0Iztueta JI, Gipuzkoako probintziaren kondaira · tik ibar zabaletara jesten; ... mundua mundu dan...

GIPUZKOAKO PROBINTZIAREN KONDAIRA EDO HISTORIA

Juan Ignazio Iztueta

3

Iturria: Gipuzkoako kondaira, Juan Ignazio Iztueta (faksimilea).La Gran Enciclopedia Vasca, 1969.

Klasikoen Gordailuan:http://klasikoak.armiarma.com/idazlanak/I/IztuetaGipuzkoa.htm

Klasikoen Gordailuak egindako lanak oro dominio publikokoak dira,eta, Jabego Intelektualaren Legearen arabera jatorrizko idazlanak bestelako eskubiderik ez baleuka, nahi bezala erreproduzi daitezke.

5

GIPUZKOAKO KONDAIRAREN AURRENENGO ZATIA

ZEÑETAN IKUSIKO DIRAN ARGI ETA GARBI, PROBINZIATXIT ANZIÑAKO ONEN ASIERA NOIZTIK ETA NOLA

IZANDU ZAN, ETA BERAREN LENDABIZIKO ETORKI TAGEROZKO JAIOTARRAK, ZER ITZKUNTZA IZAN DUTEN

BETI

bizitza gozatsuak oi dakartzien seme ta alaba askoren bidez, jendea uga-ritu zan denpora laburraren epean, sinistu ere ezin leikean ainbateraño.Bereala asi ziran zabaltzen aldamenetako ingurumaietara, ez alkarren arte-ko aserre ta gorrotoz, ezta ere batak bestea ikusi ezin zebalako, baizikanlasaitasun geiagorekin era obean bizituaz, beren neke izerdizkoaren bidezkanpoa txukunki landu ta apaindurik, egunen batean lurbira guztiaTubalen jatorriz ondo betea ikusteagaitik. Esan ta egin; urte asko bainolen ikusi izan ziran egiztatuak euren asmo zuzen bide onekoak.

Tubaltar doatsu oek asi izan ziran, bada, tokiak adierazten zebanerako izen egokiak emanaz etxeak egiñik, Erri txiki bilduak ifinten, ibaiandietatik aldendurik, begietaratzen zitzaiotelako argiro, denpora gutxizaurretik izandu zan Ujola andi izugarriak, zeñaren beldurra zeukaten sar-tua ezurretaraño. Bañan denpora nola joan, gauzak alan aztu oi diranbezala, Ujolaren beldurra gitxituaz, eta beste alde, ordeka zelaietako lurguri ezadetsuen gizentasunaz zaleturik, abiatu zan jendea mendi ondoeta-tik ibar zabaletara jesten; non landa luze mardul galantak ederki landu taondo prestaturik bete izan zuten laster, Tubalen jatorri txau garbiak,España guztia osotoro. Tubalen etorreran ez ezik gerozko aldi bitan ere,aitztarte oei zor die Españako Erresuma andiak bere izate guztia.

Jesukristo jaio baino milla, ogeita amar urtez lenago izandu zanEspaña guztian leorte bat ain ikaragarria, non ogei ta bederatzi urterenepean euri pitin bat ere ixuri izan etzan; zeñaren bidez bertako biztanleakal-zuten tokietara joan izan ziralako gelditu zan España uts utsa, mendi-tarte oezaz osterontzeko guztia. Aitz goititu oetan izakiaren doaiaz jaio-tzen diraden iturri ugaritsuakin batean, mendi koipatsuai ixurten zaiezka-ten berenezko izerdi ezadetsuen bidez, gordairutu izan ziran bertako jaio-tarrak, eta oen babesera España barrutik etorritako asko; zeintzutatikbete izan zan bigarren aldian España guztia osotoro.

Irugarren txanda gertatu zan Arabeak Españan egondu ziradenean.Oekin batean España barruan gelditu izan zan bertako jende apur bat, ezandizki ta aurrenengoetakoa, ezpada gauza errazen zale izan oi diran aie-takoa; gañerontzekoak biribillatu ziran, Españaren zaintzalle ta gordelekubeti izan ta izango ere diran, mendi goititu latz gogor bizar-beltz oetara;nondik asi izan ziraden, bertako jaiotarrakin batean, Mairu itsusiai eraso-tzen portitzkiro, eta astin-aldi gogorrak sarriro emanaz, etziezaten utzipakean, alik eta arraza gaizto hura osotoro kanpora botarik, España guz-tia garbi garbi ifinia izan zan arteraño.

Aipatu ditudan iru aldi oetan España izan da, Tubaltar garbiEuskaldun leialen bidez osotoro janzia bertako jaiotarrakin. Egia onen

LENENGO KAPITULUA

Gipuzkoako Probinziaren asiera noiztik eta nola dan

Lau milla ta geiago urte dira Noeren billoi Jafeten bostgarren semeTubal bere etxetarrakin Armeniatik Españara etorri izan zala; Ujola andiaizan zanetik eun ta berrogei eta irugarren urtean, Jesukristo jaio baino, bimilla eun ta irurogei ta amalau urtez lenago, esaten duten bezala FlabioJosepho, San Jeronimo, San Isidoro, Don Rodrigo LenapezpikuToledokoak, eta beste askok beren egitade gogoangarrietan.

Zori oneko Aitalenen Tubal maitagarri au leorreratu izan zan berejendearekin Gipuzkoako itsas bazterretan, eta ikusi zituen bezin lasteremengo toki, lur, mendi ta aitzak, ezagutu izan zituen arkiroki, guztiakzireala, Armeniakoen antz berperekoak. Beragaitik abiatu izan zan gogozta fite bertako ta Nafarroako Oianetara janari billa: eta irten zitzaiozkantxit bete osoak, bere gogoko uste ta asmoak.

Gizonaren laguntzarik orduraño, eta askoz geroago ere, artu bagekoaitzondo ezadetsu oetan arkitu izan zituen ugari, izakiak doaindurik bere-nez ematen dituzten garau eder gozoakin ondo janzitako Gerixa, Aran,Udare, Txermen, Muixika, Albertxigu, Sagar, Masusta, Baixaran, Mats,Irasagar, Urki, Piku, Intxaur, Laranti, Zidroina, Almendra, Gaztaña,Mingrana, Mizpira, Marrubi, Onto, Gibelurdin, Gibelori, Kurinto, Ziza,eta beste anitz Ezkur mueta gozo, iturri garbi on, eta berar osasungilleaskorekin. Zer gisatan ordea? Aiñ eroso, aixa ta iori, non, neke andirikegin bage errazkiro txit biribillatzen zituen nai ordu guztian, bera ta berejendadi andia bazkatzeko laina ta askoz geiago.

Ikusirik, bada, bere begiaz argiro, eta eskuz artu ta gozatu ere egiaz-ki, toki arrotz ustez ustekabekoan zoriontasun aiñ maitagarri doatsuerazbetea, Jaungoikoari esker onak eta asko emanaz autatu izan zeban Oianoetan berarekin bere jendearen bizilekua pozkida gozo bete betean.

Gure lendabiziko etorki doatsu oen bizilekua, mendietan izan zala,inork ere ezin uka dezake bada, zergaitik gaurko egunean ere beretan arki-tzen diran, Euskaldunen sustrai ta zain garbi pin guztiz iraunkorrak, zein-tzutatik sortuak diraden Españako Uri ta Erri txiki ta andi guztiak.

Armeniatik etorri bezin prest mendi ondoetan txabolatxoak egiñik,jarri izan ziran beretan gure asaba maitagarriak, euren bizi modu berriarijarraitzen, guztiz naitasun andian alkar maitatzen zutela. Modu onetako

GIPUZKOAKO PROBINTZIAREN KONDAIRA EDO HISTORIA Juan Ignazio Iztueta

6 7

BIGARREN KAPITULUA

Españara lendabizi etorri izan zan itzkuntzaren errazoia

Gauza jakiña ta egiazkoa da txit Euskara dala, zorioneko gureAitalenen Tubal gogoangarriak bere etxetarrakin Españara ekarri izanzeban itzkuntz eder jakintsun leun guri gozoa, beraren etsai ozpindu txartxoriburu puztu anitzek eztanda ler gaizto badagite ere. Euskaldun garbigarbia zan, bada, Tubal; baita beraren aita Jafet, asaba Noe, eta are lena-gokoak ere. Ezin uka dezake, bada, iñork bide onez, Tubalek bere gura-soai ikasitako itzkuntza Españara zebala ekarri; ez eta ere, gizon doatsuonek ekarritako itzkera dala Euskara; zergaitik, Españara etorri ta berea-la Euskarazko izen egokiakin Armeniako erara deiturik, ezagungarrituizan zituen, mundua mundu dan arte iraungo duten mendi, aitz, muno,munaiska, lur, berar, iturri, erreka, ibai, aintzira, zuaitz, garau, abere, pizti,arrain, egazti, eta osterontzeko gauza guzti guztiak. Eta zer gisatako ize-nak dirade oek? Ez, aizeak ustekabean nondik ezdakiela arturik, aireanjira-bira oi darabiltzkien geldo illaun, ta litxen antzekoak; ez non nai billa-tutako zerrenda saretu ausikorrakin moldakaitzkiro arabatuak; ez nonjaioak, noren odolekoak, eta zer txertutatik datozen ez dakiten itsu motenillun eta garratz saminduak; baizikan, beren lenengo jarlekuetan irme tasendo, zintzo ta ernai beti daudenak; beren txukuntasun garbi ederreanapaindurik non nai agertzeko, ezertxuren ere eske iñora joan bearrik ezdutenak; non sortuak, norgandik jaioak, eta zeñen jatorriak diraden,beñere aztutzen etzaiotenak; zergaitik, berak dauden esanaz argi eta garbi,nor norenak eta zertarako jarriak diraden; ain dira bada, argiak, egokiak,zuzenak, ezagunak, eta eztitsu gozoak, nola oen parekorik arkitzen ezdan, Euskaraz laudarako itzkuntza guztietan.

Esan al guztiaz ere andizkatu ezin leizke bear ainbat, Euskarazkoizen miraritsu maitagarriak; zeintzuk lau milla ta geiago urteren buruanere, adierazten dituzten beren esakariak aiñ zuzen ondo ta garbi, nola jaio-tako egun berperean. Amarik zintzoenak bere erraietatik ateratako seme-rik maiteena bezin aixa ta ondo, Euskarak bere zatirik txikarrenak ezagu-tzen ditu edozein tokitan. Amarik ernaienari gerta lekioke, bada, iñoz edoberriz bere semeaz ezeztatzea, dala denpora luzean ikusi bagez, lenagokoantzik arkitzen ez diolako, edo beste edozein gertakariren bidez gorpu-tzeko jonturetan gaitzbiderik izan badu, atzeren bat dala iduritzen zaiola-

argi-bidea ikusi nai debanak begiratzea dauka, D, Pedro SalazarMendozako Jaun Irakasleak azaldu izan zeban Españako Monarkiaren33garren orrikan arkitzen dan kapitulu XXIIgarrengoa.

Tubalen etorrera txit anziñakoaIzandu zalako ain zorionekoa, Oroitutzen ere pozturik gogoa, Naierara bizi da beti Gipuzkoa.


8 9

rutzat, ezen, Euskara ez dala beste gauzarik, ezpada, Eguzkiaren jaiot-aldean diraden itzkundeetatik artutako zerrenda banaka batzukin, molda-kaitzkiro antolatutako itzkera farragarri bat; etzebala gramatikarik eta itz-tegirik, eta izan ere ezin zezakeala, zergaitik etzeban gairik bear bezalaneurtu ta zuzen-bidean ifinteko.

Bidebageko josi askatu iraingarri oek, eta beste onelako asko esanbage uzten ditudanak entzutean, mindu ziran lazki Euskaldun prestuak,eta asi ziran berpertatik Euskara garbi gozoaren doai ederrak zabaltzenmundu osoaren jakiunderako. Aita Larramendi gogoangarriak azalduzituen zuzenki ta garbiro Euskarazko Itztegia, eta gramatika, zeñari izenajarri izan zion El imposible vencido; non adierazten zeban argiro, Euskararenmaixiatzalle guztiak direala itz-jario erausle motel ez-jakiñak.

Larramendi doatsuaren ondoren, Astarloa jakintia, eta Erro ernaiairten ziran plaza agirikora, Euskara illezkor zintzo maitagarria janzi abe-ratsakin ederki apaindurik, mundu osoari begien aurrean ifintera, ikusizezaten donarioz ondo, oraindaño ezagutu diran itzkuntza guztien arteanbera dala bakar bakarrik, munduaren lenbiziko asieran sortua. Beragaitikarkitzen zaiozka, bada, Euskarari bere kolko zabalean ondo gordeak,guztion Egille andiak gizonaren izatearekin batean eman izan ziozkandoai maitagarri ain gaiñ gañekoak. Gizon itsutu bat bere itsu-aurrekoak,nora nai ta ara, eramaten deban bezin zuzen, edo are zuzenago ta bideerosoagoetatik Euskara zintzoak eskua gogoz emanik, oi daramazki semeegiazkoak, beraren sustrai pin ta zain iraunkorrak arkitzen diran tokieta-ra.

Gisa berperean igo dirade, bada, Astarloa, ta Erro beren Euskaramaitagarriarekin biderik galdu bage zuzen zuzen, munduaren lenengoadiñera; non billatu dituzten Euskararen jaiotzako argibide egiazkoakzuzenkiro, baita agertaratu ere beren izen garbiakin mundu osoari,Euskararen bere berekiak direala iñork ezin uka dezakean moduan.

Sinistmen osorikan ezin artu oni, Euskara ezagutzen ez debanak ongi; Bañan autortuko du gogoz eta garbi, Bera ikasitzera nai debanak jarri.

ko. Bañan Euskara jakintsun argiak bizi dan arte guztian ezagutuko ditubere zatiak, munduaren araurrunean ere.

Jakinduria andiko Menaskindari batek, urre, zillar ta beste edozeinmenasta, zaborraz ta tortikaz naspillaturik egon arren, erdoi tartetik gar-biro bereizten dituen bezin ondo, edo obeto ta are garbiago Euskararenzañetik datozen izen guztiak Euskaldun on batek ifiniko ditu, beren dis-tiazio ederrakin adierazten dutelarik arkiroki, norgandik jaio izan ziran,zertarako jarriak diraden, eta zer gauzari dagozkan.

Ez da, bada, ezagutzen munduan lurbira osorik, zeri edo ariEuskarazko izen garbi egokia arkitzen etzaionik. Ez ordea alferrikakoizen geldo deus balio ez dutenak, ezpada, guztiz goi me diranak, eta gizo-naren serbitzorako bearren diradenak, zein beren toki jakiñetan ezarriak,laster ikusiko dituzuten bezala.

Aspaldiko urteetan egon bada ere gure Euskara jakintsua ta esan alguztien gañean guretzat beti gozoa, aitzarte oetara bazterturik loak artuabezala, geroenean ere irazarritu ta mendi zuloak utzirik agertuko damundu osoaren aurrera arpegi garbi alaiarekin bere zati eder baliosoenbilla, eta toki guztietan or emen arkituko ditu ugari ta errazkiro, zergaitikagiri agirian dauden ojuz deadarka esaten diotelarik beren Ama maiteari,bizi gera, emen gaude, zureak gera, atoz lenbait len laztantzera aspaldikopartez, eta gorde gaitzatzu ordu onean, zure kolko zabal mardul gozoindartsuan sekula betiko.

Gure guraso maitagarriak beren itzkuntz ederra, etsai portitzaklurraren azpiraño sarturik arras ezkutatu naiean darabiltela ikusi baduteere denpora luzean, gaurko egunean arkitzen da, beraren seme prestu leialargien bidez auziak irabazirik, eder ta galant, pizkor ta sasoikoa txit, erdal-dun mingain latz arroak onelakorik gertatzea uste ez bazuten ere.

Euskarazko itzkuntz jakintsu maitagarri au Españaren kaltarki talotsagarri balitz bezala, nork daki nolako nekeak eta zenbaterañoko buruausitzeak egin izan dituzten gizon andi usteko askok, bera bidebagekirodesondraturik, beñere agertuko ez dan tokira ainatzeko asmoan?

Beste anitzen artean Euskarak izan dituen etsairik indartsuenak diraMariana, Maians, Armesto, Osorio, Nikolas Antonio, Marti, Belazkez,Ledesma, eta Don Joakin Traggia. Guztiak aomen andikoak; bañanEuskara azaletik bedere ezagutzen zebanik, ez bat bakarra ere. Berai arki-tzen zitzaioten utsune andi onezaz batere oroitu bage, ekin zitzaiozkangoien beean Euskara zintzo gaitz bageari erasotzen, beren luma latz lodiamutsakin asmatu al guztia lotsabagekiro esaten, ondoreari begiratu bage.Azkenik ifinten zuten beren zirri borroetan txit gauza anditzat eta segu-


10 11

Gisa berperean dirade, bada, Euskarazkoak eta Euskararen bereberekiak, mundu osoan aurrenengotzat ezagutzen diran Probinziarikgogoangarrienak izen oekin.

Senaar.Arabia.Siria.Zilizia.Armenia.Albania.Palestina.Fenizia.Zelesiria.Persia.Ejipto.Mizarain.

Orobat lendabiziko Uriai ifinitako izen oek.Ur.Txabala.Osika.Goaria.Simira.Arzama.Suma.Zama.Txolua.Txolu-ata.Baraza.Damasko.Kolarina.Jerusalem.Betel.Betel-em.Betania.Nazaret.Geriko.Ger-ara.Betulia.Ai.Iope.

IRUGARREN KAPITULUA

Non azalduko ditudan argi eta garbi Mundu guztiak lendabizi-kotzat ezagutuak dauzkan Probinzia, Uri, Mendi, Aintzira,

Ibai, Ugarte, eta beste gauza goagoangarri askoren izenak;Zeintzuk jaiotako egunean bezin ondo gaur ere, ezagutzen dituen

Euskara zintzo ernaiak, bere seme ta alaba egiazkotzat.

PROBINTZIA AURRENENGOEN IZENAK

ASIA

Anziñako gauzen gañean itzkidatu izan duten Ipinle guztiak bateraesaten dute, ezen, gizakiaren lendabiziko seaska, azitoki, eta bizilekua izanzala Asia deitzen zaion Probinzia. Euskaldun baserritar motzen motze-nak ere, ondo daki, bada, zer esan nai deban Asiak. Izen egokiEuskarazko garbi au, Erri edo Lurbira oso bati ezagungarritzat ifinteak,adierazten du argiroki, asierako erria dala, edo gauza agirikoren batek tokiartan izan zebala lendabiziko asiera. Munduaren lenengo adiñetan aiñ argita garbi ezagutzen dan izen ots andiko au, ezin ukatuko diote badaEuskarari, beraren etsairik andienak ere.

ASIRIA

Asiaren izena bakarrik etzan bear adinbat aiñ Aderri zabal ta luzeagarbiro erabakitzeko, zeñetan artu izan zuten lendabiziko jaiotarrakberen izate guztia, baita argia ikusi ere berekin beren ondorengo guztienpatu onerako. Denpora au zan aiñ doatsua ta baliosoa gizonarentzako,nola zoriontasun au zor zaion Erria duin ta gogoangarri sekula guztira-ko. Miragarrizko gertaera onen bidez deitu izan zitzaion, bada, Asi-iri-a;au da esatea, ezen, toki onetan izan zebala asiera mundua jendez bete-tzeak, edo auzotutzeak. Asiriak zer esan nai deban, eta izen egoki au nor-gandik jaioa dan, ezagutuko du aixa ta garbiro, Euskararen barri dakienedozein gizonek.


12 13

Izen oekin deitu izan dira beti, mundu osoak aurrenengotzat ezagu-tzen dituen toki gogoangarri aipatu ditudan guztiak; eta gaurko eguneanEuskaragandik urrun bizi badira ere, bereak daude esanaz argi eta garbi,Euskararen bere berekiak diradela.Egia onen argibidea zearo ikusi nai debanak, begiratzea dauka oarrez taartezaz Don Juan Bauptista de Erro Jaunak milla zortzi eun, ta amabost-garren urtean, munduaren asierako izenarekien (el Mundo primitivo)agertaratu izan zeban libruaren berreun ta zortzigarren orrikatik aurrera;non arkituko dituen bat banaka egiztatuak garbiroki, nola ta zeren bidezdiraden Euskararen bere berekiak.

Gure Aitalenen Tubal doatsua nola baitzan jatorriz izendatu ditudantoki aetakoa, beretan jaio, azi, ta bizitua, eta bere gurasoai Euskara besteitzkuntzarik entzun bagekoa; nai ta naiezkoa zan, bada, Españara etorriizan zanean ere, Euskarazko izenak ifintea emen arkitu zituen mendi, ibai,ugarte, aintzira, muno, lurbira, uri, erri, etxe, eta gañerontzeko gauza guz-tiai. Ikust ditzagun bada nolakoak, eta zer bidetatik datozenak diradenEspañako Erresuma andiari, eta beraren mugapeko toki zabal aberatsai,Tubalek eta bere ondorengoak ifinitako izenak.

ESPAÑAREN IZENANoiztik, nondik, eta norakoa dan argibidea

Agertaratzeko asmoa artu dedan izen gogoangarri guztien lendabi-ziko iturburua da, España;zeñari gizon aomen andiko etorki arrotzak eman izan diozkaten izenmueta asko. Batzuk deitu izan diote Hispania, besteak Spania; zenbaitek,Hesperia H-ekin; askok Esperia H-bage; badira deitu izan diotenak Iberia;baita Zeltiberia ere; bañan bertako jaiotarrak oroitezkarrizko denporatikdeitzen diote beti bere izen egokia deban bezalaixen España.

Izen gozo erazko au bere adigarri egiazkoarekin, letratxo bat baka-rra ere ez kendu ta ez erantsi, arkitzen dalarik argi ta garbi España barru-ko itzkuntz eder Euskarazkoan, nork daki nolako aztalka, zilipurdi, etaitzulamilkak egin izan dituzten Euskararen etsaiak, Euskarari izen berekiau opa eziñik, zenbat letra ainbeste josi-askatu eta iraulketa egiñaz, Zelta,Hebreo, edo Arabe biurtuko dutelako uste oso betean? Bañan

Azaleko irudiña,Denbora gitxiko diña.

Aurrenengo ezagutu izan ziran mendien izenak.Amana.Ebal.Garizim.Gordeia.Kaokaso.Korax o GoraxKormelo.Libano.Oreb.Tabar.Zinai.

Lendabizi arkitutako Aintziraen izenak.Bebeis.Euxino.Fuzino.Genizaret.Kaspio.Zoroanda.

Munduaren asieratik ezagutzen diran Ibai andien izenak.Araxes.Eufrates.Ganges.Indo.Nilo.Tigris.

Toki urrutikoetan arkitu izan diran Ugarteen izenak.Emaoa.Jeturoa.Jiokea.Maitea.Marua.Mopelia.Oana.Ohetea.Ohetirioa.Otaba.Oura.Ulietea.


14 15

Españako Uri anziñakoen izenak.Ara'uriga.Arko'uriga.Augusto'uriga.Bolo'uriga.Deo'uriga.Flabio'uriga.Julio'uriga.Kata'uriga.Koteo'uriga.Lakko'uriga.Lanko'uriga.Mero'uriga.Miro'uriga.Nesto'uriga.Sego'uriga.Tala'uriga.Tunto'uriga.Zelio'uriga.Zelto'uriga.

Izen oek zer gisatan ezarriak dauden ikustean, orobat esango duteEuskararen barri ez dakiten askok, ezen, bukaerako itza iñoiz ezagutu izanzaiotela berai, Briga, eta orain irakurten dala, Uriga. Zer da ansi ordea, legezta bidezkoa ez ezik, zor dana ere baldin bada nori bere gauza iraultea?

Jarri ezkero begira, Arras ezagunak dira, Uriga eta Briga; Astarloak ditu jira, Nor bere Amaren titira.

Jarraitzen dute Urien izenak.Arta'uria.Bruto'uria.Flabio'lam'uria.Kanta'uria.Lando'uria.Sara'uria.Tene'uria.

Esaera oi dan bezala, ez dute balio izan pelapat, Españaren izen mai-tagarri au atzerritarrai eman naiean, gizon andi usteko askok egin izandituzten azka, puzka, ixarre, eta aztarrika guztiak; zergaitik, Euskaraindartsuak purrustada batekin aienatu izan dituen aixa, alderatu izanzaiozkan estalki, ta lilluramendu guztiak, bere kolko eder zabalean ondogordeak dauzkalako, iñon diran etsai itzontziak ixiltzeko bear diradenargibide zuzen egiazkoak. Goazen bada ikustera ezagungarri oek zer nola-koak diraden.

Españako Erri lendabizikoen izenak.Atx'eta.Auts'eta.Bas'eta.Bol'eta.Ed'eta.Jatz'eta.Karp'eta.Kos'eta.Lax'eta.Le'eta.Lob'eta.Nem'eta.Or'eta.Sues'eta.Turd'eta.Zerr'eta.

Izen oek zer gisatan ezarriak dauden ikustean, benturaz esango dunork edo ark, ezen, guztiak bear dutela bukaeran Nia, au da, Akzetania,Basetania, Auts-eta-nia, zeintzubei bertatik erantzuten diotedan, ezik,begira dezatela ondo Astarloa gogoangarriak milla, zortzi eun, ta iruga-rren urtean Euskararen pozkarri, eta onen etsai guztien illgarri, agertara-tu zeban libruan berreun ta zortzigarren orrikatik aurrera, non arkitzendan garbiro egiztatua, nondik eta nola izandu zan Latin itzkuntzako Nia.

Euskarari ifinia, Ez puska berekia, Baizik arabakia, Eta arrotz etorkia.


16 17

Uri'en.Uri'goen.Uri'goiti.Uri'ñuela.Uri'ona.Uri'ondo.Uri'zar.

Euskararen barri etzekiten gizon andi usteko askok, beren obragogoangarrietan ezarri izan dute Bria, Uriaren ordean, biak bat dirala idu-riturik, modu onetan; Kanta'brias Poltio'bria; Selim'bria o Seli'bria;Mene'bria, o Mesenbria:

Bañan Astarloak oen tokia, Arkitu izan zeban txit egokia; Beragaitik dakigu dala, Uria,Españatar Euskara garbia: Eta agertu izan zala, Bria,

(Aurrena)U bokalaren lekuan V berria, Eta gero, onen ordean B jarria.

Españako beste zenbait Uri eta muno gogoangarrien izenak.Abarum.Alaba.Albonika.Arandi.Aritium.Ariza.Arriaka.Arsa.Artigi.Astigi.Aszerri.Ausa.Balda.Bedunia.Berurium.Beturia.Biskargi.

Tere'uria.Zeto'uria.Zezim'uria.

Lengoak bezala oek ere izan lezateke nork maixiatu, bañan ez da zerikaratu. Geienaz ere esango dutena da, ezik, izen oek ere bukaeran zute-la Bria.

Eta guk diogu dala, Uria.Astarloak esaten du egia, Euskaraz kanpora, Bria,Txit dala soil eta urria; Bañan Españan guztiz ugaria, Eta arras Euskara garbia.

Badiraute aurrera ere.Anziñakoak emen. Gaur ezagutzen ditugunak oek.Bekuria. Busturia.Asturia. Joruria.Asturika. Goijuria.Beruria. Lemonauria.Kau'ria. Goikouria.Onobalisturia. Ata'uri.Bardulia. Obekuri.Turdulia. Ollauri.Turia. Zeanuri.

Izen oentzako zer esanik, Izango ez dutela uste det nik, Urrengoentzako ain gutxi, Euskal-errian diralako bizi, Ta maitatzea dutelako merezi.

Ikusi ditzagun bada orain, Uriaren izenarekin ezagungarritzen dirantokiak, zein garbiro erabakitzen dituen Euskarazko itzkuntzak.

Uri'arte.Uri'barri.Uri'be.Uri'belarrea.Uri'Bezar.


18 19

Szizen.Urbona.

Españan ezagutu izan diran Izengaiñ aurrenengoak

Auso, Lope, Marti. Izen oetatik datoz beren seme ta ondorengoak;zeintzuk diraden, Ansorena, Ansorenas, Loperena, Loperenas, Martiena,Martirena, Martikorena, Martienas, Martirenas, Martikorenas.

Auso da Euskara garbia, eta nai du esan, zabala, edo toki andia dalatxit. Lope orobat da Euskarazkoa, eta adierazten du dala lodia, gizena,lotua edo sortatua. Marti gisa berperean da Euskararen bere berekia, etaargitaratzen du dala, Gudaria, Disidaria, Auparia edo obeto ahaikaria.Marti ez da naspillatu bear Martin'en izenarekin, zergaitik biak banaitakdiraden.

Euskarak itzegiteko izanik aiñ ere egoki gozoa, Matxin deitzen dioMartini, Mitxel Migeli; eta oetatik ditugu Matxinena, Matxiandiarena,Mitxelena, Mitxeltorena, Mitxelenas. Baita ere, Juanena, Juantorena,Juantxo'ena eta beste guziago oei darraizkiotenak.

Orobat dira Euskararenak, Lariz, Ortiz, Urtiz, Santx'ez, Nuñ'ez,Muni'oz, Alba'rez, Sa'ez, Garz'ez. Larik esan nai du sasitua edo Sasienbarnaria; eta Lariz da beragandik datorrena edo jatorri artakoa; bañan ez,askok uste deban bezala, Larizen semea. Orti da toki goitituen barnariaedo garailaria. Urti, Urtsua edo ibaien barnaria. Santxo gozaindetxoa.Muño, mendiska goititua. Munio, mendiska txata. Albar toki lauban askodezakeana, edo beretan aberatsa. Garzi azkarra ta ariña bere egikeraetan.

Euskarari iñork ezin kendu degiozkake, bada, Españako Erresumaandiaren jaiotzatik argiroki ezagutzen diraden izen bereki oek; eta orain-dik are gitxiago oen senide egiazko anitz, Lurbira guztian zabaldurik dau-den Izengaiñ ondra andikoak; zeintzuk diraden Mendoza, Gebara, Naba,Zuñiga, Arana, Ibarra, Ribera edo Erribera, Zalazar, Ugarte eta besteasko, beren aipamena kondairarik anziñakoenak egiten duten bezala. Etabaldin izengaiñ gozo oek oroitezgarrizko denporatik ezagutzen badiraEspaña guztian, norañoko anziñatasuna izango ote dute Bera, Arandia,Aritio, Beruria, Uria, Iria, Edeta, Baseta, Luzeta, Urdeta, Zaldibar, Lazeta,Arze, Burdua, Orobio, Abaroa, Iriberri, Oropesa, Laberri, Aruzi, Astigi,Astegi, Artijio, eta beste geiago, zeintzubekin eraztu ta egiñaka arkitu izanzituzten lendabiziko kondairatzalleak Lurbira zabal eta Uri gogoangarriasko, ainbeste etxetar presturekin ondo beteak?


21

Grakurris.Ilarkuri.Iliberri.Ilipula.Iliturgi.Iria-Flabia.Laberris.Lakurris.Lapatia.Mediolum.Murgi.Muru.Obukola.Olon.Onoba.Oska.Turbula.Turiaso.Ulia.Urbikua.Urbona.Urgia.Uria.Urium.Urzesa.Urzi.Uzia.

Españako Ibai anziña anziñakoen Izenak.AnaBarbesola.Bazi.Beti o Betis.Dorium.Duraton.Ibero o Iberus.Minium.Orbea.Saduze.Sanga.


20

BIGARREN ZATIA

ZEÑETAN JARRIKO DITUDAN GIPUZKOAKO PROBINZIA-REN LUR, MENDI, BERAR, ARRI, MEATZE, ITURRI, IBAI,

ZUAITZ, GARAU, ABERE, EGAZTI, ARRAIN, ETA BESTEZENBAIT GAUZA GOGOANGARRI ZER TA NOLAKOAK

DIRADEN


23

Ez du, bada, inork ere zer uste izan, Izengaiñ oek diradela edozeingisatakoak, eta aizebelaskiro nola nai ifiniak; baizikan, guztiz miraritsuak,txit ondragarriak, eta begiramen andiarekin jarriak.

Gure asaba zintzo ernaiak izena ifini bear ziotenean tokiren bati,aurrenengo lana egiten zeben beraren egoitzari begiratzea oarrez ta arte-zaz, non ta nola zegoen eta zer ditxaki ta griña arkitzen zitzaiozkan.Baldin tokia bazan ordeka luze ta zabala, izena jarriko zioten Naba edoNabia, ezperen, Arandi edo Arandia; baldin ordeka bazan medarra, deitu-ko zioten Ibarra; baldin bazan tartea, esango zioten Arrua, baldin arkitzenbazan goikoen azpian, deituko zioten Orobio; baldin bazan burkaitz edojaust beldurrekoa, esango zioten Amilaga edo Amileta; baldin bazanlaprastkorra edo limurikorra, deituko zioten Amilategi; baldin arkitzenbazan zulo-ondoren baten gañean, esango zioten Amilubia; baldin tokiabazan gaña, deituko zioten Oar, oiz; baldin bazan gañen artean esangozioten Oka; baldin bazan mendiskaren bat bukatzen zana musturrean,deituko zioten Mugia, baldin bazan txata esango zioten Munia; baldinbazan pitina edo txikitxoa, deituko zioten Muñua.

Modu onetan dirade bada, begiramen ezin geiagorekin ifiniak,Euskaldunen Izengaiñ guztiak. Ain egoki eta zuzenbide onean jarriakarkitzen dira, ezik, izena entzun bezin laster dakigu, Urliaren jatorriak len-dabiziko asiera norgandik eta zein tokitan izan zeban.

O Euskara gozatsu zintzo jakintia!Ezagun da zu bizi zeraden tokia; Izan ta izango da beti maitatia, Gogoz edan debana zedorren titia.


22

BIGARREN KAPITULUA

Gipuzkoako Orube gogoangarria zer gisatakoa dan; berarenmugapean nolako nekazaritza egiten dan, eta zer labore mueta

artzen diraden.

Gipuzkoako mugape guztia da arkaitzez josia, eta aldapatsua; bañangeiegiko latztasun bage izakiak ondo doaindurik egoki ta erara ezarria,muno goitituai dariozkaten koipe guri txit gozatsuak, erriberaetara eme-kiro ixurtzen diraden moduan. Begiratu batean idurin badute ere aldatsoek, amiltzeko zorian daudela zinzilika erori naiean, aiñ irme ta sendoarkitzen dira alkarri laztandu ta itsatsiak, non, ez diran aspertzen beintxuere, batak bestea naitasun andiarekin leialkiro maitatzeaz. Erribera, ibar,ta ordeka zelaiak; aldapa, egi, muno, ta malkorrak; gizen, argal, lodi tameak; zail ta samur, biguñ ta gogorrak, ezadetsu ta elkor, azal ta mami,barru ta bazter, guzti guztiak dira Probinzia onetako lurrak, bakotxakbere gaiean, gizonari serbitzo andiak egiten diozkatenak, eta ondo begi-ratzea merezi dutenak.

Egiazki, non billatzen da Lurbira bat osoa, Gipuzkoako Probinziabezalako txukuntasunean landu ta ongarritua? Lanbide onen gañeanizkribatu izan duten gizon arrotz jakinti guztiak autortzen dute, bada,Gipuzkoako nekazaritza arkitzen dala goienengo mallara igoa. Eta alaixenda izatez ere. Beraren mugape guztian ez da arkituko oña bete leku, alperdagoanik. Edozein aldetara begiratu eta ikusten da ederki apaindua.Beragaitik esan izan dute askotan Probinzia onetan igaro izan diran gizonkanpotar andizki anitzek, ezen, galaren gala janzitako baratza zoragarribat dirudiela Gipuzkoako mugape guztiak.

Esan-al guztiak esan ta ere ez luke, bada, iñork bear ainbat andizka-tuko Gipuzkoako nekazaritzaren garbitasuna eta txukundadea. Nork beremenpeko alor guztiak dauzka arreta andiarekin egoki ta zearo esituak,dala esolaz, arantzaz, arriz, edo lubakiz, tokiari nolako gaiak eraratzenzaiozkan alanberean. Ordeka zelaietan errolla andiak iriki ta urai igesbideaemanaz, eta goi amilkorretan euskarri orma leortxoak unetik uneraegiñaz, guztiz ikuskarriro prestatua arkitzen da Lurbira osoa.

Gipuzkoako Probinzia laburraren zatirik geientsua arkaitzez josiabada ere, laboretza andiak egiten dira beraren mugapean, nekazari bako-txak bere soro ta alorrak ondo landurik, guriro ongarrituak dauzkalako.


25

LENENGO KAPITULUA

Gipuzkoako Probinzia non arkitzen dan, zenbat leku betetzendeban, eta bere mugak nondik nora ta norekin dauzkan.

Gipuzkoako Probinzia guztiz Argidotar, eta txit Leiala arkitzen daEuropan, Españako Erresuma andiaren zatirik aurrenengoa; zeñak bete-tzen deban, Erresuma luze onek ifarralderontz daukan bukaerako mugaingurua. Bere goiendea dauka berrogei ta lau mallataraño, gauberdintza-tik polo artikora. Sort-aldetik mugatzen da Franziaren zerrenda bategaz,eta Nafarroarekin. Eguerdi-aldera, Arabako Probinzia, eta BizkaikoJabedearekin. Sart-aldera ta ifarraldera bukatzen ditu bere mugakKantauriako itsasoan.

Probinzia onen luzetasunik andiena da, eguerdi-aldetik ifarralde-rontz, Gatzagako mendi gañetik, Ondarribiako Higerren buakeraraño;eta dauzka amabost legua Españakoak. Bere zabaltasuna du bederatzilegua, sort-aldetik sart-aldera, Alleku menditik Motrikoraño. Beste bede-ratzi legua luzatzen da itsastarra, Olearso, edo Jaizkibelko mendiarenmunoko erpiñetik, Ondarroako mugaperaño, zeña dagoen Bizkaian.Gipuzkoako inguru guztia da ogei ta amairu legua gitxi gora beera.

Probinzia onetako aizetorkia guztiz da sasoi onekoa eta gozatsua.Egoi-aldeko bero andiak, ifarraldeko otz gogorrakin adiskidetasuneaneztiturik zabaltzen dira emekiro biztanleen osasungarri. Mendi tarte oetangeienean da, egurastutzeko aize edendu ezetxoa. Zeru me eder garbi alaia,eta beraren izarkida aiñ da egikari onakikoa, non obeagokorik ezin arkituleikean. Ez udako berorik andienak makaltzen gaitu arras, eta ez negukootzik gogorrenak kikildu geiegi. Ain toki goixoa, garbia ta osasuntsua da,ezik, ez da beintxu ere ezagutu izan emen, beste leku askotan sortu oi danbezalako izurrite likits gaizto eriotsu aietakorik batere. Itz batean, gai guz-tietara da Probinzia labur au, izakiagandik doatsueraz ondo betea.


24

geiagoan ere naiago dutela artoa, garia baino; zergatik ondo dakiten oitu-raz, talo bero guria obea dala, bera bakarrik jateko, ogi erre zar elkortuabaino. Beragaitik dute Gipuzkoako nekazariak guztiz arreta andia, artoa-rekiko langintzari gogoz jarraitzeko. Egiazki, zer izango da beste bizikaibat artoa bezin laster kanpoak ematen dabenik, ain ugaririk, gose-iltzalleoberik, indar geiagokorik, eta bera bakarrik jateko, guriago, goazoago etaobeagorik? Ereiten danetik bostgarren illabeterako arkitzen da eldurik.Ematen ditu oparo orria, gara eta zorroa aberentzako janari, makillaongarritarako, koskola su egiteko, eta ale gozo indartsua ugari jendeanaierara bazkatzeko.

Ez da erraz izango billatzen beste landare bat, gai guztietara artoarialderatzekorik. Azal ta barru, lasto ta mami, oso ta bizi, apurrik txikarre-nerañoko guztia du oneretsua, eta gañera guztiz aberatsa. Nere jaiot-erri-ko soro batean billatu izan det, beste askoren artean, arto landare bat lauburu ondo beteakin, et oetan kontatu izan ditut bi milla irureun ta zortziale, guztiak ondo elduak, eta obetandezkoak. Orra zenbaterañoko onda-suna ematen deban, Gipuzkoatarrak beren gogokoa duten landare maita-garri onek!

Garagar gitxi egiten da Gipuzkoan. Ez emengo lurrak emango ezlukealako, baizikan gari artoakin obeto baliatzen diralako.

Zikiroa, Baba, eta Baberruma biltzen da ondotxo, bañan ez gariartoak bezin ugari, zergaitik oekin kontu obea duten aekin baino.

Oloa egiten da zertxo bait, bañan ez okuntzaetan, ez bada labakieta-ko galondoetan; batetik okuntza-lurrak begiko ninia bezin maite dauzka-telako arto garientzat, eta bestetik doarikako mendi lurretan labakiak,lenengo urtean garia artu, eta ondorengo bietan olo zartaratxo onak bil-tzen dituztelako.

Batataren geiena ere artzen dute oloaren gisa berperean.Beingoan guztia esatekotz, Gipuzkoako lurrak berenez ezadetsuak

eta aro onekoak izateaz gañera, arkitzen dira txukunki landuak, guriroongarrituak, eta ondo prestatuak, zer nai gauza mueta aiñ oparo eta ugariemateko, nola beste edozein lekutakoak.

Gizon jakinti ustekoai entzun izan diotet bein baino geigotan, ezik,Probinzia onetako mugapean ezin batu leikeala txitxirioa. Jakin bezate,bada oek, eta osterontzeko guztiak, ezen, Don Franzisko Ignazio deUrretabizkaia Zaldibiako Bikario jaunak bere etxeko baratzan txilla erdibat txitxirio erein, eta artu izan dituela zazpi lakari; zeñean batekin berro-gei ta amasei biltzera datorren. Txitxirio onetatik neurk jan izan det,Gaztelatik ekarten dan oberenari ezertxu ere zor ez diona, ez anditasu-


27

Garia, Artoa, Zikiroa, Oloa, Baba, Baberruna, Illarra, Patata,Artatxikia, Txirta, Arbia, Allorbea, Pagatxa, Zalka, Liñoa, eta beste gauzaasko egin ta biltzen dira Gipuzkoako lurrean, Españako Erresuma andia-ren ordeka zelairik mardulenetan bezin bikañak eta ugari, edo are obea-goak eta geiago kanpoz kanpo, edo neurriz neurri.

Don Gaspar Meltxor de Jovellanos jakintiak nekazaritzaren gañeanagertaratu izan zeban libru gogoangarrian, gauza anditzat esaten du, ezik,Gaztelan badirala lurrak, anega bat gari erein eta ogei anega ematen dituz-tenak, zeñari nik erantzuten diodan, ezen, Gipuzkoako mugapean badira-la alor asko ta asko, anega batekin ogei ta amar artzen dituztenak. Egiagarbiro onen ezagungarritzat nai det izendatu toki bat, bikañenetakoarenbilla ibilli bagetanik alere. Bazter Erri txiki Zaldibikoan arkitzen dan base-rri-etxe, Mugerza deitzen zaionaren lurretan biltzen dute, esan dedanbezala, batekin ogei ta amar, urtabe ona dan guztietan. BadakitDonostiako mugapean Etxazar izendatzen dan baserri-etxearen lurretan,bertako nagusi Don Jose Ramon de Elosegik, milla, zortzi eun, ogei taamairugarren urtean lakari bat gari txuloka artoa bezala erein, eta bilduizan zituela irurogei ta lau lakari gari.

Gipuzkoako mugapean egiten dan gari guztia da txit bikaña, garbia,pisu andikoa, ore onekoa, eta jate gozarotsukoa. Sarritan ikusten diraemen, larogei ta amabost libra pisatzen duten anega gariak, eta iñoiz baieun librakoak ere. Gaztelatik datorren anega gariak ozta ozta pisatzen dularogei ta bi edo iru libra. Zertan dago au? Ez bestegan, ezpada, Gaztelaeta beste toki askotan ereiten dutenetik batutzeraño dagiana dagiela, beremodu lagatzen diotelako, eta berriz Gipuzkoan, erne orduko jorran asirikaretuaz berar zakar itsaskin kaltarkitsu guztiak arras galdu, eta ale garbigarbi txaua etxeratzen dutelako.

Probinzia onetako nekazariak gariaganako baino ere, begiramenandiago dute artoarekiko langinzara, zergaitik au duten beren bazkarikaurrenengoa, eta premiazkoena; izatez bera dalako aiñ gose-illtzalle ona,indartsua, iraupen andikoa, eta osasungarria txit. Bizikai maitagarri auEspaña barruko jendeak ostikoperatzen badu ere, esanaz, guztiz lela etatxit pisua dala, indarrik ez debala, abereen janaria dala, eta beste onelakoanitz astakeria; Gipuzkoan artoa ugari jaten dutenetatik agertzen dira,Gaztelako errietan bezain aztal eder galant ariñak, arpegi zuri gorri piñak,eta larmintz leun me guriak dituzten mutil ta neskatxa mardul lirain alaiak.

Probinzia onetarako bear dana da txit janari oneretsu naigarri au,batez ere artzain, ikazgin, eta beste langille mendietan ari bear dutenen-tzat. Askotan ikusten dira, bada, oek, neurri ta balio bardiñean ez ezik,


26

IRUGARREN KAPITULUA

Gipuzkoako mendi gogoangarrien azaldurea.

Gipuzkoako mendi gogor latz goitituak, beren izen egokiEuskarazkoetatik dira txit ezagunak gizon jakintsuen artean, anziñaanziñako eta are lendabiziko Ziazaldari zintzoak, ondorengoen argibide-rako, izkribuz ezarriak utzi izan zituztelako.

Zorioneko mendi maitagarri oezaz izakiak ondo doaindua arkitzenda Gipuzkoako Probinzia. Mendi gogoangarri oetan izan zebanGipuzkoak bere lendabiziko asiera ona; mendi oparo oei zor die gerozkobere izaera gozatsua; eta mendi illezkor oetan dauka bere uste oso betea,gordeko dutela oraindaño bezala aurrera ere, jaiotzako garbitasun pare-bagekoan, etsaien atzapar garratzetara erorten laga bage.

Gipuzkoako mendi goitituen babesa zenbaterañokoa dan ez da bearbezala ezagutzen begiratu batean. Beragaitik irten izan dira gaizki,Probinzia labur au beingoan ta aixa menperatzeko ustean etorri izan diranetsai samalda andi izugarriak.

Itsasoz ta leorrez, Gipuzkoako mugape guztia osotoro arkitzen damendi goititu zorrotzakin ondo esitua; ain egoki eta alako eran, ezik,datorrena datorrela nondik nai Probinzia au asaldatzera, mendi gogo-rrean izango du, nai ta nai ez, lenengo aztapoa; baita igaro bearko ere, jasaandiarekiko ekaitz portitza.

