa horiek fotokopiatzeko fitxak dira, eta ikasleei banatuko zaizkie, problemak ebazteko, eta ariketak edo jarduerak egiteko. Fitxa horiek identifikatzeko, hondo zuria duen zerrenda bertikal bat ipini zaie, fitxaren zenbakiaren ondoan IK letrak dituena.

Irakasleek irakasleentzat eginak

Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako 100 proposamenak Lehen Hezkuntzan esko-lak ematen urte askotan diharduten zenbait irakaslek idatzi dituzte. Lehenik, estrategiak eta trikimailuak aplikatu egin dituzte; eta gero, emaitza onenak eman dizkietenak aukeratu dituzte.

Proposamenen edukia eta antolaketaProposamen guztiak Lehen Hezkuntzako bigarren eta hirugarren zikloetako curriculumaren

edukiei buruzkoak dira. Atal bakoitzaren hasieran, dagokion oinarrizko gaitasuna aurkeztu dugu izenburuarekin batera, curriculum ofizialaren ebaluazio-irizpideetan ageri den bezalaxe idatzita. Idatzi horretan, nabarmenduta ageri dira bigarren ziklorako adierazitako helburuei hirugarren zikloak erantsitakoak. Ondoren, atal horretarako proposamenen aurkibidea aur-keztu dugu, eta zer fitxa mota diren adierazi. Hona hemen irakasgai honetako atalak:

I. Ingurunea eta hura iraunaraztea.

II. Izaki bizidunen aniztasuna.

III. Osasuna eta garapen pertsonala.

IV. Pertsonak, kulturak eta gizarte-antolaketa.

V. Aldaketak denboran zehar.

VI. Materia, energia eta teknologia.

VII. Zehar-gaitasunak.

Proposamen guztiak curriculumarekin lotuta dauden arren, gure asmoa ez da izan liburu paralelo bat egitea, ez eta ebaluazio-koaderno bat ere. Programa bakoitzeko funtsezko edu-kiak aukeratu ditugu, eta irakasleen ustez ikasle guztiek behar bezala ulertzeko zailak diren alderdi instrumentalei eman diegu garrantzi handiena.

189073 _ 0001-0037.indd 4 6/4/09 19:40:35

Aurkibidea 1. Ba al dugu gure ingurunearen berri? (I). 2. Ezaugarriak (IK). 3. Non dago Riki? (IK). 4. Ba al duzu mapa bat eskura? (IK). 5. Auzoan batera eta bestera (IK). 6. Non bizi dira zure lagunak? (IK). 7. Gure zoruari begira (E). 8. Lur-saila (IK). 9. Urari buruzko albisteak (IR). 10. Euri gutxi ala asko ari du? (E). 11. Kosta (IK). 12. Hau hobetu daiteke (IK). 13. Klima (IK). 14. Non dago iparra? (E). 15. Mendiak (IK). 16. Argazkien bidez geografia ikastea (IK). 17. Paisaia interesgarria (IK). 18. Paisaia baten istorioa (IK). 19. Non ikus dezaket? (IK). 20. Inguruneari buruzko SUPERTESTa (IK).

I. INGURUNEA BABESTEA

Oinarrizko gaitasunak1. Ikaskuntza prozesua amaitzean, ikaslea gai da ingurune fisikoko zenbait fakto-

reren (erliebea, lurzorua, klima, landaretza...) eta gizon-emakumeen bizimoduen nahiz jokabideen arteko erlazioei antzemateko eta erlazio horiek azaltzeko, horre-tarako datuak bilduz eta neurgailuak erabiliz. Bestalde, gai da ekologia-orekarekiko begirunezko jarrerak balioesteko.

…gai da gizakion portaerak ingurumenari era positiboan edo negatiboan nola eragiten dion erakusten duten argibideak zehazteko, eta jarduera kutsa- tzaileek pertsonetan, animalietan, landareetan eta haien inguruan dituzten zenbait efektu deskribatzeko, eta arazo horiek saihesteko eta murrizteko aukerak proposa tzeko. Era berean, gai da uraren eta beste zenbait baliabideren neurri-gabeko erabileren adibideak jartzeko eta natura babesteko jarrerak izateko.

…gai da Espainiako, Europako eta Lurreko paisaia garrantzitsuenak deskribatzeko, eta horiek osatzen dituzten kanpoko nahiz barneko eragile fisikoak zein giza eragileak aztertzeko, bai eta gizakion jarduerek lurraldean duten inpaktua eta paisaiak zaintzearen garrantzia erakusten duten adibideak emateko ere.

189073 _ 0001-0037.indd 5 6/4/09 19:40:35

Ingurunea aztertzeko jarraibideak

IN

GU

RU

NE

A

I

Ikasgai honetako ingurunearen azterketan, kontzeptuak, definizioak, prozedurak eta datuak bil tzeko lan ugari proposatzen dira. Helburua zenbait eduki modu sistematizatzailean ematea da: bizi garen lekuko lurzoruari behatzea, espa-zioan orientatzea eta kontzeptu geografikoak lantzea, hala nola, erliebea, hidrografia, klima, natura-baliabideen kalitatea, airea eta ura... Gainera, pertsonen ekintzek dituzten ondorioei behatuko diegu –bai positiboei, bai negatiboei– eta haiei buruz hausnartuko dugu.

Inolako zalantzarik gabe, bigarren eta hiruga-rren zikloetan –ezagutzak finkatzeko eta beste ezagutza eta ikasteko modu batzuez jabetzeko zikloak–, beste ikasketa batzu etarako ezinbeste-ko oinarria eraiki nahi da curriculumeko helbu-ruen bidez..

Atal honetako irakaskuntza-ikaskuntzako pro-zesuan, ohiko bi akats ez egiten saiatuko gara: alde batetik, lantzen diren gai ugariak direla-eta, ez ditugu ideiak barreiatuta azaldu behar; eta bestetik, ez dugu alderdi kontzeptualetan arreta handiagoa jarri behar prozeduretan baino (hala nola, testuak ulertzean, orientatzeko tekniketan, irudiak eta mapak irakur tzean, grafikoak inter-pretatzean, datuak biltzeko tekniketan eta beste zenbait prozeduratan). Eta are larriagoa litzateke ikasten ari garenak zuzenean eragiten digula ahanztea. Izan ere, gure lurzoruaz ari gara, gure aireaz, gure klimaz. Horretaz guztiaz jabetzeko, edukiak hautatu eta hierarkizatu ditugu, ikas-kuntza-tresnekin integratuz, horrela ikasleak errealitatearekin harremanetan jartzeko.

Komunikabideak erabiltzea

Gaur egun, ia egunero agertzen dira, egun-karietan, irratian eta telebistan, pertsonek ingu-runean eta ingurumenean eragiten dituzten ondorioei buruzko albisteak. Hautatu ikasleen-tzat interesgarriak izan daitezkeenak, eta hartu astean minutu batzuk informazioa aurkezteko eta ikasleen iritziak bideratzeko.

Bidaien eta txangoen irudiak

Ikasleek familiarekin egindako bidaien irudiak baliatuko ditugu, paisaiari, klimari, aldaketei eta abarri buruzko edukiak lantzeko.

Ziklo horien amaieran, ikasleek beren ingu-runearen ideia bakun baina argi bat izan behar dute. Une egokia iritsitakoan, haurrak beren bizi-lekua ezagutzera eramango ditugu, koadernoa hartuta: kaleen, eraikinen, auzoaren, herriaren, paisaiaren eta bertako klimari dagozkion egu-raldi-aldaketen ezaugarri nagusiei antzeman die-zaieten, eta koadernoan idatz ditzaten.

Norberaren aurkikuntzak

Garrantzitsua da ikasleak ohartaraztea ingu-rumenari buruzko gai horiei buruz lehenagotik ere asko dakitela, bai hurbileko inguruneaz, bai urrunekoaz. Beraz, ikasgaia ez da abstraktua eta arrotza. Gainera, gai horiek landuz lehen eza-gutzen ez zituzten gauza asko aurki ditzaketela azalduko diegu. Lagundu ikasleei ikerketa-lan txiki batzuk egiten, dokumentu edo iturriren bat erabiliz.

Ezagutzen al dugu bizi garen lekua?1

189073 _ 0001-0037.indd 6 6/4/09 19:40:35

Manuk bere herriko inguruak ezagutzeko jakin-mina du. Horregatik, mapa hau hartu du libu-rutegitik. Zer informazio eskura dezake?

Behatu mapari eta erantzun galderei.

a) Zer mapa mota da?

leku turistikoena errepide-mapa mendi eta ibaiena

b) Zer bi gauza jakin daitezke mapa irakurrita?

Errepideak non zehar igarotzen diren

Herrien artean zer distantzia dauden

Oinezkoen igarobideak

c) Zer herritan zehar igarotzen da N-502 errepidea?

d) Zenbat kilometro daude Pedro Bernardoren eta Ramacastañasen artean?

e) Inguratu gorriz zati bihurgunetsuak. Zergatik daude bihurguneak, zure ustez?

Mendi bat igotzen delako

Ibilbidea laburragoa egiteko

Atseginagoa izateko

1

Mapa batean espazioa nola adierazten den ulertzeko estrategiak

Izena:

Data: IK

IN

GU

RU

NE

A

Ba al duzu maparen bat eskura?4

189073 _ 0001-0037.indd 7 6/4/09 19:40:36

Lurzoruaren ezaugarrien berri jakitea

IN

GU

RU

NE

A

E

Inguruneko lurzorua

Interesgarria da zapaltzen dugun lurzoruari edo lurrari erreparatzea; gainera, Lehen Hezkuntzako Zientzia-arloko ikasketa-helburu garrantzitsu bat ere bada. Lurzorua, beraz, adiera horretan, gure bizimodua, eta animalia askoren eta basalandare guztien bizitza gertatzen den tokia da.

Ikasleei eskatuko diegu behatzeko beren ingu-runeko lurzoruari eta idazteko zer ikusten duten; horretarako, atal bat izango dute beren landa-koadernoan.