Españako Erresuma andiaren zaintzalle, eta gordeleku beti izan, taizango ere diran Gipuzkoako mendi gogoangarri oek, ain dira itzal andi-koak, bizar latz gogorrez janziak, eta buruak zuti goraturik dauzkatenak,non idurin duten, kiñatzen dutela zerua bera.

Ikust dezagun bada argi eta garbi, zein mendirekin, non ta nola esi-tua arkitzen dan Gipuzkoako mugape guztia osotoro. OndarribiakoIgerren muturretik asi, eta Ondarroarañoko mugapean, Gipuzkoak itsa-sorontz zaintzalle ta murrutzat dauzkan mendi ta aitzak dira, Olearso edoJaizkibel, Ula, Arando andia, Arando txikia, Arenga., Miraill, Ulia, Urgull,Arrobi, Igeldo-mendi, Txubillo, Ulamendi, Mendi-zorrotz, Txalin,Munioeta, Zubai, Talaiamendi, Garate, Malkorbe, Indo, Anduz, Tiziar,Elorriaga, Aranza, Arbe, Laranga, Arrikante, Zaturraran, Miixemendi,Menditriku, Herminian, Burumendi, Iriburu, Leoiriz, Aranzamendi,Isasimendi, Olaz, Gorostolamendi, Eskilantxarri, Arribinieta.


29

nean, ez biguñtasunean, ez guritasunean eta ez gozarotasunean. Izendatudedan Bikario jaunak urte guztietan artzen du bere lurrean, etxerako beardeban ainbat txitxirio, eta esaten ere du, ezik, zenbat eta leorte andiagoaizaten dan, orduan are geiago eta obeagoa biltzen debala.

Gipuzkoako mugapean biltzen diran laboreen gañean izkribatu izanduten gizon guztiak ezarri izan dituzte uts-aldi andiak; eta oek agiriangarbiro ifinteko, billatzen det ispillu bat ezin argigokoa.

Badarauskite bada kanpotar guztiak, ezen, ez dala batutzenProbinzia onetako lurretan bertarako bear dan laborearen erdia ere, etaezin bildu ere leikeala toki ain labur eta arritsuan. Bañan ez da ori egia.

Begiratu bedi bada ondo milla, zortzi eun, ogei ta amairugarrenetikemeretzirañoko sei urteetan, Gipuzkoako mugapean zenbat gari, arto, taaragi ezkutatu izan dan bertako jaiotarraz landara, kanpoko soldadu taldeanitz, eta abere samalda andiak bazkatzen. Eta suertez ere; esan ote deza-ke iñork Probinzia onetara ekarri izan zala urte aetan kanpotik labore etaaragirik? Ez, ez dezake esan orrelakorik egia maite dabenak; bañan edo-zeñek segurutu dezake, sei urte aetan eraman izan zituztela GipuzkoatikNafarroara gari, idi, eta bei samalda andiak martiztiak bazkatzeko.

Izanik badu au, geren begiaz argiroki ikusitako

Egia zierto garbia,Ez da gauza mingarria? Billatzea paperean jarria,Balitz bezala fedeko egia!

Gipuzkoan biltzen dan arto ta garia, Ez dala bertan bear danaren erdiaEta nork daki zenbat onelako astakeria?

Jakin beza mundu osoak,Gipuzkoako lur gozoakEmaten dutela maitaro,Bertan bear dana ta geiago.


28

Andalza, Azkorbe, Buruntza, Loazu, Amasamendi, Garaño,Arremillosoro, Eskui-iturri, Eskarga, Mugarrizpe, Usturra, Izazkun,Osoribar, Mugaga, Madariaga, Urili, Azkuendaran, Aldaba Zelaitxo,Zangainburu, Laarte, Astotagaña, Otaza, Erdoza, Urkidi, Txinkintxurru,Leizeaga, Larraiz, Erekonta, Pikueta, Albitzeta, Gaintzola, Urdanarrobi,Arkaka, Urrizti-ederra, Aitzarte, Insusti, Andurio, Urbarandia,Azkondagieta, Atxurburu, Amilleta, Murumendi, Arzate, Iurre, Barbaria,Hoa, Elustizain, Otañu, Aizpuru, Apasdoza, Oarrea, Aizpea,Meatzamendi, Kizkitza, Beloki, Argisano, Irimo, Ipinarrieta, Deskargaedo Eskarka, Itxumendi, Gorostiaga, Usarraga, Elosu, Apozaga,Zarimus, Murugain, Eguzkitza, Arizmendi, Aldaia, Atxoroz edoAitzorrotz, Arratemendi, Garatorbe, Epelde, Gerizaeta, Muskurrutxu,Aitola, Eguarte, Arnikolatzaga, Izarriz, Izazpe, Pagotxoeta, Arauntza,Oñatzmendi, Aiagelu, Andutxa, Ertxina, Endoia, Mauria, Iromendi,Iturriotz, Loteburu, Aitzgorria, Urkizu, Azkuendaran, Hernio, Pagoeta,Irumendi, Zarate, Andatza, Azarain, Oriamendi, Ametzaga-gaña.

Izendatu ditudan toki anitz oetatik txit gitxi izango dira len edo gero,eta oraindik gure egunetan ere, Gipuzkoatarrak beren etsaien kontra jaza-rra gogor portitza egin bagekoak; eta ez bakarra ere, garaipendurik lena-goko bere oñ ta garbitasunean gelditu izan ezdanik.

Gipuzkoako mendi ta aitzak guztiz dira miraritsuak, eta maitagarriaktxit. Udalako aitzaren erpiñetik ikusten dira argiro Kantauriko Erri anitz,beraren itsasoa, eta an dabiltzan ontziak; Idubeako mendien zati asko;Franziako Erribera, eta Itsasaldeak beste gauza geiagorekin.

Izarraizko aitzaren gañetik agiri dira Araba, Asturias, ta Errioja; baita Franziako lur asko eta itsasoak ere.

Zaraiako mendiaren txuntxurretik ikusten da itsasoa garbiro seileguako bidastian; baita Santo Domingoko aldamenean dagoen arkaitze-rra San Lorenzokoa ere.

Aralarko aitz goititu Larrunarri deitzen zaionaren musturretik ikus-ten da argi eta garbi Gipuzkoako mugapearen geiena; Nafarroako mendita Erriak; Arabako, eta Bizkaiko toki asko; bai ta zenbat, eta nolakoontziak Donostiako kaian arkitzen diran ere, zortzi legua bide dagoelarikbatetik bestera. Aitz goititu onen erpiñera beste egiteko bage igorik, egonizandu naiz neur bein baño geiagotan, kanpo zabal ikusgarriai begira ezinaspertuz.

Gipuzkoako mendi zoragarri oek, beren Probinziaren gordegarrisendo, eta Españaren zaintzalle zintzoak izateaz gañera, dira doatsuerazbeteak, eta maitagarriak txit; zeintzuk ematen dituzten ondasun andiak


31

Franzesen sarrera zaintzen dute zintzoro San Marzialko mendiak,Aldabeko aitzak, eta Higerren musturrak.

Nafar-alderontz dauzka Gipuzkoak kontu artzalle ernai eta murruirmeak, Aiamendiko aitza, Urdan, Bidandi, Anbidegi, Lazarain, Lagarte,Zaria, Ortinzun, Magdalena, Irurdita, Anaikoz, Albizungo, Anzieta,Zuarzaieta, Bagoz, Usoko, Larburu, Loizta, Freza, Altxurru, Arbuza,Añoa, Mugon, Estuiza, Gartola, Amarola, Antxiota, Legarralde, Grino-suburu, Mendabio, Gorastarbe, Oberan, Usabaratza, Bimendi, Bidaburu,Adarra, Beleadi, Gardel, Artobi, Iporino, Ulimendi, Sarazain, Asketa,Enzingo, Lizarregi, Lizarrandi, Sagarminaga, Igorin, Akola, Erratze,Mugatz, Antxista, Esteiza, Osabia, Laparra, Urri, Iztupain, Galar, Lanuze,Langeta, Aralar, Ausoko gaztelua, Larrunarri, Ganboa, Oidogi,Arratebeltza, Pagabe, Onzanburu, Beraskin, Oniturrita-azpikoa,Oniturrita-garaikoa, Arrizaga, Igaraza, Errenagako-gaña, Puiterri, Alleku,Akaitz-andia, Akaitz-txikia, Laredo, Nafar-iturri, Martxaneta, Urzulota,Arrastaran, Insinsaro, Urruzti, Orabiel, Koarre, Gorostinzu, Irisoro,Ataburu, Mendibil, Arransaro, Sastarri, Inzarzu, Berrenoa, Aganz,Leizari, Malkorburu, Askoa, Irumugaeta, Insusburu, Izozkoa, eta Alzania.

Arabako Probinziaren mugaetan dauzka Gipuzkoak kontu-artzalleernaiak, San Adriango mendia, edo Aitzulatua, Olaza, Aitzgorri,Iturbegieta, Urbia, Aranzazumendi, Zaraia, Aloña, Artia, Anzuabar, etaIruerregeta.

Bizkaiko Jabedearen alderontz dauzka gordetzalle Gipuzkoak, Arno,Bakue, Arrasate, Arranbizkar, Muru, Bedoñalarra, Iturritxipi, Udalatxa,Inzorta, Eguaspe, Larrabillburu, Azkonobieta, Larraluze, Elejamendi,Galdamuño, eta Murkaizu.

Izendatu ditudan mendi, sarobe, eta aitz oek dira GipuzkoakoProbinziaren gordegarri, beraren muga-inguru guztian izakiak jakintsuroapropos ifiniak. Eta oraindik, Maisu guztien gañeko Irakasle andi onekbegiramen geiago ere izan zeban Gipuzkoarentzako. Ara nola eta zerenbidez.

Baldin iñoiz edo berriz gertatzen bazan suertez ere Gipuzkoakomugaren batean etsaiak atakaren bat edo beste irikitzea, jarri izan zituenProbinzia barruan ere, unetik unera, murru sendo eta gaztelu irmetzat,lenago aipatu ditudan mendiaz landara, berriro ezartera noan oek; zein-tzuk diraden Irun-aranzundik asi, ta Gatzagarañoko Errietan arkitzendiran ezagutuenak.

Arbitarte, Urteta, Oberan, Suerrin, Gorostegi, Bizarain, Aitzbitarte,Urdaburu, Artxipi, Santiago-mendi, Galaur, Ula, Santa Barbara-mendi,


30

LAUGARREN KAPITULUA

Zeñetan jarriko dedan, Gipuzkoan beren izen Euskarazkoakinezagutzen diraden berarren argibidea.

Ikusten degun gauza da argiroki, nola Probinzia onetako mugapeanjaiorik, bertan azi eta batutzen dituzten berarren izenik ere, Euskaraz esannai ezdutela gizonik jakintsuenak, edo beinzat ezdakitela. Bein baino geia-gotan egon izandu naiz sendagin eta osagille Euskaldunetara begira, nolaeri dagoenaren aurrean ari oi diran beren erdara mordolloan sisi-basa ezinadierazorik, zer berar muetarekin ura egosi, edo zauria lotu bear zaion.Eta gaitz erdi litzake berak ez jakitea, edo ezin asmatuz egotea, baldinausardi andian esango ez balute, ez debala izenik Euskarak berar oentza-ko. Jakin bezate, bada, gure anaia prestu oek, eta osterontzeko guztiak ere,ezen, badituela Euskara zintzo ernaiak; berarrentzako izen egoki bereberekiak; zeintzubetako banaka batzuk ifiniko ditudan abezekiro, bako-txari dagokion erdarazkoa alboan eskuiko aldetik debala. Izen oetan badi-ra zenbait, Erdarazkoak diralako ustean dabiltzanak, Euskararen odolgarbitik jaioak, eta oei jarriko diotet E bat, zeñak esan naiko deban,Euskararena dala.

Aiena, Rodrigon.Aienmetua, Codadura de vid.Aindurria, Almaro.Aingeruberarra, Angelica.Akara, Nardo.Albaka, Albahaca. EAlegeria berarra, Ajonjolio.Alegustrea, Aleguste. EAlkaparra, Alcaparra. EAlkarabea. Alcarabea. E. Izen oni dagokion esakera bat badegu

Euskaldunak, zeña dan Jaungoikoari nai dakiola oregano izatea, eta ez,Alkarabea.

Allorbea, Alholba. EAlpistea, Triguera.Amamo berarra, Amomo. EAmeloa, Amelo. EAngurria, Balaria. Badea, Melon insipido.


33

ugari ta oparo, beñere aspertu bage. Zuaitz eder galant askorekin bestegauza balioso anitzez landara, nolako larre gozo indartsuak ematen ezdituzte abere samalda andiak bazkatzeko? Eta, nork daki zenbat berarsendagarri ta osasungille egongo diran mendi oetan, billatzera saiatubagez, iñork oraindik ezdakitzanak?

Aloñako mendian arkitzen dirade, bada, Plinio jakintiak billatuak,berak ontzat emanak, eta izendatuak berreun ta geiago berar mueta sen-darri ta sendagille oetakoak; zeintzuk izan oi duten txit jaso andiaEspañako osasungilletegi askotara.

Baldin Aloñako mendi bakarrean topatu bazituen Pliniok ainbesteberar mueta sendarri ain eragilleak nork daki zenbat geiago eta zer balio-takoak billatu izango ote zituen, ibilli izan balitz Aralarren, Urbian,Alzanian, Udalatxen, Arranbizkarren, Izarraitzen, Hernion, Aiamendi, etabeste onelako asko Gipuzkoako mugapean arkitzen direanetan?

Orain ere, bada, Plinio bezalako gizon jakintsu bat jarriko balitzgogoz mendi oek azterzera, billatuko lituzke beretan gauza balio andikoasko oraindik iñork arkitu ez dituenak. Lanbide oneretsu oni ekin bearlitzaiozkake jaioterriko Zaldun gazte jakinti aberats ondo bizi diran aeta-koak beren maizter prestu, eta erritar ondraduai bizimodurako on dituz-ten gauza balioso asko argitaratzeko. Bañan oetako zenbaitek naiago iza-ten dute Franziara, Inglaterrara, Rusiara, Turkiara, Asiara, Txinara, etanork daki nongo Akelarretaraño? joanik, beren ondasunak ondatuaz, osa-suna galtzeko bide amilkorretan gazte denpora guztia igaro, ezen, ez jaio-terriko mendi gozo aberats garbietan, naierara, egurastuaz, eguntxo batbakarrean ere ibilli, izakiak munduaren asieratik ifiniak dauzkan gauzaobetandezkoen billa.

Ez det esaten nik, ez eta esan nai ere, Erbesteetako zenbait gauza-ren barri jakitea ez dala on; bañan bai, bere jaiot-errikoak nondik nora-koak, eta zer gisatakoak diraden ondo ezagutzea, preminazkoa dala txitgai askotarako. Edozeñek daki, bada, bearragoa dala askoz ere, nork bereaziendaren mugak, nondik nora dauzkan, eta gozatzen dituen etxe, baso,ta mendiak non ta nola arkitzen diran jakitea, Paris, Londres eta besteErriburu askotako Karrika zirkillurik txikarrenetako barri ikastea baino.

Gipuzkoatar prestu zintzo ta argiak,Gogoz maitatu ondo Erriko mendiak;Beti izango dira guztiz naigarriak,Beretan daudelako ondasun andiak.


32

Baberruma, Maillara, Allubia, Judia.Bakaismiña, Escordio.Bakara, Bachara. EBalsamiña, Balsamina. EBalsamua, Balsamo. EBarakatza, Baratzuria, Ajo.Baratzuri berarra, Barakaitz berarra, Aliaria.Basafraia, Alazor.Basara, Nardo silvestre.Bitxaleka, Xaramago.Bitxileta, Bonina.Bitxilora, Manzanilla, camamilla.Bilorria, Bellosilla.Biola, Bioltxoa, Violeta. EBiriberarra, Pulmonaria.Basarraiana, Brusco.Basastoa, Onagro, asno silvestre.Batanitza, Estaki.Berdalatza, Allico correhuela.Berdana, Verbena. EBerenjena, Berengena. EBerigarkia, Seseli.Bermidorra, Tapsía.Berroa, zarra, Berro. EBetarokia, Mielga.Betibizia, Siempreviva.Basakardebera, Ajongera, Aljongera silvestre.Basamatsa, Vid salvage.Basaoloa, Bromo.Basaperegilezka, Orcoselino, Ajoiomontano.Basarbia, Bumo.Bizuaga, Bizuaga. EBolligoia, Espargama.Bortusaia, Ruda.Bostonaza, Mustarda, Zeapea, zerba, Mostaza. EBatata, Batata. EBostorria, Cinco en rama.Bedaspilla, Berdura gallofa.Beeriñak, Berezerinak, Otariak, Larrarteak, Breñas. E


35

Anisa, Anis. EArbia, Nabo. Astarloak esaten du ezik, Euskarazko itza dala Naboa.Arbitxikia, Ruiponce.Argi-berarra, Lucernula.Arioa, Saradona, Laurcola.Arminka, Bermellon.Arraiana, Arrayana. EArrautsi-berarra, Salsafras, Salsifras.Arrinloa, Coca.Arteria, Enea.Asensioa, Axenjo. EAskia, Grama.Astabostusa, Alhargama, Ruda silvestre.Astaillarra, Ahaca, Aphaca.Astakañabera, Cañabeja.Astalbaka, Albahaca silvestre. EAstamatsa, Nuera, vid silvestre.Astamenda, Mastrazon, hierba buena silvestre.Astatipula, Basakipula, Cebolla silvestre.Astatxitxiroa, Astragalo, garbanzo silvestre.Astaza, Lampsana.Astazafraia, Basazafraia, Azafran silvestre. EAstoregana, Tragorigano, Oregano.Astorkia, Onobryche.Asturaza, Cerraja, o lechuga silvestre.Atauskia, Sideritis, sideritide.Atxarioa, Camedros.Atzberarra, Escabiosa.Autsaria, Calafraga.Aza, Col, berza.Azafraia, Azafran. EAzakoba, Repollo.Azaloretsua, Coliflor.Azamiña, Zabila, Zabida.Azarimatsa, Uba de raposo.Azitraia, Axedrea.Azuntza, Epidemio.Azuzena, Auzuzena, Azucena. E


34

Zigiboilla, Malvabisco.Zigiña, Malva.Ziorlatxa, Romaza.Ziorria, Mausa, escandice.Zitorrigorria, Martagon.Ziza, zuza, susa, Seta, Setas.Kukusberarra, Ardiberarra, Zaragatona.Kukutseria, Calacanto.Kuiandiariña, Chilacayote, especie de Calabaza.Kuia, Korkobita, Curcubita, Calabaza.Edaskia, Ranunculo.Egililia, Egilitxa, Calamenta.Elturberarra, Panychia.Emasalberarra, Matricaria.Enadaberarra, Celidonia.Eraberarra, Beleño.Erbezgorra, Ehtiopide.Erbioña, Pie de liebre.Ereñoskia, Camedaphuc.Ereñotza, Mostajo.Eriotzorria, Adelfa.Eritsitona, Telesio.Erluzea, Crocodilio.Erraboilla, Cebolla en las plantas.Errarnoa, Onagra. EErrozerba, Betarraga. EErrolatxa, Remolacha. EErromeroa, Romero. EErrosta, Genciana.Erruibarbo, Ruibardo. EErsukaia, Farfara.Esparragoa, Esparrago. EEspikamiña, Cantuesso.Espilikua, Belatxeta, Espliego.Eskiluntza, Campanilla.Estelaria, Alchimilla.Ezamillua, Eneldo.Ezkaia, Tomillo.Ezmurtia, Paralio.


37

Beibegiberarra, Bustalmo.Beiraberarra, Sosa.Berarbedeikatua, Valeriana.Berarlatza, Allico correhuela.Berarmiña, Artemisia. EBeltxoria, Anchusa.Berarakia, Oruga.Buminka, Mastuerzo.Burdilinda, Filipendula.Buruiskea, txillarra, Cabezuela.Karbia, Carvi. EKardabera, Cardo. EKardaberatxa, Cardencha. EKardaberaiska, Cardillo.Kapelaberarra, Sombrerera.Katuberarra, Gatera.Zekalka, zikirioa, zekela, zekelea, Ceteno.Zedoaria, Zedoaria. EZerba, Acelga. EZerpola, Serpol. EZeta, Lino muy delgado.Txabarkoia, Panplilla.Txaboiberarra, Jabonera.Txarrangilla, Barrila. ETxarrangilla garaiska, Culantrillo.Txauruztia, Txauruztea, Alxanxengi.Elturberarra, Panychia.Txebilotserrea, Camelca.Txitxareberarra, Abrotano, Lombriguera.Txipraia, Clavel.Txillarkia, Alcarceña. ETxillarra, Yervo.Txiribia, Chirivia. ETxirritxura, Falanjio, Falangitu.Txortaloa, Polco.Txutesikia, Salgada.Txuzendia, Mirabel.Ziaberarra, Galio.Zialora, Acanthio.


36

Iyamea, Bejuco.Iyurdintsua, Paja de meca.Izarberar ezea, Estrellamar.Izarberarra, Hierba estrella.Latxaskia, Orrotxeta, Eupatorio, Agrimonía.Latxortena, Aliso mata pequeña.Lapa, Cadillo.Lapatxikia, Amor del hortelano.Lapaza, Lapaberarra, Lampazo.Laraiña, Alheli.Larania, Toronjili.Larrarrosa, Mosqueta rosa.Larrosa, Arrosa, Rosa. ELasturrina, Calamo aromático.Lekazia, Legumbre.Lekuziberarra, Marrubio.Likurusna, Hyperico.Lilipa, Narcisoflor.Linoa, Lino. ELiñorkia, Linaria. ELindingorria, Tomate.Lirioa, Lirio. ELiringoria, Acoro.Loberarra, Ababol, Amapola.Loerazlea, Dormidera.Lolloa, zoragarria, Ballico.Lorastunkia, Floripondio.Loratartxa, Escomonea.Luisalea, Escaramujo y su fruto rojo.Lubeazuna, Centaurea.Lutxarbia, Rabano.Lupuberarra, Cescorpion.Luzokermiña, Cohombrillo, amargo silvestre.Luzokerra, Cohombro.Matxalatxa, chirle, Uba de vid silvestre, sin ninguna sustancia.Mardarrosa, Cameleuca.Martorria, Culantro.Mastxuria, Torrontes.Masusta, Zarzamora.


39

Eznabedurria, Peplo.Garaiska berarra, Cidronella.Garia, Trigo.Garoa, Iñastorra, Helecho.Garoiska, Polipodio.Gireguzkia, Girasol.Goraza, Llanta, especie de berza.Gotxerreoa, Regaliz.Goroldioa, oroldioa, Moho, Muesgo.Girlanda, Amaranta.Guztorria, Biengranada.Hirrori, Minkatxa, Aleluya.Hirusta, Trebol.Itxabalkia, Melilota.Itxarra, Rubia.Idibegia, Albihan ojo de Buey.Idimia, Oreinmia, Bildotsmia, Txakurmia, Lengua de Buey, de Cierbo, de

Cordero, de Perro.Eznaberarra, Lecetrezna.Gaituna, Pimpinela.Galanga, Galanga. EGalapa, Xalapa. EGalarta, Triguero.Galtxuria, Escanda, Escandia, Escaña. EGalkidea, Colleja.Garadaiska, Armuelle.Garagarra, Cebada.Garagar berarra, Herren, Alcaner. EIgaberatxa, Anagalide.Igeberarra, Nemifar.Ilara, Tito, legumbre.Illarlatza, Almorta.Illarra, Alverja, Arveza, Alverjana.Illasuna, Lelosina, Galiopsis.Ipurukia, Nebrina fruto.Iraberarra, Aconito venenoso.Irriberarra, Sardonia.Isatsa, Retama.Itsasubanarea, Alga.


38

Ostepa, Estepa, muy poblada de ojas. EOstertxuria, Escarola, Chicoria, o Endibia. EOtalora, Othona. EOtea, Ota, Elarra, Argoma mata espinosa.Otseria, Anapelo.Otzerri berarra, Cicuta.Papiroa, Papyro. EPeonia, Peonia. EPerraizta, Perifollo.Perretxikua, Seta mayor. Ontoa, Ontiba, Guritoa, Gibelurdiña,

Gibeloria.Perrejilla, Peregil. ESugulberarra, Dragoneta.Perrejil ezea, Apio.Pillamina, Colochytida.Piñuska, Pinillo. EPiperra, Pimienta. EPita, Pita. EPitusgarria, Sen, SenaPitzigorka, Saponaria.Porrostia, Gamon.Porrua, Puerro.Saguberarra, Alsine oreja de raton.Salbia, Salbia. ESandia, Melon de agua.Sapalarra, Tribulo.Sarrimentua, Sarmentua, Tximentua, Sarmiento. ESasilarra, Abrojo.Sendikusa, Euphasia.Sendopokia, Escorzonera.Sengibrea, Sengibre. ESentinodia, Sanguinaria.Serpillo, Serpola. ESuagaritsua, Xuagarlo, arbusto espinoso. ESugeria, Betonica.Tabakoberarra, Nicociana.Tanteznekia, Camesyse.Tartikua, Tartago.Tea, Txea, Cha, o Te. E


41

Matsaiena, Vid.Matsikia, Trago mata pequeña.Matslarra, Uba espina o crespa.Mausa, Osilapikoa, Audura, Yezgo mayor.Meagarza, Magarza. EMeliria, Epehemero.Meloia, Melaka, Meloio, Melon. EMendasamurra, Sandalo, especie de hierba buena.Menda, Basana, Hierbabuena.Mendaskia, Sisimbrio.Mendaroa, Ahonoraduz.Milatra, Hinojo.Mineta, Acedera.Minterra, Sabina.Murriona, Borraja.Murruntza, Cimbalaria.Naslokia, Anemona.Negakiña, Palomilla.Neiida, Nibeda. EOdarra, Correguela.Ollaberarra, Cenizo.Olleznea, Leche de gallina.Oloa, Abena.Olosoilkia, Egilope.Orburuiska, Argemone.Oregana, Moregana, Oregano. EOrikaiberarra, Gualda.Origorria, Mermejo.Ormaberarra, Doradilla.Ormerroa, Cazuz.Ormeska, Folio.Orriburua, Orburua, Alcachofa.Orriteskua, Altramuz.Ositxeka, Sanicula.Osiña, Osina, Asuna, Ortiga.Ostatxea, Chocho. EOstaiska, Vellorita.Ostamiña, Glaucio.Ostaza, Gordolobo.


40

Zornurrina, Almicele.Zorriberarra, Hierva piogera, Albarraz, Uba taminia.Zulla, Zulla. E

Nor izango da orain esango debanikEuskarak ez debala berarren izenik?Naita ere sinistu ezin nezake nik,Jaioko ere dala alako gizonik.


43

Tellatuberarra, Uba de gato.Tipula, Kipula, Cebolla.Torbiskoa, Torvisco. ETrajioa, Tragio. ETuisarra, Pata de leon.Tulipaia, Tulipan flor. EUbitazia, Espondilio.Ugarioa, Camedrys de agua.Ugazkarria, Albohal silvestre.Umanzelorria, Esteb, Steba.Untza, Yedra, Hiedra.Urdinberarra, Glasto.Urdingorria, Hissopo.Urraza, Lechuga.Urriloa, Mandragora.Ursina, Molo-orrika, Acantho.Usaigaitzberarra, Zuzon.Usgozeilla, Vara de jesse.Uzainberarra, Alisma.Uztaberarra, Alcara.Uztapikua, Breba.Uztargiberarra, Iris.Yaroa, Barba de Aaon.Yuka, Yuca. EZainberarra, Llantel.Zainoria, Cenoma, Pastinaca.Zaliba, Aloc, Acibar.Zalitzeikia, Zalitzunkia, Sauzgatillo, Agnocasto.Zalkea, Lolloa, Iraka, Zizana.Zerba, Betarga, Acelga. EZarzaparrilla, Zarzaparrila. EZarporria, Tormentilla.Zizallea, Xixalo, muy de gusto para obejas.Zizaña, Vallío.Zokoba, Zocoba. EZolda, Ositxeka, Consolida, consuelda.Zoragarria, Lolloa, Joyo.


42

anziñakoak ain maitaro gordeak, Kantauritarren Eskutarma joia oek.Beste leku batean ezarriko ditut argi eta garbi Eliza onen asiera, bizitza,eta mirariak noizdik, nondik, eta nola diran; eta orain jarraitu bear diotArrobien sailari.

Lezoko mendi guztia da arrobi areatsuz ondo josia; zeintzuk ematendituzten ugari, arlanza eder naierakoak, eta eotarri galant aukerakoak.

Usurbilko mugapean ere ateratzen dituzte eotarri bitoreak toki asko-tarako; baita txorrotxketarakoak ere, iñon ere diran oberenetakoak.

Astigarragako Santiago mendian arkitzen dira Maskorra idurinduten arriak. Milla sei eun larogei ta irugarren urtean arkitu izan zanmendi onetan, balio andiko arriarekin egindako giza-buru bat; eta sinista-turik Santiagorena zala, jarri izan zuten maitaro, beraren izeneko ElizanAldare nagusiko nitxo batean; non arkitzen dan geroztik agirian, inguro-maiko jendeak jaiera andia gordetzen diola.

Donostiako mugape guztia da arrobi areartsu aberatsez betea.Begiratzea baizik ez da, denpora labur baten epean berriztatua dagoenUri gogoangarri onetako Etxe ederrai; bertako plaza zar ta berri bitoreaieta batez ere, Batzartoki gaiñ gañekoari; zeintzubetan agiri diran garbiro-ki, jakinduria andiko Maisu Gipuzkoatarren bidez, ondo landu eta egokiifinitako arri eder galant begitango anitz, guztiak bertako mugapean ate-reak. Eta ez dira gitxiagoakoak batere, Uri onetan lenago egiñak arkitzendiran Murru sendo goitituak, eta Santa Mariako Eliza nagusi andientsua.Murru oek egiten asi izan ziran milla bosteun ta amaseigarren urtean; etabukatu zituzten milla bosteun berrogei ta bigarrenean. Santa MariakoEliza berria da egiten asia milla zazpireun, berrogei ta irugarren urtean,eta bukaera eman izan zioten milla zazpi eun irurogei ta laugarrenean.Eliza onen azala ta barrua arkitzen dira, gizonak arrian egin litzakeanedergarri guztiaz gaindiroki apainduak. Arri areatsu au dalako berez ate-ratzen ain erosoa, eta landutzen txit gozoa; zeña luze laburrean, zabalmedarrean, eta lodi mean txit erraz ifinten dan neurri guztietara, irtetenda merke, eta beragaitik izaten du jaso andia beti toki askotara. Milla zor-tzi eun, ogeita amabigarren urtean eraman zituzten Donostiatik PuertoRikora, bertako karrikak apaintzeko, berrogei milla arlanza, lau aldeetarairu oñeko neurria betetzen zutenak; bakotxa amasei erreal pagaturik,ontzira sartu baino lenago. Eta oezaz landara nork daki zenbat arri kaka-oa zeatzeko, eta txorrotxketarako eramaten dituzten ontziak betean itsa-soz urrutietara? Errazki esan diteke bada, ezen, urrezko meatzeakin ber-dintzen direala Gipuzkoako arrobiak.


45

BOSGARREN KAPITULUA

Gipuzkoako Arrobi baliosoen ugaritasuna, eta berak ematendituzten arri bitore ikusgarrien doaiak.

Probinzia onetako mugape guztia da Arrobi eder naigarri anitzekinguztiz erara eta txit ondo janzia. Egia garbiro au autortu izan dute argiro-ki, lanbide onen gañean izkribatu izan duten gizon jakinti arrotzak ere;esaten dutelarik, ezen, Gipuzkoako Eliza, Jauregi, Etxe, Plaza, Murru,Gaztelu, Karrika, eta gañerontzeko Ekida ikusgarriai begiratzea aski dalaezagunmendura erorteko, zenbaterañokoa dan bertako Arrobi ederranioritasuna. Beragaitik andizkatu izan dituzte bada ainbeste biderProbinzia onetan arkitzen diran arrizko Egitade ederrak. Egiazki alaixendira izatez ere! Eta ditxa andi au zor zaio, Izakiak Gipuzkoari oparo emanizan ziozkan arrobi bikain begitangoai.

Ez da bada arkituko Erri bat bakarra ere Gipuzkoa guztian, arrobiugaritsu oetakoren bat bere menpean ez debanik, ez eta ere, beretako arriederrakin egindako Ekida ikusgarriren bat edo geiago, agirian ez dauzka-nik. Izendatuko ditut bada arrobi oetako berezituenak, non ta nola eta zergisatakoak diraden.

Artxipi deitzen zaion mendi Errenteriakoan dago arrobi bat, naba-rri ederra ugari ematen debala; zeñetatik ateratako arriakin egiña arkitzendan Erri bereko Elizan dagoen Aldare nagusiko Erretabloa. Egitade ikus-garri au egin izan zeban Don Franzisko Asurmendi Gipuzkoatarrak, izenandiko Don Bentura Rodriguez'en buruz; eta azkenengo apaindura emanizan zion, edergarri askorekin, Don Alonso-Bergaz Maisu andi SanFernandokoak.

Oiarzungo mendietan badira arrobiak, Nabarri ederra, eta Kisu onaiori ematen dutenak. Andrerregia esaten zaion Elizatxoaren aldameneandago arri bat emakume baten idurinekoa anzinaerako letraz betea; etajendea oi dago sinistpen osoan, ezik, toki berperean izan zala lurperatuaJulio Zesarren emaztea. Andrerregiak esan nai du Euskaraz, Andre-Erregiña, eta izen onek adierazten du garbiroki, ezen, Erregiñaren batenautsak estalitako arria dala au. Erri bereko Eliza nagusiaren Epistola alde-ko orman ikusten da arri bat guztiz miraritsua, zeñetan dauden otallatuakAballa, eta Lanzak, gure asaba maitagarriak irabazi izan zituzten batallaandi anitzen oroitpengarri. Beragaitik dauzka, bada, Oiarzungo Eliza txit


44

tan Erri andietara txit modu onean; iru edo lau errealean ifinten dutebeste ainbeste legua bideko Erribilduetan.

Aldaba mendian arkitzen dira arkantoin batzuk erpiñ zorrotzak;beste asko, leiarraz beteak; baita arritik askatuak dauden leiar zatitxo txaugarbiak ere txit ugari, Boloniako meatze Semniskoan arkitzen direanenidurin berperekoak, eta bardin bardiñak; zeintzun gañean itzegiten dangarbiro ta luzeki, Bergarako Euskaldun Lagunkidak mill zazpi eun iruro-gei ta amaseigarren urtean zabaldutako izkribuetan.

Albizturko mendi Urlis izendatuan dago arrobi bat, Nabarri beltzbitorea ugari ematen dabena; eta beste bat ori-gorri eder bikaña ateratzenzaiona arkitzen da, Azkuendaran deitzen zaion mendi Erri berekoan.

Goiaz Bidanietan badira, karezko arri urdin piña iori ematen dabeenarrobiak. Damurik arkitzen dira toki desegokian, berezaz jendea balia-tzeko.

Errezilko mendi Mauria eta Loteburua deitzen direanetan badiraarrobiak Nabarri ederra ugari ematen dabeenak; zeintzubetan lana izan oiduten bertako Argiñak geienean, eta irabazten dituzte alogera onak txit,lekuko barri ondo ikasiak daudelako.

Zestonako mendi Izarraitz, eta Ertxina deitzen zaiotenetan badiraarrobiak kolore mueta guztietako Nabarria iori ematen dabeenak; zein-tzuk izan oi duten guztiz jaso andia.

Azpeitiko mendi ospatsu Izarraitzkoan arkitzen dira arrobi balioandiko asko, eta beretatik ateratzen dituzte ugari Nabarri lasto kolorekoa,auts-antzerakoa, arretarakoa, eta ozpin iduriñekoa. Arauntza mendian erebadira auts-koloreko Marmol-arri pin ederrak. Arri bikain oetakoakinegiñak dira Erri onetako Eliza nagusiaren sarreran arkitzen dan Egitadebegitangoa, eta Loiolako Ekida andi bitore gaiñ gañekoa. Ainbesterañokoaomena ta jasoa artu dute Azpeitiaren mugapeko arriak, ezik, ifini dituz-te bi lantegi urarekikoak Nabarria zerratzeko, eta landutzen dituzte bere-tan, lodi ta me, luze ta zabal, nai dan neurri guztirakoak.

Azkoitiko mugapean ere arkitzen dira, kolore askotako Nabarria ioriematen duten arrobi aberatsak; eta oetatik ateratako arriakin egiña arki-tzen da Loiolako Aldare nagusiko Erretablo eder ikusgarria. Erri onetakomendietan badira beste arrobi mueta anitz ere, ondasun asko ematendabeenak.

Zumaiako Indo deitzen zaion mendian arkitzen dira arrobiak,Nabari ederra, areatsu ona, karezko piña ugari ematen dutenak.

Debako mugapean ere badira arrobiak karezko arri urdin pin ederraiori ematen dabeenak.


47

Hernaniko mugape guztia da, karearri piñakin ondo janzia. Ez daurte asko oraindik arri ikatza ere arkitu dutela Erri onetan bertako biz-tanleak, eta jarraitzen diote gogoz lanbide balioso oni, baliatzen diralakoberarekin ondo karobia egosten, eta beste gauza geiagotan.

Urnietan ere badute kara-arri bikañenekotik naiko guztia; zeñarekinegindako Etxe eder galant anitz ikusi izan ditugun Erri onetan, erreki txa-rra eraman badute ere milla zortzi eun, ogei ta emezortzigarren urteanguda gaiztoen bidez.

Andoaingo mugapean badira arrobi asko, Nabarri ederra ugari ema-ten dabeenak. Beretatik ateratako arriakin Azpeitiko seme Don FranziskoIbero Maisu andiaren buruz egiña arkitzen da Erri onetako Eliza nagusibitore begitangoa. Eliza berriztatu onetan aurrenengo Meza eman zebanUrnietako Erretore jaun Don Juan Bauptista Adarragakoak, milla zazpieun, irurogei ta amaikagarren urteko otsaillaren bian, Ama Birjiña Kandelegunean, eta itzaldiatu zeban, bertako seme Apaiz Don Sebastian Arizkunjaunak. Billera gogoangarri onetara batu izan zan alderrietatik guztizjende asko, eta oen artean kontatu izan zituzten (jai egun andia zalarik)irurogei ta zortzi Apaiz.

Amasa Billabonako mendi Loazu esaten zaion batean, Erritik irulegua-laureneko bidastian arkitzen da arrobi bat, Nabarri beltz bikañene-takoa iori ematen debana; eta beste asko, karekizko arri urdin ederra ugariematen dutenak.

Zizurkilko mendian badira arrobiak karegaia ugari ematen dutenak.Erri onetan aiñ eroso arkitzen da arri mueta an, ezik, non nai, soroarenaldamentxoan karobizuloa egin eta egosten dute, lurrak ongarritzeko bearainbat kare. Kisua ere badute ugari eta guztiz ona.

Asteasuko mugapean ere badago kisua iori; baita kare-arria ere txiteroso.

Tolosako mendietan arkitzen dira arrobi asko, karezko arri eder piñanaiko guztia ematen dabeenak; zeintzubetatik ateratako puska bikañakinegiñak ikusten direan Erri onetan, Ekida bitore anitz, beste gauza begi-tango askorekin batean.

Leaburuko mugape guztia da, arbela ta kisua iori ematen dituztenarrobiz josia. Erri onetako jendearen irabaz-biderik erosoena da kisuare-kiko lanbidea. Ain gertu, eroso ta ugari daukatelako arri mueta au, eta iza-nik berez, ateratzen txit erraza, eta egosten neke gitxikoa, edozein base-rritarrek bere etxe-inguruan dauka prestaturik, lanbide onetarako lekuegoki aukeratua, non bear bezala landurik, eramaten duten beren aberee-


46

andikoa; zeñaren erraietatik ateratako arriakin egiñak ikusten direan Errionetako Eliza nagusia, eta beraren atari-aurreko leorpe begitangoa.Arrobi onetako arriakin milla zortzieun, ogei ta seigarren urte, eta urre-nekoan egiña arkitzen da Zumarragako Elizaren aurreko estalpe bitorea.Lakirolako mendiaren aldatsean dagoen izen bereko baserri-etxearenalboan arkitzen da arrobi bat, eotarri eder galant anitz ateratzen zaiozka-na. Aizeleku esaten zaion mendian ere badago beste arrobi bat, arri area-tsu bikañenetakoa ugari ematen dabena.

Billarealko mendi goititu Irimo izendatuan badira arrobiak Marmol-arri piña, eta areatsu ona iori ematen dabeenak.

Zeraingo mendi Hoa deitzen zaion artan ere badira arrobiak areatsuarri ederra ondo ematen dutenak.

Idiazabalko mugapean badira arrobiak, karezko arri piña, eta areatsuona naiko guztia ematen dabeenak.

Ataungo mendietan arkitzen dira arrobiak, karezko arria, eta area-tsua iori ematen dutenak, baita arroka oberenetakoa, eta zorrotz-arri ede-rrak ere ugari.

Zaldibiako mendietan badira arrobi mueta anitz. Ernaitzaga esatenzaion baserri-etxearen ondoan dago bat arri areatsuarekikoa, bañan gar-bitzen neke andikoa, aspaldiko urteetan lurrikara andiak gañera erori izanzaiozkalako. Gaintzola deitzen dan tokian arkitzen da arrobi bat, pizarripiña guztiz ugari ematen dabena ateratzeko neke bage. Albitzeta mendianbeste bat, karezko arri ederra iori kentzen zaiona. ZuazolarekinZubietako Errota inguru guztia da arri urdiñetarako lasai bigun gozande-tsuz josia; zeña atera ta landu egiten dan kare arria baino errazago askozere, biak kolorez alkar idurin arren. Arbela eta arroka ere badira mendioetan. Gauza arrigarria da, Erri onen mendiak arriz josiak diralarik, plazainguruan ain gitxi arkitzea.

Amezketako mugape guztia da kare-aitzez betea, non ateratzenduten arri mueta onetatik, neke andi bage, edozein lanbidetarako bearduten guztia.

Abalzisketako mendian ere badira arrobiak karezko arri urdin piñaugari ematen dutenak.

Isasondoko mugape guztia da, Arbel, ta Tupaarriz osotoro janzia;non ateratzen dituzten aixa aski, arlanza eder zabal galantak, eta landubear andirik ez dutenak.

Legorretan ere badira arrobiak, karezko arria, eta, Lapitza ematendabeenak.


49

Motrikuko mendietan arkitzen dira arrobiak karezko arri urdin begi-tangoa ugari ematen dutenak; zeintzuk idurin duten, ondo landutakoan,Nabarri eder pin piña. Kisua ere ateratzen da mendi oetan, iñon ere danoberena.

Elgoibarko Galdaramuño deitzen zaion mendian badira arrobiak,karezko arria, eta areatsua iori ematen dutenak.

Eskoriatzako mugapean arkitzen dira arrobiak, kisua eta arbela naro-ro ematen dabeenak.

Mondragoiko mendi guztiak dira arrobi baliosoz beteak; zeintzube-tan ateratzen dituzten kolore guztietako Nabarri eder anitz; baita arriareatsua ere ugari. Guztien gañekoa da Udalako aitza, zeñaren oñetik asieta bururañoko guztia arkitzen dan, Nabarri pin ederrez apaindua. Aitzikusgarri oni kendutako arri bikain ederrakin egin izan dira Ekida begi-tango asko, eta oen artean bat guztiz begiragarria, Erri bereko Batzar-etxeospatsua, zeña egin izan zuten milla zazpieun, berrogei ta amargarrenurte inguruan.

Aretxabaletako mugapean ere badira arrobiak Nabarri ederra ema-ten dutenak.

Oñatiko mendi andietan arrobi asko dira txit, Nabarri ederra, etakisu oberenetakoa iori ematen dabeenak. Euretatik ateratako arriakinegindako egitade bikain anitz ikusten dira Erri onetako mugapean.Guztien gañekoa da, Eliza nagusiko Dorre berri goititu bitorea; zeña arki-tzen dan eun ta larogei ta amar oñean jasoa, autsanzerako Nabarri illungarbi txauaz egiña guztia, aomen andiko Maisu Don Manuel Karrerarenburuz. Ekida andi onen asierako lurra iriki izan zuten milla, zazpi eun,irurogei ta emeretzigarren urteko apirillaren amabostgarren egunean, etabukaerako laburua ifini zioten erpiñean milla zazpieun larogei ta iruga-rren urteko urrillaren ogeita bederatzigarrenean. Lan andi onen balio igoizan zan, ogei ta amabost millatik berrogei milla dukatetaraño. Aldarenagusiaren aurreko Apaiztokia dago Elizaren bardiñetik bederatzi oñeangoratua; zeñaren anditasun itzaltsuak eta bukaera egokiak edertzendabeen Elizan txit asko; bai ta lagundu ere irozgarri sendo irmetzat.Bederatzi oñetan gora igotzeko dauzka amabost malla arrizko, bakotxaamabostna oñ luzekoak, eta guztiak puska osokoak. Ekida ikusgarri ederau arkitzen da Nabarri beltz pin ondo landuakin egiña guztia.

Legazpiko Erriaren mugapeko mendi Aitzgorrikoan arkitzen diraarrobiak, Nabarri ederra, eta karezko arri urdin piña ugari ematen dabee-nak. Brinkola deitzen zaion baserri etxetik, Urolako ibaia jaiotzen dantokira bitartean dago arrobi areatsu bat guztiz aberatsa, eta txit aomen


48

SEIGARREN KAPITULUA

Gipuzkoako Meatzeak non ta nola eta zer gisatakoak diraden.

Guztiz ezagunak eta txit aomen andikoak beti izan dira GipuzkoakoMenastak, berenez diralako beste toki askotakoak baino piñagoak, aroobeagokoak, eta balio geiagokoak. Probinzia onetako Menastaz itzegiteanesaten ditu Batxiller Zaldibiak bere izkribu gogoangarriaren bigarrenkapituluan, itz gozo indartsu oek.