Landa-koadernoa

Koaderno xumea da, txikia eta lauki-sarez osatutako orriak dituena. Ikasleek beren ingu-runean ikusten dituzten hainbat gauza idatziko dituzte, eta marrazki xumeak edo kokatzeko krokisak egingo dituzte. Hosto edo lore lehorrak eta lurzorutik jasotako gauzak itsatsiko dituzte.

Lurzoruari behatzea

Ikasleak taldetan banatuko ditugu, eta talde bakoitzak lurzoruaren zati bat aukeratuko du, gehienez ere 4 m2-koa. Eremu horri behatu eta hipotesiak egin beharko dituzte.

Behaketa

Galdera-zerrenda honetako zenbait galdera egingo dizkiegu ikasleei; egokienak aukeratuko ditugu.

Non dago behatzeko aukeratu duzun lurzoru zatia? Nolakoa da eta zerez dago osatuta?

•Biguna da eta harea ilunez osatuta dago?•Gogorra da eta hondar argiz osatuta dago?•Oso gogorra da eta harriz osatuta dago? •Oso gogorra da eta zementuz estalita dago? •Hezea egon ohi da, ala lehorra?

Lurzoru horretan landareak hazten badira.

•Basalandareak dira ala landatutakoak?•Zer forma eta kolore dute?

Lurzoruan animalia txiki batzuk bizi badira.

•Zer dira, lur-zizareak, inurriak, harrak, beste ornogabe batzuk...?•Zer gertatzen da lurzoruan euria ari duenean?

Eta eguzkiak asko berotzen duenean?

Hipotesiak

•Zer gertatuko da lurzoruan zulo bat egiten badugu? Zer aurki dezakegu?•Lurzoruan beti putzu bat badago, zer egongo

dira, animaliak ala landareak? •Zer landare landa daiteke lurzoru horretan:

zuhaitza, belarra, zuhaixka? Zer egin behar ge-nuke ondo hazteko?•Nolakoa ote da inurritegi baten barrualdea?

Gure lurzoruari behatuz7

189073 _ 0001-0037.indd 8 6/4/09 19:40:36

Espazioa ezagutzeko eskala grafikoa erabiltzea

Lur-sailaIK Izena:

Data:

IN

GU

RU

NE

A

8 Ondoko hau basetxe baten planoa da. Kopiatu planoaren azpiko eskala grafikoa paper-zerrenda batean eta egin adierazten zaizkizun neurketak.

1

a) Zer neurri ditu txabolak? Zabalera: Luzera:

b) Zer azalera du txabolak? m2

c) Zenbat metro daude txabolako atetik lur-saileko atera? m

d) 2´50 m-ko zabalerako traktoreak lortuko al du lur-saileko atetik igarotzea?

e) 2’20 m-ko aldeak dituen urmael karratu bat eraiki nahi dugu. Lur-saileko zer tokitan eraiki ahal izango dugu? Marraztu urmaela toki horretan.

f) Marraztu txabolatik ateraino doan bide bat, 0,5 m-ko zabalerako hiru bide zati zuzen dituena.

SASTRAKA

TXABOLA

MAKALAK

ARTEA

GAZTAINONDOA

ATEA

PUTZUA

Eskala metrotan0 1 2 3 4 5 6

189073 _ 0001-0037.indd 9 16/4/09 10:48:07

Garrantzitsua da egun euritsu batean zenbat euri egin duen jakitea?

Euri-neurgailu bat eraikitzea, prezipitazioen datuak hartzea eta erregistro batean idaztea jarduera erakargarriak dira, Lehen Hezkuntzako ikasleentzat. Berezko motibazio horretaz baliatu behar dugu, jarduerak duen zentzuan pixka bat sakontzeko: neurketak zertarako erabil daitez-keen ikastea, neurketa-unitateaz hausnartzea, eta fenomenoak iragartzeko nahiz hainbat mota-tako izaki bizidunak azaltzeko metodo zientifi-koa erabiltzen trebatzea.

Maiatzean euri, uzta jori

Ikasleei eskatuko diegu beren burua proposa-tuko dugun egoera honetan jartzeko: maiatzeko egun batez, zerua erabat garbi dagoela, pertsona talde bat galderak eta iruzkinak egiten ari da, eguraldiari buruz. Erantzun galderei eta azaldu iruzkinak.

1. Gaur, euririk egingo ote du?2. Ez badu euri gehiago egiten, urtegiak ez

dira beteko, eta ez dugu edateko urik izango.3. Aurten, iaz baino euri gehiago egin ote du?

Nola jakin dezakegu hori?4. Nola jakin dezakegu eskualde bat euritsua

den ala ez? 5. Nekazariek diote uzta ez hondatzeko euri

gehiago behar dela. 6. Albistegian esan dute Frantzian euri asko

egin duela: 60 litro metro koadroko.

Euriaren ur kantitatea neurtzeko tresna bat eraikitzea

Ikasleei euri-neurgailu bat egiten lagunduko diegu, birziklatutako materialak erabiliz.

Datuak erregistratzea

Aste euritsu batean, euri-neurgailua patioan jarriko dugu, eraikinetik urruti, eta egunez egun datuak biltzen eta erregistratzen lagunduko diegu ikasleei; horretarako, kartoi mehe bat prestatuko dugu:

Datuak interpretatzea

Eroritako ur kantitateari buruzko datuak inter-pretatzeko, eskala honi behatuko diogu:

• 0-5 milimetro: gutxi.• 5-30 milimetro: kantitate ertaina.• 30-100 milimetro: ugari.

Behatzeko eta neurtzeko tresnak erabiltzea, eta saiakuntzak proposatzea, ikuspegi zientifikoz

IN

GU

RU

NE

A

E Euri asko ala gutxi egiten du?10

Hila: ....................... Astea: ......(e)tik......(e)ra

Al Ar Az Og Ol Lr Ig Guztira

botila gardena

1 metro koadro

10 cm

inbutua

goma

erregela milimetrotan

10 cm

Botilako ur milimetro bakoitzak lurzoruko litro bat ur adierazten du.

189073 _ 0001-0037.indd 10 6/4/09 19:40:36

Eraiki, ikasleekin batera, ur gaineko iparrorratz xume bat.

a) Ikasleen aurrean, magnetizatu orratz bat, iman batez igurtziz.

b) Zeharkatu kortxo baten goiko aldea magne-tizatutako orratzaz.

c) Ondoren, jarri iltze bat kortxoaren azpiko aldean.

d) Jarri kortxoa urez betetako ontzi batean, ur gainean. Bota uraren gainera garbigarri likido tanta bat.

e) Markatu, ontziaren ertzetan, iparraldea eta gainerako puntu kardinalak.

Egin galderak ikasleek iparrorratzak nola funtzionatzen duen azal dezaten

Zergatik seinalatzen du iparraldea orratzak?

Erantzuna: Lurra Ipar polotik Hego polora doan ardatz baten inguruan biratzen da. Magnetizatutako punta beti ipa-rralderantz begira jartzen da.

Jarri ur gaineko imana ikasgelan edo patioan eta egin galdera batzuk

a) Zer objektu ikusten dira iparraldeko norabi-dean? Eta hegoaldeko norabidean?

b) Gure ikasgelako hormak beirazkoak izango balira, zer aldetatik joko luke eguzkiak goizean? Zer aldetan ezkutatzen da eguzkia arratsaldean?

c) Ipini ur gaineko imana erdian, eta jarri ondoan arkatz bat, posizio bertikalean. Seinalatu itzal ba tzuk zenbait posiziotan, eta galdetu ikas-leei zein den itzalaren posizioa goizeko 10etan.

Iparrorratza nola erabiltzen den aztertzea

IN

GU

RU

NE

A

E Non dago iparraldea?14

I E

HM

189073 _ 0001-0037.indd 11 6/4/09 19:40:37

Aurkibidea

21. Natura-zientziak irakasgaiko eskolak (I). 22. Inguruneko izaki bizidunak (E). 23. Landareak edozertarako (IK). 24. Arriskuan dauden animaliak (IK). 25. Animalia-bizitza (IK). 26. Ba al dakizu hauek sailkatzen? (IK). 27. Elika-kateak (IK). 28. Landareen hostoak sailkatzen (IK). 29. Antzina-antzinako fosil bat (IK). 30. Arazo bat dago sabanan (IK). 31. Praktikatu behaketa (IK). 32. Landareekin nola jokatzen dugun (IK). 33. Animalia berezi bat (IK). 34. Nor bizi da luzaroen? (IK). 35. Marrazki zientifiko bat (IK). 36. Animaliei buruzko SUPERTESTa (IK).

II. IZAKI BIZIDUNENANIZTASUNA

Oinarrizko gaitasunak2. Ikasketa-prozesua amaitutakoan, ikaslea gai da animaliak, landareak eta harriak irizpide

zientifikoen arabera identifikatzeko eta sailkatzeko.…muturreko baldintzetan ere bizia dagoela egiaztatzeko eta izaki bizidunen bizi-zi-

kloak alderatzeko.

189073 _ 0001-0037.indd 12 6/4/09 19:40:37

Eraginkortasuna Natura Zientzien ikaskuntzan

IZ

AK

I

BI

ZI

DU

NA

K

I

Zergatik aztertu izaki bizidunak?

Azken milurtekoaren amaierako hitz nagusieta-ko bat bioaniztasuna izan zen, eta albisteetako kon tzeptu bat, bioaniztasuna arriskuan dagoe-la. Bioaniztasuna babestu beharreko balioa da, baina, hori eraginkortasunez egiteko, ezinbeste-koa da hura ezagutzea.

Pentsamendu hori eskolako Lehen Hezkuntzako testuingurura ekarriz, esan daiteke izaki bizidunak aztertzea interesgarria dela arrazoi hauengatik:

• Ezagutza zehatzak dira, eta aurretiko ezagutza askori lotuta daude.

• Adin horretan ikasleek duten jakin-mina asetzen dute.

• Emozioak pizten dituzte.Aukera horiek baliatu behar ditugu, eta kon-

tuan izan behar dugu etapa horretan izaki bizi-dunak aztertzea egokia izan daitekeela metodo zientifikoaren oinarrietara hurbiltzen hasteko. Izaki bizidunen azaleko ikuspegia soilik ez ema-ten saiatuko gara.

Pizgarriz betetako giroa

Hasteko, animalia batzuen irudiak ipiniko ditugu ikasgelan, ikasleen jakin-mina pizteko; animalien txartelak, aldizkarietako argazkiak eta azken orduko albisteak balia ditzakegu. Pixka-na, ikasleek landutako marrazkiekin eta horma-irudiekin osatuko dugu erakusketa hori.

Interesgarria izan daiteke, halaber, etxeko animalia batzuk ikasgelara eramatea. Horrela, ikasleek haiek zaintzeko ardura hartuko dute, eta, gainera, haien morfologia eta ohiturak azter-tzeko aukera izango dugu.

Zer egingo dugu landareekin?

Landareak ere izaki bizidunak dira, baina ez dirudite animaliak bezain erakargarriak. Hala ere, landareetara haiek ikertzeko asmoz hurbiltzen garenean, dena aldatzen da. Babarrun bat ernarazten dugunean, tulipa-erraboilen gara-penari loreak eman arte, behatzen diogunean, eta haren hazkundea neurtzen dugunean, edota landare bati lupaz behatu eta ikusten duguna marrazten dugunean edo argazkiak egiten ditu-gunean, beste ikuspuntu bat hartzen dugu.

Landa-azterketa

Komeni da jarduera horiek osatzeko landa-az-terketak egitea. Ikasgelako patiora irten gaitezke, han animalia ornogabe ugari aurki baitezakegu: inurriak, zizareak, euliak, tximeletak... Bestela, inguruko lorategi batera joan gaitezke, edota parkera; han, izaki bizidunak beren ingurunean aurkituko ditugu. Ikasle bakoitzak koaderno bat eramango du, han galderak eta oharrak idazteko, giroak deskribatzeko edota aldaketak adierazteko.

Jarduera horiek eginez, ez da zaila izango naturaren lagun talde bat osatzea; gaiarekin liluratuta dauden ikasleek informazioa eta argaz-kiak truka ditzakete elkarren artean.

Eta ikasliburuak?

Naturarekiko hurbilketa horrekin batera, ikas-gaia modu sistematikoan azter dezakegu, curri-culumeko helburuak lortzeko. Ikasliburuen eta azalpenen bidez, hainbat gauza ikas daiteke: adierazten, ordenari jarraitzen, definitzen, oina-rrizkoena gogoratzen... Jarduera erakargarriak, jolasak eta lehiaketak ere egin daitezke.

Natura Zientzietako eskolak21

189073 _ 0001-0037.indd 13 6/4/09 19:40:37

Inguruneari buruzko jakin-mina

Ikasleengan inguruneko izaki bizidunei buruz-ko jakin-mina pizten saiatuko gara:

• Lehenik, haien arreta erakarri duen alderdi-ren bati behatuko diote.

• Datuak bildu eta idatziko dituzte.• Galderak egin eta erantzunak bilatuko dituz-

te, hainbat baliabide erabiliz. • Animaliekiko interesa adierazten duten datu

guztiak eta behaketaren emaitzak landa-koader-noan idatziko dituzte.

Hurbileko inguruneko landare eta animalia batzuei buruzko datu-bilketen adibideak eman-go ditugu.

Landareei buruzko datuak:

Hosto baten silueta. Paper zuri baten gainean ipini eta arkatzez edo koloreak erabiliz marraz-tuko dugu.

Hostoaren arrastoa. Hostoa kartoi baten gai-nean jarriko dugu, eta gainean, orri zuri bat. Koloretako argizariz igur-tziko dugu, mugimendu azkarrak eginez.

Zuhaitz baten azala-ren arrastoa. Zuhaitzaren enborra paper luze batez inguratu eta sokaz lotu behar da. Gero, argiza-riz igurtzi behar da, beti indar berdinez.

Lorategiko zuhaitz baten altuera kalkulatzea, gutxi gorabehera

Arratsaldean, kokatu zuhaitzaren itzalaren er-tzean: markatu lurrean non amaitzen den zuhaitzaren itzala (B), non kokatuta zauden (C) eta

non amaitzen den zure itzala (D). Zuhaitzaren altuera kalkulatzeko, zure altuera jakin behar duzu (EC), eta eragiketa hauek egin:

(A B x C E) : C D = A F

Animaliei buruzko datuak:

Tximeletak. Behatu hegan dabilen tximele-taren koloreei, eta margotu zure koadernoan. Hegaldiaren mugimenduak ere adieraz ditzakezu.

Arrastoak. Euria egin duen egun batean, beha-tu buztinean markatuta geratu diren animalien arrastoei.

Arrastoak interpretatuz, animaliak zer neurri duen, zer ibilbide egin duen eta mugimenduak zer-nolako abiaduraz egin dituen jakin daiteke.

A B

Izaki bizidunei zuzenean behatzea

Inguruneko izaki bizidunak22

IZ

AK

I

BI

ZI

DU

NA

K

E

txakurra katua txolarrea

usoa beste batzuk

F

E

C D

189073 _ 0001-0037.indd 14 6/4/09 19:40:37

Animaliei buruzko liburu bat irekitzean, testu kezkagarri hau aurkitu dugu. Irakurri ozen denon artean eta egin jarduerak.

Gaur, katamotz handi bat ikusi dut, tigre baten antzekoa, eta hurrengo mendean ere ikusten jarraitu nahi dut. Gainera, nire seme-alabek eta bilobek ere ikustea nahi dut. Ez dut inork ni salatzea nahi, hemen nengoen bitartean espezie zoragarri hori Lurretik desagertu zelako. Hori ez gertatzea guztion ardura da, Iberia zaharreko biztanle apa-lenetik goi-mailakoenera. Espainiarrek eta portugaldarrek erantzukizun handia dugu munduaren aurrean. Izan ere, iberiar katamotza desagertzen bada, hau esango dute etorkizuneko liburuek: «XXI. mendearen hasieran, Espainian eta Portugalen, felido basati bat desagertatu zen, garai historikoan lehen aldiz; une horretatik aurrera, Lurrean, jada ez dira bizi felidoen hogeita hamazazpi espezie, hogeita hamasei baizik». Duintasunaga-tik besterik ez bada ere, ezin dugu onartu halako lotsarik.

Miguel Delibes, in El lince ibérico. Gran fauna ibérica e insular. Editorial DEBATE. WWF/Adena 2000.

Animalia hauetako zein da iberiar katamotza? Inguratu.

a) Zergatik esaten da testuan katamotzak desagertzen badira felidoen hogeita hamasei espezie soilik geratuko direla?

b) Katamotzak, batez ere, untxiez elikatzen dira. Lehortea eta ehiza dela-eta, untxiak desagertzen ari dira landa-eremuan. Horrek ba al du zerikusirik katamotzen desagertzearekin?

c) Ez ahal dira katamotzak desagertuko, baina, inoiz desagertuko balira, nola gogoratuko genituzke?

Animalia ziren.

1

Animaliei behatzeko eta haiek zaintzeko ekintzak zerrendatzea

IK Animaliak arriskuan24

Izena:

Data:

IZ

AK

I

BI

ZI

DU

NA

K

A B C

189073 _ 0001-0037.indd 15 6/4/09 19:40:38

IZ

AK

I

BI

ZI

DU

NA

K

IKIzena:

Data:

Elikadura-kateak27Elikadura-kateen berri jakitea

Ingurunean, elikadura-erlazioak daude hor bizi diren animalien eta landareen artean.

Behatu basoko txoko baten irudiari eta margotu. Gero, erantzun:

Esan ahoz zer-nolako erlazioak ikusi dituzun marrazkian.

Adibide bat: Barraskiloak landareen hostoak jaten ditu. Kakalardoak barraskiloak jaten ditu..

Idatzi hiru elikadura-kate, eta, gero, azaldu zure kideei.

Azaldu zer gertatuko litzatekeen, leku horretan landarerik ez balego.

1

3

2

189073 _ 0001-0037.indd 16 6/4/09 19:40:38

Behatu arretaz irudiari eta irakurri informazioa.

Ipini gezi bat bi izaki bizidunen artean, hau adierazteko: ... jaten du...-ak.

Erantzun galdera hauei, zure kidearekin batera landuz:

Dirudienez, lehorte luzea dela-eta, lurralde horretan, akaziak gutxitzen ari dira. Zer gertatuko zaie gainerako izaki bizidunei akaziak desagertzen badira? Nola konpon liteke egoera hori?

Zer gertatuko litzateke termitak desagertuko balira?

Oreka ekologikoari buruz hausnartzea

IK Sabanako arazo bat30

Izena:

Data:

IZ

AK

I

BI

ZI

DU

NA

K

lehoinabarra

jirafa

akazia

urde inurrijalea

termitak

antilopea

Afrikako sabanako eremu horretan, klima oso beroa eta lehorra da. Han, belar txikiak eta akaziak soilik hazten dira, eta zenbait animalia mota bizi dira, hala nola:

• Jirafak. Akazien sustraiak eta hostoak jaten dituzte.

• Termitak. Lur-azpiko galeriatan bizi diren inurriak dira, eta hildako akazien zuraz elikatzen dira. Lurzoruaren sakonean bilatzen dute ura; lur hezeko eremuak sortzen dituzte, eta, han, belarra ernatzen da. Lurzorua aireztatzen dute, eta, horrela, akazien sustraiak errazago hedatzen dira.

• Urde inurrijalea. Gauez ibiltzen den animalia da, eta termitak jaten ditu.

• Lehoinabarra. Animalia haragijalea da: urde inurrijaleak eta antilopeak jaten ditu.

• Antilopeak. Termitategien ondoan hazten diren belarrez elikatzen dira; akazien fruituak ere jaten dituzte. Haziak barreiatzen dituzte, eta akaziak ugaltzea errazten dute.

3

2

1

189073 _ 0001-0037.indd 17 6/4/09 19:40:39

Aurkibidea

37. Osasuna gauza guztien gainetik! (I). 38. Mediku espezialistak (IK). 39. Zergatik gertatzen zaigu…? (IR). 40. Zenbat hazten garen! (IK). 41. Digestio egokia (IK). 42. Osasun-txostena (IK). 43. Zauria (IK). 44. Gure beharra duten haurrak munduan (IR). 45. Esneko hortzak eta behin betikoak (IK). 46. Gorputzaren atlasa (IK). 47. Toki osasungarriak (IK). 48. Ohitura onak (IK). 49. Dieta mediterraneoa (IK). 50. Osasunari buruzko SUPERTESTa (IK).