«Estrabon, Diodoro, Sikulo, Solino, Ponponio, Osorio,eta beste askok, jarri izan zituztenean Españakomenastak beste guztiai gañeraturik, etzan bestegatik,ezpada, lurbira onek ematen deban ugaritasunagaitik.Galdetzen det nik nork arkituko du Españan toki bat,beruna, burnia, kobrea, burnarria, alzairua, urrea tazillarra ain ugari guztitik dariola diarduanik; Egiztatzenere deban bezala Pliniok, izakiarekiko kondairan3garren libru ta kapituluan, menasta, beruna, burnia,kobrea, eta Plinio beraren libru 4garrengoan, 20garrenkapituluaren bukaeran? Ez da bada sinistgarri billa ibi-lli bearrik ere, ikusten dalako argiroki, bi Probinzia oekbakarri (Gipuzkoa, ta Bizkaia) ematen dutela burniaEspaña guztirako laiña, ez ezik, beste Dierra askoren-tzako ere, zeñarekin egiten diran gudarako eta lur-lane-rako arma ta erremientak; eta ez da mirestekoaPirineoko mendiak ain gertu daudenean, zeintzuk izenau artu izan zuten, oñazkar ta tximistak botatzen dituz-ten su lodietatik; zergaitik Greziako itzkeran Pirok esannai deban Sua, Isidorok dionez itzen jaiozako libru13garrengoan 8garren kapituluan, asitzen dira oekgoratzen, Ondarribiaren gertuan eta Diodorok libru3garrengoan zabalkiro diarduanez, sualdi luzarokoakmendiai irazekerik, denpora askoan jariotu zuten erre-kak urre ta zillar naste; eta menasta au bertako jaiota-rrai, Greziako merkatariak erosirik gauza balio gitxiko-


51

Aipatu bage lagatzen ditudan Probinziako Erri banaka oetan ere ezda arriaren bagetasunik, beren bizimoduari dagozkion arrizko lanbideakegiteko.

Gizon arrotzak ere gure ondragarriAutortu izan dute argi eta garbi, Gipuzkoan dalako arria ugari,Etxe ederrak non nai dirala agiri.


50

ro mendi oni txit portizki, beren itz onorezkoaren azpian argi bide irmeindartsua eginik; zeñaren asiera edo burezardea dan modu onetan.

«Escritura de la Sociedad para la Esplotacion de lasminas de Oyarzun y otras.«En la Ciudad de San Sebastian á treinta de Julio de milochocientos veinte y nueve, ante mi el Escribano públi-co de su Magestad numeral de ella y testigos infraescri-tos el Señor Conde de Villafuertes y Don ManuelJoaquin de Iguerabide vecinos de la villa de Tolosa, yDon José Lorenzo de Lavaca que lo es de esta Ciudad,por si y en representacion de los Señores Marques dePontejos vecino de Madrid, Jonh Coekevill, NicolasMaximiliano, Lessoinne, y Felipe Adolfo Lessoinne delComercio de Lieja en Holanda, por quienes los tres pri-meros prestan voz y caucion de que aprobarán, esteinstrumento y cuanto en su virtud se practicare, dige-ron que tienen resuelto formalizar una compañia parael completo laborio de dos lunas de plata y otros meta-les, situadas en territorio del Valle de Oyarzun, de otraque se halla en la villa de Irun, ambas de esta Provincia,y de otras en que acaso pondrán la mira en lo sucesivo,teniendo por ahora denunciadas las tres primeras en laDiputacion de la Provincia Delegada por la DireccionGeneral de Minas de Madrid, y á este fin han invitadotambien por medio de un prospecto que han circulado,á los que quieran subscribirse, y adherirse á esta com-pañia manifestando sus bases, y reduciéndolo á efectoen este instrumento la establecen en los términossiguientes. Nota; el nombramiento de Director de estaCompañia se ha hecho en Don Pedro José de Anituaresidente actualmente en Bilbao. Esta escritura seotorgó por testimonio de Don José Ellas de LegardaEscribano público y del número de la Ciudad de SanSebastian».

Indar andiko lagunkida itzaltsu au ekin zitzaion gogoz lanbide balio-so oni, berari zegozkion prestamen guztiak erara ifinirik, bañan,Españako Talde-agintearen gañean ustez ustekabe gertatutako naspilla ta


53

en truke, Greziara eramanaz batu zituzten ondasunandiak».

Gipuzkoako ondasunen gañean itzegitean esaten du aipatu dedanBatxiller Zaldibia berak 3garren kapituluan onela.

«Gauza bat euki diteke jakintzat garbiro, ezen,Erromatarran etorrera Españara izan zan baino lenago,jendadi askok zebala joera toki artara, menasta'en uga-ritasunaren bidez; beragaitik oi zetozen gizon samaldaandiak, bertako ondasunen ots andia enzunik; orobatgertatu izan zan Zeltiberian; zeñagaitik JuanesKamerziok adierakietan Luzio Florori, beraren aberas-tasunaz itz egitean, esaten ditu berba oek. "Nondik iga-rri ditekean, ezik, Zeltiberiren dierria izan zala urre tazillar bitorez sarriztatua eta ioritsua, kanpoa arras sollaizan arren"».

Aurkille geiago ere izendatu nitzake, premina balitz, Gipuzkoakomenasta aberatsai gaiñ gañeko andizkatzeak egin izan diezatenak, berbazeta izkribuz; bañan ez degu anziñako gizon jakintien sinistgarri bearrik,begien aurrean garbiro dakuskun gauza agirikoaren azaldurea egiteko.

Probinzia onetako mendietan unetik unera or emen arkitzen diramenasta balio andikoak ateratzen gure asaba maitagarriak egindako zuloluze zabal txit izugarriak; zeinzuk beren ezagungarri egiazkoakin adieraz-ten duten garbiroki, zertarako egiñak diraden, eta zer ematen zuten.Egiazko ezagungarri oek begien aurrean ez bagenduzka ere, gure Amazintzo Gipuzkoak bere gordeleku zuzenean badauzka argibide sinistga-rrizkoak, nola beraren mugapean atera oi zuten beruna, burnia, kobrea,burnarria eta zillarra ugari. Menasta balioso oek zein tokitan, eta zer nola-koak dauden, adierazoko dizutet garbiro.

Irun-aranzungo mendietan atera oi zuten beruna, burnia, kobrea,burnarria eta zillarra. Egia garbiro onen argibide zuzenak arkitzen diraErri onetan zintzoro gordeak; eta ikusten ere ditugu, neke ta diru askorengostuz egindako meatze zulo andiak.

Oiarzungo mugapean badira meatzeak beruna, eztañua, kobrea,burnarria, ta zillarra ugari atera izan zaiotenak, batez ere Aiamendian; nontopatzen diran txit zulo asko ta andiak, lanbide onetarako egiñak.Beragaitik gizon andizki aberats anitz alkarturik, ekin izan zaiozka berri-


52

biziaren azpian. Zulo gogoangarri onetan ikusi izan nituen gauza mirari-tsu guztiak zearo azaltzen denpora geiegi igaro ez dezadan, lagatzen dietberen oñean. Meatze aberats au agertua izandu zan, milla zazpieun ogeita amalaugarren urtean, eta jardun zeban gelditu bage, milla ta zortzi eunurte ingururaino, eta geroztik arkitzen da, illa balitz bezala; ez, kobreagitxitu zitzaiolako, ezpada, bestelako joan-etorrien bidez. Lantegi oni lagazitzaion egunetan bertan lanean ari ziran gizonai entzun izan diotet, topa-tzen zutela menasta atzerapen bage, bañan meatzaren jabeak alkarrenartean ondo etzetozelako, lantegi artan etzegoela buruzpide eta eraenonik ezertarako. Azkenerako jarri zirala langilleak, nork kontu artu izanbagez, bearra egiteko ustean meatze zulora sartu eta lanen pitinik egingabe aste osoak jokuan igarotzen zituztela. Orra zeren bidez lagatua arki-tzen dan, ainbeste ondasun ematen ikusi izan degun Aralarko meatzeaomen andiko aberatsa. Entzun izan diet gizon jakintiai, ez dalaEspañako Erresuma guztian topatzen Aralarko kobreari alderatzekorik.Beragaitik izaten zeban onek ain jaso andia España barrura, ikusi izanditugun bezala askotan Dunba andiarekiko mando erreskada luzeGaztelakoak, Arritzagan atera eta landutako kobre txapa ederrakin dijo-tzela. Aipatu dedan meatze aberats onezaz landara ere arkitzen diraAralarko mendian, zulo andi izugarri anitz noizbaiten ere gizon ernaiak,lurraren azpiko aitz portizak epakirik ondasun baliosoak beretatik atera-tzeko egiñak. Gizon argi gauza izkutukoen barri jakin naieko zenbait, jatxiizan dira inoiz lurruspe oetara, eun ta geiago oñeko bidean, beren biziakgordetzeko gogora aldakizkioten prestamen guztiak arturik, zeintzubeientzun izan diotedan, ezik, guztiz arrigarriak dirala zulo ezkutapetsuoetan arkitzen diran gauza ikusgarri miraritsuak.

Zaldibiako Erriaren mugapean, Aitzarte esaten zaion tokian arkitzenda kare-aitz erro bat, zeñari milla zazpieun, larogei ta zazpigarren urtean,kendu izan zioten urre garbi pin piña. Denpora artan Erri onetan bikariozegoen Don Josef Ignazio de Etxabe jaunak, ikusi izan ziozkalako aitza-ri, urre izar pikorta apur banakaren batzuk, erakarri zeban Aralarko mea-tzean kobre ateratzen ari zan Maisu-nagusia, amasei langillerekin; zein-tzuk jardun izan zuten aitzari menasta billatzen bi illabete igaroan, etakendu zioten urre txau piñak pisatu izan zeban iru onza ta erdi eta biotxaba. Urre zatitxo au erabilli izan neban eskuetan, bein baino geiago-tan; zeña bere jabe Etxabe bikarioak maitaro gordea oi zerabillen eraku-tsiaz eta esanaz, non aterea zan, eta nola kosta izan zitzaion berrogei onzaurre bezalatsu. Egia da urre pitin au kosta izan zala berak balio zeban


55

goibetze andien bidez, denporarik oberenean izandu zan laga bearra guz-tiari beingoan.

Errenteriako mendietan badira meatzeak burni gaia ugari ematendabeenak, oen artean izendatuenak dira Arbitarte, Urteta, Oberan,Suerrin, eta Garostegikoa, zeintzuk dauden Gabiolarekin Yanzi bitartean.

Urnietako mendian arkitzen da zulo bat guztiz miraritsua, zeñadagoen aitz bizi bizian modu onetan. Aitzaren oñetik erpiñara bitartekolau zatietatik iru igarotzean, dauka inzirritu bat kare-arri pin piñean, zeñe-tatik gizona jatxi ditekean eroso lasaitasun guztiarekin. Ataka onetatikondorañoko luzetasuna dauka zuzenean, ogeita lau oñean; eta zabaltasu-na, ifarraldetik eguerdi-alderontz dauka berreun ta berrogei oñ; sortalde-tik sartaldera irurogei. Beraren barrunpeko uts-uneak egiñeratzen du gelaandi baten idurineko artzulo bat; goi guztia ta alboak dauzka, kare aitzariixurten zaiozkan ur iragazietatik sortutako leiar distiatu ikusgarriariakinederki apainduak, zeñea dan lurruspe guztiko gaia.

Zizurkilko mendian arkitzen da meatze zulo bat guztiz bide luzeanondoa daukana. Zulo andi onetan lan asko egin oi zalako entzuera bade-gu, zer menasta mueta ateratzen zuten garbiro ez badakigu ere.

Asteasuko mendietan arkitzen da kobrea; non, azaleko ibill-arriai erearkitu izan diozkaten menasta onen apurrak iori.

Anoetako Irumendin arkitzen da meatze zulo andi bat, ondoa bainoere are ondorangoan, ur asko beti daukala; zeñaren erraietatik atera oizuten denpora batean likurta ugari.

Elduaiengo mugapean ateratzen dan menastarekin ornidutzen dirairu ola burnigintzan ari direanak, zeintzuk diraden Ollokiegi, Plazaola, etaAmeraun.

Berastegiko Erriak badu burni-meatze ugaria txit, Biskotx deitzenzaion toki eroso batean.

Aralarko mendi andi guztia da meatze baliosoz ondo janzia; zein-tzubetan diraden beruna, eztañua, burnarria, burnia, zillarra, urrea, etabatez ere kobrea guztiz ugaria. Mendi onetan, Arritzaga izendatzen dantokian, ezagutu izan ditut neuk bi ola, kobrea launtzen ari direala. Lantegibalioso onetatik egunoroko ogia ta alogera ateratzen zituztela ezagutuizan nituen, gutxienaz, irureun gizon bederik era batera, beren meza ema-llearekin. Bi olaen inguruan zeukaten egiñeraturik Alde-erri txiki bat, bereElizarekin; bañan tellarik batere bage, zeñaren ordez pipolakin estaliakzeuzkaten Eliza ta etxeak. Sarritan joan izandu nintzan lantegi au ikuste-ra, beste eginkizun bage, bai ta sartu ere bi aldiz, menasta ateratzen zutenzuloan azkenengo kaboraino, iru legua laureneko bidastian, aitz gogor


54

Legazpiko mugapean badira bi meatze, bata da likurta ematen dabe-na, eta bestea, oraindik garbiro ezagutu bagea zer muetatakoa dan, iñorekin etzaiolako gogoz berari.

Oñatiko mendietan arkitzen dira meatzeak, beruna, eta burnia ema-ten dituztenak; bañan bakarrik berunezkoan diartute langilleak, lapiko tajarroentzako likurta ateratzen. Langintza onetarako izan al leikean lurrikgozatsuen ta oberena bertan ugari arkitzen dalako, Oñatiko ontzi gauzakdauka ain jaso andia Españako toki guztietan. San Eliasko Elizatxoadagoen mendi eskargearen arrokan ikusten da Arzulo bat guztiz ikaraga-rria. Beste leze zulo anitz ere badira mendi arrokatsu andi onetan izuga-rriak txit. Oetako batean, ez da urte asko, topatu izan zirala amabi edoamalau gorputz illotz gizakien ezur ta ondakiñak lurraz estalirik, ain egokieta era onean ezarriak, nola Eliza andi batean dautzanak arkituko lirakean.Erri onetako mendietan badira lurruspe zulo geiago ere, gizaldi onetaniñork aztertu bagekoak, eta beretan nork daki zer billatu leikean?

Mondragoiko Udalatxa deitzen zaion mendi goititu andi artan badi-ra meatzek burnia, beruna, eta lugortxeka ugari ematen dituztenak.Mendi onen sortaldeko aldatsean dago izen andiko meatze burni likurta-suarena, zeñari esaten dioten Meatzekindariak, izoztua. Meatze au arki-tzen da klera gorri batean, aiñ aberatsa, ezik, ateratzen dan menasta guz-tiak ematen du euneko berrogei alzairu garbi piña, Europa guztian danoberentzat ezaguturik dagoana, gizon jakinduria andikoen autormenarenbidez. Milla zazpieun berrogei ta amargarren urtetik irurogeira bitartean,Don Diego Aranguren Zaldundien Buruzariak oroiterazorik, Erregerenaginduz egin izan zan frogantzaren bidez, eta milla zazpieun, irurogeitaamaseigarrenean, Probinzia onek eskaturik, Errege Jaunak izendatu izanzituen Gudaburu-nagusien aurrean berristatutakoan, erabakia izan zangarbiroki, Mondragoiko alzairuari alderatzekorik ezagutzen etzala iñonere. Masdeu jakintsuak, beste Ipinle askoren eretxiari jarraitzen diola, esa-ten du, ezik, Mondragoiko meatze au izan leikeala, anziñako denporanZeltiberiatarrak eta beste jende Españakoa ornidutzen zituana, berenEzpata irme sendo pin, aiñ izen andikotzat Kondairan aipatzen diradenakegiteko. Meatze au baino gitxi bat goitiago, eta mendiak daukan aldaparenerditsuan arkitzen da Udalako lurruspe aomen andikoa, zeña dan ustezustekabe agertua, urte gitxiz onontz. Zulo onen ataka da medarra, etasarrera nekosokoa; goitik berañoko luzetasuna dauka seieun oñeko bidas-tian bezalatsu; onen barrunpea ikusteko bear dira modu askotako argi ize-kiak; beraren txuntxurretik buka-ondora iragazitako urak, gatz ugaritsuindar andikoen bidez, egiñeratu ditu utsune artan izan al litezkean leiar


57

alako amabi, edo benturaz geiago, bañan esango ere ezin du iñork izen-datu dedan aitzak urrerik ez daukala.

Ataungo Arzate-erreka deitzen zaion aitzean badira meatzeak beru-na, eztañua, kobrea, kupritsa, menaslora, bermejoia eta likurta ematendituztenak. Milla, zazpi eun, ogei ta emezortzigarren urtean Lagunkidabat alkarturik, asi izan zan gogoz menasta billa mendi onetan; bañan abe-rastutzeko lainbat beingoan ematen etzebalako, laga izan zioten lanbidea-ri, asko nekatu bage. Milla zortzieun ta ogei urte inguruan asi izan ziranberriro meatze zulo oek azterzen, baita topatu ere, izendatu ditudanmenasta mueta guztietako zerrenda piñak. Bañan lanbide oni ekinzitzaiozkan gizonak algo gitxikoak ziralako, eta beste alde, guda gudarengañean sortzen zalako, utzi izan zioten guztiari bat batean. Zulo oek ikusiizan dituzten gizon artarakoak badakit esan izan dutela, ezik, atera leikea-la beretan kobre piñ baliosoa txit ugari.

Zeraingo mendi Barbaria izendatzen danaren aldatsean arkitzen dira,meatze eta lurruspe zulo asko, langille anitz kabitzeko laiñekoak, eta eure-tan arkitzen diraden burnigai ondar apurretatik ezagun da argiroki, noiz-baiten ere, eman oi zutela menasta mueta au iori. Erri onek ifarralderontzdauzkan mendi Elustizain, Otañu, eta Aizpuru deitzen direanetan arkitzendira, burni gaia ondo ematen duten meatzeak. Oen guztien erdian dagobeste mendi bat, bere aldats ta ixuriak eguerdi alderontz eta ifarralderadituela; zeñaren aitzetan ikusten diraden, zulo, putzu eta iriki asko taandiak, kobrea eta burnarria ateratzeko egiñak. Milla zazpi eun, ta ogeiga-rren urte inguruan ekin zitzaiozkan mendi oni berriro menasta kentzen;bañan asi berrian ematen etzebalako beargilleentzako laina, utzi izan zio-ten geldirik. Mendi onen aldats beste-alderakoan arkitzen da burni meatzebat, berreun ta geiago urtean arras lagatua egon dana, zeñari ekin zaioz-kan txit gogoz, denpora gitxiz onontztik, eta ematen ere du menasta onaugari. Aldats beraren sort-alderontz daude, Erregiña Doña Juana la lokakJuan de Otalorari eman izan ziozkan burnarri meatze ospatsuak, zeintzu-tako eskubidea Otalorak artu izan zeban milla, bosteun, eta amabostga-rren urtean. Meatze oek luzaro eman izan zituzten ondasun andiak, bañanegon ere dira lagatuak urte askoan, zeren bidez eta nola ez badakigu ere.Beinere ez baino bein obe dala, esaera oi dan bezala, ondo dago alere,Zeraingo meatze ospatsuetan lanean asi direanean.

Mutiloako mendi Maskor edo Benera deitzen zaion artan arkitzen daburni meatze bat, legua lauren bateko inguru guztian menasta ona ta ioriematen dabena , zeñak jaso andia izaten deban Gipuzkoako ola guztietara.


56

ZAZPIGARREN KAPITULUA

Gipuzkoako Iturri garbi on ugaritsuen azaldurea.

Esan al guztien gañekoak dira, Gipuzkoako mugapean arkitzen dira-den iturri geza-gozoen ioritasuna, eta oek jaiotzatik berenez dituztendoain maitagarri pare bagekoak. Probinzia guztian ez da arkituko legualaureneko bidasti bat bakarra ere, edari mane onetatik naiko guztia ema-ten ez debanik. Udako bere ta leorte andietan aiñ ur otza eta ugari ema-ten dute, nola neguko euri-jasa ta elurte luzeetan epel garbia neurri bar-diñean beti. Gipuzkoako jende beargilletsurik geienaren egunoroko eda-ria da, iturri oek oparo ematen dabeen ur geza-gozo garbia. Lurrarekinburruka ari oi diran nekazariak, eta baso eremuetan ikatzgintzan diardu-ten lagilleak ainbat neke izerdizko egiten dabenik, eta maizago egarritzendanik ote da besterik? Geienaz ere izango da indar bearreko lanean oekbardinduko dituana, eta ez geiagokoa. Eta zer edari mueta oi darabiltelanbide gogor oetan diarduten Gipuzkoatar nekatzalleak? Ez besterik,ezpada, bertako iturri garbiak ematen duten ur geza-gozo txaua, zeñeta-tik edaten duten gogoz, izerdia gorputz guztitik txirrian dariotela egonarren, gaixotzeko beldurrik bage.

Asko aldiz entzun izan diet gizon jakintsu ustekoai, ezen, guztiz dalakaltarkitsua izerditutako ondorean iturriko ura edatea; perretxikuengañean are gaiztoagoa; arraina jandakoan illgarria, eta beste onelako millaastakeria. Onelako gizonetan dagoala jakinduria, sinistea ere da erakeria.Gisa onetan mintzo diraden guztiak egon ditezke bada jakiñaren gañean,ezik, gure Egilleak egarria illtzeko ain eroso eta oparo eman izan zigunedari garbi doarikako maitagarri au, ez dala osasun-galgarria, baizikan egi-llea eta sendagarria.

Gipuzkoako iturri miraritsuen doai andiak ondo zabalduak arkitzendira Españako Erresuma guztian. Beragaitik ikusten dira uda guztietandatozela jende samalda andiak Probinzia onetako urak artzera eun ta geia-go legua bidean. Euretako askori gertatu izan zaie, eritasun gaizto zarko-en bidez, oñen gañean txuti ezin egon direala etorri arren, iturri osasun-gille oetan denpora gutxi barru ondo jarririk, galgoa bezin pizkor ta arinberen etxeetara biurtzea, pozkidaz beterik. Eta oraindik are arrigarriago-koak dira, arako, ezkabi lizun, legenar zikin, eta miñatza lotsagarri likitsaskorekin begi bietaraño beteak datozen aekin, iturri garbitzalle oek egi-


59

distiatu, eta idurinik ikusgarrienak; lurruspe onetako goi, be, eta alboakidurin dute daudela arri bitore balio andikoakin apainduak; aiñ begitan-goak eta miraritsuak dira ikuskarri oek, ezen, arzulo onetara sartu izandiran gizon jakin-naiekoen gogoak ez ditu ainbeste betetzen, ez leiar men-dikoak (zeñetatik ere ugari dan emen), eta ez lugortxeka baliosoak, nolabertan topatzen dituzten edergarri gaiñ gañekoak. Baldin lurruspe gogo-angarri au jarri izan balu izakiak Uri bikain edo Erriburu andi baten ingu-ruan, izango zan askoz ta askoz ezagunagoa, eta aomen andiagokoa. Zuloonetatik ateratako arri banaka batzuk biraldu izan ziran Madrillera, etabertako Gabinete kondaira izakizkora; baita, gizon argi jakin-naieko ani-tzen lantegietara ere; eta beretan andizkatuak izan ziran, ezin geiagoraño.

Aretxabaletako mugapean arkitzen da meatze bat zillar bizia ematendabena.

Eskoriazako mendietan arkitzen dira burnia, ta likurta noizbaiten ereatera oi ziralako aztarna egiazkoak.

Zestoako Ertxina deitzen zaion mendian badira meatzeak leiar arro-kazkoa ematen dutenak. Milla, zazpieun, larogeita bostgarren urteanmendi onetan atera zuten arri leiarrezko zuri bat, argia batetik bestera iga-rotzen zitzaiona, ispilluari bezalaixen. Arri onen neurri egiazkoa da,luzean kana bat, zabalean iru kanalauren, eta lodian ogei beatz igaroak.Leiarrezko arri ikusgarri eder au eraman-erazo zuten Madrillera,Erregezko kondaira izakiarenean begiragarri ifinteko. Gisa berpereko arripuskak topatzen dira Erri onetako mendi Izarraitzkoan ere.

Motrikuko San Blas mendian meatze bat agertu zutela ez da orain-dik urte asko. Asi ziran bera garbitzen; bañan azalean mamirik etzeukala-ko, laga zioten neke andirik egin bage.

Aipatu ditudan meatze oek guztiak dirade bada egiazkoak, eta bere-tatik gure guraso zintzo beargilletsuak ondasun andiak atera oi zituztenak.Eta orain ere, baldin jarraituko baginioke geren aurreragokoai gogozmendiak aztertzen, berak ematen dituzten ondasunak maitatzen, etagañerontzeko eginpide guzti guztietan, ez genduke nere ustez izango kal-terik batere. Begien aurrean dakusku bada argiroki, Gipuzkako Probinziadala mendietako aberatstasunaz doaindua.

Onenbeste meatze ain toki gitxianNola arkitzen diran gure Probinzian;Engañatzen ez banaiz nere iritzian,Ez dira topatuko Europa guzian.


58

Alzako mugapean badira iturri geza-gozo anitz, eta oen artean uga-riena ta begitangoena da, Madrigal esaten zaion tokian, itsas bazterretikgertu jaiotzen dana.

Alzo azpikoa eta goikoa, biak dira iturri garbi onakin guztiz ondojanziak.

Amasa Billabonaetan arkitzen dira iturri garbi geza-gozo on askotxit.

Amezketako mugape guztia da iturriz aberatsa; bertako mendietanjaiotzen diran urakin ari oi dira lau errota iringille, eta bi burni ola.

Anzuolako Erri inguru ta mendi guztiak dira iturri garbiz beteak;zeintzubetako urak bakarrik egiñeratzen duten beraren izeneko ibai txikipizkor, karrikaren alboari ukitzen diola igarotzen dana.

Andoaingo mugape guztia da, iturri geza-gozo askorekin txit ondojanzia; beretatik ixurten diran urak adierazten duten bezala argiroki.

Anoetan iturrri on anitz dira txit; baita erreka bat ere Alkizatik dato-rrena; zeñak guriatzen dituen lurrak naierara.

Aramako Erria laburra ta medarra bada ere, iturriz ondo ornituaarkitzen da beraren mugape zerrenda guztia.

Arriarango median iturri gez-gozo asko dira txit, baita ugaiotarrakere; zeintzubetatik egiñeratzen diraden erreka ziztor anitz.

Aretxabaletako mugapean badira iturri onak; oetako bat arkitzen dakarrikaren erdian, eta beste bat, bide andiaren ondoan, Erritik arrikadabateko bidastian. Badira ugaiotar sufredunak ere; oetako bati topatzenzaio zillar bizia. Ur oetatik egiñeratzen dira Erri onetan zazpi erreka; zein-tzubei deitzen zaioten, Urkalu, Landaeta, San Martin, Urgitxia,Lanzubieta, Murrakio, eta Arbinzelai.

Asteasuko mugape guztia da, iturri geza-gozo on anitzekin janziauts-unerik bage.

Astigarragako Erriaren gertuan arkitzen da iturri bat ur garbi onaiori ematen dabena; eta mugape onetako baserri-etxe guztiak dituztebakotxak bana ta geiago.

Astigarretan daude Erriaren inguruan lau iturri, ur geza-gozo garbianaroro ematen dutenak; eta oezaz landara txit asko dira bertako mendie-tan; zeintzuk egiñeratzen dituzten bi erreka pizkortxoak; oetako bat iga-rotzen da Erriaren erditik, eta bestea, Beasaingo Erriarekin mugatzen dantokitik.

Ataungo mugapean badira iturri geza-gozoak iori; baita ugaiotarrakere. Erri onetako plazatik legua bateko bidastian Aitzarte esaten zaionetxadian arkitzen da ugaio-iturri bat, guztiz ospatsua; zeñari deitu oi


61

ten dituzten mirari andiak. Gisa onetako gaitz eriotsu gogorrakin etorri-tako anitz ikusi izan dira iturri oetako urak artzen dauden egun banakae-tan, erdoi ta tortika likits nazkagarri guztiak arras botarik, zillar apainduabezin eder, leun ta garbi jarten dirala.

Gipuzkoako mugapean ezagutuak dauden iturrri osasungilleak etaedari geza-gozo garbia ematen dutenak, zein lekutan, nola, eta zer griña-takoak arkitzen diran ezarriko ditut emen, abezekiro Errien izenak dituz-tela. Arrobi ta meatzeakin ez det orrela egin, zergaitik Erri guztiak izen-datu bearrik ez neba, iturriakin bezala.

AAbalzizketako mugapean badira iturri geza-gozo onak; baita erreka

ziztorrak ere.Adunan unetik unera daude, ur garbia iori ematen duten iturriak.Albizturko mugapean iturri on asko dira; oetako bat arkitzen da

Erri-barrutik gertu, bertako jendea ornidutzen debana. Aldabako erroai-tzari dautson mendi Madariaga deitzen zaionaren aldatsean dago izenandiko iturri Salubietakoa; zeñaren urak, eun ta irurogei eta amaika dezta-tu lerroko bidastia igarorik, sartzen diraden Tolosako mendi egoi aldeko-etatik jatxitzen dan errekara, eta jarraitzen debala bere joaira sortegi alde-rontz, berezitzen ditu Erri bietako mugak, alik eta, berreun ta sei dezta-tuko bidean joanik, lur-azpira kukuldutzen dan arteraño. Hernioko aitza-ren besangan egoialderontz begira dagoen mendiska, Aitzgorria esatenzaionaren oñean daude zazpi iturri, izendatzen diradenak, Atxisaeta,Erausti, Larrarte, Lizarreta, Igeran, Apaiz-iturria eta Irisarri; zeintzubenjarioak egiñeratzen duten Otsaingo ibaia. Beste bi iturri ere jaiotzen diratoki berperean, deitzen zaiotenak Lizarraga, ta Artutxa; eta urak berezi-tzen dituzte Urkizuko etxadiaren mugak.

Alegeriako Erri barrutik arrikada bateko bidastian dago iturri bat urgeza-gozo ona iori ematen dabena. Beste bat arkitzen da, Infermeri-erre-ka esaten zaion tokian, guztiz miraritsua; zeñak ematen deban Epaillatikasi, eta Agorrilla bitarteko sei illabeteetan ur garbi ona iori, eta beste seie-tan ez pitin bat ere. Iturri onek ain zuzen darabiltza bere orduak, nola itsa-soak marearen gora beerak. Erri onetan badira gitxienaz, zenbat base-rrietxe, ainbeste iturri; baita oetatik egiñeratuak lau erreka oneretsu ere.

Alkizako mugapean badira iturri onak iori; baita bi erreka ere, dei-tzen zaiotenak Arraiaga eta Aran-erreka.

Alzagako Erriak baditu iturriak, onak eta garbiak, bertako jendeanaierara ornidutzeko laina, eta geiago.


60

bidez egiñeratzen dira bertako mugapean erreka pizkor anitz, zeintzukamiltzen diran Urolako ibaira. Erri leial onetako seme, beti gogoangarriizango dan Don Jose Jabier Olazabalkoak, milla zortzi eun ogeita amai-rugarren urtean Amerikan, guztion egille aundiak beregana deiturik, mun-duko gauzai buruzpide ona emateko denporan agindu izan zeban, ezik,beraren ondasunetatik egin ta ifini zitezela aren jaioterrian ogei ta lau arrilisiba eroso jotzekoak, beren estalpe edertasun andikoarekin, Erritar guz-tien onerako, eta beraren oroitpengarri. Gizon maitagarri onekJaungoikoari kontu eman bezin preste, beraren emazte maitati DoñaNikolasa Megoñi ta Olazabalkoak, gaztigatu zion Azpeitiko Erriari zer tanolako eginkizunaren azpian arkitzen zan, eta kezka onetatik lenbait-lenatera zedin, egin zekiola mesede esateaz denporarik galdu gabe, zer balioizan bear zeban, garbikeraleku bitore au bear bezala egiñik Erri guztikojendearen naierara ifinteko. Mandatu gozo ustez ustebageko au artu bezinlaster Azpeitiko Batzartar Jaunak deitu zuten Maisu andi Don MarianoLaskurain Mutrikukoa, beraren buruz egiña izan zedin Ekida aiñ ospa-tsua. Maisu jakintsu onek autatu zituen bi toki garbikeraleku au egiteko;bata Albergako ondoan bertako urakin, eta bestea, Enparango Jauregitikzubi berrira bitarteko zelaiean iturritzakoakin, esaten zebalarik izkribuzgarbiroki, ezen, Albergako urak arzulotsuetan datozelako arretzen diralaeuri pitin bat asi orduko, eta jario gitxigokoak diradelarik, garbikeralekuaoekin beren inguruan egiteko bearko dirala berreun ta iru milla, larogei talau erreal. Bañan Iturritzako urak direala garbi sendo beñere loitutzen ezdireanak; minutu bakotxean ematen dabeela eun ta amar pitxar ur; oekekarri leizkeala aixa, izendatu dan zelai Enparan-bidekora; eta emen eginleikeala, eun ta berrogei ta bederatzi milla, eta eun ta ogei ta amabi errea-letan garbikeraleku naierakoa; Albergakoa baino, berrogeita amairu millabederatzi eun, berrogei ta amabi errealez merkeago. Emen ezarri ditudangertakari oei ondo begiraturik, geroenean ifini dute garbikeraleku begi-tango guztiz ikusgarri au, lau iturri eder bitore gaiñ gañekoarekin, pillota-jokuko plazaren barrenean, ikusle guztiak arritzen diran moduan.

BBaliarraingo mugape laburrean arkitzen dira amaika iturri onak,

zeintzutatik egiñeratzen diran lau erreka, izendatzen diradenak, Erbeta,Lopesarasu, Gabizabaso, eta Gomentz-iturri.

Beasaingo Erri inguruan badira amalau iturri, eta beraren mendietanasko txit; zeintzutatik egiñeratzen diraden zortzi erreka larritxoak, eta dei-tzen zaiote, Mariaras, Murua, Maleza, Errekartetxikia, Uganerreka,


63

zitzaion anziña-eran Iturri Santea; eta orain esaten zaio Erremedioetakoa;beraren aldamenean ifini izan zutelako, izen onetako Ama BirjinarenElizatxoa. Iturri onetako urak sendatzen ditu eritasun andiakiko asko, etabatez ere legenar zikin, ea maizanre likitsakin tortikaturik daudenak. Errizabaldu onek bere mugapean dauzkan iturri ioritsuen bidez, egiñeratzendira bertan amar erreka ziztor pizkortxoak; zeintzuk batutzen diranAralarko menditik jatxitzen dan ibai Agauntzakora.

Aiako Erri barruan arkitzen dira iru iturri, edari on garbia naroroematen dutenak; eta oezaz landara, baserri etxerik geienak dituzte, norkbere iturri jakiñak atari inguruan; zeintzubetatik egiñeratzen diraden lauerreka azitxoak, ezagutzen direanak izen oekin; Gilzur-iturri, Erreka,Anzubieta, Alzolaras. Lendabizikoa dago ifarralderontz, burni ola bat,eta sei errota iringille darabiltzala; bigarrenak erabiltzen ditu lau ola, etaamairu errota; irugarrena, aurrenekoagana baturik, sartzen dira irurakOrioko atakan itsasora; eta laugarren errekatxoa, beraren izeneko etxa-dian arkitzen diran ola bat eta iru errota erabillirik, itsasoratzen daZarauzko mugapean.

Azkoitiko mugapean iturri geza-gozoko asko dira txit, bai ta osa-sungilletzat ondo ezagutuak dauden ugaiotarrak ere bi; oetako bat sufre-duna arkitzen da Larramendiko zelaiean, saiespeko oñaze eta arrimin edousuria ezin egiñik jarten diranentzako guztiz eragillea. Iturri onetako ura-ren doaiak nolakoak diraden jakin nai dutenak, begiratzea daukate zin-tzoro, Bergarako Euskaldun Lagunkidak milla zazpi eun, irurogei ta amai-rugarren urtean, eta irurogei ta amalaugarrengoan, egiteko onen gañean,zabaldu izan zituzten argibideetara, non ikusiko diran zearo, zuzenki, argieta garbi, zer griñatakoak eta zein maitagarriak diraden. Bestea dago,Jaunsoroko olearen ondoan, eta da burniatsua. Erreka anitz dira Erri one-tan, bertako iturrietatik egiñeratuak, eta oen artean izendatuenak,Txalongoa, eta Egurbidekoa. Onen izeneko ola bat bertan arkitzen dana,eta beste bost errota iringille naierara ornidurik urarekin, sartzen diraUrolako ibaira, Erriaren gertuan txit.

Azpeitiko Baserri-etxe geienak dituzte iturri beren berekiak, etaErri-barruko jendearen ornidurarako arkitzen zaiozka sei, ur geza-gozogarbia iori ematen dutenak, gertuan txit. Ugaiotarra ere arkitzen da bat,Erritik legua erdiko bidastian, Zestoarako bidean Lasaoko olearen aurkezaurke. Loiolako atari aurrea, barrunpeko ibiltoki, sukalde eta gelaetaraño-koak daude, iturri eder garbiakin ondo janziak. Erri onen mugapekomendi Izarraitzkoan dago iturri bat miraritsua txit; zeñak ematen dabenuda guztian ur garbi ona iori, eta ez neguan pitinik ere. Iturri ugaritsu oen


62

tzen dituela, ordeka zelai laban joan arren, badarabiltzki bi ola andi etaamabi eotarri arrikada bateko bidastian; oen lankai guztiak gelditzen diraiñoiz bat batean sost, iturriaren urak usterik gitxienean kukuldutzen direa-lako: eta orobat asitzen dira beingoan dinbi danba, urak botatzeko aldiaiturriari etorten zaionean.

Donostiako Uriak bere mugapeko zazpi jaio-tokitatik dakartzienurakin egiñeratua dauka plaza zarrean iturri bat, bederatzi txorro bron-zezkotatik ura dariola, bertako jendearen ornidurarako. Ur oen garbilekuadago ifinia, Izoztegi deitzen zaion tokian. Izen onetakoa da zazpi jaio-tokietatik lendabizikoa, zeña dagoen sort-alderontz, esan dedan garbile-kutik bosteun eta larogei oñeko bidastian; onek ematen daben ura da sen-doeza eta arretzen dana. Bigarrenaren jaio-tokia izendatzen da Puiu, etadago ere sort-aldean, aipatu dedan garbilekutik bi milla, lareun, berrogeita bost oñeko bidastian; eta beraren urak sendoak izan arren, loitutzendira euria egindakoan ordu gitxi barru. Irugarrenaren jaio-tokiari deitzenzaio Aroztegi edo Errizoko, zeña dagoan eguerdi-alderontz, eta bera iza-nik guztietan urrutienekoa, bi milla, zazpieun, berrogei ta amar oñekobidastia dauka, esan dedan garbileku Izoztegikotik bera jaiotzen dan leku-ra; onen urak sendoak badira ere, arretzen dira Puiukoak bezalaixen.Laugarren eta bostgarrengo jaio-tokiak daude sart-alderontz, zeintzubeideitzen zaioten, Aiete, eta Melodi; oek biak dira sendoak izateaz gañera,garbiak eta geza-gozo onak; eta izendatutako garbilekutik daukate milla,eun, irurogei ta sei oñeko bidastia. Seigarrena, eta zazpigarrengoa orobatarkitzen dira sart-alderontz; oetan aurrenengoari esaten zaio, SantaTeresakoa, zeñak daukan aipatu dedan garbilekutik milla, bosteun, iruro-gei ta amar oñeko bidastia; bestea da Lazkanokoa, eta onek dauka millaberreun, berrogei ta sei oñeko bidea garbilekutik jaio-tokira; azkenengobi oetako urak dira sendoak; bañan euri pitin bat egin orduko loitutzendiradenak. Izendatu diran zazpi jaio tokietako urak, Izoztegiko garbile-kuan alkargana baturik egiñeratzen dute beren errondoa, eta jarraitzendute Urumeako ibaiaren ezker-aldeko mendiskaren oñetik murru lodigoituen gañean San Martingo etxadian berariaz artarako egiña dagoen ur-tokira, lau milla ta zortzieun oñen luzetasuneko bidastian; eta ur-toki one-tatik, bi milla berreun ta berrogei ta amar oñ lerrokoetan joanik, Uriarengordegarri dauden murru gogorretan bidea epakirik sartzen dira urakErri barruan, izendatua dagoen ur-leku bakar plaza zarrekora. Emen egindan agerkeratik ikusten da argiroki, ezen, plaza zarreko ur-lekutikAroztegikoaren jaio-tokira badagoela bederatzi milla eta zortzieun oñGaztelako neurrikoen luzetasuneko bidastia. Ur oen anditasuna da,


65

Erroiz, Egurola, eta Langala. Erri onetako ostatu andi, Aranberri deitzenzaionaren ukulluan dago ifinia, abereai edaten emateko toki eroso bat,aldameneko erreka azitxotik ur garbi ona iori beti dijoakiola.

Belaunzako baserri-etxerik geienak dituzte beren iturri garbi jakiñakatari inguruan.

Berastegiko plazaren erdian dago iturri eder bat ur garbi ona ioriematen dabela, eta beste iru Erri-inguruan gertu txit; baserri-etxeak eregitxi dira, bere iturri jakiña bagekoak.

Bergarako mugapean ezagutzen dira irureun iturri eta geiago, urgarbi ona iori ematen dutenak; baita ugaiotarrak burniatsuak ere txit asko,Eguzkitzakoa dan bezalakoak. Beizaman ikusten dira ogei ta lau iturri urgarbi ona iori ematen dabeenak; beste bat ugaiotarra arkitzen daAmenalas, eta Osinalde deitzen diran baserri-etxe bien bitartean. Uroekin egiñeratzen dira erreka ziztor asko; oetako bat azitxoa, zeñari dei-tzen zaion Ibai-eder. Erri onetako mugapean bi errota iringille erabillirikjatxitzen dira ur oek Urrustillako etxadiara; eta emen bertara biribillatzendireanakin bat egiñik, zortzi ola darabiltzatela sartzen dira AzpeitianUrolako ibai andira.

Berrobiko mugape laburra ere ondo janzia arkitzen da, ur garbi onaiori ematen dabeen iturriakin.

Bidaniako mugapean iturri on asko dira txit; eta beretatik egiñera-tzen diraden erreka ziztor guziak alkargana baturik, erabiltzen dituzte iruerrota iringille Erri berekoak.

Bilafrankan plazaren erdian dago iturri bat, lau txorro burniazkota-tik ura iori dariola, eta abereak edan erazotzeko toki galant eroso batinguru guztian arlantzaz egiña daukala. Erritik gertuan arkitzen dira besteiru iturri deitzen zaiotenak Iturritxo, Lorentziturri, eta Osinbiribillaga;oezaz landara ere badira Erri onen mugapean ur garbi ona ematen dabeeniturriak.

Billarrealko Erri inguruan eta baserri-etxeetan badira ur garbi onaematen duten iturri geza-gozoak; bai ta ugaioak ere.

DDebako Erriak baditu bere mugapean iturri onak eta asko; oen

artean bat arkitzen da, ekin-aldi ikusgarriakikoa Mendaron Kilimon dei-tzen zaiona; zeña Kondairatzalleak aipatu izan duten maiz aski, berezkoegikera eta griña guztiz miraritsuak dituelako. Iturri onek ura botatzen duirrin-arte batetik purrustaka, ain iori ezen, erreka pizkor larritxo bategiñeraturik, berak bakarrik Debako ta Elgoibarko Errien mugak berezi-


64

naitasunarekin begiratzen diotenak, iturri oekin ifini dute Erriaren sarre-rako plaza andian, Azpeitiko garbikeraleku ospatsuaren idurin berperekoekida begitango eder ikusgarria txit. Mugape onetako mendi guztiak diraiturriz josiak; eta beretatik ixurten diraden urak egiñeratzen dituzte bosterreka, zeintzuk deitzen diran Pontika, Monjaetakoa, Utxaleta, Arbitarte,eta Pundibandieta.

Eskoariatzan badira iturri geza-gozo anitz; bai ta ugaiotar sufretsu,eta menasloradunak ere. Bolibarko erreka bizitxoak ureztatzen du Erri auondo egoialdetik. Iramaingo umanzia ere guztiz da ona bertarako.

Eibarko mugapean jaiotzen dira ainbeste iturri, ezik, esan leike Erriau guztia dala iturrizko itsaso bat. Ur oekin egiñeratzen dira amasei erre-ka pizkorrak, eta oetatik bost guztiz izendatuak, zeintzuk diran, Matxarka,Azitain, Zaturio, Urkizueta, eta Ibur. Oek dakartziten urak amalau errotaerabillirik sartzen dira Egoko ibaira, zeña igarotzen dan Erriaren egoi-aldetik, eta jarraitzen du bere joaira Debakoarekin batutzera, Mahalzagaizendatzen dan tokiraño. Erri onek badu Debako ibaiaren bazterreanugaio iturri bat menasloraduna.

Ezkiogako Erri inguruan eta beraren mendietan iturri asko dira, urgarbia naroro ematen dutenak; zeintzutatik egiñeratzen dan ibai txiki bat;eta au Ormaiztegiko ondoan beste batekin alkarturik jarraitzen dute biakOriako ibai andira, berarekin gorputz bat egitera.

GGainzako mugape laburrean badira zortzi iturri ur garbi ona iori

ematen dutenak; zeintzuk deitzen diraden Barriola, Goikogaña,Etxeberrikoa, Aranburukoa, Otaza, Erdoza, Urkidi, eta Txinkintxorro.

Gatzagako mugapean iturri geza-gozo asko dira txit; baita ugaiotarburniatsuak ere. Erri barruan arkitzen da bat ur garbi ona iori ematendabela. Beste bat dago Erritik arrikada bateko bidastian, ur gatzdunanaroro dariola, eta au daramate etxe jakiñetara, zezeneko bidea galerazo-rik. Etxe oetan dauzkate bakotxak biña pazia burniazko, lendanaz jarriak;eta beretan egiten dabe, su bizi portizaren bidez, gatza, zeña ziatzen dutenlinazarekin. Lau orduren epean ateratzen dute, bi arroba bezalatsu, etaurte osoan zortzi milla, bost eun eta amabi anega. Beargai au izanik ema-kumezkoak egiten dabena, lantegi bakotxa ez oi da lanean ari, ogei ta lauaste erditan baizik urte guztian. Alaixen agintzen ere du, etxe oen eskubi-deak erabakitzeko ifini izan zuten legeak. Erri onetako iturrien ioritasu-netik egiñeratzen dira erreka anitz, bertako jendeari guztiz on andiak egi-ten diozkatenak; oetako bat jatxitzen da sortegi-aldetik; bestea jaiotzen da


67

neguan zazpi orkoro eta lau udan. Beren etorbide eta gordelekuak arki-tzen dira era bage egiñak, ardura gutxi eta utsune askorekin. Uri onek edoberaren Batzar ondraduak ikusirik argiroki, azaldura egin dan iturri bakarIzoztegikoaren urak direala izatez gitxi eta griñaz loituak, begiratu izandio ardura andiarekin, ur garbia ona iori ematen deban iturri Madrigalesaten zaion tokian jaiotzen danari; zeña dagoen Loiolako etxadia buruanUrumeako ibaiaren eskui-aldeko bazterrean Alzatik Piñuetarako mendis-kan aldatsaren erdian; bañan ur au Erri-barrura eramateko agertzen diraeragozpen andiak txit. Uri barrutik iturri onetara badago amasei milla oñta geiagoko bidastia. Bide luze au guztia arkitzen da lan gogor anitz eginbearrekoa, gañera dago iturri au guztia oso ta garbi Urumeako ibai andianigarokizuna; eta lanbide lodi oni ekiteko algorik orain orain bezala Uriariarkitzen etzaiolako, laga ditu asmo on oek guztiak, era obeagoren bat eto-rri dakion arteraño. Orobat arkitzen dira Antigua deitzen zaion etxadiaalderontz, Igeldoko mendiaren muno andiak ixurten dituen ur garbi bito-reak iori txit; non ikusten diran argiroki, ur geza-gozo oek Uri barruraeramateko asmoan noizpaiten ere egindako lan neke andikoen aztarnak.Lanbide maitagarri au urte askoan oi dago arras lagatua, uraren ekarle-kuak begitaratzen dituelako, Madrigalkoak baino ere eragozpen andiago-koak. Txofreenekoa esaten zaion beste iturri bat ere gertuan daukaDonostiako Uriak, iru txorrotatik ur garbia iori dariola.