III. OSASUNA ETAGARAPEN PERTSONALA

Oinarrizko gaitasunak3. Ikasketa-prozesua amaitutakoan, ikaslea gai da elikadura-, higiene- eta atseden-ohitu-

rek eta ariketa fisikoa egiteko ohiturak osasunerako eta norberaren garapen pertsonalerako dituzten ondorioak identifikatzeko eta azaltzeko.

…gai da giza gorputzaren bizi-funtzioetan parte hartzen duten organo nagusiak identifikatzeko, eta non dauden adierazteko; bestalde, gai da organo horien eta osasun-ohitura jakin batzuen arteko loturak egiteko.

189073 _ 0001-0037.indd 18 6/4/09 19:40:39

37

OS

AS

UN

A

I

Giza gorputza ikasten, Lehen Hezkuntzan

Lehen Hezkuntzako bigarren eta hirugarren zikloetako neska-mutil gehienek jakin-min han-dia izan ohi dute. Neska-mutil horiek are jakin-min handiagoa izan ohi dute naturako agerpen guztiak ikasteko, eta bereziki, giza gorputzaren eta norberaren gorputzaren nondik norakoen berri jakiteko.

Jakin-min horrekin eta ikertzeko gogo horrekin lotuta garatzen da ikasgaiari dagokion hiruga-rren atala: Osasuna eta pertsonaren garapena da atal horren izenburua. Gai horren barruan, hain-bat eduki aztertuko ditugu: anatomia, fisiologia eta osasunarekiko jarrera arduratsuak. Gaiaren ikaskuntza eraginkorra izan dadin, beharrezkoa da dimentsio horiek guztiak integratzea eta arlo-ko edukien maila egokitzea.

• Abiapuntua. Inolako zalantzarik gabe, arlo honetako gaitasuna eskuratzeko abiapuntua nor-beraren esperientziak eta inguruko bizi tzaren behaketa dira. Esperientzia eta behaketa horien bidez, ikasketa-ardatz bihurtzen dira irakasgai honen antolaketa sistematikoan ain tzat hartzen ez diren hainbat alderdi: 8 urtetik 12 urtera bitar-teko neska-mutilek beren gorpu tzean esperimen-tatzen dutena, beren gorputzen arteko desberdin-tasunei erreparatzea, gaitz txiki bat sendatzeko prozesuan lortutako datuak, komunikabideetan osasunari buruz emandako albisteak...

Beste eduki batzuen irakaskuntza-prozesuan egin ohi dugun bezala, ikasleen jakin-mina baliatuko dugu, galderak egiteko aukera eman-go diegu eta erantzunak bilatuko ditugu, maila horretako curriculumari dagozkion nozioak oinarritzat hartuta.

• Edukien maila. Etapa honi dagokion bezala, norberaren gorputzaren kanpoko ezaugarrietan ipiniko dugu arreta, eta barruko organoekin zer-nolako lotura duten azalduko dugu. Atalen kokapena, morfologia eta egitura azaltzeko, lagungarria izango da irudiak, krokisak eta eskemak baliatzea. Baina horrez gain, ez dugu ahaztu behar eduki horiek dagokien testuingu-ruan kokatu behar direla, ohiko bizipenekin edota eguneroko gertaerekin lotuz. Izan ere, arlo horretako gaitasuna garatzea ez da soilik organoen, ezaugarrien eta antolaketaren zerren-da buruz ikastea.

• Osasuna zaintzeko erantzukizuna. Helburu horrek zentzua ematen dio proposatuko dugun giza gorputzaren ikaskuntzari. Izan ere, garrantzitsuena ez da funtzionamendua bera, ahalik eta ongien funtzionatzeko zer egin behar den baizik. Hori osasunarekin dago lotuta zuzenean. Horregatik, garrantzitsua da norbera ondo eza-gutzea eta aurrea hartzeko jarrerak barneratzea.

• Norberaren gorputza eta gorputzen arteko aldeak onartzea. Giza gorputzarekin eta osasu-narekin lotutako kontzeptu zabalak eta ezaugarri orokorrak azaltzeaz gain, kontuan hartu beharko ditugu berezitasunak, desberdintasunak, urri-tasunak eta gaixotasunak ere. Errealitate horiei behatzea eta onartzea sustatuko dugu, haiek ere giza naturaren zati baitira.

• Ikasgela girotzea. Giza gorputzari eta osa-sunari buruzko edukiak azaldu bitartean, giza gorputzarekin lotutako horma-irudiak, eskemak, marrazkiak eta argazkiak jarriko ditugu ikusgai ikasgelan. Horrez gain, leku eta jokabide osa-sungarriei buruzko beste dokumentu grafiko batzuk ere baliatuko ditugu.

Oroz gain, osasuna

Giza gorputza aztertzeko eskola parte-hartzailea

189073 _ 0001-0037.indd 19 6/4/09 19:40:39

Grafiko honetan, neskak eta mutilak jaiotzatik 18 urtera bitartean batez beste nola hazten diren adierazten da. Behatu arretaz grafikoari eta erantzun galderei zure koadernoan.

Hazkuntza-etapak identifikatzea

IK Nola hazten garen!40

Izena:

Data:

OS

AS

UN

A

a) Lotu mutilen eta nesken hazkuntzaren puntuak, bi kolore erabiliz.

b) Zer adinetan da mutilen altuera jaiotzean zuten altueraren bikoitza?

c) Zer adinetan da nerabe baten altuera haur jaioberri baten altueraren hirukoitza?

d) Hitz egin ikaskideekin mutilen eta nesken hazkuntzan haien garapenaren zenbait

urtetan dauden aldeez.R. TAvERNIER, Bordas (Moldatua)

Adina Mutilak Neskak

02468

1012141618

51 cm85 cm

101 cm113 cm123 cm133 cm144 cm152 cm162 cm168 cm

50 cm83 cm99 cm

112 cm122 cm131 cm145 cm153 cm159 cm161 cm

Altuera

Adina

1

170

160

150

140

130

120

110

100

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18

189073 _ 0001-0037.indd 20 6/4/09 19:40:39

Giza gorputzeko barne-organoen berri eta osasunarekin zer zerikusi duten ikastea

OS

AS

UN

A

IK

Martini belauna zauritu zaio, eta odol pixka bat isuri zaio. Gero, ur oxigenatuz bustitako kotoi zati batez kalkatu diote zauriaren gainean, eta geratu egin zaio odol-isuria. Une horretan, Martini odolak gorputzean duen zereginari buruzko hainbat galdera etorri zaizkio burura, eta Natura-zientzietako liburuan ikasitakoa gogora ekarriz, galdera horiei erantzuten saiatzen da.

Azaldu era bakunean nolakoa den giza gorputzeko odolaren zirkulazioa. Jarraitu urrats hauei:

Izena:

Data:

Zauria43

1. Aipatu odolaren zirkulazioan esku hartzen duten organo nagusiak.

2. Marraztu organoak gorputzaren irudi honetan.

3. Marraztu gorputzaren irudi honetan odolaren zirkulazioaren eskema bakun bat: non hasten den, nondik igarotzen den eta non amaitzen den. Marrazkia perfektua ez bada, ez dio axola.

4. Azaldu zure lagunei nolakoa den odolaren zirkulazio-prozesua: zer den odola, zergatik zirkulatzen duen, nola aldatzen den... Azaldu zergatik isuri zen odola zaurian, eta zergatik geratu zen gero odol-isuria. Bilatu informazioa testu-liburuetan.

1

189073 _ 0001-0037.indd 21 6/4/09 19:40:39

Aurkibidea

51. Gure gizartea (I). 52. Badakigu zein den gure lurraldea (IK). 53. Europako posta-txartelak (IK). 54. Non dago Afrika? (IK). 55. Nondik gatoz? (IK). 56. Kontsumitzaile arduratsuak (IR). 57. Prentsa-oharra udalean (IK). 58. Jokabide demokratikoak ikasgelan (IR). 59. Elikagaien bidaia (IK). 60. Europa (IK). 61. Etxeko kontsumoaren detektibeak (IK). 62. Gizarteko bizitzari buruzko SUPERTESTa (IK).

IV.PERTSONAK, KULTURAKETA GIZARTE-ANTOLAKUNTZA

Oinarrizko gaitasunak3. Ikasketa-prozesua amaitutakoan, ikaslea gai da eguneroko bizitzako adibideetan

gizon-emakumeek naturako baliabideei ematen dizkieten erabilera nagusietako batzuk identifikatzeko, erabilera horien alde onak eta txarrak adierazteko, eta ondasunek edo zerbitzuek hasieratik kontsumitzailearengana iritsi arte egiten duten bidea aztertzeko.

4. Ikasketa-prozesua amaitutakoan, ikaslea gai da administrazioen eta hainbat erakun-deren zenbait funtzio aipatzeko, eta gizarteak modu egokian funtziona dezan egiten duten ekarpena azaltzeko; era berean, gai da gizabanakoak talde-erantzukizunetan parte hartzea balioesteko.

5. Ikasketa-prozesua amaitutakoan, ikaslea gai da, batetik, espazio-nozioak eta puntu kardinalen erreferentzia erabiliz ingurunean kokatzeko, eta bestetik, eskala grafikodun planoak eta mapak kokatzeko eta toki batetik bestera joateko erabiltzeko.

6. …gai da komunikazioek eta ondasunen eta zerbitzuen ekoizpenarekin lotutako eko-nomia-jarduera berriek gizakion bizimoduan eta ingurunean eragindako zenbait aldaketa aztertzeko; era berean, gai da ondasunak eta zerbitzuak eskuratzeko aukera-desberdinta-sunek pertsonen artean eragindako aldeak gainditzeko beharra balioesteko.

7. …gai da herriko, hirietako, autonomia-erkidegoetako, Espainiako estatuko eta Europar Batasuneko gobernu-organo eta funtzio nagusiak identifikatzeko; era berean, gai da zerbitzu publikoen kudeaketak herritarrentzat duen interesa eta parte hartze demokratikoaren garrantzia balioesteko.

189073 _ 0001-0037.indd 22 6/4/09 19:40:39

Gizarteko bizitzari buruzko jakin-mina piztea

GI

ZA

RT

E-

AN

TO

LA

KE

TA

I

Lehen Hezkuntzako ikasleen mundua

Ikasgai honetan lantzen diren edukiek zeriku-sia dute gure gizartearekin lotutako kon tzeptu eta jarrerekin, eta, horregatik, esan daiteke ikas-gaia zabala eta konplexua dela. Konplexutasun hori kontuan hartuta, gai horiek bi modutan lan daitezke: hurbileko egoerei behatuz eta jakin-mina piztuz, edota errealitatearekin zeri-kusirik ez duten eduki abstraktuetan oinarrituz. Zalantzarik gabe, aztergaiek ikasleen tzat hurbi-lekoak diren bizipen eta esperien tzie kin dute zerikusia. Hori dela-eta, ikasleek parte hartzeko estrategiak sustatuko ditugu, beren ezagutzak aplikatuz, gizartearen ezaugarriak zehazteko eta zertan hobe daitekeen hausnar tzeko.

Gizarte-gaiekin lotutako lexikoa

Gizarte-azterketarekin lotutako terminologia ikas-tea eta zeregin horretan erabiltzen diren prozedu-ren berri jasotze a etapa honetako helburuak dira. Hainbat kontzeptu lan daitezke: lurraldea, esta-tua, autonomia-erkidegoa, zerbitzu publikoak, udala, biztanleria, emigrazioa, demokrazia, elkartasuna, tolerantzia, kultura-adierazpenak, ohiturak, tradizioak, ikurrak, merkataritza, turis-moa eta abar. Kontzeptu horien edukia sakon-ki aztertuko ez badugu ere, ikasleek gai izan beharko dute lexiko hori erraz erabiltzeko eta errealitateko egoerei aplikatzeko, hau da, hur-bileko egoera jakinei, beha ditzakegunei edota komunikabideen bidez ezagutzen ditugunei.

Abiapuntua, hurbilekoa dena

Gure gizartea aztertzeko oinarria hurbilekoa eta ezaguna dena izango da. Familiarteko harrema-nak, lagunartekoak eta eskolako kideekin nahiz auzokideekin ditugunak hartuko ditugu abia-puntutzat, gizarteko hainbat alderdi azter tzeko: biztanleria-aldaketak, tolerantziazko, begirunez-ko eta lankidetzazko harremanak demokrazian, festak, sustraiak, ekonomia, lana... Batzuetan, gai horiek Haur Hezkuntzan eta Lehen Zikloan agortu direla uste izaten da, baina garrantzi han-dikoak dira bigarren eta hirugarren zikloetan.

Beste bizipen eta ezaguera batzuekin integratzea

Ikasgai honetako edukiak lotuta daude beste diziplina batzuetako edukiekin: Hizkuntza (hiz-keta, herritar izenak, tradizioak interpretatzea...), Matematika (zenbakien balioa, grafikoak egitea eta interpretatzea...), Arte-Hezkuntza (kultura, monumentuak, sormena...), Natura-Zientziak, Etika eta abar; zerikusia dute, halaber, txangoe-kin, eskolako festekin, etab.

Ikasgela

Ikasgai honetako gizarte-alderdiak lantzeko gogoa pizteko eta ikaskuntza horri zentzua emateko, kontuan hartu beharko da ikasgelako giroa. Lurraldeari buruzko horma-irudiak balia daitezke, bai eta planoak, argazkiak eta ikurrak ere. Halaber, ikasleekin parte hartzeko, eztabai-datzeko eta lankidetzan arituz erantzunak bilatzeko jarduerak egitean, eraginkorra izango da ikasgela behar bezala antolatzea.

Gure gizartea51

189073 _ 0001-0037.indd 23 6/4/09 19:40:39

Emigrazioaren fenomenoa ezagutzea

GI

ZA

RT

E-

AN

TO

LA

KE

TA

IK

Behatu futbol-talde bateko jokalariei, auzo bateko lanetako langileei edota arrakasta duten abeslari batzuei. Guztiak Espainian daude eta bertan bizi dira; baina haietako batzuk beste herrialde edo beste kontinente batzuetatik etorri dira. Hori bera gertatzen da gure ikastetxeko ikasgeletan: denok hemen bizi gara, baina batzuk beste herri edo herrialde batzuetatik etorriak dira. Gutariko batzuek egindako ibilbideen berri jakingo dugu.

Osatu talde bat, beste bi edo hiru kiderekin, eta egin galdeketa bat, ikasgelako kideen jatorrizko herria zein den aztertzeko. Gero, osatu taula.

• Nire izena eta nire kideena • Jaioterria

• Nire gurasoak • Jaioterria

• Nire aitona-amonak • Jaioterria

• Nire birraitona-amonak • Jaioterria

1

Izena:

Data:

Nondik gatoz?55

Herri honetan jaiotako ikasleen kopurua

Beste herri batean jaiotako gurasoak dituzten ikasleen kopurua

Beste herrialde batean jaiotako ikasleen kopurua

Beste herrialde batean jaiotako gurasoak dituzten ikasleen kopurua

Beste herri edo herrialde batean jaiotako aitona-amonak dituzten ikasleen kopurua

189073 _ 0001-0037.indd 24 6/4/09 19:40:40

Demokrazia eskolan

Maila hauetatik aurrera, gure ikasleek askotan entzungo dituzte eskolan hitz hauek: demokrazia, jokabide demokratikoa, sufragio demokrati koa, antidemokrata, botereen banaketa, eskubideak eta betebeharrak eta abar. Hitz horiek lotuta daude bizi garen gizartean izan beharreko balioe-kin, usteekin eta jokabidearekin.

Arlo horretako gaitasuna garatzeko, ez da nahi-koa ezagutza teorikoak bereganatzea edo jarrera kritikoa izatea. Garrantzitsuena eskubideak eta betebeharrak praktikan jartzea da. Eta hori eskolan bertan hasiko gara lantzen; batez ere, gizarte-ha-rremanekin zerikusia duten edukiak aztertzean.

Ereduak

Ia egunero dugu aukera balio demokratikoekin bat datozen ereduak aurkezteko. Askotan, eredua gu geu izango gara, eskolan dugun jokabidea-gatik. Beste batzuetan, balio demokratikoak adie-razten dituzten pertsonaia publikoak dira ereduak. Ikasleen adina kontuan hartuta, ereduei beha tzea oso baliabide eraginkorra da ikaskuntzarako.

Eskolako bizitzako aukerak

Proposamen honetan, balio demokratikoe-tan oinarrituz gizarterako eta herritartasunerako gaitasuna garatzeko izan ohi ditugun aukerak aipatuko ditugu.

Gatazkak modu baketsuan konpontzea

Gatazkak sortzen direnean, nahiz eta oso garrantzitsuak ez izan –jolasean, eskolan parte hartzean, norberaren lehentasunetan–, elkarriz-keta bultzatuko dugu, bai eta aurkaria errespe-tatzea eta adostasuna lortzen saiatzea ere; indar-keriazko hitzak erabiltzea gaitzetsiko dugu, eta arrazoibidean oinarritzea sustatuko dugu.

Bestearen lekuan jartzea

Besteengan akatsak edo jarrera desegokiak sumatzen ditugunean, edota ikasle batzuek beste batzuen jokabidea onartzen ez dutenean, enpatia sustatuko dugu, hau da, besteen arra-zoiak ulertzeko ahalegina egitea. Horrela, ikas-leek hobeto onartuko dituzte beren artean egon daitezkeen aldeak.

Eskubideak gauzatzea

Ikasleek eskolako testuinguruan dituzten esku-bideei buruz hausnartuko dugu: guztiek irakas-kuntza bera jasotzeko duten eskubidea, ikasgelan iritzia emateko eskubidea, lehentasunak adieraz-teko eskubidea, jolasteko eskubidea... Ikasleei eskatuko diegu azaltzeko zer eskubide dituzten, beren ustez, ikasle izateagatik.

Betebeharrak betetzea

Eskubideez gain, ikasleek badituzte betebeha-rrak ere: eskolan entzutea eta parte hartzea, ordenari eta garbitasunari eusteko lankidetzan aritzea, ezarritako arauak betetzea...

Gehiengoaren erabakiak onartzea

Ahal dugunean, eztabaida egin eta botoa emango dugu, hainbat gairi buruz: eskolan lan egiteko modua, txangoan nora joan, taldean lan egiteko gaiak, ordezkariak hautatzea, etab. Halakoetan, garrantzitsua da, jardueraren hel-burua betetzeaz gain, ikasleek eztabaidatzeko prozedurak ikastea eta gehiengoaren erabakiak onartzea.

Bizikidetza-arauak onartzea eta balioestea

GI

ZA

RT

E-

AN

TO

LA

KE

TA

IR Ezaugarri demokratikoak eskolan58

189073 _ 0001-0037.indd 25 6/4/09 19:40:40

Aurkibidea

63. Historiagile txikiak (I). 64. Belaunaldiak (IK). 65. Museoa ikasgelan (E). 66. Aitona-amonen garaia (IK). 67. Kronologia (IK). 68. Jarri haien lekuan (IK). 69. Noiz gertatu zen? (IK). 70. Margolan baten bidez ikasten (IK). 71. Nor zen eta noiz bizi izan zen? (IK). 72. Zer hurrenkeratan gertatu zen? (IK). 73. Zenbat iraun zuen? (IK). 74. Gure herriko ondarea (IK). 75. Ba al dugu gure auzoaren historiaren berri? (IK) 76. Historiari buruzko SUPERTESTa (IK).

V. ALDAKETAK DENBORAN ZEHAROinarrizko gaitasunak

8. Ikasketa-prozesua amaitutakoan, ikaslea gai da eguneroko bizitzako alderdiren baten bilakaera adibide zehatzen bidez azaltzeko, eta gai da azalpen horretan alderdi hori eta historiako gertaera garrantzitsuak lotzeko, eta iraupen, segida eta aldiberekotasun nozioak identifikatzeko.