EElduaingo plazan arkitzen da iturrri bat ioria txit, eta Elizaren ingu-

ruan beste bi onak eta garbiak; baserri-etxeak ere badituzte ornidutzekolaina eta geiago.

Elgoibarko mugapean badira iturri onak, bañan erritik urruntxo.Plazatik iru ordu-laureneko bidastian arkitzen da bat, izendatua txit SanLorenzoko zelaiean, Aroztegi esaten zaion baserri-etxekoa. Badira ugaio-tarrak ere iru, zeintzuk deitzen diran, Kaskante, Olasarraga, eta Alzola;azkenengo au da naigarriena, ur beroa, ematen dabelako.

Elgetan iturri garbi geza-gozo anitz dira txit, eta beretatik egiñera-tzen dira iru erreka izendatzen direanak Ubegi, Ubera, eta Aingiozar.

Errezilko mugape guztia da iturri on geza-gozoz betea; zeintzutakourakin egiñeratzen dan ibai txiki pizkor bat; eta au, bi ola ta zortzi errotaerabillirik jatxitzen da Azpeitiara, Urolako ibai andiarekin bat egitera.

Errenteriako Erriak badauzka iru iturri eroso txit, ura naroro ema-ten dutenak inguru guztiko jendea naierara ornidutzeko laina ta geiago.Erri onetako Jaun prestuak izanik bertako biztanleen onari amodiozko


66

gertakaritarako, eta batez ere Arategitik bota bear izaten diran likiskerianazkagarri guztiak arras aienatzeko; zeñaren bidez Erri onetan egiten dangarbitasun andia txit. Ezda oraindik urte asko Erri ondradu onen muga-pean jarri dutela, Donostiarako bide andiaren bazterrean eskui-aldetik,abereai edan-erazotzeko toki zabal galant bat arlanza ondo landuakinegiña, iturriko ur garbia naroro gelditu bage dijoakiola. Izendatu dituda-naz landara ere, guztiz iturri asko dira Hernaniko mugapean; non ez danizango baserri-etxerik, bere iturri jakiña atari inguruan ez dabenik.

Hernialdeko mugape guztia da iturri geza-gozo ugaritsuakin ondojanzia.

Hernioko mendian Landetxaren azpiko aldean arkitzen da iturri batguztiz izen andikoa, zeñari esaten zaion Iturriotz; beraren ura ona da txiteritasun mueta asko sendatzeko, eta batez ere larmintz-azalean agertu oidiran zanbro pikortatsu eta basasto itxusi lotsagarriak kentzeko.

IIbarreko mugape laburrean arkitzen dira iturri garbi onak iori.Ikaztegietan badira iturri geza-gozo onak, jendearen ornidurarako

erosotasun andian.Itxasoleorrean iturri on ugaritsu asko dira txit, zeintzutatik ornidu-

tzen dan bertako jendea naierara.Idiazabalko mugapean iturri on garbi asko dira, eta oetatik iru izen-

datuak txit; zeintzuk diraden Oiarbidekoa, Lapiritukoa, eta Lardizabalkoa.Erri onetako mendietan jaiotzen direan urakin egiñeratzen da ibai txiki-txo pizkor bat, zeña plazaren gertutik igaroaz sartzen dan Oriara.

Isasondoko mugapean etxe gutxi topatuko dira beren atari inguruaniturri garbi on ugaria ez daukatela, eta badira biña ta iruna dituztenak ere.Erritik legua erdiko bidastian dago ugaio iturri bat guztiz aomen andikoa,zeñaren egikunde onak ikusten diran sarriro miñantza mueta askorekin oidaudenetan; eta batez ere, legenar eta giltzurrunetako oinaze portitzakizan oi dituzten aetan. Plazako bide andiaren bazterrean dago iturri batzurezko aska luzetxoa aurrean daukala, abereak bertatik eroso edatekojarria; beste onelako bat arkitzen da arrikada bateko bidastian beeraixea-go, ostatuaren aurkez aurke.

Irun Aranzungo Erri-barruaren aldetxoan arkitzen da iturri bat, seitxorro bronzezkoetatik ur garbi geza-gozo ona iori dariola. Beste batdago guztiz edate onekoa Elizako Janzitokian, bronzezko txorro bitatikura ematen beti diarduala; zeña arkitzen dan marmol arri piñ ederki lan-duan ifinia; eta bertan bear danaz gañerontzeko ur guztia igarotzen da


69

Gaztañagaztetako mugaetan; zeñaren joaira dan Arabako Probinzia-alde-rontz. Bide andiaren ondoan, Santa Kruzko Elizatxoa lur jorik dagoentoki goititu artan, sortzen diraden ur asko aetatik alde batekoak dijoaz,Debako ibaira sarturik Kantauriako itsasora, eta bestekoak,Zadorrakoagana batu ta Arabako Probinzian batetik bestera jirabira ibilli-rik, Ebrora. Erri onen mendietan asitzen da Debako ibai andia, bere kapi-tulu esleituan zabalkiro esango dedan bezala.

Gabiriako mugapean badira iturri anitz ur garbi ona iori ematendutenak; baita ugaiotarrak ere. Eztanda sakona esaten zaion tokian, sor-talderontz begira dago ura jaiotzen dan putzu zulo bat, Aztiriko ibarrean;zeñak egunaren ogei ta lau orduetan bi aldiz botatzen daben ura bideluzetxoan gora; aldia oetako bakotxak irauten du bi orduan bezalatsu, etadarion bitartean ematen dau kotarri bat erabilteko laina. Iturri miraritsuonek bere denpora jakiñetan, uda ta negu urte guztietan ematen du, ezgitxitu eta ez geiagotu bage; eta oraindik ere geiagokoa dana, egunik euri-tsuenetan ere gordetzen dau bere neurri din diñakoa. Putzu zulo onetansortzen dan urik ez du iñork edan nai izaten, kirats gaiztoa debalako.

Gazteluko mugape laburrean badira iturri onak eta asko ur geza-gozo garbia iori ematen dutenak.

Goiazko Erri guztia da iturriz ondo janzia, eta oetatik egiñeratzen daerreka bat pizkortxoa; zeñari ezagutzen etzaion izen berekirik.

Gudugarretako mugape txikian ere ezagutzen dira iru iturri jendea-ren ornidurarako txit eroso daudenak, zeintzuk egiñeratzen duten errekatxikitxo bat.

Getariako plazan arkitzen da iturri bat, lau txorrotatik ura iori dario-la; baditu beste geiago ere baserri-etxe inguruetan beretako biztanleenornidurarako; zeintzutatik egiñeratutako erreka ziztor anitz amiltzen dira-den itsasora.

HHernaniko Erriaren sarreran eta irte-eran txit gertu arkitzen dira bi

iturri garbiak eta ioriak. Beealderontz dagoanari deitzen zaio Txillar edoZillar-iturri, beinere arretutzen ez dalako. Bestea dago goierri-alderontzErritik irten ta bereala, iru txorrotatik ura galanki dariola; eta garbikera-rako, ta abereai edaten emateko toki zabal eroso bat berariaz egiñik albo-an daukala. Iturri au izanik berez aiñ ioria eta guztiz leku egokian dagoe-na, beraren aldamenean arkitzen da arlanza ederrez egindako itxitu andibat, alferrik joan bear lutekean uren zati bat gordea beti bertan egondedin: izango balitz iñoiz edo berriz sua itzali bearra edo beste edozeiñ


68

zeintzuk batutzen diran Lezoko ibaira. Ibai oni esan oi zitzaion anziñae-ran, Oiarzungoa, Aiamendiaren erroetan jaiotzen dalako.

Lizarza guztia da iturri garbi on geza-gozo ioritsuakin ondo janzia.

MMondragoiko mugapean iturri geza-gozo asko dira txit; bai ta ugaio-

tarrak ere. Guztietan ospatsuena eta maitagarriena da, Erritik legua erdi-ko bidastian Santa Agedaren Eliz-aurre Gesalibarkoan arkitzen dan sufre-duna. Izen andiko iturri onetara eun ta geiago legua bidean etorten dirasarriro jende talde andiak osasun billa; bai ta sendatu ere iñoiz berak ustebaino lenago, gaitz luze goaikarriak azpiraturik egin al guztiak lenago eginta beren biziaz etsitako eri urrikarri anitz eta anitz; zeintzuk ikusi izandiran asko aldiz beren etxeetara doazela atsegintasunezko pozkida betebetean. Erri leial onek ezaguturik ondo, ur osasungille oetara jendeak artudaben joera guztiz dala begiramen andikoa, artu ditu neurri egokiak bere-tara datozenai atsegin emateko. Ifini du bide zabal erosoa iturriko ondo-raño; egin dira bertan bizitegi ederrak, jendea naierara jarteko, eta apain-du ere da inguru guztia txukunki edergarri askorekin. Erri onen muga-pean badira ur menasloradunak ere iori, San Franziskoko Fraileetan dago-ana bezalakoak; bai ta erreka anitz ere beretako urakin egiñeratuak.

Motrikuko mugapean badira iturri garbi onak iori; zeintzutako ura-kin egiñeratzen diran erreka pizkor anitz, eta oen artean ezagungarrienakdira Osandategi, eta Arzerain. Erreka oek biak, Mijoa deitzen zaion ibarburuan alkargana baturik, amairu errota iringille legua-laureneko bidas-tian erabillirik, sartzen dira itsasoan.

Mutilloako meatze-mendian jaiotzen dira iturri asko, eta beretakourakin egiñeratzen da erreka pizkor bat. Beste bat ere jatxitzen da Errionetara Zeraingo mugapeko Aizpea-mendian sortzen diran urakin egiña.

Oikinako etxadian Manzizidor esaten zaion zubiaren alboan arki-tzen da iturri bat guztiz miraritsua; zeñari urtearen aldikada batzutanjariotzen zaion ur garbi ona neurri ta denpora jakiñik bage. Aiñ prestbotatzen du purrustaran iori, nola gitxi ta pitinka. Udako bero ta leorte-rik andienetan ematen du iñoiz naroro, eta neguko euriterik ioritsuenetanasko aldiz batere ez.

Olaberriko mugape laburrean ere badira iturri onak iori; eta bereta-tik egiñeratzen diraden erreka ziztorrak amiltzen dira Lazkaura etaIurrera.

Oñateko mugape guztia da ur garbi ona iori ematen duten iturriakinondo janzia; badira ugaiotarrak ere franko, eta oetako anitzek uzten dituz-


71

Erri-barrura jendearen ornidurarako. Erritik legua laureneko bidastianSan Marzialko aldatsean Aldabe deitzen zaion baserri-etxean dago ugaioiturri bat guztiz sendagarri ona. Osterontzeko kanpo-etxerik geienak erebadituzte beren iturri jakiñak eroso txit; oetatik egiñeratzen dira lau erre-ka azitxoak; zeintzuk deitzen diraden Aranzate, Olaberria, Alzubide, etaPrimaut; bertako mugapean ur oek erabiltzen dituzte bi ola, eta amalauerrota. Beste bat are ugariagoa da Endara-erreka deitzen zaiona; zeñakberezitzen dituen Irun aranzungo eta Lezoko mugaak, Urzango mendis-karen beeko aldetik asi, eta Bogako zubiraño.

Irurako mugape laburrean ere iturri asko dira, ur garbi ona iori ema-ten dutenak.

LLarraulko mugapean iturri asko dira ur garbi ona iori ematen dute-

nak, zeintzutatik egiñeratzen dan erreka bat, Ibeltz esaten zaiona, eta auErriko errota bat erabillirik igarotzen da Asteasura, non bertako errekabatekin laztandurik jatxitzen diraden biak Amasa Billabonakora.

Lasarten badira iturri geza-gozo onak; bai ta ugaiotar bat ere, Ola-errotaen ondoan.

Lazkauko mugapean ezagutzen dira ogei ta amar iturri, ur garbi onaiori ematen dutenak.

Leaburun, Guriaga esaten zaion etxearen mugapean dago ugaio itu-rri bat, burni ur otz menasloraduna ematen dabena; zeñak osasuna ekar-ten dioten buruko miñ, erraietako estura, txixa ezin egiña eta gorputzosoko oinazeakin jarri oi diran askori. Iturri geiago ere badira Erri one-tan, ur garbi geza-gozo ona naroro ematen dutenak.

Legazpiko mugapean jaiotzen dira iturri garbi anitz, ur ona iori ema-ten dutenak; baita ugaiotarrak ere; zeintzutatik asitzen dan Urolako ibaiandia, laster azalduko dedan bezala. Erri onetan bertako iru ola eta zortzierrota erabillirik jarraitzen du ibai onek bere bide zuzenean.

Legorretako Erriaren mugapean guztiz iturri asko dira, eta beretatikegiñeratzen dira berrogei ta amar erreka ziztor gitxienaz; zeintzuk jatxi-tzen diraden amilka, Oriako ibai andira.

Lezoko mugapean jaiotzen dira iturri geza-gozo anitz, ur garbia ioriematen dutenak; oetatik iru oberenatakoak arkitzen dira Erriaren ingu-ruan gertu txit, deitzen zaiotenak, Lakosta, Puntal, eta Olazar; berak ema-ten dituzten urakin egiñeratzen dira ordu erdiko bidastian bost erreka,deitzen zaiotenak Zaroizar, Gainza, Huronekoa, Binkuda, eta Molinos;


70

Ormaiztegiko mugapean badira iturri garbi onak; bai ta bi errekapizkor ere: oetako bata jatxitzen da Gabiriako mugatik, zeñari esatenzaion San Estebango erreka, eta bestea Alegeriako etxadiatik datorrena.

Oiarzungo Erri inguruan badira iturri geza-gozo garbiak, jendeanaierara ornidutzeko laina ta geiago; oen artean izendatuena da Urdaideiturria, zeña dagoen izen bereko etxearen mugapean, Erritik legua-laure-neko bidastian. Iturri onetako urak guztiz dira sendatzalle onak eritasunmueta askorentzako, eta batez ere saiespeko oñaze, eta arri miñ edo txi-xaren eragozle gaitz zarrentzako; ainbesterañoko sinistpen oso beteaarturik oi dago ingurumaiko jendea, nola ez daben uste iñon ere dalamiñantza onentzako sendarri eragilleagorik, Urdaide iturriko urak baino.Mendi andi oetako iturrien ugaritasunetik alkargana biribillatzen diradenerreka pizkorrak egiñeratzen dute Erri onen izeneko ibai andia, zeña aza-luko dedan zabalkiro, berari dagokion tokian.

PPasaia biak itsas bazterrean daudelarik arkitzen dira iturri on garbi

geza-gozo anitzekin ondo janziak. Gauza arrigarria da itsasoak alde guz-tietatik inguratuak dauzkan Erri txiki oetan ainbeste iturri geza aiñ iori-tsuak izatea.

Plazenziako Erriak badauzka bi iturri gertuan txit, deitzen zaiote-nak, Aranekoa eta Errekalde; oezaz landara baserri-etxerik geienak dauz-kate beren iturri jakiñak atarietan; zeintzutatik egiñeratzen diran errekaazitxo anitz; oen artean izendatuenak dira, Otzegietakoa, eta SanAndresen ibarrekoa.

SSegurako Erri-barruan ikusten da iturri leor bat bi txorrorekin, noiz-

baiten ere neke askoren bidez urrutitik urak ekarririk ifinia, zeña ezagutuizan neban, orain irurogei urte inguruan, ura ematen zebala gitxi ta txarrabederik. Erri onek bere mugapean baditu iturri onak, baña urruti txit.

Sorabillako mugape laburrean badira iturri garbi onak ugari.

TTolosako mugapean arkitzen dira iturri on garbi geza-gozo anitz.

Erri-barru onetan unetik unera ikusten da iturri eroso naierakoa, eta base-rri-etxeak ere geienak dituzte bakotxak bana. Goierri-alderontz irtetekoatakaren ondoan dauka jarria, abereai edan-erazotzeko toki zabal eder batarlanza bikañakin egiña, ur garbia naroro beti dijoakiola. Iturri oetatik


73

te burnia ta berunaren aztarnak, igarotzen diraden toki guztian. Erri one-tako Batzar-etxearen ondoan dago ifinia iturri bat bertako jendearen orni-durarako, zeñari deitzen zaion Iturri-zarra. Ur onen etorbide luzea zere-kin egin eta nola jarri ezin asmatuz, lan nekoso balio andiko anitz alferrikegin bearra izandu dau Oñateko Erriak. Iturri au jaiotzen da Erritik ordubateko bidastian, Aloñako mendiaren aldatsean, Anzuabar esaten zaiontokian. Ur au bere irten lekuan guztiz da ioria, otza eta garbia, eta baldingertatzen bada Erri-barrura ekartea naikidatzen dan bezin ondo, bertakojendeari egingo litzaioke mesede andia txit. Erri onetako iturrien askotza-tik egiñeratzen dira erreka pizkor anitz; oen artean indarrik andienekoaketa ospatsuenak dira, Aranzazukoa, Ubao, Olaberrieta, eta Anzuelas-erre-ka. Lendabizikoa jaiotzen da Artiako mendi goitituan, eta ureztatzen duberaren aldatsa sortaldetik sartaldera, alik eta arroka izugarri andi bat jodezan arteraño, zeñaren irriñarte batetik lurperatzen dan guztia arras;arroka oni deitzen zaio Gesaltzakoa, izen berpereko baserri-etxea gertudaukalako; eta lurraren erraietan zearka mearka legua laureneko bidastiaigarorik, irteten da aitz beraren beste zirritu batean, zeñari esaten zaionSan Eliaskoa, Santu onen Elizatxoa arzuloaren aurkez aurke jarria ikustendalako. Bigarrenaren jaio-tokia da, Aloñako aitz eguerdi-alderakoan.Irugarrengoa dator sortaldeko mendietatik; eta laugarrenaren asiera da,Erri onen ifarralde eta sortegiko mendietan. Lau erreka oek beren joairanerabilten dituzte ogei ta iru errota iringille, iru ola, eta landiera bat.

OOndarribiako Uri inguruan badira iturriak, bañan ez beste toki asko-

takoak bezin garbiak. Uritik ordu beteko bidastian Jazkibelko mendiarenoñari dautsola, Gaitzubia deitzen dan etxadian arkitzen da iturri garbigeza-gozo iori bat, Txorrotea esaten zaiona, zeñetatik ornidutzen danOndarribiako jenderik geiena.

Orejako mugapean badira iturri garbi geza-gozo onak ugari.Orendaingo Erriak baditu iturri onak iori, zeintzutatik egiñeratzen

diraden bi erreka deitzen zaiotenak, Ubiaga eta Anziain.Orioko Erri-barruan arkitzen da iturri bat, iru txorrotatik ur garbi

geza-gozo ona ematen dabela. Aiñ ugaritsua da iturri au, ezik, ordu batenepean betetzen ditu irureun eta irurogei gurbil, bakotxa bostna pitxarra-koak. Erri onetako baserri-etxerik geienak dituzte beren iturri jakiñakatari inguruetan.


72

gora beera onen erdia igarotzean dauka mendiska goititu bat eskuikoaldetik, Erramutako aitza esaten zaiona, zeñaren goiendea izango dan iru-rogei oñ bezalatsu, eta onek bere musturretik, iturri batek txorrotik beza-laixen, botatzen dio ibaiari erdi erdira purrustadan, eotarri bat erabiltzekolaina ur. Gauza begiragarria eta miraritsua da txit, aitz goititu onek bereerpiñetik ixurten daben ur garbi ain ioria nondik eta nola datorren buru-taratzea. Ibai au baino amorraiz aberatsagorik, ez da billatuko Gipuzkoanandiago ez danik; ez eta ere onek bezin piñak ematen ditubanik.Zaldibiako amorraiak non nai du jaso andia, eta edozein denporatan egi-ten dau librak iru erreal; aiñ jakiña eta ezagutua arkitzen da balio au, ezik,gitxiagorik eskiñiko ere ezdau iñork. Izanik bada ibai maitagarri au, urtea-ren sasoi guztietan amorrai piñ izokitsuak aiñ iori ematen dituena, ez damingarri berari obeto kontu ez egitea, orain berrogei urterañoko gizonakegin oi zioten bezala? Bai, mingarri ez ezik negargarri ere da, onelako ibaiaberatsa sare, eta amu debekatuakin bidebagekiro galtzen ikustea; eta areillgarriagoa da, urak agortu, eta kare bizi ta sokaranak osin zuloetan bota-tzea. Guztiaz ere, sinisterazorik nago nere buruari, ezen, Erri onetakoJaun prestuak oraiñ arkitzen diraden lozorro astunetik irazarririk artukodituztela bide zuzen egokiak, beren gurasoak idurikatuaz ibai goixo aubear bezala gordetzeko.

Zarauzko mugape guztia da iturri garbi eder geza-gozoz ondo jan-zia. Erriko Batzar-etxearen aurkez aurke dago bat, lau txorrotatik ur onaiori dariola, eta beste asko gertuan txit; baserri-etxerik geienak ere badi-tuzte beren iturri jakiñak, zeintzutatik egiñeratzen diraden erreka ziztoranitz; oen artean izendatuenak dira, Astarubiakoa, eta Abendañoko erro-tatik datorrena; Erriaren bukaeran biak sartzen dira Iturritzako ibaitxora.

Zegamako Erri barruan badira bi iturri, ur garbi ona iori ematendutenak, zeintzubei deitzen zaioten, Ormapea, eta Ibarreta. Erri onetakomendien oñetan arkitzen dira beste anitz ur geza-gozo ona iori dariotela;oen artean izendatuena da, Iturbegietakoa, bere ugaritasun andiagaitik;zeña dagoen Aitzgorriko mendian, laburua arkitzen dan lekutik ifarpealderontz jatxitzean, ordu erdiko bidastian. Iturri oni uda ta negu beti neu-rritsu batean dario errota bat erabilteko laina ur; eta beragandik asitzen da,Oria deitzen zaion ibai andi Gipuzkoakoa, laster azalduko dedan bezalabere kapituluan. Mendi onetan badira iturri sufredunak, baita gatzdunakere. Milla, zortzi eun ta amabigarren urte inguruan, gatz asko egin izanzuten Zegamako mugapean. Alzanian ere badira ugaio-iturriak naroro.


75

egiñeratzen diran erreka gozatsuak ongarritzen dute Erri au, naiera guz-tira; zeintzutatik berezituenak diraden Laskuaingoa, San Zipriangoa,Otsaraingoa, Uretakoa, eta Magdalenakoa.

UUrnietako mugapean ikusten dira ainbeste iturri eder geza-gozo,

ezik, ezdakit arkitu ote litekean Erri guztian baserri-etxe bat bakarra erebere iturri jakiña bagekorik; baña, bai biña eta iruna atari aldean dituzte-nak ere. Iturri oetatik egiñeratzen dira erreka ziztor asko, eta beretatikdator Urnietaren izena. Anziñaeran deitu oi zitzaion Erri oni Ur-oneta,bere mugapean iturri onak eta asko zituelako. Oraiñ ere alaixen bearlitzaioke esan legez ta bidez, baldin denpora doatsu artako Euskaldunakbezin maite oraingoak balute beren itzkuntz gozoa.

Usurbilko baserri-etxerik geienak dituzte beren iturri jakiñak, etaErri inguruko etxadiaetan bizi oi dan jendea ornidutzeko dauzkate bi itu-rri gertuan, deitzen zaiotenak, Puntapies, eta Alzondo; zeintzuk egiñera-tzen dituzten beren izenakiko erreka bi, eta oek batutzen dira,Txapaurenea, Zususpe, Lasao, Mapillerreka, ta Saria esaten zaiotenakin;azkenengo onek berezitzen du Erri au Oriokoagandik; ArdumbrekoakAia, Urdaiaga, eta Amidia esleitzen dituen bezalaixen, eta sartzen diraOrioko ibai andian Errira baino lenago.

ZZaldibiako Erriaren mugapean arkitzen dira berrogei iturri ta geia-

go, ur garbi geza-gozo ona iori ematen dutenak; ugaio iturriak ere badirabost, zer griñatakoak diraden oraindik iñork azalkeratu bagekoak. Oetakobat jaiotzen da Anduriora igarotzeko zubiaren goiko aldetik ibai nagusia-ren eskuiko bazterrean ur andian azpitik gora, eta ifinten du urdin urdinbere irteten dan ur-ondoko aitz bizi bizia, bi oñ ta erdiko inguruan beza-latsu. Beste bat Osinberdetik goraixeago ugaio burniatsua; iturri oetatikegiñeratzen diranak ogei ta bi erreka ziztor biribillatzen zaiozka bertakoibai nagusiari, zeñari deitzen zaion Osinberdeko ibaia; eta au jaiotzen daErri onen mugapeko osin zulo andi batean, azpitik gora pill pill pill urabotatzen dabela, irakiten ari oi dan lapikoak bezalaixen. Bere jaio-tokianibai au dan baino ugariagorik, ez det uste arkituko dala Gipuzkoa guztianbesterik; ez eta ere, bera ainbat bidean aiñ garbi jatxitzen danik. Leguaerdiko bidastian ez da arretzen, aitz bizien tartean datorrelako. Erriko pla-zatik ibai onen jaio-tokira dago ordu ta erdiko bidea bezalatsu, eta gitxi


74

ZORTZIGARREN KAPITULUA

Gipuzkoako Ibai andien azaldurea, beren jaio-tokiak non dituz-ten, zer joaira darabilten, eta nor zein lekutan itsasoari laztantzen

zaiozkan.

Sei ibai andi dira Gipuzkoan; lenengoa da Deba esaten zaiona; biga-rrena Urola; irugarrena Oria; laugarrena Urumea; bostgarrena Lezo edoOiarzungoa, eta seigarrena Bidasoa. Ibai andi oetara biribillatzen dira,aurreragoko Kapituluan izendatu ditudan iturri ugaritsu, erreka ziztor, etaibai txiki guztietako urak, bata bestearen leian amilka txit gogoz, nor berebide jakiñetik zuzen ta zintzoro, aur txiki bularrekoak beren ama maita-tien kolko zabal gozatsuetara joan oi diran bezalako pozkida eta atsegin-tasun oso bete betean.Modu onetan ibai andi bakotxak bere auzo inguruetatik jatxitzen zaioz-kan ur zerrenda guztiak maitaro arturik, igarotzen dituzten toki ta Erriakondo ureztatu eta guriro ongarrituaz, aurkeztutzen zaiozka itsaso ikara-garriari bere atarira, eder ta galant, pizkor ta leialkiro, seiak toki banatatik,bañan guztiak Gipuzkoako mugapean.

Zenbaitek uste duten baino begirapen andiagoak dira ur maitagarrioen griña ta doaiak. Guztiz da arrigarria oen izaera eta ibillera, oarrezbegiratu ezkero; zeintzuk erakusten diezaten beren Erritarrai zer egin etanola bizi bear lutekean. Ur zoriontsu oek jaiotzen dira Gipuzkoan; onga-rritzen dute Gipuzkoa, beraren bazter guztietan jira-bira dabiltzala; etaazkenean itsasoratzen dira Gipuzkoako mugapean. Egiazko ispillu argionetan ikusten da garbiro, Gipuzkoako ur garbiak naspillatu nai ez dute-la beñere, erbesteko belubi zakar loitsuakin. Ikust dezagun badaGipuzkoako ibai andien jaiotza, beren ibillera, eta bukaera nondik nora,eta nola dan.

Lendabiziko ibaia

Gipuzkoaren aurrenengo ibaiari deitzen zaio Deba, Probinziaren iruzatietatik lenengoa berezituaz itsasoratzen dalako; zeñari deitzen diotebertako jaiotarrak Zertan-ez. Ibai au berpera da arako, anziñaerako gauza-azaldari Ponponio Mela, eta Tolomeo jakintiak beren izkribu gogoanga-


77

Zeraingo mendi, Oarrea, eta Aitzpea-erreka deitzen direanetan jaio-tzen dira bi iturri guztiz ugaritsuak; zeintzutako urakin egiñeratzen dira-den bi erreka izen berperekoak.

Zestoako Erriaren mugapean iturri on asko dira txit; oen artean iori-tsuena da, amabi-iturrietakoa; bañan dauka uts-aldi andi bat, euri denpo-ran loitutzen dalako prest. Anbiakoa ere, griña berperekoa da. Osin bel-tzekoa beti da garbia. Pagari-gastañarikoa da guztietan oberena, jariogitxiagokoa bada ere. Beste geiago ere badira jendea naierara ornidutzendutenak, aiñ izendatuak izan bage arren. Urolako ibaiaren bazterrean,Erritik iru arrikadako bidastian arkitzen dira bi iturri ur berodun guztizizen andikoak, zeintzuk sendatzen dituzten sarritan, eritasun gogor zarkoustel, eta oinaze portitz illgarri gaitz mueta askotakoakin etortzen dirananitz ta anitz. Zorioneko ur bedeinkatu oek aspaldiko urteetan egitendituzten mirari andiak nork ez dakizki bada? Egia garbi onen argibidera-ko, begiratzea baizik ez da uda guztietan, eta neguetan ere iñoiz, Zestoakourak artzera biribillatzen diraden jende samalda andiai. Jende askoren eto-rrera baino sinistgarri oberik ezin izan diteke bada, ur oen doaiak nola-koak diraden jakiteko.

Zizurkilko mugapean badira iturri anitz ur garbia iori ematen dute-nak, eta beretatik egiñeratutako erreka pizkorrak badarabiltzate burniolabat eta lau errota iringille.

Zumarragoko mugapean iturri asko dira, ur garbi geza-gozo ona ioriematen dutenak.

Zumaiaren mugapean badira iturri onak eta asko, ur geza-gozo gar-bia naroro ematen dutenak; eta oetatik egiñeratzen da Arroako aldetikjatxitzen dan erreka azitxoa.

Ikusi degu bada argiroki, Gipuzkoako mugape guztia dala iturrigarbi edate gozoko, eta osasungilleakin gure Egille andiak oparo doain-dua. Ez ordea edozein modutan moldakaitzkiro janzia, baizikan jendea-ren ornidurarako unetik unera neurri zuzen egokietan erara jarria.

Gipuzkoan arkitzen diran iturriakIzan ta izango dira txit maitagarriak;Berenez diralako osasungarriak,Gaiñ gañeko tokian daude gaur jarriak.


76

bana, zergaitik bera igarotzen dan Erriberan txit asko diraden. Ibai aujaiotzen da Segurako Erriaren mugapean Araia-mendian, Gipuzkoarenguenean, eta Arabako Probinziaren gertuan. Toki au zan denpora bateanSeguraren mugapekoa, beste alderri txiki anitzekin batean, bañan orainLegazpiko Erriaren bere berekia da, gozatzen ere daben bezala legez tabidez, zeñetara jatxitzen dan ibai au lendabizi, eta gero dator ZumarragaBilla-errealetara. Bi Erri oek berezitzen ditu guztiz egoki eta txit eraonean bere urakin; alako moduz ezik, bertako barri ez dakien edozeñekbegiratu batean esan leike, bi Erriak bat dirala eta ibaia erditik dijoakila,zergaitik jendea batetik bestera igarotzeko beraren gañean dagoen zubi-txoa beste ezagungarri agirikorik arkitzen ez dan batere. Zumarraga gel-ditzen da eskuitara, eta ezkerrerontz Billa-erreal; lagatzen ere ditu bidas-ti-aldi batean eskuirontz Gabiria, Ezkioga, eta Ormaiztegi. Jarraitzen dubere joaira Azkoitira, eta Azpeitira: bi Erri oetako ordeka zelaiak urezta-tzen ditu murruak jotzeraño: lagatzen du ezkerrerontz Azkoitia, eta eskui-tara Loiolako Jauregi ta Eliza andi ospatsu Erri bien bitartean dagoana:Azpeitiko Erriaren ondoan artzen ditu eskui aldetik Beizama, Urrustilla,eta Erreziltik jatxitzen diran urak, eta oekin ioritu ta andizkaturik igaro-tzen da ausardia betean Lasaoko etxadia eskuitara utzirik, Aizarnarenauzoko txuntxur batean dagoen Erri Zestoakora, zeña inguratzen dabenbiribillerdiaren idurian; emendik jarraitzen du Arroako ibarrera, eta andikIraetako etxadiara; Aizarnazabal, eta Oikiñaren gertutik igarotzen duZumaiara; eta emen egonaldi batzuk egiñaz Erri au ezkerrerontz, etaGetaria, ez urrun, eskuitara lagarik, Kantauriako itsaso gozoari laztantzenzaio naitasun bero bizi gartsuarekin.

Irugarren ibaia

Gipuzkoako irugarren ibaiari deitzen zaio Oria, zeña dan probinziaonek dituen guztietan ugaritsuena, eta joairarik luzeenekoa. Beraren jaiotokia arkitzen da aomen andiko Aitz-zulatuan, zeñari komunkiro esatenzaion San Adriango portua, beraren izeneko arkaitzaren zatia dalako; tokiau dago Zegamako mugapean, Erritik legua bateko bidastian bezalatsu,eta ura jaiotzen dan tokiari esaten zaio Iturbegieta. Emendik asitzen danibaiari irteten zaiozka bidera Aitzgorriko aitzak botatzen dituen errekaanitz, eta oen urakin geiagotu, eta indarturik ongarritzen du egoialdetikZegamako Erria naierara; eta bereala ifarraldera igarorik jarraitzen du


79

rrietan izendatu izan zutena, ark izen berperarekin, eta onek Deba deitzendiola. Aomen andiko ibai onen jaio-tokia arkitzen da GipuzkoanGatzagako mugapean, Pirineoen ifarraldeko aldatsean, ArabakoProbinziarekin Gipuzkoaren mugaak berezitzen diraden txuntxurrean,ezagungarritzat ifinia dagoen mugarritik gertuan; bereala sartzen da zulobatean, eta andik aurrera bide-alditxo bat lurraren azpian dijoala igarorik,irteten da iru puskatan Iruerreketa esaten zaion tokian. Beste errekatxobat, sortegialdetik jatxitzen dana laztantzen zaio Dorlasko etxadian, etaGatzagako Erria arrikada bateko bidastian ezkerrerontz lagarik igarotzenda Zarimuzko Eliz-aurrea eskuitik dabela, Gaztañariko etxadiara, zeñadan, Mazmelako Eliz-aurrea berezitzen duten bietako bat; emen arkitzendan zubipean igarorik jarraitzen du bere joaira Ezkoriatzako Erriarenerditik, eta bertako irteeran artzen du Bolibarko ibai txikia; igarotzen daAretxabaletan Erria eskuitara utzirik, eta badoa Mondragoiko Errianezkerrerontz egoi aldeko lurrak naierara ureztatuaz; beitiago artzen duAramaionako ibaia, eta andik legua bateko bidastia igarotzean beregana-tzen du San Prudenzioko Elizatxoaren ondoan, Oñatetik jatxitzen dana:jarraitzen du Bergarako Errira, Anzuola bide andiaren gañean eskuirontz,eta ezkerretarako txuntxurrean Elgeta dituela; Santa Mariako etxadiaureztaturik ongarritzen du naiera guztira, eta onerañokoan bide zuzenaekarri deban ibai au, aldondutzen da Bergara eskuitara utzirik ezkerre-rontz, eta igarotzen da Plazenziako Errira: legua erdi batez lenago batu-tzen zaio beste bat ifarraldetik, Bizkaiatik jatxi eta Eibarko Erria ezkerre-tara gertuan lagarik datorrena, eta beste aldetik sartzen zaio Elgoibarkoa,ez txit urrun: Erri au eskuitara utzirik ekiten zaio bere sallari, Markina-Elgoibarkotik barrena Alzolasko etxadiara; zeñaren mugapera iritsi ezke-ro ugarotu ditekean ibai onetan; beitiago ureztatzen du Mendaroko iba-rra, eta andik gertuan San Franziskoko konbentu Sasiolakoa. Geroenean,toki onetatik aurrera geldi-une andiak egiñaz igarotzen da emekiroDebako Erriaren ondora: eta au eskuirontz lagarik, Motriko legua batekobidastian daukala, sartzen da Kantauriako itsaso zabalaren kolko goza-tsura gogoz ta leialkiro.

Bigarren ibaia

Gipuzkoako bigarren ibai andiari deitzen zaio Urola; izen au daEuskararen bere berekia, eta esan nai du Ur-ola, edo olaak erabilten ditu-


78

tzen du bere joaira Andoaingo Erria ukitzen dabela eskuitara lagarik.Ubalategiko atarian artzen du bertako itur-urakin egiñeratzen dan erre-katxoa, eta igarotzen da Lasarteren erditik Zubietara; au ezkerretara utzi-rik badoa Usurbilko Errira, zeñetara iritsi ezkero ugarotu leikean aixa ibaiandi onetan; Erri au eskuirontz lagarik jarraitzen da Agiñagatik aurrera,ezkerretarako aldatsean Aia ikusten dabela, Orioko errira; au eskuirontzeta ezkerretara Zarauzko Erria bere Portuarekin legua erdiko bidastianutzirik sartzen da naitasun andiarekin, Kantauriako itsasoaren errai goza-tsuetara.

Laugarren ibaia

Gipuzkoako laugarren ibaiari esaten zaio Urumea, zeña jaiotzen danNafarroako Erresuman Iruñaren menpean dagoen Basaburu txikiko iba-rrean Goizuetaren auzo-mendietan. Erri onen erditik igaro ta laster itsas-ten zaio erreka txikitxo bat; bereala irteten da Nafarroako lurretik, eta sar-tzen da Gipuzkoako Probinzian; Urnietako Erriari bidasti-aldi bateanaldondurik jatxitzen da Hernanira; zeñaren erribera luzeak ureztatzendituen naierara, eta Erria ezkerrerontz utzirik igarotzen da Astigarragara;au eskuitara lagarik jarraitzen du bere joaira legua bateko bidastianAlzaren azpiko aldetik Loiolako etxadi andi ospatsura, non arkitzendituen eroso Donostiako andizkiak gozotoro egurastutzeko egiñak dauz-katen etxe eder begitango anitz ikusgarriro apainduak, beren baratza bito-re galant eta loretoki bikain gaiñ gañekoakin; oek guztiak naierara onga-rriturik ekiten zaio bere bideari, eta azkenean, Donostiako Uriarenmurruak ureztatuaz ezkerrerontz bera lagatzen dabela, Santa Katalinakozurezko zubi lau eun berrogei ta zortzi oñ luze, eta ogei ta sei zabal arki-tzen danaren azpian igarorik, Zurreola esaten zaion atakan laztantzenzaio itsasoari amodioz leialkiro pozkida betean. Urumearen izenaEuskaraz aditaratzen da bi modutara; esan nai du batera, Ur-mea, eta bes-tera, Urre-mea. Bigarren onen alde diraden gizonen eretxia da, ibai onekberekin eraman oi zebala Urre-pikorta; eta Garibay jakintsuak ere esatendabela, ezen, aren denporan ibai onetan urrea bildu eta landu oi zutelaBaionatarrak. Euskaldun kondairatzalle gogoangarri onek, Florian deOkanporekin batean sinistatzen zeban, ezik, Urumeako ibaia dala, anziña-ko Gauza-azaldariak beren izkribuetan izendatzen duten Melasko; bañanDon Pedro Santxez Nafarroako Erregeak milla eun eta batgarren urtean


81

Segurako Errira; au eskuirontz, eta Zerain ta Mutiloa ezkerretara lagarikdijoala artzen du beitiago Mutiloako ibai txiki, izen bereko mendian jaio-tzen dana, eta ekiten zaio bere bideari: Idiazabalko Erriaren gertura bera-ren ezker aldetik iristean, laztantzen zaio Erri onen erditik datorren ibaitxiki izen berperekoa: andik igarotzen da Beasaingo Yarzako etxadiara,non sortaitz-aldetik bereganatzen daben Areriako ibarretik jatxitzen danerrekatxoa; lagatzen dituelarik ezkerrerontz bidasti aldi bateanAstigarreta, Itxasoleorra, Arriaran, eta Gudugarreta, igarotzen daBeasaingo Erriaren eskui-aldetik; andik laster itsasten zaiozka Aralarkomendi ospatsuan jaiotako ibai Agauntzakoa, Ataun eta Lazkau igarorikOlaberriko itur-urakin datorrena eskuiko aldetik, eta ezkerrekotikMariarasko erreka pizkor Murumenditik amiltzen dana: iru Erri oekeskuitara utzirik, eta ezkerrerontz Billafranka, zeñaren ordeka zelaiakureztatzen dituen, bere bide zuzenari jarraituaz naierara, iristen da Errionen, eta Aramaren mugako Arkarte esaten zaion tokira; emen artzen duberegana Zaldibiako mugapean jaiorik Erria eskuitara utzi eta bere ogeita bi erreka ziztorretako urakin jatxitzen zaion ibai pizkor amorraitsua;Erri au, Gainza, Alzaga, eta Arama eskuirontz lagarik igarotzen daIsasondora, eta au ezkerreko aldera utzirik, badoa Legorretan barrenaBeroztegiko urak arturik Ikaztegietara; Erri oek biak eskuirontz lagarikiristen da Alegeriara, zeñaren eskuiko aldetik sartzen zaion Amezketatikdatorren ibai bizitxoa. Erri au, Orendain, Baliarrain, Abalzizketa, etaAlzo biak eskuirontz lagarik igarotzen da Otsaingo errotaren ondora,non itsasten zaion Albiztur aldetik amiltzen dan ibaitxoa; bereala artzendu Irarramendiren ondoan, Araxes deitzen zaion ibai, Nafarroan jaio etaLizarzatik datorrena, eta emendik txit gertu, Elduain-aldetik jatxitzendiraden urak bereganaturik, ingurutzen du Tolosako Erria Santa MariakoEliza-nagusiaren azpiko aldetik; Erri au ondo ureztaturik igarotzen dabertako Arramelean bost arruztairekin arkitzen dan aomen andikozupian, lagatzen ditubala eskuirontz Eldua, Elduaien, Berastegi, Lizarza,Oreja, Gaztelu, Berrobi, Leaburu, Belaunza, eta Ibarra. Tolosatik irteneta laster artzen ditu alde batetik Zuloagara eta bestetik Iturraldera etaMalakapiora amiltzen diran urak. Hernialde, Alkiza, Larraul, eta Anoetaezkerrerontz, eta Irura eskuitara lagarik, joaten da Amasa Billabonakora;zeñaren sarreran itsasten zaion bertako menditik jatxitzen dan erreka, etairteeran Asteasu aldetik datorrena; Billabona eskuitara, eta ezkerrerontzAsteasu, Zizurkil, Aduna eta Sorabilla utzirik igarotzen da AndoaingoSanta Kruzko zubiaren ondora; non laztantzen zaion gogoz Leizarangoibai pizkor, Berastegikoarekin batean, Nafarraldetik datorrena: eta jarrai-


80

Seigarren ibaia

Gipuzkoako seigarren eta azkenengo ibai andi zabal ioritsua daBidasoa. Ibai au jaiotzen da Otanburdi, Otsondo, Ausa, Ariete, Izpegi etaUrritxikia deitzen zaioten mendi Pirineoen erroitzaetan, zeintzuk inguru-tzen dabeen Baztango Ibar Nafarroaren Erresumakoa. Atxuela, etaArakan izendatzen diran mendietatik amiltzen diraden urakin loditu etapizkortzen dabelarik bere joaira, igarotzen da ifarraldetik sartaizara, etaegiñeratzen dira bi erreka, zeintzuk banakaturik joaten diran bidasti-aldibatean ifarralde ta sortegitik sartaizara ondo ureztatuaz Maiako Erria, etaErrazu; alkarganaturik gorputz bat egiten dira gero ArizkunekinAzpilkuetaren bitartean; au eskuitara, eta hura ezkerrerontz gelditzendirala. Baztango Ibarrean bertako Erri batzuk ezker eskui laga eta bestezenbaiten erditik igaroaz batetik bestera jira-bira dabillen bitartean dei-tzen zaio Baztan-zubi; Askapeko eztarrian estututzen da anitz, Oronozairitsi baino lenago, zeña lagatzen daben ezkerrerontz. Ernazabal, Arzesia,eta Belateko urakin ioritzen da galanki; eta erreka oetatik egiñeratzen dirabi ibai; zeintzuk, Irurita eta Almandoz igarorik batutzen diraden alkarga-na Zaraiako zubian, Oronoz baino beitiago Mugariko landetxan,Baztango eta Bertizarango muga bi ibarretakoak Baztan-zubirekin bere-zitzen diran tokian; andik badoa, Reparazeako Jauregiaren ondora;emen artzen ditu indar berriak ugari, eta igarotzen da bertan daukanarrizko zubiaren azpian, nondik asitzen zaion Bidasoaren izena, BertizkoErriarekin mugatzen diraden mendiak izen berperekoak direalako; jarrai-tzen du San Esteban Leringoaren ibarrera, eta emen, bost Erri mendita-rretatik datozen erreka pizkorrak bereganaturik loditu eta ibai zabal andiegiñik sartzen da Gipuzkoan, Endarlasa igarotzen dabela. Iristen da Irunaranzungo Errira, zeña lagatzen deban ezkerrerontz, Nanderran ugarteospatsua egiñeratzen dan tokitik ez urrun; eta jarraitzen du bere joairaGipuzkoako Probinzia, eta Franziako Erresuma berezitzen dituela argieta garbi, bere ur iori oparoakin. Geroenean, Ondarribiako Uria ezkerre-rontz, eta Endaiakoa eskuitara utzirik, Olearsoko Munoaren ondoan, edoHigerren bukaeran sartzen da Kantauriako itsaso indartsuaren bizi-lekuzabalera, atsegintasun ezin andiagokoan. Bidasoak esan nai du Euskaraz,bide Oeaso, edo Olearsorakoa. Ondarribiako mendia, eta HigerkoGaztelua izen onekin bakarrik ezagutzen dira denporarik anziñakoenetikgaurko-egunerañokoan Errian eta Erbesteetan, bertako jaiotarrak itzezeta Kondairatzalle arrotzak izkribuz; ikusten dalako millaka urteak igaro


83

Gipuzkoari emandako Gallaldi batean ikusten danaz, XIgarren eunkidandeitzen zitzaion Urumea. Felipe IIgarrenaren Erreinaldian asmoa artu zanibai au Oriarekin bat egiñik Donostiatik Tolosara urezko ibilbidea ifinte-ko, saldu-erosiko gauzen eraman-ekarria merkeago izan zedin. Lanbideonen gañean, izen andiko Gomez de la Puerta jaunak eman zeban bereeretxia, beste lau gizon jakintik lagundurik, adierazten zebala argiroki,ezen, egitade andi au erara jarteko urean egin bear diran lan nekosoenbalioak igoko zebala amabi milla dukatera. Geroztik ere itzpide au aipa-tua izan zan berriro milla zazpi eun irurogei ta amabigarren urteanHernaniko Errian Probinzia guztiarekiko Batzarrean; bañan erarik obere-nean gelditu izan zan leneko oñean.