…gai da iraganeko garaietako Espainiako gizartearen bizimoduaren ezaugarri nabar-menenak identifikatzeko –Historiaurrekoa, Aro Klasikokoa, Erdi Arokoa, aurkikuntzen arokoa, garapen industrialaren aldikoa eta gaur egungoa–, eta gertaera garrantzitsue-nak denbora-lerro batean kokatzeko.

189073 _ 0001-0037.indd 26 6/4/09 19:40:40

Ingurunearen Ezagueran Historiako eskolak emateko iradokizunak

AL

DA

KE

TA

K

DE

NB

OR

AN

Z

EH

AR

I

Historia Lehen Hezkuntzan

Lehen Hezkuntzako curriculumetan, Historiako programak garrantzi handikoak izan dira beti. Hala ere, Inguruaren Ezagueran diziplina asko biltzen direnez, historia gaingiroki azter tzen da, eta ikasturteko azkeneko asteetarako utzi ohi da.

Gainera, historia aztertzeko ikuspuntuek gora-behera handiak izan dituzte, eta denboran zehar aldatuz joan dira; horrek nahasmen handia sortu du Historiaren irakaskuntzan. Hala ere, ikaskuntza-prozesuaren oinarrizko mailetan, Historiari garrantzi handiagoa ematearen aldeko iritziak ugaritu egin dira. Hain zuzen, herrialde asko-tan, Historia ikasgai independentea da Haur-Hezkuntzatik hasita.

Hasteko, programazio egokia

Denbora mugatua dugunez gero –ikasturte-ko bi edo hiru aste–, eta baliabide askorik ez dugunez gero, denborak eta baliabideak zehatz- mehatz programatu behar ditugu, ikasleek Lehen Hezkuntzaren amaieran haiengandik espero den maila lor dezaten.

1. Integrazioa. Dimentsio historikoaren berri emateko, zen-

bait arlotako baliabideak erabiliko ditugu: Hizkuntzakoak (narrazioak, hizketa...), Matema-tikakoak (denbora neurtzea, biografiak...) edota Inguruaren Ezaguerakoak (esate baterako, bizi- tzaren espazioa, animaliak eta landareak, gizar-tearen funtzionamendua eta izaki bizigabeak). Ikasgai horiek, aldi berean, Historia hobeto lan tzeko tresnak eskaintzen dituzte (kalkuluak, datak, lexikoa).

2. Narrazio historikoak.Ikasturtean zehar, eduki historikoa duten ira-

kurgaiak landuko ditugu: biografiak, abenturen narrazioak, etab. Batzuetan, testuen alderdi dramatikoa balia daiteke, antzezpenak edo simulazio-jolasak egiteko: bizimodua eta harre-manak Historiaurrean, Erdi Aroko azoka, aurki-kun tzak... Zalantzarik gabe, hori da Historiaren ezaguera bereganatzen hasteko biderik onena.

3. Iturriekin lan egitea eta gelako museoa. Hau izango da ikasgaiaren funtsezko zatia, his-

toria ulertzeko eta gai horrekiko jakin-mina piz-teko oinarriak jartzen baititu. Hasteko, historia-rekin lotutako objektuak bilatuko ditugu: argazki zaharrak, iraganeko objektuak, familiaren histo-riako pasadizoak, tokiko ingurunea –eraikinak, kaleak, monumentuak–, abestiak... Eta horiek baliatuz, historialariek egin ohi dituzten galderak egingo ditugu: Zer? Noiz? Zertarako? Bere horre-tan al dirau? Aldatu egin al da? Zergatik? Nola gertatu zen?

4. Kronologia. Maila honetan, beharrezkoa da denboraren

joana lantzea, eta denborarekin lotutako kon tzep-tuak finkatzea: neurri-unitateak (ordua, eguna, astea...) eta une bakoitzean zer egiten den, eta norberaren nahiz familiaren bizitzan gertatutako aldaketak (anaia bat jaiotzea, bidaia bat, urtebe-tetze bat edo urteko beste festaren bat).

5. Ikasgela girotzea.Azkenik, beharrezkoa da ikaskuntza erakarga-

rria egiteko pizgarriak baliatzea. Aspaldiko objek-tuak ekar daitezke gelara (txartelak, argazkiak, pertsonaiak), eta, gainera, aztertzen ari garen garai historikoari buruzko lexikoa ikusgai jar dai-teke. Esate baterako, ERDI AROrako: gaztelua, zalduna, gurdia, txabola, katedrala, azoka...

Historialari txikiak63

189073 _ 0001-0037.indd 27 6/4/09 19:40:40

68 Begiratu irudiari eta irakurri iruzkina.

Mérida hiri handi bat da. Modernoa eta ederra. Etxe ederrak eta eraikin bikainak ditu; adibidez, tenplua, basilika, antzokia…

Hiri horrek oso klima atsegina du, eta Guadiana ibai emaritsuak zeharkatzen du.

Méridan, hainbat militar erretiratu bizi dira. Eta horiez gain, baita burdina, zeramika edo bitxiak lantzen dituzten hainbat artisau, merkatariak eta Erromara esportatzeko ardoa eta olioa ekoizten dituzten nekazari aberatsak ere.

Méridako bizimodua oso interesgarria da. Asteburuetan, jendearen gustuko hainbat ikuskizun egoten dira: antzerkiak, zirkuak, lasterketak, kale-ikuskizunak...

Haur gutxi joaten dira eskolara: militarren, udal-agintarien eta zenbait artisau aberatsen seme-alabak. Eskolan, latina, oratoria eta zenbakiak ikasten dituzte, ia besterik ez.

Argizarizko oholtxoak erabiltzen dituzte letrak eta zenbakiak idazteko; puntzoi baten bidez idazten dute. Haurrak hamaika jolasetan dibertitzen dira: tortolosetan, soka-saltoan, bolo-jokoan, borrokan… Panpinekin eta mozorroekin ere jolasten dira.

Nekazarien eta esklaboen seme-alabak oso txikitatik hasten dira lanean. Haietako batzuk helduarora iristeko zain egoten dira, munduko armadarik indartsuenean izena emateko.

Imajinatu goiko testuak azaltzen duen garaian bizi zarela. Asmatu eta idatzi elkarrizketa honetako galderen erantzunak orri batean. Galderaren bat nola erantzun ez badakizu, bilatu informazioa eta erantzun ahalik ondoen.1. Historiako zer garaitan bizi zara? 2. Nork gobernatzen du? 3. Zer hizkuntzatan hitz egiten duzu? 4. Nolakoa da zure etxea? 5. Zer jardueratan aritzen da zure aita? 6. Eta zure ama? 7. Zenbat anai-arreba dituzu? 8. Joaten al zara eskolara? 9. Zer ikasi duzu gaur? 10. Zer izan nahi duzu handitzean? 11. Zer jan duzu gaur? 12. Nolakoa da zure logela? 13. Zertan jolasten zara? 14. Egin al duzu bidaiarik aspaldian? Zer garraiobide erabili duzu? 15. Zure bizimoduko zer alderdi ez duzu atsegin?

2

1

IK Jarri haien lekuan

AL

DA

KE

TA

K

DE

NB

OR

AN

Z

EH

AR

Enpatia erabiltzea, garai historikoak interpretatzeko

Izena:

Data:

189073 _ 0001-0037.indd 28 6/4/09 19:40:40

Antzinako aztarnen esanahia identifikatzea eta balioestea

AL

DA

KE

TA

K

DE

NB

OR

AN

Z

EH

AR

IK

Osatu talde bat beste bi edo hiru kiderekin, eta egin herriko edo auzoko historiari buruzko txosten txiki bat. Gero, aurkeztu ikasgelan eta erantzun ikaskideek egindako galderei.

• Lehendabizi prestatu datuak, banaka.

• Gero, taldean, hautatu informaziorik garrantzitsuenak.

• Azkenik, idatzi txostena eta aurkeztu ikasgelan.

Fitxa hauek erabil ditzakezue, adibidetzat:

1

Izena:

Data:

Ezagutzen al dugu gure auzoko historia?75

AUZOAREN ANTZINATASUNA

PERTSONAIA EZAGUNAK

AUZOAN IZANDAKO ALDAKETAK

ERAIKINIK ZAHARRENA

189073 _ 0001-0037.indd 29 6/4/09 19:40:41

Aurkibidea 77. Metodo zientifikoa Lehen Hezkuntzan (I). 78. Anabasa sukaldean (IK). 79. Nola birziklatzen dugu? (IR). 80. Fisikako jolasak (IR). 81. Esperientziak airearekin (E). 82. Esperientziak urarekin (E). 83. Materialak nahasten (E). 84. Materiari buruzko SUPERTESTa (IK). 85. Ba al dakizu zer den energia? (E). 86. Aurkikuntza handi bat (IR). 87. Elektrizitatea etxean (IK). 88. Jolas optikoak (E). 89. Esperientziak elektrizitatearekin (IR). 90. Soinuak sortzen (IR). 91. Hau bai asmakizuna! (E). 92. Esperientziak argiarekin (E). 93. Esperientziak elektrizitatearekin (IK). 94. Segurtasuna da kontua (IR). 95. Esperientziak mugimenduarekin (E). 96. Energiari eta teknologiari buruzko SUPERTESTa (IK).

VI. MATERIA, ENERGIAETA TEKNOLOGIA

Oinarrizko gaitasunak9. Ikasketa-prozesua amaitutakoan, ikaslea gai da energia-iturriak eta horiek lortzeko prozedurak eta makinak

identifikatzeko, energiaren zenbait erabilera praktiko aipatzeko, eta energia modu arduratsuan erabiltzeko.10. Ikasketa-prozesua amaitutakoan, ikaslea gai da objektuen eta makinen zati nagusiak aztertzeko, objektu eta

makina bakoitzak zer funtzio dituen jakiteko, eta objektu bat sortzeko prozesu bakun bat planifikatu eta gauzatzeko.11. Gai da aurrez mugatutako gertaerei buruzko informazio garrantzitsuena biltzeko, naturako eta gizarteko

gertaerak iragartzeko, behaketa bidez lortutako datuak lan horretan txertatzeko, eta emaitzak komunikatzeko.…gai da ikerketa bakunak planifikatu eta gauzatzeko –gorputzek argiaren, elektrizitatearen, magnetismoaren,

beroaren eta soinuaren eraginpean zer portaera duten aztertzeko helburuz–, eta emaitzak komunikatzeko.…gai da objektuen eta tresnen eraikuntza xede batez planifikatzeko; eta gai da, zeregin hori gauza-

tzeko energia iturriak, operadoreak eta material egokia erabiltzeko, behar den esku-trebetasunaz aritzeko, banakako lana eta taldekoa konbinatzeko, eta historian zehar antzeko arazoei zer konponbide eman izan zaien azaltzeko.

…gai da ohiko erabilerako substantziak agregazio-egoeraren arabera eta izaera kimikoaren arabera bereizteko; era berean, gai da solidoen, likidoen eta gasen berezko ezaugarriak azaltzeko, bai eta zenbait substantziak beren izaera kimikoa dela-eta dituzten berezko ezaugarriak azaltzeko ere.

189073 _ 0001-0037.indd 30 6/4/09 19:40:41

Zientzietako eskolak eraginkortasunez bideratzeko jarraibideak

MA

TE

RI

A

ET

A

EN

ER

GI

A

I

Fisika eta Kimikaren irakaskuntza, Lehen Hezkuntzan

Izenburuak bat baino gehiago harritu edo izu-

tuko zuen, beharbada, bai eta ez sinestekotzat jo

ere, agian. Baina etapa horretako curriculumak

proposatzen dizkigun gaitasunak eta helburuak

lortzeko, ezagutza zientifikorako erabilgarriak

diren estrategiak erabili behar ditugu.

Zalantzarik gabe, komeni da Fisikaren eta

Kimikaren alderdi zehatz batzuk lantzea, ingu-

runeko errealitatearen behaketan eta azterketan

oinarrituz.

Ingurunearen Ezaguera ikasgaiaren barruan

lantzen den dimentsio hori jorratuz, pixkana

-pixkana alderdi zientifikoak ikasteko oinarriak

ezar daitezke. Oinarrizko nozioak ikasteaz gain,

jarrerak eta prozedurak ere landuko ditugu, ikas-

leen jakin-mina eta harridura-gaitasuna baliatuz:

behaketa sistematikoa, datuak erregistratzea,

hipotesiak formulatzea, emaitzak egiaztatzea eta

ezagutza horiek beste egoera batzueitan erabil-

tzera.

Lehenago ere ohartu gara ziklo honetan ikas-

leek badutela nahikoa oinarri aipatutako trebe-

tasun horiek garatzeko. Izan ere, ikasleek, etapa

horretan, jakin-min eta harridura-gaitasun han-

dia dute, eta, neurri batean behintzat, sortzen

zaizkien galderei erantzunak bilatzeko beharra

sumatzen dute.

Has al gaitezke metodo zientifikoaren sarrera egiten?

Ikasgelan metodo zientifikoaren erabilera ohi-

koa izatea erraza ez den arren, ez dugu pentsatu

behar ezinezkoa denik. Kontuan hartu behar

dugu ikuspuntu zientifikoa eguneroko bizitzan

praktikan jarri ohi dugula, nahiz eta modu asis-

tematikoan izan. Horrenbestez, ez da beharrez-

koa laborategi bat eratzea, metodo zientifikoa-

ren sarrera egiten hasteko.

Hasteko modu bat

Ikasleekin batera metodo zientifikoa lantzen hasteko, saiakuntza xume batzuk egingo ditu-gu ikasgelan. Saiakuntza horietan, erantzuna ez da agerikoa, eta haurrek azalpen magikoak bilatzeko joera izan ohi dute. Hain zuzen ere, aurkikuntza zientifiko gehienek gizakiaren jakin-minak sortutako galdera original batean izan dute jatorria.

Hasteko, ikasgelan gertatu ohi diren fenomeno xume batzuen zergatikoez galdetuko diegu ikasleei. Irakasleak hasierako galderak proposatuko ditu, eta ikasleak ohartuko dira, erantzunak bila-tzean, fenomeno askok azalpen zientifikoa dute-la, eta ez magikoa. Hasierako galderak, besteak beste, hauek izan daitezke:

• Zergatik mugitzen dira berogailu beroaren gainean dagoen egutegiko orriak?

• Mahaiaren metalezko hanka ukitzen dugunean, hotza dagoela sentitzen dugu; baina, zurezko taula ukitzen dugunean, berriz, beroa dagoela sentitzen dugu. Zergatik?

• Zer dela-eta lausotzen dira ikasgelako leihoe- ta ko beirak hezetasun handia dagoenean edo euria egiten duenean?

Metodoa aplikatzea

Hasteko, metodoaren etapa batzuk aplikatuko ditugu, baina oso zorrotzak izan gabe; adibidez, hauek:

• Gertatutako fenomenoari arretaz behatzea.• Fenomenoa zehaztasunez deskribatzea, eta

zergatik gertatu den aztertzeko galderak egitea.• Fenomenoa azal dezaketen zergatikoak pro-

posatzea.• Hipotesiak formulatzea.• Saiakuntzak berriro eginez, hipotesiak hasie-

rako galderari erantzuten diola egiaztatzea.

Metodo zientifikoa, Lehen Hezkuntzan77

189073 _ 0001-0037.indd 31 6/4/09 19:40:41

Saiakuntzetatik abiatuz, hipotesiak egitea

MA

TE

RI

A

ET

A

EN

ER

GI

A

E

Airea

Aireari buruz, baditugu intuizio batzuk; bere-ziki, haizeaz. Baina jasotzen dugun informazioa gehiago dagokie airearen eraginei haren ezau-garriei baino.

Ikasleentzat, airearekin lotutako kontzeptu asko ezezagunak dira, hala nola airearen pisua, airearen bolumena, eta konpresioa eta espan- tsioa.

Egin saiakuntza hau, minutu batzuetan zehar, eta esan ikasleei behatzeko, airearen ezauga-rriak hobeto ezagutzeko.

Airearen eta gasen konbekzioa

Lagundu ikasleei suge formako kartoi mehez-ko kiribil hau egiten, eta jarri marrazkian adie-razten den bezala.

Jarri sugea bero-iturri baten ondoan, berogailu baten edo piztutako lanpara baten ondoan. Ikas-leek ikusten dutena deskribatu beharko dute (su gea biratzen hasten da, bere ardatzarekiko).

Gero, jarri sugea mahai gainean. Zer gerta tzen da? (ez da biratzen). Jarri sugea bero-iturriaren azpian. Zer gertatzen da? (ez da bira tzen).

1) 2)

Egin galderak ahoz, ikasleek airearen ezau-garriei buruz hausnar dezaten. Esate baterako: Zer gertatu da? Zer aldatu da sugea berogailuan bira tzeko eta mahai gainean ez biratzeko? Zerk mugitu du sugea: eskuak, urak, aireak...? Aireak mugitu badu, zergatik ez da ikusten? Zer da airea? Zergatik dago mugimendua sugearen azpian beroa dagoenean soilik? Horrela, pixka-na-pixkana, ikasleak ohartuko dira airea gelako leku guztietan dagoela eta bero tzen denean –haren den tsitatea gutxitzen da– gora egiten duela. Eta zer gertatzen da aireak igotzean utzi-tako lekuarekin? (aire hotzagoak betetzen du).

Aplikazioak

Saiakuntzak egin ondoren, ikasitakoa beste fenomeno batzuei aplikatzen lagunduko diegu ikasleei. Marraztu arbelean bi eskema hauek: nola jotzen duen itsasoko haizeak egunez eta nola jotzen duen gauez; gero, esan ikasleei bi gertaera horiek azaltzeko.

A)

B)

Beste aplikazio batzuk ere egin daitezke: at mos- ferako mugimenduak, aire girotua, airearen mugi-mendua hozkailu baten barruan, etab.

Airearekin saiakuntzak egitea81

tenperatura baxuagoa tenperatura altuagoa

tenperatura altuagoa tenperatura baxuagoa

189073 _ 0001-0037.indd 32 6/4/09 19:40:41

Zirkuitu elektrikoen aplikazioak

93Esperientziak elektrizitatearekin

MA

TE

RI

A

ET

A

EN

ER

GI

A

IK

Pila bat, kableak eta bonbillak erabiliz, hamaika gauza sor ditzakezu. Begiratu beheko marrazkiei eta marraztu argia pizteko kasu bakoitzean behar diren kableak. Zalantzaren bat baduzu, galdetu.

1

Zirkuitu bakun bat

Zirkuitu bat, seriean

Zirkuitu bat, paraleloan

Semaforo bat

Zer behar da bonbilla pizteko, kasu bakoitzean?

Izena:

Data:

– +

–+ –

+

–+ –

+

189073 _ 0001-0037.indd 33 6/4/09 19:40:41

MA

TE

RI

A

ET

A

EN

ER

GI

A

EMugimenduarekin saiakuntzak egitea95

Mugimenduari buruzko saiakuntzak egin eta hipotesiak proposatzea

Taldean lan egitea

Fitxa honetako proposamenaren helburu nagusia ez da mugimenduari buruzko nozioen ikaskuntza finkatzea, baizik eta, batez ere, pro-zedura zientifikoa lan tzea saiakuntza bat egin aurretik hipotesiak proposatuz.

Beraz, garrantzitsua izango da jarduera egiteko metodo bati jarraitzea ariketak egiteko faseak kontuan hartuta. Gainera, taldeetako kide guztiek parte hartzea eta iritziak ematea sustatuko dugu.

Hiru saiakuntza proposatuko ditugu. Ikasleek, saiakuntza egin aurretik, zer-nolako emaitza espero duten azaldu beharko dute, eta orri ba-tean idatzi. Gainera, emandako iritzia justifika- tzeko arrazoiak eman beharko dituzte.

Saiakuntza egin eta gero, ikasleek idatzitako testuak irakurriko ditugu, eta egindako aurrei-kuspenetan asmatu dutenak hautatuko ditugu. Gero, iritziak nola justifikatu dituzten irakurriko dugu, eta zuzenak direnak aukeratuko ditugu. Ez badago iritzi zuzenik, eztabaida egingo dugu, aurkeztutako gertaeraren kausak aztertzeko.