Bostgarren ibaia

Gipuzkoako bostgarren ibaiari deitzen zaio Oiarzun, izen onetakoErriaren mendietan jaiotzen diran itur-uretatik egiñeratzen dalakoGipuzkoaren mugapean. Mendi oetatik jatxitzen da bere Errira, eta onenordeka zelai luzeak ondo ureztaturik bera eskuirontz lagatzen debala, iga-rotzen da Errenteriara, zeñetara iritsi ezkeroztik ugarotu ditekean erraz-kiro; Erri au ezkerrerontz, eta Lezo eskuitara utzirik aurkeztutzen daPasaia bien erdian; non egiñeratzen deban itsas-arte bat, bai ta edozeinontzidientzako suple dan portu segurua ere; eta eskuitara lagarik SanJuangoa, eta ezkerrerontz San Pedrokoa, menperatzen zaio itsaso andiariemekiro pozkida bete betean. Portu aomen andiko oni orain Pasaiakoaesaten zaion bezala, anziñaeran, alik eta XVgarren eunkida iritsi arte-rañoko guztian, deitu oi zitzaion Oiarzungoa. Batzuk ifini diote ibai oniizen berria Lezo, eta anziñako izkribuetan arkitzen da esaten zaiola Lezobaino geiagotan Oiarzun. Egiazki bakusku bada argi eta garbi, ibai au sor-tzen dala Oiarzungo mugapean munduaren asieratik; baita ere, bertakoerribera luzeak ongarrituaz Errenteriako erribera igarorik Lezora jatxi-tzen dala ausarki, eta alere, ez da gauza arrigarria ibai oni ez opa izateaizen egoki gozo ain bere berekia? Beste gauza geiago ere OiarzungoErriak anziñaeran beretzat ezagutzen zitubanak, ikusten dira orain eskual-datuak bidez edo bide bage; egin izan diranak onelakoen jabe, berenakdituztelako ustean oi daude; bañan mendi ta ibaiak beti ezagungo dirade.


82

Ondarribiako Erriaren menpekoak. Erabaki ospatsu gogoangarri auondo egiaztua eta zuzenkiro gordea izan zan urte askoan txit.Gipuzkoako Korrejidorea, Ondarribiko Alkatea, eta Probinzia bereBatzar guztiakikoan autaturik, kanpora ateratzeko gauzen kontu-artzalleIrun aranzungo Errian ifinten deban Buruzaria, beren agintaritzako zigorjasoakin ibilli oi ziran ibai onek Franziako aldetik daukan joaira guztian;eta Gipuzkoako Eskribauak ere ur onen alde artako bazterrean egiñera-turik sinitsgarrirotu oi zituzten beren langintzari zegozkion agerkai etaargibide guztiak.

Orra zer eskubide andi ta gozoakLenago oi zituen Ama Gipuzkoak;Maitaro izan ziran gorde ta jasoak,Bizi ziran denporan gure Gurasoak.


85

arren argi eta garbi, ibai au datorrela beti bere bide zuzen jakiñean eure-tarontz. Egia onen sinitspen osoa artu nai debanak begiratzea daukaIruñeko Apaizaitagoaren mugaak erabakitzeko Errege Don SantxoAndienak agindurik, milla ogei ta zazpigarren urtean egindako argibideospatsu Sandobal, eta Moretek azaldutakoa;non ikusiko daben argiroki, dagoela ezarria Bidasoa bere ezagungarri guz-tiakin, garbiro eta zuzen. Ibai au anziñaeran Españarena zan guztia oso-toro, esaten duten bezala egiazki, Gipuzkoako gordeleku zuzenean topa-tzen diraden argibide eta sinitsgai asko ta askok. Probinziak luzaro eutsiizan zion bere eskubideari irme ta sendoki; bañan nork esan nolako jaza-rra gogor eta auzi aserretsuak egin izan zituen Urtubiako Etxejaun andi,eta Endaiako Erriaren asmo biurri kaltarkitsuen kontra? Despita amo-rruzko oen bidez gertatu izaten ziran sarriro odolgirozko eriotza izuga-rriak, errazoiak baino indarrak geiago agintzen zeban era ta tokietan. Aldeaskotatik dakigu bada seguru Españak beretzat ezagutu ez ezik, berakbakarrik gozatu ere oi zebala Bidasoako ibaia. Gaztelako Errege EnrikeIVgarrena, eta Franziako Luis XIgarrengoa milla lau eun, irurogei ta iru-garren urtean adiskidetasun andian alkar ikustera eta beren ixil gauzakbatak besteari adieraztera etorri izan ziran Ibai onetara, Erresuma andibien mugakoa dan bezala; eta emen beren gozarotsuko egon-aldian poz-kidaz beterik jostaldiatzen gabarrarekin urean arontz onontz zebiltzalagertatu zan itzpide gogoangarri bat. Bein batean Errege biak Franziakoalderontz ibaian zijoatzela leorrera irteteko denporan, Gaztelakoak oñbata gabarran eta bestea Franziako ur bazterrean jarria zeukala esan zion,ezik, nere lurrean nago oraindik. Eta autortu zion Luisek egia zala. Errege bioen arteko itzaldi gozo begiramen andiko au adierazten du garbiroGaribay jakintsuak.

Ibai onen jabetasunaren gañean sarriro gertatu oi ziran eztabaidaguztiak beingoan betiko bukatzeagaitik, Errege fededun biak eginkizunandi oni zegozkion eskubideak emanik, izendatuak izan ziran erabakitza-lle, Españakoagandik Lizenziadu Kristobal de Akuña Gaztelako batza-rrekoa, eta Franzisko Tellez de Ontiberos Korrejidore Gipuzkoakoa; etaFranziakoagandik Maestre Modot de la Martonie Burdeosko Dianagusia,eta Gillermo de La-Dux Baionako ule-kontu eskatzallearen ordekoa. Laugizon eldu itzal andiko oek alkarren artean ondo baiendurik eman zutenberen epaia milla bosteun eta amargarren urtean Done Juango Errianadierazten zutelarik inkimako bage zuzen ta garbi, ezen, Portua etaBidasoako ibaia, beraren urak, Franzia aldeko bazterrean ukitzen zutenmugape guztiarekin izan zitezela lenago ziraden bezala aurrera ere beti


84

asko; oetako bat ezagungarriena da Probinzia labur onen mugapean zen-bat onzitegi, non ta nola eta noiztik nora ezagutzen diraden jakitea.Beragaitik izendatuko ditut emen denporarik anziñakoenetik gaurkoeguneraño Gipuzkoan ezagutu izan diran onzitegiak.

Irun aranzungo Errian ezagutu izan da onzitegi ospatsua, eta gaurere izen onekin deitzen zaio toki berari.

Errenterian baziran iru onzitegi gaiñ gañekoak, beti lanbide artanziardutenak Erregerentzat eta Merkatarientzako; non egin oi zituzten lau-rogei toneladakoak asko ta asko. Denpora aetan izanik saldu erosia aiñbaliosoa eta oneretsua baziran Erri onetan eta beraren auzo inguruan bimilla ta geiago itsasgizon ugarotariak. Egia garbiro onen argibide sinist-gaituak gordetzen dira Errenteriako erriaren gordeleku zuzenean.

Lezoko Erriari arkitzen zitzaiolako toki zabal erosoa lanbide oneta-rako, milla bosteun, laurogei ta amazazpigarren urtean Errege Jaunakagindu zeban, ezik, ifini zitezela bertan onzitegiak: eta emen milla sei eun,eta bederatzigarren urtean egin izan zuten, arako, aomen andiko ontzi LaCapitana del Occeano deitu izan zitzaiona; bai ta beste amabost ontzi andiere gelditu bagetanik bereala.

Pasaia bietako onzitegietan egin izan dirala ontzi andi ospatsu anitz,badaki mundu guztiak. Milla sei eun eta irurogeigarren urtean Pasaianegiña zan, Europa guztian ondo ezaguna izan zan La Capitana Real millabost eun ogei ta bi toneladakoa; eta au ikustera etorri izan zan FelipeIVgarrena Madrilletik beste eginkizunik bage. Erri onetako onzitegienartean bat esleitua zan, Pilipinasko merkataritzak bear zituen ontziak egi-teko bere gaiñ zeukana.

Donostiako Santa Katalinan eta inguruko ondartzaetan ezagutu izandira onzitegi ospatsuak, esaten ere duten bezala garbiroki, anziñaerakoargibide askok, eta batez ere Erregiña Doña Juanak milla bost eun ogei taamalaugarren urtean emandako txartel batek. Jorge Barraunen izkribuanarkitzen dan Donostiaren andigarri milla bost eun irurogei ta amaseiga-rren urtean moldizkidatuak ere adierazten du garbiro, nola Uri onen ikus-keran gertu txit ari oi zirala ontziak egiten. Milla sei eun berrogei ta amarurte inguruan baziran onzitegiak Ergobiako zubiaren aldetxoan,Urumeako ibai bazter, Donostiarekin Hernani eta Astigarraga mugatzendiraden tokian. Denpora aetarako geiegia zan Donostiako inguruan eginta prestatzen zituzten ontzidi andien kopurua; zortzi eun tonelada, etabederatzi eunekoak ere egin oi ziran asko. Felipe IIIgarrena eta bereAlaba maite Doña Ana Franziako Erregiña begira arkitzen zirala botaizan zan urtara, Santa Ana deitzen zitzaion Almirante andi ospatsua; zeña-


87

BEDERATZIGARREN KAPITULUA

Gipuzkoako Baso zabal andi eta zuaitz liraiñ galanten barrizuzen egiazkoa.

Gipuzkoako mugape guztia da, baso edo oian galant begitango ani-tzekin osotoro josia, eta zuaitz mardul lirañaz ondo janzia. Berenez jaiota aziak dira ugaritsuenak, bikañenak, eta baliorik andienekoak. Probinziaonetako lurrak bere griñaz ematen dituen zuaitzik ezagutuenak diraAretxa, Pagoa, Artea, Zumarra, Agiña, Lizarra, Ametza, Elorria, Alza,Gorostia, Urritza, Lertxuna, Zumalikarra, Ezkia, Astigarra, Makala,Ostatxuria, Kurkutxa, Intxusa, Ezkerraina, Likabra, Erika, Elotriska,Itsasa, Zurbeltxa, Artanozka, Gurpitxa, Zamandorra, Maalza, Otea,Sosatsa, Zumea, Zaika, Aiena, Nekosta, Arantza beltza, Arantz-zuria,Arkasatza, Txillarra, Erramua, Ziga, Ezpela, Gañabera, Kotala, Udalatxa,Zurikotxa, Friskua, Ziurza, Lekeltxorra, Biñorria, Karraska, Urkia,Otsalizarra...

Izendatu ditudan zuaitz oen artean ugaritsuenak, bikañenak, etaondasunik geiena ematen dutenak dira Aretxa ta Pagoa; zeintzuk izan oiduten jaso andia txit lanbide askotarako, eta batez ere itsasoz ibilteko naita nai ez bear diraden ontzidiak, arraunak, eta pipa-olak egiteko. Probinziaonetako barri ez dakienari ezda erraz buruan sar-eragiten, zenbat etanolako zubage eder liraiñ galantak ateratzen diran baso edo oian oetatikkanpo-errietarako; eta oraindik are nekezagoa da, ikatz-gai, eta ezkurrare-kin ematen duten aberastasuna zenbaterañokoa dan, bear bezala adieraz-tea. Guztiaz ere azalduko ditut agirieneko banaka batzuk, erdizka motzkabederik, Gipuzkoaren ondrarako, eta Erbestekoen adigarri.

Nere eskeñi oparo au enzutean izan leike nor edo nor esango dabe-na, ezik, zer bada? Gipuzkoako zuaitzen errazoi egiazkoa ez da arkitzenzearo eta garbiroki ezarria Españako Itztegi Kondairazko ta LuzeazaltarNafarroako Erresuma eta iru Probinzia Euskaldunak aditaratzen dituenizkribu gogoangarri aomen andikoan? Egia da izendatuak daudela tokiberperean, Gipuzkoaren mugape guztian zenbat zuaitz, zer gisa ta sasoi-takoak arkitzen diraden, bakotxa bere eran egoki ifiniak; bañan guztizdaude utsaldi andiakin jarriak, laster ikusiko dituzuten bezala.

Gipuzkoako baso maitagarriak nolako ondasunak eman izan dituz-ten ezagunmendura etorzeko, agirian dauzkagu egiazko sinistgai asko ta


86

egingo ditu astean berrogei ta amar kintal burni seiña arrobakoak; eta kin-tal burnia ateratzeko bear dira bost zama ikatz gitxi gora beera. Burniolaoezaz landara badira Gipuzkoan laureun, berrogei ta amar sutegi bezala-tsu, nekazari lanerako ermentari, perragin, iltzegille, txispagin, ainguragi-lle, eta gudarako iskillu mueta guztietakoak egiten ari direanenak; sutegioetako bakotxak bear du lan-egun guztietan zama ta lauren ikatz.Nekazaritza zerbait ondotxo darabillenetakorik txit gitxi izango daGipuzkoan, urtean karobi bat txiki edo andi egosiko ez debanik, berakdarabiltzan lurrak guriatzeko; badira biña ta iruna egiten dituztenak ere,beren alorrak ongarritu eta gañerontzekoak saltzeko. Tella, kisu, eta auskierretzen ere egur asko esekutatzen da Gipuzkoan. Sukaldeetan desegin-tzen danaz ez dago zer esanik batere; zergaitik, Probinzia onetan sarriroigarotako gizon andizki arrotz askok autortu izan duten garbiro, ezen,neguaren biotzean Gipuzkoako ostatu garbi txukunetan egiten diran su-aldi galanten ondoan artzen diraden gozaldi oso beteak, ez dirala paga-tzen diruz. Orra zenbaterañoko ikatz ta egurtzak esekutatzen diranProbinzia labur onetan. Guztiaz ere, beraren mugapeko Erririk geienetanerosten da amabi erreali dagokala zama ikatza, eta oni dagokion moduanegurra.

Nere irakurle Euskaldun prestuai adierazo nai izan diotet gitxi gorabeera, Gipuzkoan zenbat ola diran; oetako bakotxak naiko ura dabelazenbat burni dagikean: kintal burnia ateratzeko zenbat ikatz bear dan;Ermentari sutegietan zenbat bezalatsu erretzen dan; karobi, arrao, tella,auski eta kisu egosten, nolako egurtzak esekutatzen diraden: eta su-gaioen balioa noraño igotzen dan. Eta zeren bidez jarri dedan au guzia,berealaixen dezute ikusia.

Milla, zortzieun, ogei ta amargarren urtean Barzelonan moldizkida-tutako Itztegi Luzeazaltar mundu osoarekikoaren laugarren liburuan, iru-reun, irurogei ta amargarren orrikatik aurrera, Gipuzkoako burnigintzazitzegitean esaten ditu itz oek.

«Lurbira meatzeak ematen du gaiñ gañeko doaia dabenburnia naiko guztia, baldin gai guztiak balirake bearainbat, besoz, egurrez, olaz, eta uzearlez; meatze oetakomenasta izanik aiñ gozatsua, eskillosa mueta guztietara-ko da arras egokia; bañan urte oro ateratzen dan bur-niaren pisu guztia dator izatera, 233.200 arroba».


89

ri Erregiña gogoangarri onek ifini zion izen bere bereki au milla sei euneta amabostgarren urtean. Europa guztian aomen andikoa izandu danontzi oroitpengarri onen barriak emango ditut zearo, garbi eta zuzenkiro,Gipuzkoatarrak itsasoz egindako guda gogor portitzen azaldurakoKapituluan.

Usurbilko Agiñagan beti ezagutzen dira bi onzitegi zabal erosoak,zeintzubetan egiten diraden ontzi eder ibilte andiko guztiz naierarakoak.

Orioko Erriaren gordeleku zuzenean arkitzen dira argibide egiazko-ak, esaten dutenak, ezen, bertako kaia izanik aiñ era onekoa, bazirala onzi-tegi egokitsuak, eta egin oi zirala oetan, Erregeren izeneko ontzidi andigudarakoak eta merkataritzarakoak txit asko, bai ta zillarbizitarakoak ere.

Zarauzko Errian Txiliku esaten zaion tokitik Mirador izendatzen danetxearen inguru bitartean baziran onzitegiak, lan asko egiten zutenak;nondik irten oi ziran ontzi andiak, bitarteak, eta txikiak naroro; bai taiñoiz sei eun toneladakoak ere pleitarako.

Debako Erriak ere bazituen anziñaeran onzitegiak, bere izenekoibaiaren bazterrean; zeintzuetan egin oi ziran ontzidi andi asko, egia onenargibide anitzek adierazten duten bezala garbiroki.

Gipuzkoaz landara beste Probinzia batean, eta toki aiñ laburreannon topatuko lirake ainbeste onzitegi, nola nik emen izendatu ditudan?Eta zein lekutan egin izan dira beretan ainbat ontzidi eder galant ospatsu,guztiak erri-barruko gaiakin, eta bertako jaiotarren eskuz? Lanbide one-tan Gipuzkoari alderatuko zaionik izango ere ez dala uste det nik. EtaProbinzia onetako mugapean egin izan diran ontzidi andiaz gañera norkdaki zenbat zubage lodi lirain eraman izan dituzten Gipuzkoako basoaberatsetatik Santander, Ferrol, Koruña, eta beste tokietara ontzigiteko?Eta oen ostean zenbat pipol, arraun, allere, barrika ta tonel landuak etalandubagekoak igorritzen dira Erbeste urrunekoetara ontziak betean? Ezda asmatzen erraz! Zertxobait badira beraz!

Kanpoetara biraltzen diran zubage oen guztien balioa deus ez daErrirako ematen dituzten ondasunen aldean. Zerekin berdintzen dira,bada, baso maitagarri oetatik ateratzen direan ontzidi ta etxegintzakozubage eder galant, ol zabal piñ, Elizaetarako abe luze kateatu, dolareeta-ko ardatz liraiñ portitz, olaetan bear diran gabi lodi indartsu, ikatz-gaibalioso, karobi egur iori, ezkur gozo, osto berde, orbel igar, eta beste ete-kiñ geiago? Beren aberatstasuna zenbaterañokoa dan ondo jakiteko, ifini-ko ditut ezagungarri banaka batzuk agiri agirian.

Laurogei eta amasei ola bezalatsu kontatzen dira gaurko egunean ereGipuzkoan, eta lenago askoz geiago. Oetako bakotxak naiko ura dabela,


88

199

Beraz, Gipuzkoako mugape osoan arkitzen diran Ezkiak, zar tagazte eta sasoiko guztiak 298 baizik ez dira. Kontatzallea nora ote zego-en begira? Joan izan balitz Aralarko mendira, arkituko zituen bertan norkdaki zenbat milla? Usterik gitxienean agertzen da gauza moldakaitzkiegiña!

Zumarrak, gazte, sasoiko eta zarrak 700 bakarrak direalaGipuzkoako mugape guzian, sinistuko daben gizonik ez da nere iritzian.

Eta 199 baizik ez Ostotxuri eta Alzak. Orra nolako gauzak, leunakdiralako ustean latzak, ifinten diran inoiz paperetan; bañan nork ez dakimene-menetan, ugariagorik badala Gipuzkoako erreka bazterretan?

Izendatu dedan liburu andi artan Gipuzkoa guztirako jarriak daudenEzki, Zumar, Ostotxuri, eta Alzak baino askoz ta askoz geiago, berenmugape bakarretan dauzkaten baserri-etxeak izango dira Probinzia one-tan, gitxienaz laureun edo bost eun. Desberdintasun aiñ andi egiarenantzik ere bageko au, mundu osoaren aotan ibiltea, mingarri ez ezik lotsa-garri ere da Gipuzkoako baso ospatsu aberatsentzako.

Itztegi beraren irureun, ogei ta zazpigarrengo orrikaren bukaeranarkitzen dira itz oek.

«Mendi batzu dira alako ditxakikoak, ezen, berak bere-nez ematen dituzte zugazti andiak, gertatzen dan beza-la Gatzagako Errian, Lenizko ibar errealean, etaHernioko mendietan».

Kapitulu au egiñeratu zebanak etzekien ondo, nere ustez,Gipuzkoako basoen barri. Baldin jakin izan balu bada zergatik bear zituenutzi aipatu bage txokoan Aralar mendiko baso andiak, ErrenteriakoErriarenak, eta beste geiago, Probinzia onetako mugapean diraden uga-rienak, oberenak, andienak, eta aberatstasunik geiena eman izan dabee-nak? Zer dute bada zer ikusi oen aldean Gatzagako, Lenizko, eta Hernio-mendikoak? Ez gauza andirik! Edozeñek daki bada, gisa onetakoKondaira bat azaldu bear danean, gauzarik begitangoenak lenengo mallanjarri oi dirala, bañan Gipuzkoako basoen Kapituluan ez da ikusten ala.

Ez det esaten nik, ez eta esan nai ere, Gatzagako mugapea, LenizkoIbarra eta Hernioko mendia ez daudela zuaitzez ondo janziak, baizikan,badirala Gipuzkoan baso ugariagoakiko tokiak, kondaira andi ark izenda-


91

Itztegi aomen andiko artan Kapitulu au irakorten dabeenak, sinistu-rik egongo dira uste oso betean, ezik, beso, egur, ola, eta uzearleen bage-tasunen bidez ez dala Gipuzkoan egiten burni geiago. Nork ezagutu otedu bada Probinzia au azal ta barru, esateko aiñ biribilki, ezen, bertakomugapean burnigintzarako ikusten dala, izendatuak dauden lau gauzenbagetasuna? Baneuka arterañoko bizia ta osasuna. Ha zer ondasuna! Etasuertez ere ez ote da urte osoan egiten Gipuzkoako ola guztietan ogeitaemezortzi milla, zortzi eun, irurogei ta sei kintal eta lau arroba burni bai-zik? Gañerontzekoak baneukazki! ez nengoke gaizki! Paperetan ifinten dabost onelako; bai ta sinistu ere egiak diralako; ordean Gipuzkoan lanbideonetarako, badira beso, egur, ola eta urontziak franko.

Aipatu dedan Itztegi ospatsu onek badakartzi GipuzkoakoKapituluan beste gauza geiago ere, egiazkoak ez diran moldakaitz itxurabageak, zeintzuk azalduko ditudan bakotxa bere leku egokian; eta bitar-tean jarraitu bear diot asitako sallari, zeña dan Gipuzkoako baso edo oia-nen aberatstasuna argitaratzea. Onetarako ekin bear natzaio beste Itztegibati; ikusiko dezute zergati.

Milla zortzi eun eta bigarren urtean, Madrilleko Ikasola Erregezkoakargitaratu izan zeban Itztegi Luzeazaltar Kondairazko Nafarroa eta iruProbinzia Euskaldun Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa aditaratzen dituanarenlenengo liburuan, Gipuzkoako Kapituluan, irureun ogei ta zortzigarrenorrikan dago ezarria, Probinzia onetako zuaitz guztien errazoia, zar tagazte, txiki ta andi, bañan ez ongi.

Ara emen garbiro Itztegi aipatu dedanak toki berean ematen dabenerrazoiaren zati bat, akastuna dala edozeñek dakiena.

AlamosJóvenes: 102Sazonados y viejos: 196

298

OlmosJóvenes: 92Sazonados y viejos: 608

700

Alisos y choposJóvenes: 71Sazonados y viejos: 128


90

AMARGARREN KAPITULUA

Gipuzkoako mugapean bildu oi diran garauen errazoai.

Probinzia onetako lurrak ematen dituen garaurik ezagungarrienakdira Gaztaña, Sagarra, Matsa, Intxaurra, Udarea, Gerizia, Ginga, Arana,Muxika, Albertxigua, Pikua, Urra, Mizpira, Irasagarra, Masusta,Baixakarana, Zidroña, Larantia, Almendrua, Mingrana, Marrubi, Ziza,Onto, Amoroto, Gidelurdin, Gidelori, Zizori, Zizgorri, eta ezkur muetabalioso anitz.

Garau maitagarri oen artean ugariena ematen dabeenak eta baliorikgeienekoak dira Gaztaña, Sagarra, Intxaurra eta Ezkurra. Ikusten da badaargiroki, Tolosaz beerontzeko Erri eta itsasbazterrekoetan sagarra tamatsa biltzen dala ioriago, goierritan baino; eta oetan gaztaña ta intxaurraaskoz geiago, aetako aldean. Eta baldin galdetzen bazaiote bi aldeetakonekazariai, desberdintza au zeren bidez datorren, erantzungo dute itzetikortzera itxu itxuan, ezik, lurraren berezko griñatik datorrela, eta ez beste-tatik; bañan badu onek zer ikusi, abuntun itzegin bagetanik.

Goi-errietako lurrak aiñ ondo ematen dituzte sagar guri mardulakinmats ezadetsu gozoak, nola bealdekoak; baita oetakoak ere, aetakoakbezin gaztaña galant biguñak eta intxaur pin mamitsuak. Beraz etzaiotebear atxakia egotzi lurrai, zergaitik ez diran artarako gai; bañan beste gau-zaren bati bai; esango dizutet jakin nai dezutenai.

Begiratzea dago bada Goi-erriko Etxalde Purubetar anziñakoetara,eta ez da arkituko bat bakarra ere, bere dolare eder galant erazkoak ezdauzkanik. Gauza jakiña eta sinistgarria da, bada, dolare oek dirala ifiniaknoizbaiten ere, sagardoak egiteko; eta edari gozo osasungille au egin oizala iori anziñaeran Gipuzkoako Erri guztietan. Egia ziertoro onen sinist-penerako ifiniko dizutet begien aurrean argiro, gure Ama maite maitagarriGipuzkoak bere lege zarretako liburu gogoangarrian XXIgarren titulukokapitulu lenbizikoan jakintsuro ezarria daukan Erabaki zuzen bidezkoa.

«Probinzia onen Erri guztietako sagastien kopurua izanikaiñ andia beraren zumua sagardotara biurtzeko, zeñasaldutzen dan euretan, bertako etxetar geienen bizikai-tzat, eta sagardo edari au bere izatez dalako indar gitxi-koa, urik egozten etzaiola ere, eta onek kemen bagetu-


93

tzen ez dituanak. Egia garbi onen argibiderako ifiniko ditut bertan eza-gungarri agirikoak.

Milla zazpi eun laurogei ta amabigarren urte inguruan saldu izanziran beingoan Aralar-mendiko basoetatik, bederatzi eun milla zama ika-tzen gaiak, bakotxa zortzi marabedi ta erdiren balioan, zeñean zetorrenerreal bat lau zamarentzako. Beretatik atera izan zan diru andi onen bidezixildu ziran Amezketako Erriaren kontra Unioko beste amairuak, bosteun ta geiago urtean zerabiltzaten auzi ots andiko kaltarkitsu guztiak.Mendi onetan egon izandu naiz eguzkiak argi egiten dabela egunarenerdian basora sarturik gora begira jarri arren, zerurik eta odeirik agiri ezdala zuaitzen ugaritasunaren bidez. Ikusi izan det bertan aretxa, bost gizo-nek eskuak alkarri eman eta besoak zabaldurik, beraren gerriko loditasu-na ezin iritsi dutela. Beste onelako bat, edo are geiagokoa ezagutu izanneban Elgetako Erriaren mugapean. Aretx onen barruan zeukaten arriz-ko mai andi bat jarria, Erriko Buruzari ta andizkiak egurastu nai zuteneanbera zegoen tokira joanik, alkarrekin atsegintasun andian bazkari gozaro-tsuak egiteko. Mai ikusgarri oni begira nengoela esan izan zidaten berta-ko jaun prestu bik, ezen, jan aldi bakotxean amabi lagun kabitzen zirealabertan, lasaitasun andian eseririk naierara, eta iñoiz bai amasei ere.

Don Pedro Manuel Ugartemendiako Maisu andi jakintsuak, beinba-tean Gipuzkoako basoaz itzegiten biok geundela kontatu zidan, ezik, nolabere eginkizun baten bidez izan zeban milla zortzi eun eta amalaugarrenurtean, Errenteriako Erriaren basoetara joan bearra; eta beretan arkituzituela, orduraño iñon ere ikusi ez bezalako zugaztiak. Beragaitik, ederta-sun aiñ zoragarriari begiratu izan ziola arreta andiarekin txit gogoz, etabere iritzian bazerizkiola, baso aetan arkitu zituen zuaitz eldutakoakinbakarrik egin zitezkeala zortzi eun ontzi andienetakoak.

Gipuzkoan arkitzen diraden basoak,Ugariak dira txit, eta erosoak;Emango lituzkete ondasun gozoak,Baldin bear bezala baleude jasoak.


92

Gipuzkoatarrak beren ontzi andiakin irten oi zireanean Terranobaeta Groelandiara baleak arrapatzera, eraman oi zituzten sagardotzaandiak, arraintza mueta onetara zijoatzenen ornidurarako, zeñaren bidezaserre andiak, eta leia gogorrak izan oi ziran Franziako EuskaldunLabortarrakin Gipuzkoatarren artean. Milla seieun, eta amabostgarrenurtean, bale arrapatzera joan ziradenetik etorri bitartean arraintzale oekbakarrik edan izan zituzten iru milla, seieun, laurogei barrika sagardobakotxa iruna zamakoak.

Izendatu ditudan denpora joanetan Gipuzkoako sagardoen ugarita-suna aiñ andia bazan ere, egia da bi, edo iru gizaldi oetan sagardogiteaarras lagatua egondu dala Tolosaz goitiko Errietan; zeñaren bidez dirutzaandiak balio izan dituen sagarrak bealdean aspaldiko urteetan. Bañanorain Goierritako nekazariak sagardoaren balio andiaz (noizbaiten erebear da), oarketurik, ekin zaiozka berriro sagastiak ifinteari; eta baldinogei urtez onontz ari diraden bezalako gogoarekin aurrera jarraitzenbadiote lanbide oni, denpora gitxiren epean ikusiko dira Gipuzkoakoaldats, aitzarte, eta lur arro guztiak sagastiz beteak. Eta orduan zer gerta-tuko da? Lenago ikusi izan dana berpera.

Gauza jakiña eta egiazkoa da txit, Erri txiki sakabanatuetako sagar-jabeak ezin baliatuko dirala beren sagar ta sagardoaz, Erri bildu andiakgertuan dauzkatenetakoak bezala. Ara zergaitik eta zeren bidez.

Erri andien inguruko nekazariak beren etxeetako dolareetan edariakegiñik eramaten dituzte erostunetara, nork bere abelgorriakin txolarteetanlanik galdu bage, eta baliorik goienengoan emateaz gañera, gelditzen zaio-te etxean pats guztia doarik, abereak negu beltzean naierara bazkatzeko.Bañan goialdeko Erri txiki barraiatuetan ez dago onelako ditxarik, zer-gaitik eraman bear duten sagarra osorik, eta bide luzean Erri andietara,baldin dirutuko badute, eta geienak besteren abelgorri alogerakoaetan.Modu onetan saldutzen dan sagardoaren balioa, orain diru asko egitendaben denporan zertxobait izan arren, ugaritasunak merkatzera dakarre-nean, utsera biurtzen da Goierriko sagar-jabeetara iritsi orduko. Eta bal-din beren Errietan sagardoak egiteko asmoa artzen badute, be-aldeanbezala, are gaizkiago irtengo zaiote askoz ere. Esango det nola.

Edari maitagarri onekin ondo baliatzeko gauzarik bearrena da upelaasi, eta bereala saltzea: bestela galdurik gelditzen da guztia. Bertako jaio-tarrak besterik ez dabillen Erri txiki batean nola saldu al diteke, bada, goi-zetik arratsera ez ezik, aste bat, bi, iru ta lauean ere upela sagardoa? Iñorkezin uka dezake bada bide onez, zergaitik dan gauza jakiña, guztiak eki-ten zaiozkan lanbideak laka gutxi eman oi dabela. Bada auxen berpera


95

rik maluskatzen dabelako; begiraturik ondo, sagastijabeen gutiziak kaltarkitu ez dezan, sagardo edarirajarriak dauden guztien ona, ur asko edo gitxi ezarriaz,zeñaren gañean ezin izan leikean neurri zuzenik, jabeakasmo garbiarekin egin nai baluteke ere. Agintzen etaerabakitzen degu, ezen, orain ta beti gaurtik aurreraiñork ere Probinzia onetako biztanle eta ez etxetarrekezdegiola egotzi urik saltzeko egiten dan sagardoari,lagatzen zaiola eskubidea nork bere etxean morroi,neskame ta osterontzeko etxetarrakin edan bear dabe-nari nai debana egiteko, sei milla marabediren neke-pean bakotxak, eta gañera izango dabela galdua, uraemanik saltzen daukan sagardoa; zeintzuben iru zatie-tatik bat emango zaion Erregeren Ganbarari, bestezatia salatzalleari, eta irugarrena epaia ematen debanEkadoiari: eta Probinziako Alkateak, Batzartarrak, etaAuzoak onela bete-erazorik gorde-eragin dezatelazuzenki; eta Agintari ta Buruzariak jarri ditzatela ber-pertatik aginde oek bear dan bide zuzen egokian irozo-tzeko moduan, ogei dukaten nekepean, baldin iñorzabartzen bada, lenago esan dan gisan irunaka zatiakematen dirala».

Begien aurrean dakusku bada argiroki sagardo on txauak egin oizirala Gipuzkoako Erri guztietan; ez alere bertarako lainbat a-ten konten,baizikan, kanpoetara ere biraltzen zirala, eta Erbesteetatik onera ekarteaeragozten zala. Itzbide oni dagokion argibide bat ezarriko det emen, aipa-tu dedan liburu Gipuzkoaren lege-zarretakoan arkitzen dana.

«Probinziako mugapeko sagarrakin egiña ez dan sagar-dorik, ezin bertara ekarri diteke saltzeko, emengogarauakin egiña, kanpora ematea zillegi bada ere». Tit.21. Cap. 2. pag. 269. c. 2

Badakigu bada ziertoro, Probinzia onetatik eraman oi zituztelasagardotza andiak Erbeste urrunekoetara ere; Franzian eta beste tokiaskotan egiten dituztenak baiño bitoreagoak diradelako. Ameriketatik ereeskatu izan dute iñoiz edari garbi gozo osasungille au, non oi daukatengaiñ gañekotzat.


94

mueta piñ, gozo, iraunkor oen txertakera, zeñaren bidez urte osoan izan-go ditugun iori sagar eder bikain mamitsuak.

Aberatsak dira ta gozatsu eztiakGipuzkoan arkitzen diran sagastiak;Gure asaba onak oparo utziak,Arras maitagarriak dirade guztiak.

Matsaren doaiak

Gipuzkoaren mugapeko lurrak matsarentzako aiñ onak dira, nolasagarrarentzat. Argibide gogoangarri askotan arkitzen da ezarria garbiro-ki, matsdi andi ugaritsuak izan oi zirala anziñaeran Probinzia onetan; etaberetan bildutako zumu gozadetsuarekin egiten ziraden txakolin-ardoguztiak edan edo aitu arteraño, etzala zillegi erbestekorik ekartzea, eta aregitxiago oetakorik Gipuzkoa barruan saltzea. Ara zer esaten daben, bada,lenago izendatu dedan Itztegi Luzeazaltar Nafarroa eta iru Probinziaoetakoak Kapitulu Donostiakoan, irureun berrogei ta bederatzigarrenorrikatik aurrera.

«Anziñaeran Donostia inguruko uztabiltzerik geieneta-koa zan txakolina non nai deitzaion ardoarena, zeñaberatxoa eta gorputz gitxikoa izan arren, bazkatzekoaiñ ona zan, nola Kabretongoa, Kastrokoa, etaGipuzkoako beste Erri itsas bazterrekoetan biltzendana. Egiazki, guztiz zan andia Erriko ardo onen sale-ra, eta Errege Fedariak 1489garren urtean ontzatemandako Donostiaren aginde anziñakoak debekatzenzuten besterik sartzea, alik eta txakoliñak bukatu zite-zen arteraño, zeña gertatu oi zan Maiatzeko illean; etaoraindik goarnitzalle zeuden soldaduai ere ifini izanzitzaizten eragotzpen batzuk, Felipe II etaIIIgarrenaren aginduz, erbesteko ardoaz oitza egiteko,Errikoak kaltarkitu etzitezen. Ortik dator bada, urru-neko denpora artan mats-jabeak beren ardauaz egin oizuten merkataritza, petxa guztietatik aterarik, bestetokietara eramanaz; ikusten danez argiroki, Santxo


97

gertatu izan zala uste det nik, Goierrietan sagardoak egiteari lagatu ziotendenporan.

Badira zenbait txoriburu uste dutenak, ezik, Tolosaz beetiko Erri,sagardo anitz orain egiten dituztenak idurikatzen asi dirala Goierritarrak.Ezda ordea ori egia, ez egiaren antzekoa ere; zergaitik goialdeko Erri txikimendi-ondoetakoak askoz lenagokoak diraden, bealdeko Erri bilduandiak baino. Oen izenik ere iñork etzekien denporan, egin oi ziransagardoak aetan, eta berai ikasia dute langintza zorioneko au, zeñari zordioten bealdeko nekazariak beren izate guztia. Milla zortzi eun ogei taamabigarren urtean, Donostiako baserri-etxe Goiatz-txiki deitzen zaiona-ren mugapean golde bat lur betebageko tokian badakit bildu izan ziralalaurogei sagar ondozkotatik, laurogei ta bi zama sagardoren gaiak, eta oeksaldu izan zirala zama bakotxa berrogei ta amabi errealen balioan, zein-tzuk dakarten lau milla berreun irurogei ta lau erreal. Golde bat lur betebageko alorrean, eta neke geiago egin bagetanik, atxurkintzan diarduanik,ez maizter eta Etxe-jaunik, ainbeste diru artu izan dabenik, iñon ere delaez det uste nik.

Goialdeko Erri txiki sakabanatuetan asi dira egiten bealdeko sagar-dorik oberenai ezer ere zor ez diotenak, edo geiagokoak. OrmaiztegikoErrian bertako sagarrakin Don Martin Etxezarretakoak beren etxeanegindako sagardoa ikusi det Bitoriako kafean, iru txikiko bonbilla zazpierrealean saltzen. Jaun prestu oni eskatu izan niozkan sagardo beretik bibonbilla Donostian bizi nintzala bertako iru edo lau andizkiri erakustea-gatik; egin ziran mesede biraltzeaz, eta arriturik gelditu izan ziran frogatuzutenak beraren indar eta gozotasunaz.

Maietarako jan sagarrak ere badira Gipuzkoan, beste lekuetan eza-gutzen ez dituzten gisakoak. Oetako bati deitzaio, Panpanduja, zeñakdebal aixal mea, mami guria, eta jate gozarotsua txit; bai ta usteldu bageegoteko iraupen luzekoa ere, eta beragandik zabaltzen dan urriñ gozoakez du minberatzen burua, geza-gozoen geiegiak bezala. Sagar mueta oek,eta beste aixal medun asko goierrietakoak ez dira aiñ ustelkorrak, nolabealdekoak. Urte osoan, eta bian ere irauten duten sagar mueta anitznekez biribillaturik ifini ditu Don Joakin Aldamarko jaunak bere mugapezabaletan ugari txit, zeintzuk daukaten jaso andia maietarako. Sagar oeiizena jarri zaiote, Aldamar-sagarrak: beretakorik gitxi agertzen da merkatuagirikoetara, Garaizuma sartu arteraño; eta nola denpora artarako oste-rontzekoen geienak usteldu oi diran, Aldamar-sagarrak orduan datoz pla-zara guztiz ezadetsu eta guri guri sasoirik oberenekoak. Uste det bada,ezen, urte gitxi barru zabalduko dala Gipuzkoako Erri guztietara sagar


96

Anziñako denporan Gipuzkoan matsakBadakigu zirala guztiz aberatsak;Bide bagez galtzera onelako gauzak,Mingarri da uztea gizonaren antzak.

Gaztañaren ontasuna, eta ondasunak

Gaztañak ematen daben garau maitagarria, sagarra ta matsa bainoere askoz obea eta bearragoa da Gipuzkoarako, zergaitik negu beltzarenzatirik andienean berarekin bazkatzen dan bertako langillerik geiena; etaori, biltzen dutenaren erdia, edo irutatik bat plazan saltzen dutelarik. Auda janari mueta bat aiñ merkea, goseiltzallea, eta osasuntsua, ezik, gatzpitin bat egotzi eta beste gozagarri bage, berarekin bakarrik dago presta-tua noiz nai otordua. Ez eo bearrik dauka, ez laka emankizunik, eta ezbeste arazorik batere, ezpada morkotsetik artu, pazian egosi, edo zarta-nean erre eta jan zaka zaka. Gai guztietara ondo begiratu ezkero, nekaza-riak ez du lurrean ifinten landare oberik, ondasun geiago ematen dabenik,eta erosoago datorrenik, nola dan gaztaña. Edozein zoko une eta sasi baz-terretan alea edo sapia sartu eta txertatzearekin bakarrik, neke geiagobage artzen ditu beragandik garau eder galant ugariak prest aski. Sagardita matsdiak bezalako laguntzarik izaten ez dute gaztañadi ontsu oek ezongarriz eta ez lanketaz. Eta zer litzake baldin lagako balioteke ondoan,berak botatzen daben orbela gosea elikatzeko? Nekazariak bera datzanoe-aurrea ta gela ez ditu erratzarekin aiñ ondo garbituko, nola eskuareazsoildurik utziko deban gaztañaren inguru guztia, arkitu aldezan zabarra tasas guztia okullura daramala.

Esan ditudan gutiperiak baizik etzaio bada egiten gaztañadiari, aliketa ale eder galantak ematen asi dedin arteraño, eta orduan ere ara zer tanolako palagu gozo eta leunketa eztitsuakin egingo zaiozkan, bere erraie-tatik oparo eskintzen daben janari ain maitagarria (eman nai ez balu beza-la) nai ta naiez gogorrean kentzen. Zardai andiakin erasotzen diote goienbean dinbi danba portizki, bere erpin maite, eta muskil mimerakorrakzatitu ta urratuaz amiltzen diozkatela urdurikerian lurrera morkots mar-dul ale gizenez ondo beteak. Eta oek bildutakoan? Agur besteraño!

Guztiaz ere, zuaitz mueta au da aiñ ondradua, eta opaia, ezik, bate-re zapuztu bage ematen du bere garau baliosoa gogoz; eta oraindik aregeiagokoa da landare onen ontasuna. Arras zartu, eta barrunbeko mami


99

IVgarrenak Apirillaren 3an 1286garren urtean emanda-ko gallaldia batean; ortik Podatarien anziñako anaiata-suna, izenak adierazten daben bezala jardun oi zutelamatsdiak podatzen, zeñari baiendu ziozkan bere agin-deak Erregiña Doña Juanak Balladolin 1509garrenurteko Maitzeko illaren 7an, eta anaikidara goratuzeban Aita Santu Sixto Vgarrenak. Gaurko eguneaneroria dago arras atxurkintza lanbide au, eta bakarrikirauten dute nolapait matsdi banaka batzuk, besteenaztarnak ikusten diralarik ondar mordo moldakaitze-tan, zeintzuk aspalditik onara altxatu diran ez arianpitinka Uliako aldean, aizeak bultzatuaz, eta itsasoarenbetiko leia ta ekiñaren bidez».

Gure Ama on Gipuzkoak ere aditzera ematen du argiroki, legezarretako bere liburu maitagarrian, matsdi andiak oi zirala noizbaten ereProbinzia onetan. Beragaitik debekatzen du Tit, XL, Kap, 1322garrenorrikan abereak matsdietan sartzea eta erabiltea. Podagiñen izenEuskararen bere berekiak ere argitaratzen du garbiro, mats asko podatuoi zala Gipuzkoan. Izen ondra andiko onekin ezagutzen ziran anziñaeranbaserri-etxe purubetarrakin mendietako Buruzari edo agintariak. Izenonek irauten du oraindik ere Donostiako Uriaren paperetan, eta berarenmugapeko baserritarren artean; bañan ez agindeak, eskatu izan badute ereasko aldiz beren eskubide legezkoa. Askotan ifini oi dituzte Erriak berennaierako lege berriak, zeñaren bidez galtzen diran oitura maitagarriak!

Ezlitzake bada kalterik orain ere, anziñaeran bezala baleudePodagiñak matsdiak ifinteko; zergaitik Nafarroara biraltzen dan dirutzaandiaren erdia bederik geldituko litzakean Errian. Ez du bada iñork erezer atxakiarik eman Gipuzkoaren mugapeko lurrai. Ikusi degu argiroki,gure asaba maitagarriak anziñaeran, matsdi ioriak ifinirik txakolin-ardan-tza andiak egin oi zituztela; eta badakusku oraiñ ere garbiro, bertako itsas-bazterretako Errietan biltzen dala edari onen gaia ugari; bai ta ere gureAma oneski Gipuzkoak petxarik eraztea nai ezdabela beñere berarenmugapean egiten dan gauzari. Ditxa andi ezin obeagoko oek begienaurrean daudela zer eragozpen arkitzen da, bada, matsdiak lenago bezalaez ifinteko? Batere ez nere ustez. Beraz asi ditezke Gipuzkoatarrak gogozmatsdiak ifinten beren lur gozoetan Asaba maitagarriak idurikatuaz,sagasti eder galantak berriro jarteari ekin zaiozkan bezalaixen.