• Taldeak. Ikasleak lau kideko taldetan bana-tuko ditugu. Kopuru hori egokia da iritzi-abe-rastasuna lortzeko eta jarduera eraginkortasunez egiteko.

• Materialak. DIN-A4 neurriko kartoi mehe beltza, grisa eta berdea, guraizeak, zenbait klip, zinta itsasgarria eta zurezko arrapala txiki bat.

Kartoi meheak baliatuz, 6 cm-ko zabalerako eta 22 cm-ko luzerako zerrendak moztuko ditu-gu. Bi muturrak zinta itsasgarriaz itsatsiko ditugu, uztai txiki bat lortzeko.

Uztai grisaren eta berdearen barruan, klip bat itsatsiko dugu, erdi-erdian. Uztai berdean, gainera, beste klip bat itsatsiko dugu, aurrekoaren parean.

uztai beltza uztai grisa uztai berdea

LEHENENGO SAIAKUNTZA

Uztai beltza eta grisa arrapalan jarriko ditugu, elkarren parean, eta aldi berean askatuko ditugu.

• Zein iritsiko da behera lehenengo? Zergatik?

BIGARREN SAIAKUNTZA

Uztai beltza eta berdea askatuko ditugu.• Zein iritsiko da behera lehenengo? Zergatik?

HIRUGARREN SAIAKUNTZA

Uztai grisa eta berdea askatuko ditugu. • Zein iritsiko da behera lehenengo? Zergatik?

189073 _ 0001-0037.indd 34 6/4/09 19:40:41

VII. ZEHAR-GAITASUNAK

Aurkibidea

97. Ordenagailuz taula bat marraztea (IK).

98. Ingurumenaren Eguna (E).

99. Esan ingelesez ere! (IK).

100. Emakume Langilearen Eguna (E).

189073 _ 0001-0037.indd 35 6/4/09 19:40:41

ZE

HA

R-

GA

IT

AS

UN

AK

EIngurumenaren Eguna98

Proposamenaren zentzua

Ekainaren 5ean, Ingurumenaren Munduko Eguna ospatzen da; hala aldarrikatu zuen Nazio Batuen Erakundeak, 1972. urtean. Ikasgelan, ekitaldi horren helburuez jardungo dugu, eta azpimarratuko dugu guztiok dugula– bai banaka, bai taldean– ingurumena babesteko betebeharra, ez gure garaiko bizi-baldintzak hobetzeko soilik, baizik eta baita etorkizuneko belaunaldien bizi-kalitatea bermatzeko ere.

Lehen Hezkuntzako ikasleek asko maite dituzte animaliak, eta landareen aniztasunak jakin-min han-dia sortzen die; hortaz, berehala onartzen dituzte helburu horiek, eta xalotasunez eta bihotz-zabalta-sunez egiten dituzte era guztietako adierazpenak.

Jarduerak

Ingurumenaren Eguna ekainean izatea, neu-rri ba tean deserosoa izan daiteke ikasturtearen amaiera gertu baitago. Baina badu abantaila bat ere: udaberria denez, landareen kolore berdea berritu egiten da, eta landareak lorez bete tzen dira, oraindik ez baita hasi urteko sasoirik leho-rrena. Gainera, ikasturteko ikaskuntza-progra-mak amaitzear daudenez, aukera izango dugu arlo guztietan ikasitakoa berrikusteko jarduera ba tzuk egiteko.

Bi proposamen

Data horretan, munduko leku guztietan egiten dira ingurumenaren babesa sustatzeko eta gara-pen iraunkorraren aldeko ahaleginak batzeko jarduerak, eta guztion konpromisoa beharrezkoa dela azpimarratzen da: esate baterako, zuhaitzak erruz landatzen dira; basamortu bihurtzeko arris-kua duten eremuetan esku har tzen da; lurzorua garbitzeko eta birziklatzeko ekintza bereziak egiten dira, eta kaleak eta ikasgelak horma-iru-diz bete tzen dira, guztiok ingurumena zaintzeko betebeharra dugula gogorarazteko.

Gaitasunak hobetzeko proposamen hauetarako ezarritako mugak kontuan hartuta, bi jarduera egingo ditugu, ikasleak lankidetzan aritzeko eta zenbait arlotako ikaskuntzak integratzeko.

LEHENENGO PROPOSAMENA

Horma-irudia

Paper jarraituko zati luze bat jarriko dugu horman. Talde bakoitzeko kideek, ordena bati jarraituz, marrazki batzuk egingo dituzte: non bizitzea gustatuko li tzaiekeen adierazi beharko dute, hainbat elementuren bidez. Gero, gainerako ikaskideei azalduko diete no lakoa litzatekeen gustuko leku hori eta zer elementu ez luketen han egotea nahi.

BIGARREN PROPOSAMENA

Erratza

Hiruko taldeak osatuko ditugu. Talde bakoitzak orri bat hartu eta ingurunean gustura eta pozik bizitzeko hemendik zer ezabatu edo erraztatuko lukeen idatziko du.

Ingurunea zaindu beharraz sentsibilizatzea

189073 _ 0001-0037.indd 36 6/4/09 19:40:42

Galderak, iradokizunaketa erantzunak

3. fitxa. Eredu-erantzunaka): behiak, oiloak, zaldiak, untxiak, txerriak, trak-

torea…; b): nire atzean; c): eskuinera; d): aurrera; e): ahateak eta oiloak…

4. fitxa. Erantzunaka): errepide-mapa; b): errepideak non zehar igaro-

tzen diren eta herrien artean zer distantzia dauden; c): Cuevas del Valle, Santa Cruz del Valle, Arenas de San Pedro, La Parra, Ramacastañas eta Hontanares; d): 17 km; e): mendi batera igotzen delako.

8. fitxa. Eredu-erantzunaka): altxorra dagoen lekuari; b): bankua; c): 15 urra-

tsera.

11. fitxa. Eredu-erantzunaka): kostako paisaia; b): lurzoruaren, airearen eta

uraren kutsadurak; c): landareak, animaliak eta lurzo-rua errespetatuz.

13. fitxa. Erantzunaa) -8º; b) 40º; c) 18º; d) 25º.

16. fitxa. Eredu-erantzunakPaisaia hau nolakoa den kontatuko dizuet. Haran

bat da. Atzean, zenbait mendi ikusten dira, mendikate baten zati direnak. Behean, erreka bat dago, eta herri txiki batean zehar igarotzen da...

17. fitxa. Eredu-erantzunaka): ordokia da, laua delako eta ez delako mendirik

edo muinorik ikusten; b): paisaia lehorra da, oso zuhaitz gutxi baitago; c): eraldatutako paisaia da, zenbait eraikuntza baitaude: errepideak, eraikinak, landutako lur-sailak...

18. fitxa. Eredu-erantzunaa): harresiak, eliza…; b): hiriaren hedadura, eraiki-

nak…; c): etxeen eta kaleen kalitateak…; d): keak, basoa desagertu izanak.

19. fitxa. Ahozko testua1. Teide mendia da, Kanariar uharteetako paisaia

adie razgarrienetako baten erdigunea. Antzinako su-men dia da, eta, jada itzalita dagoen arren, sumendi for ma du oraindik ere. Espainiako mendirik altuena da.

2. La Manga del Mar Menor esaten zaio. Medi te rra-neo itsasoan sartzen den lur zati estu bat da, erabat urez inguratua. Eremu horretan, hotel asko eraiki dira, eta jende asko joaten da horra oporretara.

3. Mendi horiei Las Médulas esaten zaie, eta Espainiako iparraldean daude, Leon probintzian. Mendiek forma bitxiak dituzte; izan ere, erromatarrek, urrea bilatu nahian, hainbat eraisketa egin zituzten han.

4. Paisaia hori Gaztelako goi-ordokian dago; Ciudad Real probintzian, hain zuzen. Lurralde horrek uhin formako gainazala du, eta hango lurrak laboreetara-ko erabiltzen dira; mahastiak eta olibondoak lantzen dira, batez ere.

20. fitxa. Erantzunak1: neguan; 2: maiz; 3: errealitatean baino txikiago;

4: ez dago zuhaitzik; 5: kostaren forma bat; 6: ez li tzateke hodeirik eta euririk sortuko; 7: badia bat; 8: pinguino bat; 9: pertsona guztioi.

23. fitxa. Eredu-erantzunak2. irudia. Altzariak, zurezkoak izan ordez, plastikoz-

koak izan litezke.4. irudia. Elastikoak egiteko, kotoia erabili ordez,

zuntz artifizialak erabil litezke.

24. fitxa. Erantzunaka): katamotzak, tigreak eta katuak bezala, felidoen

klasekoak direlako; b): katamotzek elikagairik aurki- tzen ez badute, beste leku batzuetara joaten dira edo desagertu egiten dira; c): animalia interesgarriak, argiak, arinak, ederrak... ziren.

25. fitxa. Eredu-erantzunak1. Zaldiek, lurra zapaltzeko, azazkal lodi eta gogo-

rra dituzte gorputz-adarretan. Azazkalak babesteko, ferrak jartzen zaizkie; baina ez diete minik ematen. Beste animalia batzuek ez dute azazkalik, oinazpi biguna baizik, eta, beraz, ezin zaie ferrarik iltzatu.

2. Behiak ugaztun hausnarkariak dira. Haus nar ka-riek bi alditan egiten dute elikagaien digestioa. Le he-nik, belarra edo lastoa moztu eta irentsi egiten dute; irentsitakoa errumen edo zaku handira hel tzen da, eta di gestioa hasten da. Bigarrenik, elikagaia ahora itzul- tzen da, eta astiro-astiro mastekatzen dute; orduan, mas tekatutakoa benetako urdailera iristen da. Mas te-ka tze horri hausnar egin esaten zaio.

189073 _ 0001-0037.indd 37 6/4/09 19:40:42

100 - kuetoeskola.wikispaces.comCIENTIFICA... · 189073 _ 0001-0037.indd 1 16/4/09 10:48:05 ... S....

Documents

Transcript of 100 - kuetoeskola.wikispaces.comCIENTIFICA... · 189073 _ 0001-0037.indd 1 16/4/09 10:48:05 ... S....