98

Ezkurraren mirariak

Ezkurra da garau mueta bat guztiz etekin andiak ematen dituena, etaanziñaeran are andiagoak eman oi zituena. Gizon jakinti askok esatendabe, ezen, zuaitz mueta anitzek txertatu ere bage berenez dakartzitengarau ugaritsuakin bazkatu oi ziradela abereak ez, ezik, gizakiak ere mun-duaren lendabiziko asieran; bai ta oraindik, gure Aitalenen TubalEuskaldun garbia bere etxetarrakin Españara etorri ezkeroztik ere.Anziñako denporan gizakiak ezkurra jan oi zutela entzuteaz, ez du zermiretsi iñork ere; zergaitik gaurko egunean ere askok eta askok artzendegun gauza ontzat txit gogoz ezkurra egotzitako txokolatea, ezjakiñeanbada ere. Iñork ere ezin uka dezake, bada, lurrari erraiak idikitzen gizonaasi baino lenagoko denpora doatsu aetan, Gipuzkoatik ezkur anitz era-man oi zutela Erbeste urrunekoetara. Beragaitik zeban Probinzia onekanziñaeran ezkurraz txit kontu andia. Begiratzea dago, bada, gure Amamaitati Gipuzkoak bere Fueroetako liburu gogoangarrian XLgarrenTituluan, Kapitulu Ian 323garren orrikan ezarria daukan legeari, non arki-tzen dan argi eta garbi, ezen, Ama Birjiña Aboztukotik Eguerri bitarteanbesteren ezkur lekutan ezin sar dezakela iñork ere abererik bazkatzera.Orra zer kontu andia zuten ezkurrraz gure gurasoak, orain arras aztuabadago ere. Esan al guztien gañekoak dirade, bada, Probinzia onetanezkurrak eman izan dituen ondasunak. Anziñako denpora zar igarotako-en billa ibilli bage, geren egun laburretan ere ikusi izan degu argiro, garaumaitagarri onek aberatstasun andiak eman izan diozkala Gipuzkoari. Nerejaioterrian ezagutu izan ditut nekazariak, ezkur urte onean, Aboztuko illa-ren erdi alderontz bost edo sei zerri-ama beren umeakin erosi, Aralarkobasoetara bazkatzera bota, eta Eguerrietarako irureun bana dukaten ira-bazia artu izan dabeenak, zaintzalle bat bakarra iru edo lau zerri-jaberenartean ifini, eta beste neke ta kasturik bage. Nekazariarentzat zer izangoda irabazi eroagorik au baino? Beragaitik bear litzaioteke, bada, ondokontu egin Gipuzkoako basoai, ikatzgilleai ainbeste eskubide eman gabe.Oek bein sartzen diran basoa, illa gelditzen da betiko; bañan ezkurrakurteoro ematen daben laka da sekula guztirako.

Zuaitzak aizkorari diola beldurra,Sinistatu bear da, ez dala gezurra;Baldin artzen ezpada denporaz ardura,Agur gure basoak, ta agur ezkurra!


101

guztia arrak janik dagoela ere, azal uts utsa txutik daukan arteraño ema-ten du alea. Eta azkenean ezin bizituz erorten danean ere, berarekin egi-ten dan ikatza da oberena ermentarientzako.

Gipuzkoan badira etxeak, asko ta asko alere, beren mugapean bildu-tako gaztañatik sei edo zazpi illabeteko goiz arratsetan naierara bazkatu-rik, txiki arki guztia abereai jan-erazo, eta gañera irurogei anega ta geiagoazokean saltzen dituztenak. Probinzia onetako mugape guztia da gaztañatokia; eta onen ale gozo eldurik jalkia, bera da janari ta jakia.

Gipuzkoako maizter, ta Etxe-jabeakEzdira alfer, nagi, ardura bageak;Osotoro gorderik alor, ta larreak,Gaztañadi galantak dauzkate pareak.

Intxaurraren etekinak

Zuaitz mueta onek naien dituen tokiak dirade, bada, ibai ertzakinerreka-ondoak, eta nola dan Probinzia onetako mugape guztia aiñ guriroureztatua, gogoz ematen du oetan beren garau maitagarria. Beragaitikikusten dira Gipuzkoako ur bazter eta arkaitztarte ezadetsuetan intxaureder galantak ain ugari. Zuaitz oetatik badira asko ta asko, anega bana aleematen dabeenak, eta bataz-beste anega erdi bana geienak urtabe onean.Sasoia duten arte guztian eman alak eman ta ere, azkenean balio izatendabe zubagetarako bikain arkiak bost eun bana erreal ta geiago; et oste-rontzekoetatik ere geintsuak, erdia bederik, intxaur olak jaso andia dabe-lako beti gauza askotarako.

Gipuzkoako nekazari zintzo beargilletsu argiak ezaguturik ondo lan-dare onek ematen dituela ondasun andiak, ekin zaiozka gogoz bera ifin-teari istingadi eta urnegar leku guztietan; eta uste det ikusiko dirala urtegitxi barru erreka ondo ta ibai ertzak, ematen dituztela askorentzat, alemamitsuakin ol balioso beltzak.

Intxaurrak izatea Errian ugari, Eskerrak zor zaiozka bertako lurrari;Eta gitxiago ez batere urari,Ditxa on au Jainkoak eman zigun guri.


100

batetik. Zaldibiako Miranda-etxean gaur bizirik arkitzen dan artzaiarenemazteak senarrari arto-iriña mendira biraltzeko zeuzkan anekatxoakarkitu izan zituen urratuak, eta une artan arabatzeko betarik etzeukalako,jarri zituen zuloen iskarri, aurreragoko egunean sukalde bazterrera bota-rik zeuzkan azalandare kaiska banakaren batzuk: eta oek gizonak mendiananekak ustutzeko denporan arkitu zituen ustez ustekabe. Artzain oni eznondik eta andik alabearrak ekarri zion burura, azalandare erdi igartu oektxabola inguruan landatzea, eta ifini ere zituen lurrik oberena zerizkiontokian. Beraren txabolako lagunak farra ta ixeka egiten zioten, azalanda-reak Aralarko mendi tontorrean jarri zituelako, bañan ikusi zutenean eginzireala beretatik azaburu bildu galantak, mendi guztiko artzainak eroriziran kontura, eta geroztik Aralarko mendian egiten dira arrigarrizko aza-tzak. Mendi onetan badira artzainak beren artizkuna inguruan egindakoazarekin laureun bana erreal artzen dabeenak. Guztiz jaso andia izaten dumendi onetan egindako azaburu bilduak, Erriberaetakoa baino biguña-goa, guriagoa, kizkurragoa, piñagoa, ezadetsuagoa, eta gozoagoa dalakoaskoz ere; eta doai eder oezaz gañera du beste ditxa bat ona txit, zeña danlurrean ifini ta egun gitxiren epean burubildurik anditu, eta bear bezalaeldutzekoa. Milla zortzi eun, ogei ta amaikagarren urtean biraldu zidanneuri Zaldibiako adiskide batek Donostiara Aralarren egindako azaburu-bildu bat emezortzi libra pisatzen zituana, esaten zidalarik, ezen, berarenlandarea lurrean ifinia izan zala Garagarrillaren ogei ta irugarren egunean,Mendibil deitzen zaion sarobean, eta kendu zutela toki beretik, Urri-illa-ren bostgarrenean. Eun ta lau egunen barruan ain mendi goitituan egin-dako garau ikusgarri eder galant au, erakutsi izan nioten Uri bereko andiz-ki askori, jakin zezaten garbiroki, ezen, erriberaetan bezin gauza onak edoobeak eta piñagoak badirala arkaitz tarteetan, billatzera saiatu ezkero.Aralar-mendiko azaburu-bilduen agerkera zorioneko au zorko zaiote,bada, izendatu dan Miranda-etxeko senar emazteai. Gertakari onen barriez dakiten askok esango dabe menturaz, Kapitulu au luzegia dijoala, etaez dala ainbesteraño aintzat artzekoa; zergaitik azaburu galanten bageta-sunik ikusten ez dan Gipuzkoan. Ordea bear zaie begiratu beste gauzageiagori ere. Gauza jakiña ta egiazkoa da txit, toki baterako ona dan egu-raldia, besterako izan leikeala kaltarkitsua. Udako egun luzeetan eguzkiagoienengo mallara igotzen danean, beraren berotasunak kiskaltzen dituErriberako baratzaetan arkitzen diran aza guztiak, burubiltzeko lekurikeman bagez arroturik lagatzen dituela; bañan Aralar-mendikoak orduan tageigo irabazten dabe, eta mardulago ta guriago agertzen dira. Beragaitikizaten du mendi-aza onek ain jaso andia uda azkenean. Legorte urtean


103

Gerixa, Ginga, Alberetxigu, Aran, Udare, Muxika, Piku, Mizpira etaosterontzeko garauak ere, aiñ ederrak, gozoak eta galantak izan oi diraGipuzkoan ugari, nola beste edozein tokitan, edo benturaz guriagoak,piñagoak, eta osasungilleagoak, gizon jakinti anitzek autortu izan dabeenbezala.

Baratza berarrak

Gipuzkoako baratzaetan egiten dan janari gauza guztia da begitan-goa, guria eta gozarotsua txit. Tokirik aurrenengoetan mairik andienetaraagertu oi diran berar mueta guztietatik da ugari Probinzia onetan.Beragaitik aiñ merke berdura ikusten da Erri-bildurik andienetan ere.Donostiako plaza izanik garestienetako bat, egunik geienetan erosiko dabertan zortzi edo amar librako azaburu bildua sei edo zazpi koartoan; baita lau edo bost urraza-buru galantak ere txanpon batean. Esparrago mar-dul biguñak, azaloratu guri ederrak, orbura begitango gozoak, tomateleun mamitsuak, zainhori bikaiñ lodiak, borraja egostbera eztitsuak, tipu-la ezadetsu galantak, baratzuri pin gogorrak, piper me pizkor ta gizengezarotsuak, eta osterontzeko baratza berar guztietatik egiten daGipuzkoan ugari. España guztiko Erri-burua dalarik Madrill, urterik geie-netan eraman erazo izaten dituzte bertara esparrago samalda andiakProbinzia onetatik aste Santurako. Gizon prestu goienengo zenbaitekaldeaurrez kontuan ifinirik, biraldu izan ditut neronek asko aldiz.Sebillako Zaldun gazte aberats bat ikusi izan det Donostiako plazaberrian esparragoak erosten, osoba maite bati bere jaioterrira igorritzeko,zeñari entzun izan nion, ezik, ibilli izan zan tokietan etzebala arkitu mar-dulago ta ederragorik; eta nai ziela adierazo osoba jaun ari eta bere lagu-nai, ezen, aek uste baino gauza bikañagoak egiten dirala Gipuzkoakoarkaiztarteetan. Sarritan gertatu oi da, bada, iñork usterik gitxiena dabentokian, gauzarik oberenak arkitzea. Ez da, bada, oraindik urte asko auxenberpera gertatu dala azaburu-bilduakin Probinzia onetan. Esango dizutetnola, non, eta zeren bidez.

Aralarko mendi goititua elurraz janzia ikusi oi dalako sarritan, etzi-tzaion iñori bururatzen amesetan ere, aiñ toki gogorrean baratza gauzakezer eman al zezakeanik; bañan alabearrak nai debanean uste bagekogauza asko agertu oi dituen bezala, au ere argitaratu izan zan utskeria


102

agin, ota, erramu, isats, untz, eta beste zenbait orni mueta, zeintzubenedertasunak alegeraturik pozkarritzen dituen mendiak, abereak, etagizakiak.

Esan al guztien gañekoa da, bada, Gipuzkoako mugapean berenezjaitzen diran berar ta lore eder usai gozokoen ugaritasuna; eta oraindik aregeiagokoa izango litzake, baldin Oñatiko jaun prestuak bezalako gogoabeste zenbait andizkik balute, toki urrunekoetatik landare ta aziak biribi-llaturik beren baratzaetan ifinteko. Erri onetan arkitzen dira Asiatik,Siriatik, Armenia, Ejipto, eta beste Probinzia Europaz kanpokoetatiknekez eskuratutako landare mueta asko, bertako lurrak ondo arturik, ederta galant, sasoirik oberenekoak. Lore ta berar Erbesteko oek, beren jaio-terriko izenakin deitzen dituzte Oñatian, euskarazkorik oraindik ez dute-lako. Ara nola.

AleliaAnemonArrayanChauta de BrasilChopo de LombardiaEbanoEstramonioFitolacaHeliotropioHierva CaminIgotunacoJalapaJazminMageyPalo SantoPasionariaPerpetuaPitaSolanoTalayTilo, Tila o Cinanomo

Oen guztien gañekoa beste landare bat ezagutu izan da Oñatikobaratza batean, zeñari deitzen zitzaion Minosa sensitiva, nork daki nondiketa nola eskuratua?


105

ikusi izan det Billafrankako merkatuan aza onetatik saltzen arroaka, librabakotxa lau koartoren balioan. Garesti saltzeaz gañera daukate aza onenegilleak beste ditxa bat ezin andiagokoa. Doarik daukate bada mendian,nai duten ainbat kanpo baratza ifinteko. Eta nolako lurra? Ongarritu bea-rrik ez dabena; zergaitik beren ardiak egindako zimaur pisakin guriaturikondo, arkitzen zaiozkaten txabola inguruan, nai baino ere geiago, esitu etalandarea ifintea beste lanik ez dabeenak. Zer izango da, bada, bere artal-dearekiko lanbideak egindakoan, mendian geldirik egon bear dabenartzainarentzako au baino irabazbide eroagorik aiñ denpora gitxirako?Nork sinistuko zeban, bada, orain ogei ta amabost urte inguruan, azaburu bildu eder galantak egin zitezkela Aralarko mendi goitituan? Iñorkere ez, nik derizkioanez. Beragaitik nai izan det, bada, ustez ustekabekoagerkera berri au jarri zearo ta garbi.

Aralarko mendia izanik aiñ latza,Nor asiko zan bertan landatutzen aza?Iñori gogoratzen etzitzaion gauza!Oraiñ non arkitzen da alako baratza?

Lore begitangoakin, usan berar gozoak

Gipuzkoako loretoki eder txukunki apainduetan arkitzen dira,Europa osoan arki al ditezkean mueta guztietakoak, aiñ bitoreak, ikus-garriak, eta usai gozodunak, nola beste edozein lekutakoak; eta gizona-ren laguntzaren bidez ugaritzen diran berar begitango oezaz gañera daGipuzkoako mugape guztia berenez bertan jaiotako lore eder koloreaskotakoakin txit ondo janzia. Mendi goititu, arkaitztarte, basozakon,erreka-ondo, ibai-aldamen, itur-inguru, bide-bazter, eta tokirik izkutue-nekoak arkitzen dira Probinzia onetan berar gozarotsu ta lore ikusgarrizarras beteak. Eta oraindik are geiagokoa da, errolla, luepaki, erreten, zin-gidadi, aldats ta malloetan sortzen diran arantza-beltz, laarzuri, sarats,ezkerain, txillar, zume eta oen lagun askok, alkar maitaro laztandu tabata besteari irme josirik, egiñeratzen dituzten sasi andien nabardadeederra eta eoera miraritsua. Arbiak garatzen diradenetik gaztañak bilduarterañoko zortzi illabeteetan ikusten da lore ederrez janzia Gipuzkoakomugape guztia, eta osterontzeko lau-illetan ere berde berde irauten dute,abereak negu beltzean bazkatzeko lurrak berez ematen dituen gorosti,


104

baratzan arkitzen zan tokirik eguteraenekoan ifinierazo zezala denpora-rik galdu bage. Etxe-andra andi onek anaiaren mandatuarekin landareaartu bezin prest, erakarri zeban bere maizter nekazari bat etxera, zeñariadierazo zion garbiro anaiak gaztigatzen zeban guztia, eta zer egin bearzeban. Maizter zintzo ernaiak landarea eskuan artu orduko esan zionDoña Mariari, nere Etxeandra ona; ez da landare au bedorren anaia jau-nak uste deban bezin bakana. Nola ez? eranzun zion Doña Mariak. Etamaizterrak; zergaitik Beasaingo txaraetan dauzkagun onelakoak ugari.Doña Mariak Ha gizajoa! ez daukazu burua leku txarrean! zoaz berealabaratzara, eta landare au ifini ezazu tokirik obeenean, anaiak gaztigatzendaben bezala. Maizterrak; bai andrea, egingo det gogoz bedorrek agin-tzen didana. Esan ta egin, jarri zeban landarea baratzan arkitzen zantokirik alaienean, eta joan zan bere etxera. Andik urte betera bezalatsuIrizar jauna etorri zan Beasaina, eta arrebaren etxera sartu bezin lastergalde egin zeban berak igorritako landareaz, zeñari erantzun zion DoñaMariak, beatza jasota baratza alderontz ifinirik, ara non dagoen eder tagalant, lurrak maitaro arturik sasoiekoa txit. Bereala joan ziran anaiaarrebak landarea zegoen tokira eta bera ain mardul begitangoa arkituzebalako zoratu nai zitzaion Irizar jaunari pozaren pozez; eta asizitzaion arrebari kontatzen landare arekiko gertaerak, lenago izkribuzgaztigatu zion baino luzeago. Mirari andi aek entzuten zegoela oroituzan Doña Maria landarea landatzera erakarri izan zeban maizterrarenatera-aldiaz, eta esan zion Irizarri. Ez dakizu esan zidala landare au ifini-erazo nion maizterrak, ezik, onelakoak ugari bazeudela Beasaingo txa-raetan? Ixekazko algara andi bat egin ondoan Irizarrek galdetu zionarrebari non bizi da Astolapikotzar ori? Emendik ez urrun, erantzunzion arrebak, eta nai badezu erakarriko det. Anaiak, datorrela bada.Bereala gaztigatzen diote maizter gizajoari etorri dedilla prest; eta bada-tor au estura larrian, zer bear ote dioten ezin asmatuz. Baratzara iritsi taarratsalde onak emanaz ongi-etorria egin orduko, Irizarrek galdetzendio maizterrari, ezen, non ikusi izan dituzu zuk landare au bezalakoak?Erantzun zion maizterrak; jauna, Beasaingo txaraetan ugari. Au enzu-tean irazeki zitzaion Irizar jaunari su ta gar, eta bere berotasunarekineraso zion goien bean maizter zintzoari, asmatu-al guztia esanaz; Eauste al zeban Beasaingo mugapean, ez ezik, Europa osoan ere arkitu alzitekean aren landarea bezalakorik? Ea zeri dagokala eta zeren bidezesaten zituan ezkaida aek? Ea lotsatzen ere etzan farragarrikeri aek iñorkentzutea? Ezagun zebala ondo, Astoa ispillu iduritzen zaioten basatieta-koa zana... Maizter gizagaixoak burua makurturik oek guztiak entzun-


107

Landare miraritsu au azi izan zan urte bete barru iru kana laurenen luze-tasunera, eta beraren orri ederrak gorputz bat egiñik, artzen zuten zabal-tasunean kana-erdiko ingurumaia. Lore onen nabardade ederra izanik ainikusgarria, beragana begira jarten ziraden guztiak gelditzen ziran zoratu-rik. Bañan nondik eta nola etzekitela gertatu zan, ezbearren baten bidezedo bestela, alako landare bitore maitagarria izkutatzea bat batean, bera-ren azirik gordetzeko ere lekurik bage.

Borraja loreak ere biltzen dira Oñatiko mugapean iñon ere bezinonak, edo obeagoak; eta berakin egiten dan goixo gordegarria izanik aiñbikaña, eramaten dute Españako Erresuma zabalaren tokirik geienetara,zeintzubetan ezagutzen dabeen ondo berezko guritasun ezadetsutik, etaErriaren izeneko txarrotxoetatik.

Begien aurrean dakusku bada argiroki, lore mueta guztietara dirade-la saiatuak Oñatiko Etxejaun ondraduak; baita ere, emengo lurreanzapuztutzen ez dirala Asia inguruko landareak. Beragaitik uste det badanik, ezen, Gipuzkoako mendi, aitzarte, txara, eta basoetan izan ditezkea-la menturaz, toki urrunekoetatik erakarri diran landareak bezalakoak, zer-gaitik berrogei ta amar urtez onontz gertatu izan dan Beasaingo Errianlanbide au berpera. Ara nola eta zeren bidez.

Europaz kanpoko Erresumarik izendatuenetan gauza begitangoenbilla zebillen gizon andizki Franziako batek ekarri izan zituen, bestegauza geiagorekin batean, landare ikusgarri batzuk Persiatik, Europaguztian alakorik arkitzen etzalako ustean: eta sinitspen oso bete onetanerregalatu ere ziozkan Errege Franziakoari. Onek, aiñ toki urrunekotikzetozkion landare ospatsuak maitaro arturik, beretako batzuk igorriziozkan oparo Españako Erregeri. Landareak Madrillera zeramazkienFranzes mandatariarekin batu zan Irun aranzungo ostatu batean gauazOn Joakin Irizarko jauna, eta beren ezaguerak alkarri emandakoan jalkizitzaion franzesari zeren bidez zetorren Españara. Irizar jaunak entzunzebanean nondik norakoak ziraden landareak, egin zitzaion beretakobaten gutizia; baita aditzera eman ere Franzesari guztiz modu-eztiandian, baldin eman al bazezakean; eta onek ikusirik aren prestutasu-nezko arpegiera ona, eman zion landare bat Erregerentzakoaz osteanbere adiskide mamientzat zeramazkienetatik; zeñari esker andiak ema-naz gelditu zan Irizar jauna bere landarearekin pozkida bete betean.Bigaramun goizean goiz landare au biraldu zion bere arreba DoñaMariari Beasaingo Errira Irun aranzun arkitu zeban oñezkorik azkarre-narekin, esaten ziolarik izkribuz, nondik norakoa zan eta zer bidetatikeskuratu izan zeban ustez ustekabe aiñ gauza begitangoa; eta beraren


106

Probinziako aitzak dauzkate gordeakLandare ederrakin berar ta loreak;Txuri, beltz, urdin, gorri, berde ta moreak,Zer nai gauzatarako non dira obeak?


109

dakoan esan zion emeki; jauna, bedorrek ala uste ez badu ere, egia gar-biroa da nik esan dedana, zeña on egingo diodan bigar ordu onetarako,baldin Jaungoikoak oñen gañean banau eta Beasaingo mendiak bitar-tean ondatzen ezpadira. Au esan ta irten zan maizterra arras mindurikaserre bizi bizian, eta Irizarrek ixekaz esaten ziola, oa, oa, buru gogor-tzar ori, ez aiz nekatuko alfer gaiztoan. Bigaramun eguerdi-alderontzmaizter prestu argi au badatorkio Irizar jauanri, landare pilla andi batbizkarrean dabela; zeñaetan zekartzien, batzuk pipitadunak, besteakloratzen asiak, asi bagekoak bere orri, besanga ta sustraiakin, zar tagazte, txiki ta andi gisa guztietakoak, urtearen sasoiak suertez alan agin-tzen zebalako. Eta beraren aurrean sorta botatzearekin batean esan zionmaizterrak emekiro, Jauna, ona emen non dauzkan bedorren landareospatsu toki urrunekoetatik ekarritakoaren senide egiazko garbi garbiak,Beasaingo menditik dakartzidanak; eta begira begie ondo berai, astoaispillu iduritzen ote zaidan edo ez. Irizar Jaunak ikusi zebanean maizte-rra arras mindurik menetan zebillela txit, eraman-erazo zeban bere sortapilla andiarekin baratzako landarearen ondora; zeñarekin bekaldu zituenmaizterrak ekarriak bat banaka; eta nola etzeban ikusten beretan des-berdintza agirikorik, asi zan purrustaka bein batari imurtxi, gero besteatximikatu, zañak eten, besangak ausi, azalak zanpatu, mamiak miaztu,loreak usandu, orriak igortzi, pipitak otzkatu, eta beste asmakari bururaekarri al zitzakean guztiak egiten, beraren landare Persiatarraren antze-korik ere, Beasaingo mendian ezin izan zitekealako uste oso betean;bañan etzuten deus balio izan aren aztalka guztiak, zergaitik mueta bate-koak zituzten sustrai ta aziak. Beasaingo andizki-arki eta Apaiz jaunakzekitelako Irizarrekin maizterraren arteko auziaren barri, eta ikusirikbiak argurion zeudela baratzan, joan ziran beretara; zeintzuk erabakizuten garbiro, ezen, Irizarren landare Persiatarra, eta maizterrak Errikotxaraetatik ekarriak, ore bateko senide egiazkoak zireala, Otsalizarra dei-tzen zaioten garbi garbiak. Geroenean erori zan kontura Irizar jauna, etagaztigatu izan zion Parisera landareaemateaz mesede egindako gizonprestuari, berarekin zer gertatu zitzaion. Orobat izkribatu zebanMadrillera ere, bañan etzioten jaramonik egin, ez batetik, eta ez beste-tik.

Orra nolako gauzak agertu oi diran iñork usterik gitxiena dabentokietan. Beragaitik nai izan det, bada, gertaera au ezarri zearo ta zabalki,jakin dezan mundu osoak, Gipuzkoan badirala basoak, iñon ere bezingozoak.


108

Abere txea, Geria edo Ardi-elia

Gipuzkoako mendi goititu zorionekoak beren jatorrizko doaiarenbidez ematen dituztelako larre piñ gozarotsu indar andikoak ugari, eza-gutu izan dira beretan beti aberetxe geri, edo ardi-eli samalda andiak; etaiñoiz ere baino geiago urte oetan. Probinzia onetako nekatzalle zintzoargiak jaiozatik dira mendirakoiak, eta ikusirik garbiro ardi-abereak ema-ten dituala ondasun andiak, ekin zaiozka gogoz beretako talde andiak ifi-nirik, geiago ta geiago ugaritzeari. Egiazki, guztiz da arrigarriaGipuzkoako mugapean gaurko egunean arkitzen dan ardidia, eta ez dagitxiagokoa berak modu askoz ematen dabeen lakaren balioa. Lanbideonen gañean ifiniko dizutet begien aurrean argi eta garbi GipuzkoakoErri txiki bateko izaera doatsua.

Zaldibiako Erri labur ta medarrean (zeña dan nere jaio-tokia) arki-tzen dira eun ta amalau etxe. Oetatik laurogei ta amasei, nekazaritza dara-biltenak, eta beste emezortziak dira, plaza-etxe lurrik ez darabiltenak etabaso bagekoak; zeintzubetan bizi diran milla ta irureun arima bezalatsu;eta oek badarabiltzate mendian eun artaldetan, amar milla ardi, eta bimilla bildots urte betenakoak, gitxi gora bera. Artalde bakotxa kontatzenda komunkiro eun ardi eta ogei bildots urte betekoakin. Samalda oetakobakotxak urterik geienetan izango ditu laurogei ardi umegitekoak, besteogeiak lagatzen diralarik antzu eta illurtu gertatzen direanentzako.Laurogei arkume jaiot-berrietatik, ogei ta amar bezalatsu utziko dituArtzainak aurrerako azitzen, leneko oñean artaldea irozo dedin, eta oste-rontzeko berrogei ta amarrak gelditzen zaiozka berritan saltzeko. Udakobost illa beteetan egingo ditu Artzain bakotxak bere artaldeak ematendion esnearekin berrogei ta amar arroba gazta bezalatsu. Bi motxaldietanamairu arroba ille gauza gitxi gora bera kenduko ere diozka. Gazta egitendaben denpora guztian gazurarekin bazkatuko ditu guriro bost edo seizerrikume beren amarekin. Uda-azkenean amar bat ardi zar izango ditusaltzeko, artaldea leneko oñean art-gazteakin ornidurik lagatzen dabela.

Agertaratu det, bada, garbiro artalde bakotxak zenbat etekin, zernolakoak ematen dituen; eta ikusi ere bear degu Erri txiki onetako eunartaldeen obariak pilla batera batu, eta noraño igotzen dabeen.

Bost milla arkume berritan saltzekoetatik ezbearrenbaten bidez, artalde bakotxean lau galtzea gertatzen


111

AMAIKAGARREN KAPITULUA

Gipuzkoako abereen izaera, eta berak ematen dituzten etekiñak.

Gipuzkoako mugapea beti ezagutu izan da aberez ondo janzia, zein-tzubei zor zaioten bertako jendearen zoriontasunik geieana; ez bakarrikberenez dituzten etekin baliosoak oparo ematen dituztelako; bai ta eretokiaren laztasun geiegikoaren bidez neke andiko lan gogor asko egitengizonari leialkiro laguntzen diotelako.

Probinzia onetan komunkiro jaio ta azi oi diran abere eskurakoiakdira abere txea edo geria, abelgorria, abere zamari edo zamarakoa, etaazienda beltza esaten zaion aberea.

Abere txe edo geriaren izenarekin adietutzen dira Ari, Moixo,Aritxikiro, Ardi, Bein-ardi, Bildots, Arkume, Aixuri, Umerri, Aker,Akertxikiro, Auntz, Auntztika, Auntxume, eta Arteliari dagozkion gañe-rontzeko guztiak.

Abelgorria esaten zaiote Zezen, Idi, Zekor, Idisko, Idigai, Bei,Bigaintxa, Txal, Bigain, Aretxe, eta Beitaldeari darraizkion osterontzekoai.

Zamariaren izenaz ezagutzen dira, Garaino, Gañezari, Gegua, Beor,Beoka, Zaldi, Zaldiño, Moixal, Potxo, Mando, Mandaeme, Mandako,Asto, Astoeme, Astokume, eta beste abere zamarako direanak.

Azienda beltza deitzen zaiote, Apote, Bargo, Bargasta, Ordots,Zerri, Zerrama, Arkotx, Zer-ardi, eta gañerontzeko Zerri-aberearidagozkiotenak.

Lau abere mueta oek Euskarazko itzkuntzan orobat dituzte bako-txak bere izen jakin txit ezagunak, ernari jarteko sasoiak arrapatzen dituendenporan, nor nola eta zeren eske dauden adierazteko. Arkera dago,entzutea beste bage daki edozein Euskaldunek, ardia dala umea artu nai-rik dagoena. Susara dago, esaten bada, gauza jakiña da abelgorria dala. Yeldago, aditzearekin bakarrik daki, zamarietakoa dala. Irausi dago, esateaaski da, azienda beltzetakoa dala jakiteko. Orra zein erraz, egoki, ta gar-biro adierazten daben gure Euskara jakintsuak, beste itzkuntzak ez beza-la, abere mueta oek, esan dedan sasoira iristean, nor nola arkitzen diran.Arkera, Susara, Yel, Irausi, lau izen bakar oetatik dakite Euskaldunak, ardia,beia, beorra, edo zerria dan ume eske dagoena, erdarak bezala esan bage-tanik, la obeja está alta; la baca está alta; la yegua está alta; la cerda está alta.


110

erreal beste irabazirik bage urte guztirako. Denpora artan arkume berrita-koak erosten ziran launa errealean. Gazta ere bai libra bost koartoan.Ardi-larruak zortziña koarto; Arkumeenak bostna; Illea emezortzi errealarroba. Bañan ikusten da orain noraño igo diran oen balioak.

Oroitzen naiz, bada, Probinzia onetako ola, burni, eta langilleaz itze-gitean nola esan nizuten, Itztegi Luzeazaltar Barzelonan moldizkidatuari,Gipuzkoako kapituluan arkitzen niozkan utsaldi andiak agertaratuko nin-tuela zein bere toki egokietan. Ara emen beretako bat, lenago ezarri neba-na baino ere agiriagokoa.

Abere eliari dagokanaz, berak ematen daben lakabekaldutzen da.Zekorrak: 2.100Arkumeak: 14.400Antxumeak: 584Zerriak: 1.227Illea: 9.800 ar.

Eta oraindik are geiagokoa dana esaten du Itztegi onek kapituluberean ausardi andiarekin, egia balitz bezala.

«Probinzia onetan dala arkumeen bagetasuna, zeñetarabatzuk sartzen diran Nafarroa eta Franziatik».

Baldin aomen andiko Itztegi onek Gipuzkoako Kapituluarekinbaino azertada oberik egin ezpadu beste Probinziaetakoetan, badagoketxokora bazterturik ixil ixilla.

Gipuzkoako barri dakitenak nola sinistu al dezaketeke bi milla ta eunzekor baizik jaiotzen ez dala urte osoan bertako mugape guztian?Kontura bedi, bada, nor nai, Probinzia onetako arategi eta etxe berezi-tuetan urtearen buruan iltzen dituzten abelgorriaz; baita ere Nafarroara,Arabara, Errioja eta beste tokietara eramaten dituztenaz; eta ezagutukodau argiroki, egiagandik zein urrun dabillen izendatu dedan libru andiospatsua. Begira izan ez lezakean Gipuzkoak bere mugapean Erri batbakarra ere, bi milla, ta eun zekor jaiotzen zaiozkana urte barruan.

Amalau milla, ta laureun arkume dirala esaten dau Gipuzkoan urteosoan jaiotzen direanak, zeñari erantzuten diodan, gezurtatzeko beldurbage, ezen, Amezketa, Zaldibia, Ataun, eta Idiazabal, lau ErriProbinziako oetan diraden ardiak, urte bakotxean egiten dituztela ogei


113

dala ere, gelditzen dira lau milla ta sei eun, eta oek batazbeste seina erreal egiten dutela dakarte ogei ta zazpimilla eta sei eun erreal:27.600Bost milla arroba gaztaetatik artzai bakotxari bi arrobauzten zaiozkala bere galdu-gordeetarako, gelditzen diralau milla ta zortzi eun arroba; eta oek arroba ogei tabost errealen balioan dakarte eun ta ogei milla erreal:120.000Milla ta irureun arroba illeak bakotxa ogei ta emezor-tzi errealean balio dute berrogei ta bederatzi milla etalaureun erreal: 49.400Zerri samalda bakotxak gazurarekin bazkatzen dandenporan ematen daben irabazia da amar dukat bezala-tsu bataz beste, eta guztien balioa dator amaika millaerreal: 11.000Milla ardi zarrak bakotxa ogei errealean ogei millaerreal: 20.000Igaburutzen dute errealak: 228.000

Guztiak batera jorik, igotzen dira berreun, ogeita zortzi milla errea-letaraño; zeña dan Zaldibiako esku artaldeak urte oro ematen dituztenetekiñen balioa. Ardi aberearen barri dakiten guztiak ezagutuko dute gar-biro, ifinia dagoela apaiñgarri bage, eta ez dakitenak ere ikasi dezaten, naiizan det ezarri zearo lanbide au, zeñari arkitzen diodan beste obari bat ereaipatzea merezi dabena. Bañan nor da gai bear bezala erabakitzeko zen-baterañokoak diraden eun artalde oek egindako zimaurtza andiaren bidezZaldibiako buztin lur gozakaitzak ematen dituzten ondasunak? Erri one-tako artzaiak eta artzain ez diranak ere txit gitxi izango dira, asto ta zalditxikitxo bana edo biña ez dauzkatenak, menditik altxeria ekarteko; eta bal-din onekin ez balituzteke ongarrituko bertako lur elkor gogorrak, ez litza-ke artuko biltzen dan laborearen laugarren zatia ere.

Abere mueta onek modu askotara ematen daben aberatstasuna iku-sirik dala aiñ andia, Gipuzkoako biztanle ernaiak berari jarraitzen diotegogoz ta zintzoro. Eta gauzarik arrigarriena da, zenbat eta geiagotutzendan ardi-abere au, orduan ta geiago balio izatea berak eta berai kentzenzaiozkaten etekiñak. Oraiñ irurogei urte inguruan Gipuzkoako mugapeanez oi zan, gaurko egunean ikusten diran ardien erdirik; eta alere ezagutuizan nituen gizonak ifinten zituztenak artalde osoak erdirako izenarekin,ogeita biña errealeko balioaren oñean bakotxa, eta zenbat buru, ainbeste


112

Zer nai gauza jarten da paper berrietan,Argaitik nago, bada, orain erriertan;Mundu guztiak dakuts bere begietan,Arkume asko dala gure mendietan.

Abelgorriak

Esan al guztien gañekoa da Probinzia labur onetan jaio, azi, etagizentzen dan abelgorri taldea, baita berari eragiten zaiozkan neke andikolan gogorrak, eta denpora berean oparo ematen dituan etekin baliosoakere, eta ez da gitxiagokoa batere azkenean larru ta aragitan lagatzen dabenaberastasuna. Beragaitik ikusten da Gipuzkoako nekazari jendea ari dalaaiñ goaltsu, abere mueta au geiagotutzeko bide zuzenak iriki ta zabaltzen.Badakizkit Probinzia onetan baserri-etxeak, lenago bei bat bakarra doidoi bazkatzen zutenak, orain uztar-idi galaren galakoa, eta iru edo lau beitxaaldun naierara ornidurik dauzkatenak. Desberdintza andi au zerenbidez etorria dan, nai dizutet adierazo kapitulu onetan.

Nere adiñeko Gipuzkoatar guztiak badakite irurogei urtez onontzabelgorria ugaritu dala Probinzia onetan txit asko, eta batez ere, Erri-bildu andien ingurumaian. Izendatu dedan denporaren aurretik, eta gero-ago ere, ikusten ziran argiroki, nolako abelgorri samalda andiak sartzenzituzten Franziatik txit sarriro, Probinzia au aragiz ornidutzeko.Beragaitik emengo arakiñak zillegi zuten diru jakin bat lanbide onetarakoFranziara eramatea. Bañan geroztik gure Ama zintzo Gipuzkoak beremugapean ikusirik abelgorria ainbesteraño ugaritua, artu izan zitubanbereala bere seme langilletsuen onerako bear ziran bide zuzen egokiak.

Milla zortzi eun ogei ta bederatzigarren urtean Tolosako Erri leiale-ra biribillatutako Batzar guztiakikoan, Ama jakinti onek erabaki zebangarbiro, debekatzen zebala Franziatik abelgorria sartzea Gipuzkoa barru-rako; eta bertatik eskubidea ematen ziola edozeñi, Probinzia onetan jaiota azitzen diranetik nora nai eramateko. Eginbide onetatik ezagun da argi-roki, abelgorriz dagoala ondo betea Gipuzkoako mugapea.

Giza-aldi onetan ikusi dira Gipuzkoan bi gertakari gogoangarriaktxit; zeintzuben bidez etorri izan dan nere ustez, mugape onetako abereenioritasuna. Gertaera oetako bata da Donostiako merkataritzaren batetakoerortea, eta bestea guda kaltarkitsuak oi dakartzien ausiabartza gaiztoaiarpegi emateko Erri leialak beren otadi mardul, txillardi zabal, itsasti andi,


115

milla arkume, gitxi gora bera. Eta zenbat onelako osterontzeko ErriGipuzkoaren mugapekoetan?

Bost eun laurogei ta lau antxume dirala, dio, urteoro jaiotzen dira-denak Probinzia guztian. Uste det bada nik, ezen, Idiazabalko mugapeanbakarrik jaiotzen dirala kopuru au ta geiago; eta ori, Gipuzkoak debeka-tua daukalarik, nork bere lur esituetan baizik, auntzak erabiltea.

Milla, berreun, ogei ta zazpi zerri bekaldutzen ditu urteanGipuzkoaren mugape guztirako; eta badakit seguru oek baino geiago jaiota azi egiten dirala Ataun, Zaldibia, eta Idiazabal, iru Erri oetan bakarrikbestera bage.

Esaten ere dau, ezik, bederatzi milla, eta zortzi eun arroba ille bil-tzen dirala Gipuzkoan. Bere itzetik arrapatzen da, bada, Kondairatzalleau, zer ifinten zeban etzekiela jardun izan zebala Gipuzkoako Kapituluaezarten; eta egia garbiro au jarriko dizutet begien aurrean argiroki. Arazein erraz, eta ondo ezagutzeko moduan.

Ardi bakotxak bataz beste ematen daben illeak pisatzen dau iru libra;eta bederatzi milla ta zortzi eun arroba ille batutzen diran tokian, nai tanaiez bear dute izan laurogei ta bat milla, sei eun, irurogei ta sei ardi beza-latsu; eta kopuru au ardiz betetzen dan lekuan, jaioko dira gitxienaz, iru-rogei ta bost milla, berreun, laurogei ta sei arkume. Izanik, bada, au aiñgauza jakiña nola izango ez da arrigarria, Itztegi aomen andiko artan ifin-tea amalau milla arkume jaiotzen dirala, bederatzi milla ta zortzi eun arro-ba ille biltzen dala berak autortzen daben Probinzian? Illearekiko pisuonen gañean ere arkitzen det desberdintza, bañan, nola ez dan aiñ andia,lagatzen det bere oñean.

Azkenik esaten dau, ezik, ez dala izaten Gipuzkoan bertarako lain-bat arkume, eta Nafarroa ta Franziatik etorten direala. Auxen da, bada,itsasoko uren bagetasuna, leorretik dijoatzen ibaiak ornidutzen dutelaesatea bezalaixen. Egia da Eguerrietako denporan iñoiz edo berriz, arku-me banaka batzuk ekarten dituztela Nafarroatik erregalo GipuzkoakoAndizkietara, bertakoak udaberrira artean jaiotzen ez diralako. Eta geie-nera jota ere zenbat izango dira onela datozen arkumeak? Berrogei edoberrogei ta amar buru burutik. Bañan nork ez daki, Pazkua garaizumako-tik asi ta ondorengo illabete ta erdian, mando erreku osoak betean arku-meak millaka eramaten dituztela Nafarroara? Nere ustez ez du, bada,inork ere gogoan, arkumeen bagetasunik ikusia Gipuzkoan. Gaztarengañean ez digu ezertxu ere esaten Itztegi andi ark; iñolaz ere usteko zebanesne bageak dirala Gipuzkoako ardiak.


114

guztitik esituak zeuzkatela, baserritarrak beren lurretara doarik ere era-man nai etzituztelako. Gertakari onetatik ezagutu diteke bada ondo, nola-ko nekazaritza egin al zitekean, ongarriari aiñ aixa lagatzen zitzaiontokian. Onela oi ziran orduan Donostia inguruan nekazari anitz bizi,beren langintzari ziotelako utzi; zorroa alzopean, eta laborea azokean.Bañan oraiñ bestera; goazen ikustera.

Merkataritza erori bezin laster, nekazaritza asi izan zan altxatzen.Gaur emen, bigar an, eta etzi Akelarren oi dabillen irabazi apur airekoakiges egin zebanean, ekin zitzaion nekazaria, oberik etzekutsanean, denpo-ra ta leku guztietan beti balio deban, eta balioko ere daben atxurkintzaondrosoari. Bereala bata bestearen leian abiatu ziran, lenago arras laga-tuak zeuden soroak ondeatu, zelaiak atxurtu, ondartzak itxitu, aldapakberdindu, sasiak erre, errollak garbitu, luberriak atera ta ongarritu, etabeste onelako lanbide ikusgarri eder asko egiñaz, laboretza andiak bildu-tzeaz gañera, abelgorriz bear bezala jantzitzeko pozean. Eta beren asmozuzen bidezkoak ikusi dira ondo beteak uste baino ere lenago.

Gizonaren neke izerdizkoari ondo erantzuten dakien lur leial maita-garria asi izan zan fite, beraren errai garbietan ifinten zituzten azi muetaguztietatik garau baliosoak oparo ematen; eta langilleak ezagutu zuteneangarbiro, merkatarien atzapar eutsietatik noizean bein atera oi zuten dirupitiñaren aldean, ondasun andiak kentzen ziozkatela lurrari, eguneanbaño egunean goaltsuago jarraituaz berari, Donostiako mugape guztiaikusten da gaur abelgorriz ondo janzirik nekazaritza gaiñ gañekoa egitendala. Ez du oraiñ iñork arkitzen zimaur pillarik Uri-barruan lenago beza-la karrika bazterretan esituak daudela, doarik ere eraman naiezik. Gaurkoegunean Donostiako baserritarrak alde aurrez ematen dabe dirua zimau-rragaitik, batak bestearen leian; ez bakarri gorotza beren etxeetan seguruegiten dabeenai, baita karrikaetan bildutako satsakin gero noizbait izangodutelako asmo utsean daudenai ere.

Milla baserri-etxe bezalatsu kontatzen dira Donostiaren menpekoak,eta guztiak merkataritzako denporan arras eroriak egon izan ziran bezala,orain arkitzen dira goratuak. Beretako bat ezagutu izan det Ginitzenea esa-ten zaiona, orain dalarik irurogei urte, alogerarako zaldi bat bakarra besteabere muetarik izaten etzebana; zeñetan ikusi izan diozkadan bertakomaizter Jose Gil de Etxaberi milla zortzi eun ogei ta amabostgarrenurtean, uztar idi galanta soro lanetarako, urte biñako zekor parea salmen-tarako, iru bei txaaldun, bat anzua, eta bi zerri gizenduak; eta gañera esanzidan nekazari beargilletsu onek, ezen, abere oek, eta amabi lagun etxeta-rrak bazkaturik, ogei anega arto bazeuzkala saltzeko. Guztiz begiragarria


117

eta beste zenbait mendilur gozo saldu bearrean arkitu diralako.Itsumustuan jauzitako lanze oek biak izan dira Gipuzkoako nekazarien-tzat, etorrera baino ondore obea erakutsi dabeenak. Askotan gertatu izanda sendatzea barrunpeko gaitzak, gogo bage artutako edari minkaitzak.Bada auxen berpera ikusten da Gipuzkoan, izendatu ditudan bi gertaka-riakin. Esango det zeren bidez ta nola.

Donostiako merkataritza irabazi eroen bidez beroturik pill pill iraki-ten zegoen denpora ospatsu aetan, bertako nekazaritza arkitzen zan arraseroria, eta alde Errietakoa ere zabuan zinzilika; zergaitik irabazi berriarenbilla langille guztiak amilka zijoatzen. Gauza jakiña da, bada, nekazari gaiñgañaean ez dauden guztiak atxurra, laia eta osterontzeko lankaiak zokorabotako dituztela egunoroko irabazi apurragaitik. Donostiako saldu-erosiagoienengo gailurrera igoa arkitzen zan denpora txintxarri andiakiko artan,beraren mugapeko baserri-etxerik geienetan etzan arkituko bei txaaldunbat bakarra ere. Baziran zenbait etxetan uztar-idi banaka batzuk, kaia,portu, eta karrika lanetarako zeuzkatenak, eta beren oekin itzaiak irten oiziran eguna argitzen asi orduko lan billa Urira; baita etxetarrak ere otarrata iritaia arturik errolla bazterretara idientzako janari eske. Zalantzako ira-baziaren pozean zijoatzen itzaiak, baldin arkitzen bazuten lanbidea, ekin-go zitzaiozkan berari bero beroan portitzki, bai ta jardun ere goaltsu,beren lagunari aurrea artu nairik ito itoka, idi gaixoak lertzeko zorianzerabiltzatela, ibil-aldi bat geiago arrapatzeagatik. Eta baldin ez bazutenirabazbiderik, idiak edozein bazterretan nola nai utzirik, sartuko ziransagardotegietara, non igaroko zuten egun osoa barbullerian ta jokuanbakallao kiskaldu ta sardin gaziak janaz, sagardoz bete bete egin arteraño;eta oek zeramaten diruagana begira egongo ziran beren emazte ta alabak,etxetarren afaria ifinteko. Arrastegian guztiak alkargana biribillatutakoan,baldin itzaiak diruaren otsa zirrin zarran eragiten bazion zizkuari, pozki-da betean sagardoz aserik guztiak jarriko ziran dantzari. Bañan eramatenbazeban itzpide luzea eta irabazi motza, gau artan izango zan sagardogitxirekin apari otza. Eta jakiten bazuten itzaiaren sagardotegiko egona,gizonezkoak kopetak zimur ta illun, eta andreak txipiritona. Alako bizi-modua nekazari-etxerako ez da txit ona!

Merkataritzako irabazi ots andiko aek iraun zuten arte guztian, neka-zaritza onik egin izan etzan Donostiako mugapean. Egia garbi onen eza-gungarri agirienetako bat, ifiniko dizutet begien aurrean argiro. Gaur bizi-rik arkitzen diran gizonetatik asko ta asko dira Gipuzkoan, ikusi izanzituztenak Donostiako Uri-barruan zimaur pilla andiak karrika bazterre-tara atera, eta beretan iñor itsumustuan sartu ta zikindu etzedin, inguru


116

zaleak, nola beste leku askotakoak, naiago ere dituztelako idi ta beiak langogorretarako, zaldi ta mandoak baino.

Guztiaz ere, bide andiak arrapatzen dituen Erribilduetan arkitzendira zamari mueta guztietakoak zer nai lanbidetarako, eta edozein gizonprestu bere naierara serbitzatzeko. Osterontzeko Erri txiki sakabanatue-tan dauzkaten zamariak dira menditik olara ikatza eramatekoak, altxeriaetxeratzekoak, errotarako laborearen eraman ekarrirakoak, gazta ta artogariak azokera eta etxera erabiltzekoak, eta beste onelako txirri mirriberen bizimoduari dagozkionetarakoak. Oetako geienak dira zaldiñogazte, beokatxume, eta asto txikitxoak, zeintzuk diraden balio gitxikoak,eta beren lan jakiñak egiteko zaldale bearrik ez dabeenak. Zamariki oekaproposak dira txit Gipuzkoako mendi goititu arkaitztartetsuetan ibiltze-ko. Amil-biderik gaiztoen, eta aldatsik pikoenetan aiñ zuzen, zintzo taseguru oi dabiltz, nola ordeka zelai zabaletan, eta are arrigarriagoa daberen lanbide guztiak nola egiten dituzten aiñ ondo, kabresturik, txalma-rik, ubalik, eta perrarik bage, bizkar soill garbian soka batekin zama lotu,ta geiagoko laguntzarik egiten etzaiola.

Bertako mugapean jaiotako zamari txume oetakoak GipuzkoakoErririk geienetan arkitzen dira txit ugari. Nork daki, bada, zenbat zaldiño,moixal, ta beoka eramaten dituzten Probinzia onetatik Arabara, Bizkaira,Erriojara, eta beste lekuetara? Gipuzkoan ezagutzen dira gizonak, zamaritxume oetakoak bertan erosi, eta Erbesteetan saldu, urtearen zatirik geie-nean beste egiteko bage dabiltzanak. Eta guztien gañekoa da Santa Luziaegunean Zumarraga Billaerrealetara batutzen dan zamari txiki oetakosamalda andia. Beragaitik esaten zaio, bada, bi Erri oetan egun artan iza-ten dan merkatuari Moixalen Feria.

Kapitulu au irakurtean izan leike benturaz nor edonor esango deba-na, ezik, zaldiño, beoka, eta moixalak aiñ ugari diran Probinzian, gauzaarrigarria dala, galaren galako zaldi eta mando andietakorik bat bakarraere ez jaiotzea; eta oetakorik batere ez dan tokian ea nola izan al ditezkeanaetakoak aiñ iori? Argurio mueta au ifinten dabeenai erantzuten zaiote,ezik, ez dala Gipuzkoan zaldi ta mando andien bearrik, España barruanbezala, lur gogorrak ondo irikirik bear bezala landatzeko, eta mendi-bidetxiorretan zama andiak nora nai erabilteko. Neke andiko lanbide oek egi-ten dira Gipuzkoan idi, zekor, ta beiakin, Gaztelan ta beste toki askotanzaldi mandoakin egin oi dituzten baino lasterrago, errazago, merkeago,eta obeto askoz ere. Eta zerekin ordaintzen da zaldi, mando, eta idi beiakzarturik, edo bestelako ez bearren baten bidez, ezin egiñera etorten direa-nean, berai azken bukaeran billatzen zaioten desberdintza andia?


119

dan desberdintza andi au, abuntun ezarri dedala iñork uste izan ez dezan,aipatu ditut egikari au gertatutako baserri-etxea eta bertako maizter gaurbizirik arkitzen dana.

Ikusi degu, bada, argi eta garbi Donostiako merkataritza ospatsuaerorteaz, kalte baino mesede geiago izan zebala nekazaritzak. Eta goazenoraiñ, Erri leialak beren estukuntza andietan saldu izan dituzten lur,mendi, ta basoen buruzpideari arretaz begiratzera.

Erriai erositako tokietan berrogei urtez onontz Gipuzkoako muga-pean egiñeratuak arkitzen dira baserri-etxe asko, berai dagozkioten alor,baso, berardi, eta abere mueta guztiaz ondo janziak, zeintzuk ematendituzten ondasun andiak, bertako jaiotar beargilletsuen neke izerdizkoa-ren bidez. Esan al guztien gañekoa da, bada, erostura oen bidezGipuzkoako nekazaritzak egin daben aurrerapena, eta bertako atxurlariakartu duten lasaitasuna. Eun baserri-etxetaraño izango dira Oiarzungomugapean erostura berri oetan egiñak; eta Azpeitia, Azkoitia, eta besteErri askotan nork daki zenbat? Guztiz da, bada, begiramen andikoa, lena-go abereentzako larre pitin bat beste etekiñik ematen etzuten lurretan,orain aberatstasun andiak artzen erritarrak ikustea. Egitura berri andi oekguztiak egin izan dituzte bertako jaiotarrak, eta gozatzen ere daude berak.Beraz lur oekin ez da gertatu beste gauzarik, ezpada kolkotik eroria maga-lean gelditzea.

Lurrak ematen daben ondasun garbia, Goieneneko mallan oi dago jarria,Izan ta izango da txit maitagarriaNekazaria ongi bizi dan Erria.

Zamari edo Zama-abereak

Abere mueta au, ez geiagotu eta ez gitxiagotu beti neurritsu batean,eta gisa batekoa ezagutzen da Gipuzkoan, zergaitik beraganako ez dabenifinten nekazariak ainbeste ardura, nola abere txe, abelgorri, eta aziendabeltzetara, ikusten duelako anziña anziñatik argiro, obeto baliatzen dalaoekin, arekin baino. Gauza jakina ta egiazkoa ere da, Probinzia onetakojaiotarrak naiago dutela jardun nekazaritzan, ikatzgiten, mea ateratzen,burnigintzan, itsas lanetan, eta beste beargai nekosoetan, ezen, ez ibillizaldi mutil eta mando zaintzan. Beragaitik ez dira izan berak aiñ zamari


118

tatik ezagutzen dituzte dirala Gipuzkoakoak. Gauza jakiña da belarri txikizutituak dituen zerria, ez dala izango lodi ta andia.

Zerri gazte samalda andia aurrerako azitzen dituztenaz gañera,Probinzia onetan gizentzen dira ordots, irindu, eta txer ardi txikiratuakguztiz asko ta txit pisu andikoak, zeintzubetatik eramaten dituztenNafarroara ugari, bizitan ez ezik, gazitutako urdaitan ere, koipatsuagoaeta gozoagoa dalako au, angoa baino. Badakit Azpeitiko Errian DonBizente Alzibarko jaunak bere etxean gizendutako zerriak pisatu izanziola ogei ta lau arroba, eta zortzi libra. Don Juan Franzisko JauregiBikario Zaldibian zegoela, beraren etxean gizendutako zerria ikusi izandet pisatzen ogei arroba eta bost libra. Erri onetako errotari FranziskoNazabalek urterik geienetan gizentzen ditu amaseina eta amazazpinaarrobako zerriak. Ez dira amar urte oraindik, Beasaingo etxe bateanIgnazio Maria Muxika deitzen zaionak gizendu ditubala txer-ama bat, etaberaren bost ume; zeñean amaikana illabete zituzteneko, bost umeak pisa-tu izan zituzten amabostna arroba bataz beste; eta amak ere bai amairuigaroak.

Gipuzkoako zerrien ugaritasun andi au irakurtean zer esango otedabe, Barzelonan moldizkidatutako Itztegian egiatzat ezarria dagoelaikusten dutenak garbiro, Probinzia onen mugapeko zerrien kopuruamilla, berreun, ogei ta zazpi baizik ez dala?

Sinitspen osoa da gizon andietan,Gezurrik ez dutela jarten paperetan;Bañan iñoiz arkitzen dirade beretan,Andienetako bat ona emen bertan!

Beste gauzatxo bat ere badakar Itztegi andi ark, ixilik uztekoa ezdana. Gipuzkoako laboreaz itz egitean esaten du, bada, ezik, berarenmugapean egiten dirala berreun, ta laurogei, eta amar milla anega gari; etaartoa, berreun, ta irurogei, eta amaika milla anega. Beraz garia geiago bil-tzen da emeretzi milla anegataraño, artoa baino! Onelakorik entzun ezdegu oraindaño! Utsaldia bat aiñ andia, arras ezaguna ta txit argia, gizonjakintsuak dutela azaldu, eta mundu osoan zabaldu sinisteak ere lan du!Itzbide onek zer esan luzea du, eta ez det nai denporarik galdu;Gipuzkoak beredinbat arto ta gari badu.


121

Lanbide onen gañean izkribatu izan duten gizon jakintsuak esatendute, bada, garbiro, obeago dala askoz ere Gipuzkoan bezala abelgorria-kin lurrak iriki ta landatzea, ezen, ez zamariakin España barruko modura.Itzbide balioso au adierazten du zabalki eta ondo Don Gaspar Meltxor deJobellanos ernaiak atxurkintzako legearen gañean argitaratu izan zebanVgarren liburuan.

Lurrari agertzeko barrungo mamiak,Ez dirala ain onak mando ta zaldiak,Jobellanosek ditu esaten egiak,Obeak diradela beiakin, idiak.

Azienda beltzak

Azienda-beltza esaten zaion zerri-abere au Gipuzkoan ugaritu datxit asko gizaldi onetan, lenago izendatu ditudanak bezalaixen. Denporabatean baserrietan bakarrik izan oi ziran zerrikumeak; bañan oraiñErribilduetako aiton-umeak ere ekin zaiozka azitzeari, berakin ondobaliatzen diralako. Ez da oraindik urte asko Franziatik ekarten zituztelazerri talde andiak Gipuzkoako merkatuetara, bañan merkataritzari neka-zaritza gañera igo bezin laster gelditu izan zan Franziako azienda-beltzenetorrera, abelgorriena bezalaixen. Begiragarria izateaz gañera da arrigarriatxit, urte guztiko asteazken, eta laurenbatetan Billafrankara, eta TolosaraGipuzkoako Errietatik biribillatzen dan zerri gazte sail andien kopurua.Ogei gizonezko bederik gaurko egunean Probinzia onetakoak badira,izendatu ditudan bi Errietako merkatu guztietan zerriak erosi, etaGipuzkoaz kanporako tokietan saldu, beste egiteko bage beti lanbide one-tan dabiltzanak. Eta oezaz landara, Santiago egunean Segurako merkatu-tik, San Andreskoan Azkoititik, Santa Luziaz Zumarraga Billaerrealetatik,eta San Tomasetan Azpeitian, Seguran, eta Mondragoiko Errian egitendireanetatik nork daki zenbaterañoko zerri samaldak eramaten dituztenBizkaitar, Arabatar, Erriojatar eta beste askok berariaz artara etorririk?

Erbestetar oek oituraz dakite, bada, ondo, Probinzia onetako mendi-zerriak obeak dirala, Erriberaetakoak baino. Beragaitik izaten dute aiñjaso andia urtearen sasoi guztietan; eta baldin iñoiz edo berriz Nafar-zerribanakaren batzuk agertzen badira, aipatu ditudan merkatuetara, belarrie-


120

Gorputz bat egingo balirake Erriak;Bañan auntzen etsaiak diralako erdiak,Poztu egiten ditu oen illberriak.Auntzak eta basoak ezagutu izan dira betiMunduaren lenbizi biziko asierati.

Eta orain zergatikEz degu bear auntzikEz gitxi ta asko?

Basoak galtzen dizkigutelako!Utzi zizkiguten, bada, geren gurasoak

Txit ugari eta erosoakAuntzakin basoak,

Utsaldiarik bageko oso osoak.Bañan geroztik dijuaz,Auntzak gitxituaz,Eta basoak txikituaz.Aek ill ta oek ebaki

Egin dituztelako ausarki,Modu onetan ezin diteke basorik jaiki.Egia da landareen eritzallea dala auntzaren ortzaEta basoen iltzallea?Aizkora zorrotza!

Ikatzgiña sartzen dan basoanEta beraren inguruko auzoan,

Akullu gairik ere ezta ikusiko gizaldi osoan.Bañan auntzaren ausapaia izan arren gazia,Baldin basoa arkitzen bada zertxobat azia,Eder ta galant, berde ta mardul egongo da guzia.Ez det luzeagotu nai nere esankizuna;

Auntz gaxoaiEta baso goixoai,

Jaungoikoak diela betiko osasuna;Gipuzkoak izan dezan ugari ondasuna.


123

Auntzak

Orain datorkit bada auntzen itz-aldia,Bañan andizkatzea oen larru, esne, ta mamia,Zenbait gizonentzat da txit bekatu andia.Guztiaz ere esan bear det nere iritza,Izango bada ere bazterrean utzia;Auntzak askori ematen dio bizia,Berari ipini arren iltzeko sentenzia;

Nolakoa ordea?Gaitzgillerik andienentzako gordea,Ken dakiotela auntzai kordea,Suautsarekin balazEgunaz ere bai ta orobat gauaz,Kanpoan dabiltzan guzi guziai arras.

Da gauza jakiña,Auntza ere dala gizonarentzako Jainkoak egiña;Batzuentzat gozoa; eta besteentzako samiña,Errapea bezin ona ez duelako agiña.Ezin ukatu leike, bada, dituztela auntzak,

Guztiz zorrotzakAgiñakin ortzak,Baita ere errapeakEsnez ondo beteak,

Eta uda ta negu bazkatzen guztiz merkeak.Onen ugari gozoa ematen duten auntzak,Nola utzi ditzake nekazariaren antzak?

Baldin egiten badute kaltea,Ezarri muskillarekin katea,Artarako ipinia dago Alkatea.

Auntz jabeari ematen bazaio zakelan miñ,Aren auntzak ez dezake zuriketa asko egin,Zergaiti bera kontuan egongo dan ernai, zintzo, ta pin.Beldurrak gordetzen debala mastia,Esan izan zebana etzan gezurtia!

Nekazariaz artzen dala urrikia,Guziari eman dakioke erabakia.

Ez da, bada, ain nekeza artzea neurriak,


122

osotoro berekin zeuzkala; bañan ogei ta amasei urte bezalatsu izango dira,larru gogoangarri hura ezkutatu zala, ezdakit nora eta zeren bidez.Guztiaz ere, Artza nork ill izan zeban ezagungarri txiki bat gelditu zanZaldibian. Balmediano jaunak bere Jauregian Artzaren larrua aiñ maitarozeukalako, beraren maizter eiztariari jarri zioten izengoitia Markesa, zer-gaitik eiz andi hura Ursugoenean lenago egon izan zan BillafrankakoJauregian baino. Geroztik eiztari andi ari, beraren semeai, eta oen semeensemeai ere etzaiote Zaldibian beste izenik esaten, ezpada, Markesa; etaberagaitik Erri onetan ume txikietarañokoak dakite izen ondroso au zerenbidez datorkioten.

Milla zazpieun, irurogei ta amaseigarren urte inguruan, Katamotzizugarri bat arrapatu zuten Idiziabalko artzaiak zepoan Aranzazu men-dian; zeña ikusi izan neban Zaldibiako nere jaiotetxean, larrua kendubaino len bere aragi ta guzti zaldi gañean zerabiltela alderrietako artzaienartean atzitze-sari eske. Eiz kaltarkitsu au ikusirik aiñ andia, nere aitakpisatu izan zeban gizon askoren aurrean bera irurogei ta emezortzi libra.Iduritzait oraintxen ere, begien aurrean daukadala Katamotz ikaragarriaren itxura. Guztiz zeban kolore gorri oritarako ederra, bere pikort beltxdistiatuakin unetik unera or emen txit egoki apaingarritua; bañan berarenortz agiñak, sudurmintzetako bizar lodi gogorrak, eta azkazal luze kako-tu zorrotzak ikusi ta beste bage, ezurretarañoko ikara sartu zekiokeanedozeñi.

Otsozar gaitzgilleak, basoak ugariago ziran denpora doatsu aetanainbat ezpada ere, ardi jabeak nai baino geiago agertzen dira Gipuzkoakomendietan. Urte guztietan arrapatzen dituzte beretako asko zepoetan,batez ere, Oñate aldeko mendietan. Otsoen etzin-lekuen barri dakitenartzaiak izan dira Aralarko mendian, janari billa beretakoa noiz irteten dankanpora kontuan ixiltxorik egon, eta otsakumeak zortziña, ta amarnaapian dauden tokietatik arturik beren etxeetara ekarri izan dituztenak.Gisa onetan atzemandako otsakumeak askotan ikusi izan ditugu, otarra-txo batean darabiltzatela bizirik Erriz erri, atzitzesari eske. Nere jaiot-errian ikusi izan det gizona, sari-eskatzalle oetakoari otsokumea erosi, etabere etxean umeak eginda zeukan txakurrari azieragiten; bañan iru illabe-te zituaneko adierazo zeban garbiro, beraren griña gaiztoa zertarako zan.Ekin zitzaion bere etxe eta auzoetan arrapa al zitzan ollo ta arkumeak izo-tzeari. Guztiaz ere naiago zeban jabeak kalteak pagatzea, ezen, ez geldituotsoa bage; bañan goiz batean arkitu zan bere etxe-atarian buru guztiapuskaturik, ez nork eta ark, illa.


125

Abere basati edo Lar-abreak

Gipuzkoako mendietan ezagutu izan diran abere basati edo lar-abreak dira Katamotza, Otsoa, Artza, Basurdea, Azkonarra, Orena,Basauntza, Azeria, Pitosa, Katardea, Muixarra, Udoa edo Untxarta,Erbiñurea, Lanixarra, Kikirioa edo Trikua, Basakatua, Puña-lepotxuria,Puña-lepaoria, Erbia eta Igaraba.

Milla zazpi eun, ogei ta amabost urte inguruan Aralar mendianZaldibiako bi baserritar eiztarik ill izan zuten Artz andi bat elurte batean.Eiztari oetako bat omen zan Markes de Balmedianoren maizter Ursugoenadeitzen zaion baserri-etxean bizi zana. Etxejabe andi onek jakin zebaneanArtzaren illberria, gaztigatu ziokean bere maizterrari, ezen, eiza larrurikkendu bage zegoen bezala gurdian ifinirik, etxeko uztar-idiarekin eramanzezala beraren Jauregi Billafrankakora. Maizter Ursugoenekoak mandatuau artu zebanean, bere eiztari-lagun Gorrienea izendatzen dan baserrianbizi zanari esan ziokean nagusiak zer gaztigatu zion, eta biak alkarturikeraman omen zioten artza oso osorik Markesari bere etxe-atarira,Ursugoenekoaren semea itulari zutela bertako idiakin. Eiz andi auBillafrankara zeramatelako barria inguruko Errietan zabaldu izan zalako,batu omen zan bertara, Santa Ana egunean pestara bildu oi dan jendeabaino geiago, Artza ikustera; eta billera zoragarri onen atsegiñerakoMarkesak ifini-erazo omen zeban Artza altxagarriakin lau oñen gañeanbera berez bizirik bazegoen bezalaixen, eta gisa berperean euki ere omenzuten, jendea bakandu zan arteraño. Arrastegian barrunpeko mami taezurrak larruari arras kendu eta au lasto zeatuz ondo beterik, jarri-erazoomen zeban Markesak bere Jauregiko ezkaratzean sartu eta eskuirontzdagoen Orman esekirik buruz beera. Artzaren larruari kendu ziozkatenaragi ta ezurrak pisatu omen zuten amazazpi erralde eta lau libra. Eiztaribiai eman omen zien Markesak bazkaria bere maiean eta zortzi dukatekobana etxerako; bai ta itulariari ere bost ezkutuko bat. Artza ill zebanarenseme itulari au bizirik arkitzen zan nik ogei urte nituen denporan; zeñarientzun izan nion gertaera au bein baino geigotan, emen ezarri dedanmodu berperean.

Artz andi aren larrua berrogei ta geiago urtean ikusi izan nebanneronek Baldemiano jaunaren ezkaratzean zinzilika zegoela bere mustur,belarri, beso, anka, atzapar, atzeki, eta osterontzeko zati azaleko guztiak


124

AMABIGARREN KAPITULUA

Gipuzkoan ezagutzen diran egazti, eta pistia guztien errazoia,Euskarazko izen beren berenkiakin.

Probinzia onetan azitzen diran egazti eskurakoiak dira Ollarra,Olloa, Kapoia edo Gankoia, Ollaiskoa, Ollandea, Txitoak, Usoa,Usakumeak, Ataa, Antzarra, eta Indiollarra bere Olloakin. Beretakomueta guztitik arkitzen da ugari Gipuzkoan. Mugape onetako tokirikgarestienean ere erosten da ollorik oberenetakoa lau errealetik bosterabitartean; ollanda ollaisko parea ere bai, olloaren balio berperean, edomerkeago askotan; Usoa ta usakumeak, are gitxiagoan; kapoi pare bikañe-netakoa izaten da amabi erreali dagokala; ataa, antzar, eta indiolloak,garestiago ez batere. Erbesteetatik Probinzia onetara etorri izan dirangizon andizki goienengoak esan izan dute toki askotan, ezen, iñon ere ezdutela jan izan egazti guriagorik, ezadetsuagorik, eta gozoagorik, nolaGipuzkoako mai andi txukunetan. Probinzia onetako kapoiak beragaitikizaten dute, bada, aiñ jaso andia Madrilko Erriburu andira eta beste lekuaskotara, berak balio duten alako bi ta geiago eraman-saria pagatzen dala.

Eliz-egazti, eta pistia mueta askotakoak dira ugari Gipuzkoan.Itsasoak arontz onontz igaroaz udaberri ta uda azkenetan ibilli oi diranaetakoak ere, egon-aldi luzeak egiten dituzte Probinzia onetako baso tamendietan, beren toki jakiñ artuak dauzkatelako, negutarrak bazkatzeko,eta udakoak umeak ateratzeko. Beragaitik ezagutzen dira emen beren izenegoki Euskarazkoakin; zeintzuk ezarriko ditudan Abezekiro, bakotxariifinten diodala alboan erdarazkoa, ikusi dezaten garbiro uste ez dutenaskok, Euskarak badituela txori ta pistiaentzako ere izen beren berenkiak,beste gauza guztientzako bezalaixen. Banaka batzuk izango dira erderazizenik ezagutzen ez diotedanak.

Adiakaria, Antillo.Alkoia.Antxulauta, Sison.Antzarra, Ganso.Anzandabuia.Anzarzeta, Zarceta, Zarzeto. Izen oek dira Euskararenak.Arbitxoria, Harpya. Euskara


127

Basaurdeak ugari dira txit Gipuzkoako baso ta mendietan. Berakarrapatzera joan oi dira askotan andizkiak alkarturik, aste osorako janariakabereetan dituztela beren morroiakin, pesta andi batzubetara balijoazbaino ere atsegintasun geiagoan.

Modu onetan egin izan dituzten irten-era aldietan ekarri izan dituz-te iñoiz, zortzi edo amar basaurdetaraño; eta oen artean ikusi izan da zor-tzi arroba pisatzen dituena ere. Milla zortzi eun ogei ta amargarren urte-ko elurte andi luzaroko artan, Andurio deitzaion mendi-adar Ataun,Zaldibia, eta Lazkauren mugapekoan, arrapatu zituzten bost basaurde, etaogeita amasei basa-aunz bertako nekazari jendeak makilla utsakin su-armarik bage.

Lar-abere asko zan orduan erori,Alere sortu dira nondikbait iori;Kalte anitz diote egiten iñori,Bañan ezin diteke sendatu miñ ori.


126

Egabeltxa.Egabera, Avefria.Egagorria, Cardenal.Eganagisa, Luztarra, Abutarda.Egatxuria.Egazoria, Volanton.Egazterrena, Pavon, Pavo Real.Egazti-ankaluzea, Flamenco.Egaztiarraparia, Oximaco, Alfaneque.Egaztierikaitza, Zahareno, Bravo.Elaia, Enada, Ainhara, Golondrina.Emaloroa, Cataluica.Eperdikara.Eperkumea, Perdigon.Eperra, Perdiz.Eperta, Txarta, Benarriza. EErrekatxori.Erretxiñoleta, Ruiseñor.Erruntaria, Curruca. EEskilasoa, Eskinsua, Arrendajo.Etxatxoria, Pipo.Eulastia, Doral.Eulijalea, Muscicapa, Cazamoscas.Gabiraia.Gaioa, Patin.Galdollara, Gallocresta.Galeperra, Pospolina, Codorniz.Gartza, Garza. EGaugatxoria, Gauga. EGautxori arraparia, Ave nocturna.Gautxoria, Ptingue.Gautxoriaina, Alucon, Mochuelo.Gautxorioria, Galgulo.Gautxorisorgiña, Estrige.Giltxoria, Gulloria. EGita.Giyoia.Gorrioltxa, Oriol. EGotzurria, Morfex.


129

Ariztxoria, Bahari.Arranbeltza.Arrano, Campisa, Aguilucho bastardo.Arranoa, Aguila.Arrano-gaintza, Aguila real.Arrano-nabarra, Planga.Arrano-urdina, Gerifalte.Astorroa, Onocrotalo.Ataa, Ahalea, Pato, Anade.Atabeltza, Fusca, especie de Anade.Atalarra, Alcaraban.Atameankaria, Meauca. EAturria, Falaris.Aunzendoslea, Chota cabras.Aztorea, Azorea, Azor. EAzurtxearia, Quebranta huesos.Baratza-txoria, Hortelano.Basa-txoria, Ave silvestre.Basollarra, Abucasta.Belaiska, Chova, Bidarisco. EBelatxaua, Graja.Belatxia, Grajo.Belatxingea.Belaza Azorearen antzekoa.Belea, Belaa, Erroia, Cuervo.Bele-alortia, Merendero.Beltxarga, Cisne.Berdausa.Berdoria, Oropendola.Bilta, Gansaron.Birigarroa.Bordoia.Bulargorria.Burubeltxa.Bururdiña, Pelicano.Buzoka, Saika, Buitre.Buztangorria.Buztanikara, Chiribia. EBuzturkulloa, Rabihordado.


128

Mozolloa, Buho.Nanderra, Faisan.Negutxoria.Nutxitxoria, Oenathe.Okilla.Ollagorra, Becada. EOllanda, Polla.Ollapaboa, Gallipavo.Ollarra, Gallo.Ollaskoa, Pollo.Ollaskotzarra, Pollastro.Ollatea, Gallareta.Olloa, Gallina.Ondartxoria, Heleyon.Ontza, Lechuza.Orantxoria, Lugano.Otatxoria.Ozpiztia, Oxymel.Pagusoa, Zorita, Zurita. EPaguso-egarioa, Picacureba.Pikoiska, Papafigo.Pikutxoria.Pipi, Pipi. EPoistarika, Matacilla, Aguzanieve.Saguxarra, Gauendea, Murcielago.Saiea, Avestruz.Sakerea, Sakerrea, Sacre. ESapelatsa.Sasitxoria.Sasizozoa, Merla.Sorbeltxa, Vencejo.Sorgintxoria, Bauza, ave nocturna.Sugeistarkumea, Cegoñino.Sugorria, Kataraña.Sukudaria, Ophimacho.Sunzuna.Tomintxoa, Tominejo.Tondartxa.Torina.


131

Guarza.Indiollarra, Pavo.Indiolloa, Pava.Intxusatxoria.Iskinusoa.Istingorra, Chorlita. EItsasarranoa, Halieto.Itsasbelea, Mergo, Cuervo marino.Iturritxoria.Iyatzekia, Rabo de junco.Iyuntxuria, Zarapito.Kaiabeltxa, Laro.Kaioa, Gaviota. EKaiomorea, Guincho. EKardintxa, Karnaba, Jilguero.Kardintxarrea, Pardillo.Kaskamorra.Katatxoria, Aotzilaria, Pico, Pito.Ketzalea, Quetzale. EKoarzaria, Ugoraria, Gorcero.Kukua, Cuclillo.Kukurusta, Abubilla. ELapurtxoria.Larrapatzalea, Seleucide.Lepitxulia, Torcicuello.Lertzuna, Kurrulloa, Grulla.Loro buztanluzea, Loromotela, Guacamayo.Loroa, Kotorra, Papagayo.Martineta, Ispida. EMasustatxoria.Matstxoria.Mendi ollarra, Coyujada.Mikea, Mika, Urraka, Hurraka. EMirantza, Harpa.Mirotza, Halcon, Guvillan. EMirua, Millano.Mirumotza, Cernicalo.Miruska, Esmerejon.Mokitaia, Ibis, Fahinelo.


130

Usajarraia, Palumbario.Usakarlea, Cimill cimillo.Usamandoa, Paloma torcaz.Usatortola, Tortola.Usoa, Paloma.Utegaztia, Igeregaztia, Avecuchar.Utxorigorria, Calamon.Zaida, Zaidar. EZaletorkia, Recreida.Zata.Zerzetea, Cerceta. EZoritzarra, Pajarrazo.Zozabarra, Estornino.Zozarrea, Picafigo, Fiadula.Zozoa, Tordo.Zozoarrea, Zorzal. EZunbakaia, Zumaya, Zumbaya. EZunbakoia, Engaña pastoril.

Emen izandatu ditudan Eiz-egazti, eta Pistietakoak, urtearen buruanasko erorten dira Gipuzkoako mugapean, bertako jaiotar ernaiak eizera-ko griña andia zañetik dutelako. Probinzia onetako giza-semeak mendi tapistia tartean bizi diralako, geienak edo guztiak dituztela ere esan diteke,beren su-arma onak eizerako, eta beste gertakari asko, ustez ustekabeiñoiz izaten dituztenetarako. Eta oek.

Eizagana ifinten badute begia,Zuzen aski artuko diote neurria;Dala Arranoa ta naiz txantxangorria,Lurrera izango da plostetz eroria.


133

Txantxagorria, Mozcareta.Txepetxa, Abadejo.Txikirrisa, Herreruelo, Cerrojillo.Txioa.Txirita.Txirmisela.Txitaldia, Pollazon.Txitoa, Ollaskoa, Ollandea, Pollico.Txitutxa.Txoaberdea, Chamuriz.Txoarrea, Kurroka, Ormatxoria, Parratxoria, Gorrion. ETxoka.Txorabilla, Paro.Txoria, Pajaro.Txoriandra-andia.Txoriandra-bitartea.Txoriandra-tontorduna, Cugujada.Txoriandra-txikia.Txoriandrea, Calandria.Txorierlejalea, Avejeruco.Txori-itsua, Avechuco.Txorikanaria, Canario.Txorioiñbagea, Manucodiata.Txortxa, Chocha. ETxortxinta, Pinzon.Txulunta, Francolin.Ugarrantza, Trullo.Ugolloa, Gallina de rio, Gallineta.Ugolloa, Zaramagrillon.Ugollo-andia, Gallineta grande.Ugollo-bitartea, Gallineta mediana.Ugollo-lepandiduna.Ugollo-txikia, Gallineta pequeña.Untxitxoria, Oenathe.Urdiluma, Guardario.Uritxoria, Pluvial.Urraka.Urtxoria.Urzozoa.


132

beretakoak biraldu oi diozka gure Ama Gipuzkoa leialak bere Errege mai-teari Aste Santu guztietan opairo. Españako andizkirik goienengo askokarkitu izan dute Gipuzkoara bidea Izokia bear dutenean, ikusiaz dakitela-ko ondo, Probinzia onetako itsas bazter guztiak dirala arrain mueta one-zaz beteak. Egiazki arrigarria da txit, itsasoari lagarik emengo ibai andigeza-gozokoetara Izokiak duen joera.

Debako ibaian igotzen dira Mendaroraño samalda andiak;Urolakoan orobat, Iraetara; Oriakoan Usurbilla ugari txit, eta Andoainaere bai askotan; Urumeakoan Astigarra igarorik Hernaniraño;Oiarzungoan ezin igo dira Errenteriaz gora, ur-arka goitituak arkitzendituztelako; Bidasoan igotzen dira Nafarroan barrena ere, eragozpenikarkitzen ez dutelako. Lenago esan dedan bezala, guztiz sarrera andia duteIzokiak Gipuzkoako ur geza-gozoetara, batez ere umeak bota bear dituz-ten denporan. Sei ibai andi oetakoetan ugariena izaten dira Bidasoan,baita galantenak ere, zergaitik lasaitasun geiago arkitzen duten toki bereanbeste bostetan baino. Ibai berean arraintza aldi batez arrapatu izan dituz-te berreun ta geiago Izoki galantak, Irun aranzungo mugapetik irten bage.

Aipatu ditudan sei ibai andiaz landara ere badira Gipuzkoan errekatxiki banaka batzuk, itsasoak jotzen dituanak, zeintzubetan arrapatzendiran ugari zirlak, ostreak, otarrainak, txangurruak, lapak, iskirak eta besteasko oei darraizkiotenak; eta azaleko txiri miri oezaz gañera nork asmatuzenbaterañoko ondasunak kentzen diozkaten arraintan Gipuzkoatarrakitsaso ezopeari? Ez da erraz alderatzea ere! Bañan ifini bear dizkitzutetemen begien aurrean argiro, Probinziatarrak itsasotik eta Erriko ibaietatikateratzen dituzten arrain gozarotsuen izen Euskarazko garbiak, jakindezazuten zuen atsegiñerako, ezen, itzkuntz jakinti aberats onek ez dabe-la auzora joan bearrik soñeko zirzillen eske, bear bezala txukunkiro apain-durik eder ta galant noranai agertzeko. Arrain oen izenak ezarriko ditut,Egaztienak bezalaixen, dakitzadan erdarazkoak alboan dituztela.

Abixoia.Alakoa.Albanu.Andeja, Meroa, Mero. EAntxarraina, Craba, Cabra.Antxarrain-arrokakoa.Antxoa, Anchoba. EAolatza, Mustela.Armiamarraina, Arana.


135

AMAIRUGARREN KAPITULUA

Gipuzkoaren mugapeko itsaso, eta ibaietan arrapatzen diranarrain gozo balio andikoen azaldurea.

Gipuzkoako Probinzia jaiotzatik da, bada, beraren serbitzorako beardiran gauza guztiaz gure Egille andiak ondo janzia. Ikusten da argiroki,nola España barruko Probinzia askotan, baldin itsas-arrain pitin bat jangobadute, eraman bear dutela Gipuzkoatik; eta emen izaten degula askoaldiz doban ez, eta artan. Arrainari dagokan aldetik Probinzia onek ezinnaikidatu dezake, daukan baino ditxa geiago; zergaitik ibai andiakin erre-ka zistorretarañoko guztiak dituen ezkalu mazkar, aingira ta amorraizosotoro josiak.

Probinzia au dalarik ain leku laburra, begiratzea baizik ez dago itsa-soak zenbat Erritaraño jotzen dituen beren etxeatarietara irten bezinprest arrantzan daudenak; eta oraindik are geiagokoa da, Erri oetakogizonak nor bere sukaldetik amuarekin arrain eder galantak arrapaturik,zartagiara bizirik dakartzitela ikustea. Amairu erritaraño badiraGipuzkoan, esan dedan moduan itsasoaren ertzean daudenak, zeintzukdiraden Irun Aranzu, Ondarribia, Lezo, Errenteria, Pasaia biak, Donostia,Orio, Zarauz, Getaria, Zumaia, Deba, eta Motriku. Nere ustez esan dite-ke, bada, ezen, Erri oek eta beretako biztanleak arraintzako lanbideari zordiotela beren zoriontasunaren zatirik andiena. Urtearen egunik geienetanikusten dira Erri oetan España barruko gizon asko beren mando taldeandiakin arrain eske etorririk, eta iñoiz topatzen dute eraman al dezatenbaino ere geiago; zeña eskabetxaturik gordetzen duten guriro, ez aldietansaltzeko. Izaten dira egunak asko ta asko eun ta geiago mando erroselezbeteak Donostiatik irteten diranak; eta Uri au ez dalarik arrrainik geienaarrapatzen dan tokia. Nork daki, bada, urtearen buruan Gipuzkoarenitsas bazterreko Errietatik zenbat arrain eramaten dituzten Nafarroara,Aragoira, Arabara, Errioja, Gaztela, eta beste lekuetara?

Milla zortzi eun ogie ta seigarren urte inguruan Motrikutik arrainberria Madrilko Erriburu andira eramateko ifini izan zituzten berariazegindako kotxe aproposak; zeintzubek bi egunetik batean eramaten zituz-ten uts-aldiarik bage eun ta geiago arroba, laurogei legua bide igarorikberrogei ta amasei orduren barruan, eta iñoiz iritsi izan ziran berrogei talauean ere. Itsasoan arkitzen dan arrainik gozandetsuena dalako Izokia,


134

Gelpea, narra, Tardo, Torpe.Goizkata, Esturion. EIlisatsa, Escorpina.Iotua, igotua, Maza.Iskira, Camarron.Itxasbarakullua, itxasmaskullua, Caracol, choncha marina, retorcida.Itxasotsoa, Lobo marino.Itxastrikua, Echino.Itxaszaldia, Caballo marino.Itxaszapoa.Ixilldonga, Callaputa.Izokia, Salmon.Izokisemea, Salmonete.Izurda, Delphin.Jibarta, Lamia, Feleter.Karamarroa, Txangurrua, Amarra, Amarratza, Cangrejo.Karpa, Carpa. EKarrakela.Katuarraina, mitxa, mielka, Mielga. EKoloka, Sabalo.Korkoia.Lametia.Lanparda, Lamprea. ELanperna, Apancora.Lantaia.Lapa, magurrioa, Lapa. ELapaberdea, Verderal.Lapagorria, Murice.Lapamagurrioa, Marisco.Larlatza, Cazon.Lazuna, Albur.Legatza, Merluza.Lengoradua, Lenguado. ELerda, nagia, Lerdo. ELupia.Marigora.Maskorta, utallarra, Galapago.Masopa.Merua.


137

Arraiandrea, Pexemuller.Arraingaroa, Garo. EArraingorria, Escarcho.Arrainzala.Arraizpata, Espada. EArraztekoa, Saxatil.Astuna, Grave.Atuna, Atun. EAtun-berria, Tonina.Atunjaioberria, Condyla.Atunkumea, Pelamide.Atuntxikia, Amia, Bonito, Bonitulo.Aztarraina, Ezcaro.Bakallaoa, Abadejo.Balea, Ballena. EBargua, Barboa, Barbo. EBarnariña.Beltxarraina, Negrilla.Berdela, Salpa.Bitsarraina, Mugil.Boga, Boga. EBokarta.Bollarraina, Rueda.Budiona, Budion. EBurtaia, Liza.Dabeta.Deitua.Donzailla, Doncella. EEgatxibia, Calamar.Errodaballoa.Errosela, Besugo.Erroselbegigorria, Breca, breque.Erroseltxikia, Pagel.Eskallua, Jaramuyo.Esparloia.Ezkalua, Bermejuela.Fraidearraina, Fraile.Galtza, Lixa.Geldarria, Remora.


136

Txipiroia, Chipiron. ETxiria edo Txirria.Txirla, Almeja.Txitxardiña.Txitxarroa.Udarraina, Lampuga.Udilista, Pamplina.Ugotsoa, Sollo.Urrearraina, Dorado.Urtxala, Rosmaro.Zapatariarraina.Zarboa, Cotofite.

Arraintzako lanbidean ere Gipuzkoatarrak izan dira gaiñ gañekoak,beste gauza guztietan bezalaxen. Gipuzkoatarrak ziran, bada, Baleenilkintza eta bakallo-arrapatzea asmatu izan zutenak, eta langintza gogoan-garri oni lendabizi ekin zitzaiozkanak, argibide anitzetan arkitzen danbezala. Milla, berreun, ogeita amazazpigarren urteko Agorrillaren eme-zortzian Errege San Fernandok Zarauzko Erriari Burgosen emandakoFueroak esaten du garbiro, nola Erri artako biztanleak Balea iltzen zute-nean eman oi zioten Erregeri zati bat, burutik asi ta atzekirañokoa, etamingaña oso osorik Eliza, San Pedro, edo beste Santu artu bati. Esanditeke, bada, Fuero au dala, Baleen ilkintzaz itzegiten daben lendabizikoitzkribua; eta arritzekoa da txit, beraren aipamenik iñork ez egitea, orainberrogei urte ingururaño, sinitsgarri aiñ baliosoarekin agirian jarria lena-go egon bear zeban, Gipuzkoatarrak beren buruz asmatutako lanbideonen anziñaera guztiz urrunekoa.

Egiazko argibide askoren bidez dakigu ziertoro, Gipuzkoatarrak asiizan zirala lenbizi Baleak iltzen; eta baldin anziñako itzkribu sinistgarriakezer esango ez balute ere, Probinzia onetako erri itsasbazterrekoetan arki-tzen dira ezagungarri agirikoak, zeintzuk adierazten dabeen garbiro, Baleasko arrapatu oi zituztela beretako biztanleak. Ondarribiako UriarenEtxarmetan ikusten dira baga berdeak ontzi bergatuarekin Bale arpoituaazpian daukala. Getariako Erriarenetan ikusten da Bale bat illa, eta gañe-ra arkitzen dira Erri onen gordeleku-zuzenean, bertako itsasgizonak Baleasko arrapatutako argibide egiazkoak. Motrikuko Erriarenetan berrizkanpo urdiñean dago txalupa bat, eta onen barruan gizona, Baleari arpoiailtzaturik, adierazten dabelarik garbiro menderatua daukala.


139

Miruarrina, Millano.Mixera.Morea.Mujoia.Muskullua.Nagia, Remolon.Negalea, Mena. EOlagarroa, Pulpo.Ongrioa, Congrio. EOrratza.Ortzerrosela, Denton.Orzka.Ostrea, Ostra. EOtarraina, Langosta.Paluixa.Paneka.Patutxa.Perloia.Pinpiñeka.Pota.Pulpulua.Sarauslea.Sardin-igarra, Arenque.Saubia.Siluroa, Siluro. ESortarraina, Torpido, pececillo.Sutarraina, Purpura.Tenka, Tenca. ETurbotea, Rodaballo.Txabaloia, Caballa.Txalburua, Igeltoa, Renacuajo.Txaloitxikia, uerka txikia, Sarda.Txangurrubarda.Txardiña, Sardina. ETxardintxoa, txardieta, Sardineta. ETxeutxa.Txibia, Jibis.Txilibitua.Txintxiña.


138

IRUGARREN ZATIA

GIPUZKOAKO BIZTANLEEN ERLIJIOA, DOAIN, GRIÑA,LANGINTZA, JOSTALDI TA OITURAK, BEREN GURASOAK

EGINDAKO AZAÑA ANDIAKIN


141

Esan al guztien gañekoak dirade, bada, Bale ilkintzarekin Bakalloarraintzaren gañean Ingeles ta Franzesen kontra Gipuzkoako Probinziakbakarrik egin izan dituen jazarra andiak; zeintzuk arkitzen diran zearo tagarbi ezarriak, lenago izendatua daukadan Itztegi LuzeazaltarEspañakoaren liburu lenengoan, Gipuzkoako Kapituluan, irureun ta ogeita amargarren orrikatik aurrera.

Bale arrapatzalle azkar ta zintzoakGipuztarrak ziraden lendabizikoak;Bide bage kenduri oei itsasoak,Ingeles ta Franzesak dira gerozkoak.


140

batari Saturdia, eta besteari Eleizegi; zeintzubek adierazten daben argi etagarbi, ezen, Erri onek bere Santu Godartaritzat autatu izan zebala,Euskal-errira Ebanjelioa aurrena ekarri izan zeban San Saturnino, eta izenonekin arkitzen dan Elizatxoa dala, Zaldibian lendabizi egin izan zana.

Begien aurrean dakusku, bada, argiroki, ezen, EbanjelioaGipuzkoatarrak entzun izan zuten une berean laztandu zutela gogoz, etageroztik, amodiozko naitasun bero bizi gartsua diotela berari. Egia zier-toro onen sinistgarririk garbiena ta indarrik andienekoa da gure Amamaite maitagarri Gipuzkoak bere Fueroetako liburu andi baliosoan,berrogeita batgarren Tituluaren lenengo Kapituluan, ezarria daukan legezar zuzen bidezkoa; zeñetan arkitzen dan erabakirik garbiro, ezen, kristauez diranai, ez ezik, egin-berriai ere, ezin emango zaiotela bizilekurikProbinzia onetako mugapean.

Eliza Ama Santari dagozkion gauza guztietan dira Gipuzkoatarrakbegiramen andikoak txit. Errietako Alkate jaun, eta gizonik aurrenengo-ak jai egun guztietan joaten dira Meza nagusi ta mezperak entzutera; baita letei, illeta, ondra, eta beste billera agiriko guztietara ere. Elizako egin-kizun Jainkozkoak dirauten arte guztian itxiak egon bear dute, AmaGipuzkoaren aginduz ta oituraz, ardandegi, sagardotegi, denda, eta bestetoki saldu-erosiko guztiak; eta are gitxiago plaza agirikoetan ibilli ditekeiñor pillotan, palankan, danzan, eta beste edozein jostaketa modutan, aliketa Elizako eginbideak bukatu arteraño.

Erlijio Santua GipuzkoatarrakMaitatzen dute anitz gazte, eta zarrak;Doai on au emanik Jaungoiko bakarrak,Zer nai gauzatarako dirade azkarrak.


143

LENENGO KAPITULUA

Gipuzkoatarren erlijioa zer ta nolakoa dan.

Munduaren lenengo adiñetik Euskaldunak adoratu izan dute betiarimako begiakin baizik ikusten ez dan zeru ta lurren Egille andia; zeñarideitzen diogun aoa bete beteko izen gozo ezin egokiagoarekin JAUN-GOIKOA. Euskal-erriaz landarako toki guztietan adoratuak izandu diragezurrezko Taiu ustelkor modu askotakoak. Persia ta beste Erri anitzetanadoratzen zuten Sua, Jaungoikotzat, Eternen izenarekin. Ejiptokoak etaGreziatarrak Lurra, Gea ta Titearen izenarekin. Ura askok, Neptunorenizenarekin. Batzubek Aizea, Eolorenarekin. Eguzkia, Illargia, Izarrak,Abereak, eta azkenik Landareetarañokoak ezagutu izan zituztenJaungoikotzat munduko gizon arro, itsu ez jakiñak. BañanGipuzkoatarrak ez dute adoratu izan beintxu ere beren Jaungoiko ill-ezkor egiazko bakarra baizik; eta sinitsmen onetan irme beti izan zirala-ko, Jesukristoren Ebanjelioa entzun bezin laster gogoz laztandu izanzuten aiñ gozotoro.

Denpora berean Españako Erresuman bizi ziraden Euskaldunai SanSaturnino lenbizi adierazo izan zien kristauen ikasbide egiazkoa, zeña eto-rri zan eginkizun onen bidez Tolosa Franziakotik Iruñera, non limurtuzeban prest bereganontz Fermin gaztea, bere guraso ta etxetar guztiakin.Gazte odol oneko au kristautzarako bidean eskolatzeko, berari etxean utzizion Apaiz Honesto; zeña gelditu zan atsegintasun andian, Fermiñi onbi-deak emanaz, jende talde andiari Jesukristoren ikasbide zuzena erakusten;eta San Saturnino, Ebanjelioa laztantzeko Euskal-erria aiñ sasoi oneanarkitu izan zebalako pozkidaturik, biurtu zan Franziara.

Gauza jakiña da Santu oni naitasun andia artu izan ziotelaEuskaldunak, eta batez ere Gipuzkoatarrak. Egia garbiro onen sinistme-nerako begiratzea baizik ez da Nafarroarekin mugatzen dan Erri txikiZaldibiakora; non ikusten dan argiroki, bertako biztanleak mendi ondoanlendabizi egin izan zuten Elizatxoan, Jaungoikoarekiko bitartekotzat artuizan zutela San Saturnino; zeñegana joaten dan Erri guztia jaiera andiare-kin premiña ordu guztietan; eta beraren izen gozoa ifinten ere diezateseme ta alaba askori, Santu andi onengan fede oso betea dutelako.Beragaitik ezagutzen dira Zaldibian ainbeste Saturnino ta Saturnina; baitaere izen bereko Elizatxoaren ondoan bi etxe purubetar deitzen zaiotenak


142

Izendatu ditudan jostaketa oiturazko oezaz landara, beste bat badu-te jatorriz Gipuzkoatarrak guztiz miraritsua eta txit atsegingarria; zeñadan itzneurtuak kantuz zortzikoan edo beste edozein neurritan, supituanaotik aora alkarri ematea, anziña anziñako denpora doatsu aetanArkadiatar ospatsuak egin oi zuten bezalaixen. Oitura gogoangarri onekirauten du Gipuzkoan gaurko egunean ere, bere sasoirik oberenean bezinirme ta sendoki. Sarritan ikusten dira, bada, Gipuzkoako plaza agirietanitz-neurtulariak apustu andiak lendanaz eginik jokatzen buruz buru, bibitara, eta lau lauren kontra ere, erabakitzalle gizon adietuak ifinirik.Birjiliok esaten du, bada, bere Artzain-jolas edo Eglagaetako batean, nolaTirzi eta Damon alkarren kontra ikusi izan ziran itz-neurtuetan apustuandi bat jokatzen, Platon erabakitzalle zutela; eta onek itz-neurtuan emanizan zebala bere epaia, jokalari biak berdinean uzten zituela. Greziatarrakdenpora batean zuten bezalako gogoa, Gipuzkoatarrak balute beren oitu-ra jatorrizkoak jasotzeko, ikusiko lirake goienengo mallara igoak, munduosoak begirune alaiarekin begiratzen diezatela. Bañan, nork eskua emanezdalako, arkitzen dira arkaitztarte oetara bazterturik arras ezkutuan.

Probinzia onetako barri ez dakitenentzat, guztiz arrigarria eta txitsinistgaitza da, bertako jaiotarrak itz-neurtuak kantuz egoki ematekoduten doai berenezkoa. Letra bat bakarra ere ezagutzen ez duten artzain,atxurlari, ikazgin, eta oen gisako asko ikusten ditugu sarriro, edozein gau-zaren gañean ematen zaioten itzpidea, erabakitzen dutela kantuz bersoe-tan zuzen ta garbiro, gizon jakintsuak arritzen diran moduan. Iñongoeskolatan beñere sartu bageko Gipuzkoatar oen esaera egoki, eta epairazorrotzak baldin zabalduko balira Kebedo eta beste askorenak bezala,ikusi naiko nuke norenak izango ote lirakean txistagarrienak, jostalluenak,eta geiena zor zaiotenak. Bañan Euskaldunai gertatzen zaikuna da, gau-zarik bikañena ta ederrena ere, Euskararen izenekoa baldin bada, ostiko-peratzea geiago bage bera azaletik bedere ezagutzen ez duten txoriburupuztuak. Dana dala, Gipuzkoatarrak arkitzen dira ondra andiarekin,Arkadiatarren anziñako oitura itz-neurtuak ematekoa, millaka urteak iga-rota ere maitaro gordetzen dutelako.

Munduaren lendabiziko adiñetik jarria da plaza agirikoetan itz-neur-tuak kantuz emateko oitura gozo Euskal-errietako au, zeña dan gizonernaietatik sortua, eta askok uste daben baino miraritsuagoa. Denporadoatsu aetako guraso zintzoak, beren seme alaba ta ondorengoai legezuzen bidezkoak erakutsi eta gogoan euki-erazteko, izkriburik etzutelakoasmatua da, beren esakari onak bersoetan egoki ifinirik kantuz ondo adie-razteko. Nork ez daki, bada, bersoetan ederki apaindurik jarten dan edo-


145

BIGARREN KAPITULUA

Gipuzkoako biztanle prestuen doai, griña, izaera, eta eginbideak.

Gipuzkoatarrak jatorriz dira, Españatar are lendabiziko etorkienondoko odol garbikoak; berenez ondraduak, leialak, oparoak, alaiak,ernaiak, langilleak, jostatiak, azkarrak, portitzak eta bulardetsuak. Doaigaiñ gañeko oek guztiak dituzte Gipuzkoatarrak beren berenkiak, eta ezbeste jaiot-errikoetatik erantsiak, egiztatu dedan bezala bertan aixa aski.Euskaldunak gerala eta Euskaraz itzegiten degula on egitea asko da,Españara lendabizi etorri izan ziran Etxetar ondraduen odolgarbikoakgerala adierazteko. Gipuzkoatarrak ondraduak, oparoak, langilleak, alaiak,eta jostatiak dirala, gizon arrrotz jakinti askok agertaratu izan dute berenizkribu gogoangarrietan. Gipuzkoatarrak leialak, ernaiak, azkarrak, porti-tzak, eta bulardetsuak denpora guztietan izan dirala, Españako Erregeguztiak autortu izan dute nork bere txandan, egiazko naitasun andia ira-garritzen diotelarik Probinzia oni. Andizkatze oek legez ta bidezkoakdirala ezagunmendura etorzeko, aski da begiratzea, Errege Don Fernandoeta bere Alaba Doña Juanaren aginduz, gure Ama maitati Gipuzkoak bereEskutarmaetan ifinirik agiri agirian dauzkan amabi kañoi andietara, zein-tzuben kondaira jarriko dedan zearo berari dagokion tokian.

Edozeñek daki, bada, Probinzia onetako jaiotarrak berenez diralagorputz liraiñ, galant, larmintz me zuri-gorri ederrakiko osasuntsuak;erbestekoai arpegiera ona egiten dakitenak; soñean garbitasun andian txu-kunki jazten diradenak; eta jai arratsaldeetan plaza agirikoan beren oitu-razko jostaldi erritarkietan olgatu naikoak. Beragaitik Igande ta jai andiguztietan batutzen dira plazara zar ta gazte, txiki ta andi Erri barrukogeientsuak: non bertako Alkate jauna, eta Arimazaitzallea begira daudela,jostaldiatzen diraden naierara onestasun andian, batzubek danboliñarensoñuan dantzan, besteak pillotan, palankan, bolan, saltoka makillarekin,eta makilla bage, idiskoakin, iskintxoka, txotx aldaketan, atxi atxika, zamajasotzen, pulsuan, indar leian, burruka, azpiraketan, burumutxika, txingo-ka, bilinbolaka, makillurtika, makillaka, makillaz-aldaketan, jomuga edoterreroan, eta beste onelako egikera, gorputzaren azkardade indar ta arin-tasunari dagozkiotenetan, igarotzen dituzte jai arratsaldeak Erri guztiapozkidatzen dutelarik ezin geiagorañoko atsegintasunean.


144

Ingles, eta beste soñu askok konpas jakiñak dituzten bezala, aek diradenzati askotakoak, eta konpas desberdiñak dituztenak. Zortziko bat, bolerobat, edo beste soñu berri oetako edozein ondo dantzatzen dakienak, dan-tzatu ditzake beretakoak milloika; bañan ez soñu zarra, bakotxak zenbatzati, eta zenbana konpasekoak dituen, bat banaka ikasi bage. Egia onenargibidea ikusi nai debanak begiratzea dauka oarrez ta artezaz lenagoizendatu dedan liburu dantzaetakoaren eun ta zortzigarren orrikatikaurrera, non ikusiko daben argi eta garbi, soñu aek ondo dantzatukodituenak, gorputz biguñ, belaunak indartsu, eta ankak ariñ izateaz landa-ra, bearko dabela buru ona ta zintzoa txit, konpas guztien kontua zuzeneramango badu.

Euskal-erriaz kanpora beste tokietan ezagutzen ez diran oituragogoangarri oek biak, baldin balirake Franziakoak, Inglaterrakoak,Turkiakoak, edo Akerlakoak, or ibilliko lirake paperetan edergarri askore-kin apaindurik munduz mundu gauza anditzat txit; bañan anziña anziña-koak eta Euskaldunen izenekoak diradela enzutea aski da zenbait aizebe-latsek ostikoperaturik aintzakotzat ez artzeko. Ez al dute, bada, uste suer-tez ere txori buru oek, aipatu ditudan itz-neurtu eta soñu zarrak ez dute-la serbitzatzen beste gauzatarako, ezpada, menditarrak moldakaizkiro jos-tatzeko? Bai, nere anai maite euskaldun prestuak! Oitura miraritsu oekadierazten dituzte jakitea on lirakean gauza balioso asko, baldin berai arre-taz ondo alde guztietara begiratuko balitzaioketeke. Aur txikitxo gaixorikdagoenari botikako sendagarria goixo tartean artu eragiten zaion bezala,Euskaldunak beren humeai onbideak emateko jarriak dira ezin obeagokooitura maitagarri oek, askok eta askok uste ez badute ere. Eta zergaitikori? Ez bestegaitik, ezpada, aurtxoak goixo tartean artzen duten botika-koa baino geiago, oitura ezkutapetsu oen barrunpeko onbidea ezagutzendez dutelako.

Probinzia onetan guztiz ondrosoakBeti izan dirade dantza ta bersoak;Idurikatuz ongi geren gurasoak,Gorde bear ditugu maitaro jasoak.


147

zein itzpide lasterrago ikasi, eta luzaroago bizi izaten dala? Egiazko ispi-llu argi au begien aurrean dakusku Euskaldunak, eta batez ereGipuzkoatarrak; zeintzuk gorde dituzten maitaro, anziña anziñako gura-soak ateratako itz-neurtu aldi asko beren tonu jakin berezituakin, izkribu-rik bage buruz batak besteari erakutsirik. Oetako zenbait beren musika-rekin argitaratu nituen milla zortzi eun ogei ta seigarren urtean,Gipuzkoako soñu zar eta itzneurtuen izenarekin, lau milla ta geiago urterenburuan Probinzia onetako mendi-zelai, ta plazaetan kantatzen eta dantza-tzen ere diradenak, izkribuz ezarriak izan ezbadira ere, esan dedan urteogei ta seigarreneraño. Gizon jakintiak esaten dabe, ezik, Jubenalek asma-tu izan zebala musika, burni apaintzen ari ziraden mallukarien otsetatik;bañan burnia sortu baino askoz ta askoz lenago ere, kantatu eta dantzatuere oi zituzten Gipuzkoatarrak soñu zar izendatu ditudanak.Txilibituagatik esaten du Madrilko Ikasola andiak, Probinzia onetako jos-taketaz itzegitean, Instrumento propio y peculiar del Pais que algunos autores creenser la famosa Vascatibia de los antiguos, comos si dijeramos la flauta de losVascongados (Dic. geog. de España, tomo I pag. 326).

Gizon jakintsu anitzek, beren iritzian, lendabiziko soñu edo oslan-kaitzat daukate Txilibitua; eta au sortu baino lenago ere, Euskaldunakplaza agirikoetan dantzatu oi zituzten aipatu ditudan soñu zarrak, berenitz-neurtu gozo adigarriak aoz kantatu, eta danbolin-arratza makillatxoa-rekin joaz. Soñu anziñako oek, zortzikoak bezala neurri batekoak ez dira-lako, eskatzen dute jakinduria geiago, bear bezala dantzatzeko; eta ikusinai debanak zeren bidez ta nola, begiratzea dauka, Gipuzkoako dantza gogo-angarrien izenarekin milla zortzi eun ogei ta laugarren urtean agertaratuneban liburuaren eun ta zortzigarren orrikatik aurrera; non arkitukodituen beren izenakin garbiro bat banaka ezarriak, bakotxak zenbat zatieta zenbatna konpasekoak dituen, eta berak ondo dantzatzeko bear diranargibide guztiak.

Itz-neurtuak ifinteko, eta soñu zar miraritsuak dantzatzekoGipuzkoatarrak jatorriz dituzten doai ta griña maitagarriak ez lirake egon-go dauden bezin baztertuak, baldin ezagutuko balirake ondo, berak adie-razten dituzten anziñaerako gauza balioso goi me diradenak. Gure asabaernaiak ifini izan zituzten oitura guztiak dira miraritsuak; eta beretako bibegiragarrienak ezagutzen ditut, eskolatu bageko nekatzalleak supituanitz-neurtuak aiñ egoki ta zorrotz ematea, eta soñu zar konpas desber-diñetakoak utsaldiarik bage dantzatzea. Dantzarekiko lanbide au ez daerraza adieragiten soñu zarrak beren bersoakin ez dakizkitenai; zergatikzortziko, kontrapas, bolero, bals, kontradantzak, minue, rigodon, baile


146

Ardiak izan oi dituzten eritasun eta minatza gaiztoenizenak

Albatamiña.Armuñekoa.Atzartekoa.Enpatxua.Ermuñekoa.Erreneria.Erruñekoa.Galkordea.Gorrentzia.Gozaña.Illurtua.Nafarreria.Okallea.Oñitoia.Pikortalla.Sabeleria.Zibela.Zoramarroa.

Ardien eta berak ematen dituzten etekinen izenak

Aixuria.Ardia.Aria.Arkumea.Artanzua.Artgaztea.Beinardia.Bildotsa.Eznea.Eznorea.Eznotza.Gatzagia.


149

IRUGARREN KAPITULUA

Gipuzkoako biztanle beargilletsuen langintzarik aurrenengoak.

Probinzia onetako jaiotarrak gazte gaztetanik dira neke izerdizkoe-tara gogoz jarriak, eta saiatuak. Jendadi maitagarri onen langintzarikaurrenengoak eta ezagutuenak dira artzaintza, atxurkintza, ikatzgintza,burnigintza, eta onekin egiten diran su-arma, baioneta, ezpata, matxite,aingura, nekazaritzako erremienta, eta beste lankai asko bear bezala lan-durik ondo apaintzea. Badakite ere Gipuzkoatarrak, berak beren eskuzErriko zubageakin egindako ontzidi andietan sarturik, itsasoz munduosoari jira ematen, besterik iñork oartu baino lenago; baita arraintzaandiak egiten, eta itsas lapur txar asko aienatzen ere. Zeren bidez, nork,eta nola, azalduko ditut garbiro Gipuzkoatarrak itsasoz egindako azañaandiaz itzegitean.

Izkribu gogoangarri anitzetan irakurten da, gizonak lendabizi artuizan zeban lanbidea dala Artzaintza; ezagutu izan zebalako mugaz, abereguztietan dan eskurakoiena, zaintzen errazena, eta lakarik geiena ematendabena dala Ardia. Egiazki, alaixen da izatez ere! Eta baldin onelako argi-biderik izkribuz iñork ezarri izan ezpalu ere, Gipuzkoako artzain prestuakberen itzkuntza ederrarekin batean maitaro gordetzen dituzten oituraoneski gozoak, eta berak darabilten langintzari egokidatzen zaiozkan izenbere berekiak adierazten dabe argi eta garbi, artzaintzako lanbidea dalatxit anziñakoa, guztiz garbia, eta arras ondradua, laster azalduko dedanbezala bere zati guztiakin zearo.

Euskara zintzoak, lendabiziko itzkera dan bezalaixen, gorde izanditu osotoro ta zuzenki, beste erdara-mordolloen kutsurik txikarrena erebage, ardiak izan oi dituzten eritasun eta miñatza gaiztoen izenak; berakematen dituzten etekin mueta guztienak; belarrietan ezagungarritzat ifin-ten zaiozkaten marra miraritsuenak; artzainak bere langintzarako beardituen erremienta guztienak; berarekin bere artaldearen etzauntza-tokie-nak, eta beste gauza askorenak, zeintzuk jarriko ditudan bakotxa bereeran obeto adierazteagaitik.


148

14. Eskuiko belarrian bakarrik akats bat.15. Ezkerreko belarrian bakarrik akats bat.16. Belarri bietan pitzatu biña.17. Eskuiko belarrian bakarrik pitzatu bi.18. Ezkerreko belarrian bakarrrik pitzatu bi.19. Belarri bietan txulo biña.20. Eskuiko belarrian bakarrik txulo bi.21. Ezkerreko belarrian bakarrik txuko bi.22. Belarri bietan urkullu biña.23. Eskuiko belarrian bakarrik urkullu bi.24. Ezkerreko belarrian bakarrik urkullu bi.25. Belarri bietan laiategi biña.26. Eskuiko belarrian bakarrik laiategi bi.27. Ezkerreko belarrian bakarrik laiategi bi.28. Belarri bietan akats biña.29. Eskuiko belarrian bakarri akats bi.30 .Ezkerreko belarrian bakarrik akats bi.31. Belarri bietan pitzatu ta txulo bana.32. Eskuiko belarrian bakarrik pitzatua ta txulo bat.33. Ezkerreko belarrian bakarrik pitzatua ta txulo bat.34. Belarri bietan urkullu ta txulo bana.Ikasbidea eman dedan modu berperean, bost izen oek banaka ta

biñaka batetik bestera erabilliaz, ezagungarritzen dituzte mendi guztikoartaldeak, eta are geiago ta geiago balirake ere. Beste marra mueta bat ereezagutzen da artzaien artean, ardiari ifinten zaiotena, bañan ez bide onez-koa, baizikan ardi-ebatsitzaleak beren gaiztakeria estaltzeko asmatua,zeñari esaten zaion Lapur-marra. Izen au ematen zaio, belarri biak ondo-tik epakiak dauzkan ardiari; zergaitik ardia ostutzen dabenak egiten debanaurrenengo lana dan, belarri biak kentzea, jabeak edo beste edozeñekegiazko marraetatik ezagutu ez degion. Beragaitik dute, bada, ardi belarribageak jakintsuro ifinitako izen egoki txit bidezkoa, Lapur-marra.

Gipuzkoako artzainak beren langintzarako dituztenerremienta, eta beste zenbait gauzen izenak

Anekak.Apatza.


151

Gaztaia.Gaztanbera.Gazura.Guria.Mamia.Matoia.Txikiroa.Umerria.Urtebildotsa.

Ardi jabeak nork bere artaldeko ardiai belarrietan ifin-ten diezaten marra ezagungarrien izenak

Bakar bakarri bost izenekiko marrakin ezagungarritzen dituzteartzainak mendirik andieneko ardi guziak, ez ezik, beste geiagotakoak ere.Bost izen oek dira; Pitzatua; Txuloa; Urkullua; Laiategia, eta Akatsa. Etaoek ardien belarrietan bein bata aurrera, eta gero bestea atzera erabilliaz,daukate egiñeratua utsunerik bageko adieragarri txit zuzena, izkribuasortu izan zan baino ere are lenagotanik Euskaldunak asmatua. Jarrikodizuet, bada, emen anziñako artzain izkriburik ezagutzen etzutenak era-kutsitako eskola zerrenda bat, gaurko egunean ere Gipuzkoan irautendabena; eta ardiakin artzainak diran arte guztian biziko ere dana.

Ara zer gisatakoa dan eskola mueta au.1. Ardijabe batek bere artaldeari ifinten diozka ezagungarri, belarri

bietan Pitzatu bana.2. Eskuiko belarrian bakarrik Pitzatua.3. Ezkerrekoan bakarri Pitzatua.4. Belarri bietan Txulo bana.5. Eskuiko belarrian bakarrik Txulo bat.6. Ezkerrekoan bakarrik Txulo bat.7. Belarri bietan Urkullu bana.8. Eskuiko belarrian bakarrik Urkullu bat.9. Ezkerrekoan bakarrik Urkullu bat.10. Belarri bietan laiategi bana.11. Eskuiko belarrian bakarri laiategi bat.12. Ezkerreko belarrian bakarrik laiategi bat.13. Belarri bietan akats bana.


150

Guztiz da arrigarria eta miraritsua txit, lendabiziko artzainEuskaldun garbietatik datozen izen ezkutapetsu oek, ainbeste urterenburuan zuzenki ta osotoro Gipuzkoako mendietan gordetzea; eta ez dagitxiagokoa batere Probinzia onetako artzainak alkarri dioten amodiozkonaitasun irazekia; zeintzuk beren oitura maitagarriakin adierazten dutenargi eta garbi, nolakoa zan anziña anziñako gizonen bizimodua.Gipuzkoako barri ez dakienari ez da erraz sinisteragiten, bertako artzainsamalda andiaren izaera gozoa nolakoa dan. Guztiaz ere, esan bage ezinlaga nezake, aurreragokoetatik dakidan apurra, eta nere denpora guztianAralarko mendian ikusten dedana.

Mendi onetara batutzen dira berrogei milla ardi bezalatsu, eta zortzieun artzain txiki ta andi gitxi gora beera. Txabola bakotxera biribillatzendira iru edo lau artzain bizitza banatakoak alkarrekin izatera; eta senideakbalira bezalaixen igarotzen dituzte urte ta urteak beñere aserratu bage.Bizileku txikitxo onetan eukitzen dituzte agiri agirian beren janariak, egi-ten dituzten gaztaiak, eta izaten dituzten diru apurretarañokoak, aiñ segu-ru ta osotoro, nola burniazko kutxa lodi giltza askorekiko batean gordeakizango lirakean. Artzain oetako edozeñi bukatzen bazaio iriña edo bestejanari gauzaren bat uste baino lenago, edo beraren etxekoai gertatzenbazaiote bear orduko ezin biraldua, goserik ez du nozituko, txabolakolagunak duten arteraño. Eta baldin beretako edozeñi etxetik igorritzenbadiote urte sasoiak dakarren gauza berri bikañen bat, edo txeremoniarenbatzuk, txabolako lagun guztiak jango dituzte alkarrekin, gorputz bat bali-ra bezalaixen. Lagun amatu oen arteko edozeñi gertatzen bazaio egunbatzuetarako nora edo ara joan bearra, edo eritasun batek eraso eta gai-xorik oean gelditzea, onen eginkizun guztiak egingo dituzte beraren txa-bolako artzain lagun leialak aiñ gogoz, egoki, eta kontu andian, nola ardi-jabeak berak osasunarekin dagoela egin izan al-litzakean, edo obekiagobenturaz.

Mendi osoko artzainen artean suertatzen bazaio iñori adu txarrenbat, dala otso edalle gaiztoak artaldera sartuta; ikatztoki eta putzu zuloe-tako ur zikin ustelak eran ta okallatzea; nafarreri gaitz eriotsuak arrapatu-rik, edo bestelako gertakari gaiztoren batekin ardiak gitxiturik, edo bate-re bage gelditzea; artzain lagun guztiak alkargana baturik, bakotxak ardibana ematearekin ifinten diote bertatik len zeban ainbateko artaldea;zeñari aztutzen zaiozkan atsekabe guztiak, bere lagun amatuen ondrabideaiñ oparoa ikustearekin.

Larrebide galduetan oi dabiltzan ardi erratuak, aurrena arkitzendituen artzainak artzen ditu bere artaldera, baita kontu egin ere zuzenki,


153

Apazkoa.Arsugatsak.Asuna.Burrutzia.Elkorra.Epaikia.Estugarria.Eznarriak.Garneroa.Gatzagipotoa.Gatzontzia.Gaztanaska.Gaztanola.Iragazkia.Kaikua.Kirtenbikoa.Malatxa.Mutxitaia.Potoa.Taloburnia.Txantxilla.Txurka.Urie.Zalia.Zumitza.

Artzainen bizileku mendikoari deitzen zaio Txabola, zeña egiten danzotal, zarbazta, arba, tantai, aizkorol, eta gisa onetako gauza txeakin, bera-ren izenak adierazten daben bezalaixen. Mendietako bizi leku oek diraetxeak baino askoz ta askoz lenagokoak. Etxearen izenak berak adieraz-ten du garbiro, txabola baino gai andiagoakin egiña dala; beragaitik esatenzaio Ez-etxea.

Txabolaetako lo-tokiari deitzen zaio etzauntza, eta emen ifintendituzten biguñgarriai txillarrak; oñen euskarri jarten duten zutoiari idulkia;eta estalgarriari burusia.

Ardiak jatzitzeko tokiari esaten zaio artizkunea, euri jasa andiakerortean eta gauaz leorpera sartzeko lekuari billorra; mendiak elurrez estal-tzen diraneko ardientzako bazka gordetzen duten lekuari saletsea; janaria-ri saralea; jakiari zaldalea; eta oek ifinteko maiari lizipua.


152

netako bana edo biña alde bakotxetik ifintearekin, berealaixen daukatezuzendua okerbide guztia. Beragaitik izkribauen lantegietan ez da topa-tzen Gipuzkoako arzainak alkarren artean erabilitako auzi-paper anitz.

Gai guzti guztietara da zoragarria txit artzain doatsu oen mendieta-ko izaera gozatsua. Goizean goiz beren artaldeakin irteten dira larrebide-rik oberenetara, ojuz ta kantari egaztiak bezalaixen, sasiak, zelaiak, baso-ak eta aitzak pozkidaturik erantzuteraño ifinten dituztela; eta ardiak jan-lekuari onetsi degioten artean, an ibilliko dira berak, batak txilibitua jo,besteak bolingozoa, au dantzan, hura saltoka, atxi atxika, itzulamilka,makilurrunean, arriurtika, indarlean, eta beste onelako egikari anitzetanjostaldiatzen dirala atsegintasun andian. Modu onetako olgantza goza-tsuetan asper aldia bat artzean, biribillatzen dira nor bere txabolara, udantaloarekin eznea, eta neguan gantzarekin egositako baba jatera.Arratsaldean egiten dute etzanaldi andia. Illunabar-alderontz ardiak artiz-kunara biribillatu ta jatzi, eznea iragazi, ta gatzagia emandakoan kantariasirik, ez dira ixiltzen alik eta gaztaiak egin ditzaten arteraño. Berealaeznarri gorituakin gazura erosirik, irteten dira berarekin txabola-atakara,apatzetik apatzera goi goitik bee beera boteaz irabiaturik oztutzera.Orduan dira adigarriak txabolatik txabolara ojuz ta irrinziz alkarri adie-razten diezaten hitz jostallu gaitzik bageko pozkidatsuak, batzubek itz-neurtuan, eta besteak itxumustuan. Azkenean amodiozko naitasunarekingau onak batak besteari emanaz, joan oi dira nor bere etzauntzara.

Orra zein garbia eta gozarotsua arkitzen dan, bada, gaurko eguneanere, Gipuzkoako artzain doatsuen bizimodu zorionekoa. Baldin suertezere izango balitz iñor, kapitulu au luzetxo iduritzen zaiona, bertatik naidet kontuan jarri amodioz, ezen, begiratzen badio lanbide oni alde guz-tietara ondo, topatuko diola gaia, geiago ta geiago esateko ere.

Gipuzkoako artzain zintzo ta argiakIzan ta izango dira gogoangarriak;Maite dituztelako oitura garbiakBeren guraso onak anziña jarriak.


155

alik eta jabe egiazkoa agertu dedin arte guztian. Bereala zabaltzen dabarria mendi osoan, onelako edo alako marra belarrietan dauzkan ardianoren artaldean dagoen, eta ditxekana ezagungarri egiazkoakin etorteaneramango du bere ardi erratua, eukitze ta kontu egite saririk eman bage.

Gipuzkoako mendi luze zabalak igaro bearra izaten deban edozeingizon erbestekori, gertatzen bazaio iñoiz edo berriz bideak utsegitea, ustebaino len illuntzea, gorputzeko txar-aldiaren batek ematea, edo bestelakoezbearren bidez ezin joanik beretan gelditzea, aurrena ikusten duenartzainak maitaro arturik, eramango du bere txabolara, eta emen gozaro-tuko du egin-al guztian, adiskiderik amatuena balu bezalaixen. Bazkatukodu mendiko gisara gaiak agintzen dion moduan, alik eta bere bideari eki-teko ondo jarri dedin arte guztian; eta orduan saririk eskatu ez ezik,eskaintzen badio ere, artu bage lagunduko dio leialkiro, bide zuzen ero-soan ifini dezan arteraño; non lenago alkar beñere ikusi bageko gizonakadiskide mami betiko egiñik, banakatzen direan nor bere eginkizunetara,batak besteari amodioz esaten diotelarik Agur ta Agur.

Ha zein gauza ederra ta maitagarria dan gisa onetako eginpide ondra-duak egiten bere Erritarrak ikustea! Gipuzkoako mendi gogoangarrietanbizi diran artzain prestuak dirade, bada, bere asaba doatsuetatik jatorrizdarraizkioten oitura gozo oneski oek gordetzen dituztenak zuzenki.

Ez du, bada, inork ere zer uste izan, apaiñgarri ustelakin edertu naidedala Gipuzkoako artzain leialen ondradutasuna, baizikan sarritan ikus-ten diran eginpide egiazkoakin; eta baldin izango balitz nor edo nor sinis-tu nai ez dabena, ditxidatzen det bertatik Aralarko mendira, non ikusikodaben argi eta garbi artzain doatsu oen ontasun pare bagekoa.

Beste doain andi bat ere arkitzen da artzain oen artean guztiz maita-garria. Lenago esan dedan bezala, batutzen dira mendi onetara, txiki taandi zortzi eun artzain bezalatsu. Gizon samalda andi onek ez du izatenmendi guztian ez Alkaterik, ez Alkateordekorik, ez Amamerurik, eta ezoen eskubideakiko beste agintaririk. Guztiaz ere, despita, aserre etaburrukarik bage igarotzen dute beren denpora guztia, amodiozko naita-sunaren bidez alkarturik pakea oso betean. Artzain oneski oen pakeazkobizi modu garbia ondo ikusteko, ez da ispillu obeagorik Aralarko mendi-ra begiratzea baino; zeñetan bizi oi diran ainbeste gizon, millaka urteakigaro ta ere, Alkate ta Alkateordekorik bage. Eta zer litzake gizon samal-da andi au guztia Erri batekoa baldin balitz? Gitxienaz izango dira ama-lau edo amabost Erritatik alkargana biribillatuak, eta anaiatasun maitaga-rria beñere ausitzen ez dutenak. Iñoiz edo berriz ardiakiko saldu-erosia-ren gañean artzen badute eztabaidaren bat alkarren artean, gizonik eldue-


154

Gisa onetako galderik berriz iñork egingo balu ere, jarriko ditutemen artzaintzako lanbideari dagozkionak lenago ifini ditudan bezalai-xen, nekazariak eskuartean oi darabiltzan gauza guztien izenak.

Gipuzkoako nekazariak eskuartean oi darabiltzatenerremienta eta gauzen izenak

Aiotza.Aizkora.Akullua.Akullueztena.Ardatza.Arilkaia.Arraskea.Arratzaldea.Arrazkoa.Arrea.Arreetxea.Arzea.Aspilla.Atxurra.Auts onzia.Azkonarra.Berarsardea.Besarea.Besaresardea.Biurrak.Endaia.Ereak.Eskuarea.Gaintzerua.Galbaia.Ganbela.Garba.Garosardea.Goldartea.Goldea.


157

LAUGARREN KAPITULUA

Nekazaritza noiztik eta zeren bidez asia dan.Langintza onetarako bear diran erremientaen izenak; lurrari ken-tzen zaiozkan etekiñenak, eta eguraldi mueta guztiai dagozkiote-

nenak beste gauza askorekin.

Gauza jakiña ta sinistgarria da nekazaritzako lanbidea dala artzain-tzaren ondorengoa, eta burnia sortu ezkeroztik asia. Gizon jakintsu asko-ren iritzia da, mendi ondo oetan aurrenengo arkitu izan zala burnia egite-ko gaia, baita bera landutzeari ekin ere. Beraz esan diteke segurutzat bur-nia sortutako tokian asi izan zirala lendabizi lurrari erraiak irikitzen.Bañan oraindik bidezko iritzi au dan baino ere ezagungarri indartsuago-ak badauzka gure Euskara zintzoak bere etxapean zuzenkiro gordeak,nekazaritzari dagozkan gauza asko adierazten dituztenak izen berenberenkiakin argi eta garbi.

Milla zortzi eun ogei ta amabigarren urtean Donostiako Urian bizinintzala, deitu izan ninduen Madriltar gizon Andizki batek, Don BizenteBinuesaren etxera, Euskarazko itzkuntzaren gañean jardun aldia bat egi-tera; zeña arkitzen zan itzkera onen alde ta kontra izkribatu izan diranliburuak ondo irakurria; eta lendabizi asi zitzaidan atakatzen Maians,Arnesto Osorio, Traggia eta oen lagunai ikasitako galdeera desegokiakin.Beragaitik uste izan neban lenego artan, Euskararen etsai andiren bat zala,nola erdaldunik geienak, edo guztiak, ala izan oi diran. Ekin nitzaion nereerdara mordolloan al-nuben modurik oberenean. Egin genduen jardunaldia bat gogorra txit Binuesarekin bere semearen aurrean; bañan geroe-nerako egin giñan biok adiskide mami bizi geran arte guztirako; eta autor-tu ere zidan garbiro, errazoi andia gendukala Euskaldunak, geren itzkun-tza maite izatea. Erakutsi ere ziran paper pilla andi bat Euskarari zego-kiona berak biribillatua; esaten zidalarik, ezen, Europako gizon jakintiasko jarri zaiozkala begira itzkuntza oni, eta orain aldian igo bearra dalaEuskara odeiaz goiti, edo botako dutela arras beera. Itzaldia oetakobatean galdetu zidan, ea nekazaritzako erremientak Euskarazko izen gar-biak zituzten; erantzun nion, baietz, eta esan ere niozkan bat banaka,gogoratu zitzaizkidanak. Orduan jalki zitzaion, ezik, erremienta oen ize-nak beste itzkuntzaen kutsurik bage arkitzea dala sinistgarririk oberena,Euskara lendabiziko itzkeratzat ezagutzeko.


156

Marra.Matazurkia.Matxardea.Nabaribuña.Nabarra.Ondeoatxurra.Otajakia.Otasardea.Otaska.Otatxurra.Sardea.Saskia.Sugatza.Taketak.Txabatilla.Txandeoak.Txarrantxa.Txaukurrak.Txiñolak.Txurrillea.Ubarukoa.Uztarria.Zapioa.Zega.Zegaarria.Zegaeraztuna.Zegakirtena.Zegamallua.Zegantxingura.Zegapotoa.Zekaia.Zillaia.Zorroa.

Edozein Euskaldunek badaki ziertoro, emen ezarri ditudan erre-mienta guztiak izen berperakin ezagutzen dituztela Gipuzkoako nekatza-lleak. Eta Euskaldun ez diran guztiak jakin bezate gogoz edo gogo bageberak naien duten bezala, ezik, izen oek argi eta garbi Euskararen bere


159

Goldetxea.Gorotzatxurra.Gurdia.Gurtaga.Gurtarasak.Gurtaratza.Gurtesia.Gurteskalla.Gurtetxea.Gurtezpata.Gurtibuña.Gurtolak.Gurtorraziak.Gurtpertika.Gurtubala.Idikatea.Iraburaria.Irabureskua.Iraburrak.Iraburzigorra.Itaia.Jorraia.Kabillak.Kakoa.Kanpaza.Karrama.Kodeñea.Kopetakoak.Kurpillak.Laiak.Lakaria.Lardaia.Lauortza.Laurtzibuña.Lera.Liñagabia.Linaia.Lisibatxorroa.Markauztarria.


158

Basara.Basoa.Berardia.Besaretu.Bidetxiorra.Buztinlurra.Egutera.Elkarra.Erein.Ereiñgarria.Errekiña.Erretena.Errolla.Erue.Esatea.Esia.Ezkurra.Ezola.Galondoa.Garagarra.Garea.Garia.Garoa.Gaztaña.Gerezia.Gibeltza.Gorotza.Gortetxa.Illarra.Iñastorra.Iñaurkiña.Iratzka.Izutuitza.Jorratu.Kematu.Kortaitza.Koskola.Labakia.Laiotza.


161

berekiak diradela; eta ez atzo ta egungoak, baizikan nekazaritza lendabiziasi izan zan denporakoak, aldeenera jota ere.

Modu onetako argibide asko anziñaerakoak txit, gorde ditu Euskarazintzoak zuzenkiro aitzarte oetan. Gauza jakiña da, bada, nekazaritzaasmatu izan zuten gizon ernaiak, lurrari begiratuko ziotela ondo zein toki-tan nolakoa zegoen, zer griñatakoa zan, eta ugariena non ematen zeban;baita ere beragandik oparo artzen zituzten gauza baliosoak zer ta nolako-ak ziraden. Oen guztien izenak ikusten zaiozka Euskarari garbiro besteitzkuntzaren kutsurik bage. Ara zein egoki ta bere berekiak.

Nekazariaren langintza, berak darabiltzaten lur, etaoek ematen dituzten ondasunen izenak

Aiena.Aldapa.Aldatsa.Alea.Allorbea.Alorra.Altxerria.Amiltokia.Añoa.Arana.Arbia.Arbileorra.Arbilorea.Aretu.Artatxikia.Artoa.Artobizarra.Ataka.Atxurkintza.Auka.Aza.Baba.Baratzuria.Barrutia.


160

Sakona.Satsa.Sekaña.Sokilla.Sokorra.Soroa.Sorobarrena.Sorogoena.Tipula.Txara.Txermena.Txertatu.Txitxirioa.Urgalda.Zalgea.Zelaia.Zikirioa.Zimaurra.Zingida.Ziza.Zoia.Zotala.

Izen oek eta beste onelako asko nekazaritzako lanbideari dagozkio-nak, iñork ezin ukatuko diozka Euskarari, anziña anziñatik edo are len-dabizitik bere bereak dituela.Eta oraindik, nekazaritza asi baino are lenagokoak ere gordetzen ditu itz-kuntza maitagarri onek bere kolko zabal gozatsuan zuzenkiro txit. Izan alleikean gauzarik egiazkoena da gizonak munduaren lenengo adiñetik eza-gutzen dituela zerupeko odeien ibilliak eta eguraldiaren gora beera andiak;zeintzuben izenak lendabizitik ifiniak diradela, ezin uka dezakean inorkere. Ikust ditzagun, bada, oek Euskarazko itzkuntzak nola deitzen dituen.

Zerupean dabiltzan gauza miraritsuakin, eguraldiarenizenak

Abazuza.Aintzigarra.Aizea.


163

Langa.Langamalla.Langatea.Larraña.Lastoa.Laurtu.Lubakia.Luberria.Luerloa.Lukiteza.Lurra.Lursarea.Maikola.Malloa.Marrubia.Masalastoa.Masusta.Matsa.Mizpira.Muixika.Muñoa.Nekazaritza.Oiana.Okellua.Okuntza.Oloa.Ongarria.Orbela.Ordeka.Orma.Ormaleorra.Orria.Ostoa.Otrolloa.Pagatxa.Pertika.Piperra.Porrua.Sagarra.


162

Illuna.Iñatazia.Indriskea.Intza.Iñusturia.Iurtzuria.Izarkia.Izarrak.Izkiota.Izotza.Izotzbeltza.Jasa.Jela.Kalerna.Kazkarabarra.Kazkarabitoa.Lanbroa.Lañoak.Launbero.Lausoa.Leortea.Leortu.Ludardara.Luikara.Luizia.Lurbeltztu.Lurmendu.Lurzuria.Negua.Neguazkena.Negubeltza.Odeiak.Odotsa.Okertu.Oñazkarra.Oñaztargia.Oñaztarria.Oñeztua.Orma.


165

Aldagoia.Argea.Argia.Arindu.Arriabarra.Ateri dago.Atertu.Aterunea.Ausi abartza.Berotu.Bisutsa.Bustitea.Edatootsa.Egoia.Eguna.Eguraldia.Egurastu.Eguzkia.Ekaitza.Elurbildua.Elurbisutsa.Elurbustia.Elurlapatsa.Elurmarota.Elurpikorta.Elurra mara mara.Elurra.Elurtia.Epeldu.Erasoa.Erauntzia.Euria.Gaba.Giroa.Goibel.Ifarlausoa.Ifarra.Igortziria.Illargia.


164

BOSTGARREN KAPITULUA

Gipuzkoako Erri askotan nekazariak alkarren artean egiña dau-katen anaiatasun pare bagekoaren azaldurea.

Probinzia onetako nekazaririk geienak gordetzen dituzte, oraindikere, beren anaia artzain ondraduai ikasitako oitura oneski maitagarriak.Jende leial onek bere bizimodurako ifiniak dauzkan alkardade gozoakdirade, bada, ezin obeagokoak. Beretakoren bati gertatzen bazaio iñoizedo berriz, adu txarren baten bidez uztarriko abelgorririk elbarritu edo ill-tzea, lagunkida guztia alkargana baturik, jarriko diote ordaña berpertatik.Baldin suertatzen bada nekazari oetakoren bat edo beste edozein abelgo-rririk ez daukana, eritasun gaiztoaren batek arrapatzea, onen soro ta alo-rrak landuko dituzte beraren aide, adiskide, eta auzoak, beren berenkiakbalituzketeke bezin ondo, mugaz eta txukunki alogera ta sasirik bage; etageienak, nork bere etxean jaten dabela. Nekazari maitati oek badute besteoitura bat are geiagokoa.

Baldin gertatzen bada iñoiz langille prestu oen arteko seme alabarenbatzuk, alkarganako duten amodiozko naitasunaren bidez gaztelimuritu-rik, bear ez litzakean aztaporen batean irristatuta erortea, eta berai ezpa-zaiote une artan arkitzen etxe bazter bat alkargana baturik beren langin-tzari ekiteko, oen gurasoak atsekabeturik lotsa andian ixil ixillik daudela,osterontzeko aideak, auzoak, eta adiskideak alkarturik batutzen dira jaiegun batean Erriko etxera, galai irristalariarekin batean: eta emen berentxurruta edaten daudela, asten da gizonik elduenetako bat itzegiten, esa-ten dabelarik, ezen, Jaunak, gure gaurko billera gozo au zeren bidez etazertarako dan, nai dizutet adierazo al dedan modurik oberenean, eta ustedet nere eskariak entzungo dituzutela gogoz, aide onetsi, auzo ondradu,eta adiskide leialtzat ezagutzen zaituztedan bezala.

Begien aurrean dakusku, bada, argiro, gure odol garbiko gaztelimu-ritu oek arkitzen dirala, orain orain bezala, izan al ditekean egoitzariknegargarrienean, eta baldin nork lagundu ezpadute, gelditu bearko dutelabetiko urrikarri, Erri osoaren farragarri, eta aide guztien desondragarri.Ez degu, bada, zer miretsi zoragarritutako gazte argal oen aztapoaz.Badakigu gerala guztiok Adanen zañetik sortutako geldo aul irristalariak.Beragaitik egin bear degu, bada, al dezakegun guztia, gaztelimuritu oek,Ama Eliza Santeak agintzen daben bezala lenbait len alkarri joerazorik,


167

Osteleuria.Ostgarbi.Ostiia.Ostotsa.Ostreliaka.Ozitu.Oztu.Pisutu.Sargori.Truina.Turmoia.Tximista.Txingorra.Txukatu.Uanibillak.Uarreak.Ubilduak.Udaberria.Udarraskia.Udia.Ujola.Uztargia.Zakartu.Zaroa.Ziargia.Zizarkora.Zuzendu.

Nork ez daki, bada, munduaren lendabiziko adiñetik diradelaemen ezarri ditudan izenakiko gauza guztiak? Eta oen argibide zuzenanork emango du aiñ garbi ta zearo, nola Euskarazko itzkuntzak? Gisaberperean topatzen zaiozka itzkera maitagarri oni edozein gauzarengañean, bere anziñatasun itzal andikoaren ezagungarri egiazkoak millaka,iñork ere ezin ukatuko diozkanak.

Gauza askoren izen txit anziñakoak,Maitaro gorde ditu Euskara zintzoak;Berenez diralako eztitsu gozoak,Gutizia andia diote auzoak.


166

naz serbitatzen dutelarik leialkiro, berari dagozkion gauza guztietan; etapozkidatzen ere dute txit asko, munduari utzi bearrak burura ekarri leiz-kiokean atsekabe samiñak desegiten diozkatelako arras, lanze estu artanberari egiten diozkaten eskeñi oparoakin. Baldin aur txiki askoren gurasoabada gaixorik arkitzen dana, eta oen bizimodurako ezer gitxi lagatzendabena, esango diote bere aideak, eta aiderik ezpadu, auzo edo adiski-deak, ezen, ez dezala aurren ardurarik eduki; bertatik izango dirala jaso-ak, lagunduak eta ondo begiratuak, oitura dan bezalaixen. Eta oraindik aregeiago egiten dute, eri dagoenaren atsegiñerako. Deitzen dituzte berarenaurrera aur txiki lanerako adin bageak, eta aideren batak esaten du; onakomutiltxo au nik artuko det nere etxera, aziko det ondo, erakutsiko diotlana egiten, eta bere bizimodua artutzera datorren denporan lagundukoere zaio dagokion moduan. Besteak artuko du neskatxatxoren bat esku-tik, eta esango du; au nere alabatzat ezagutuko det onezkero, eta bertatikdaramat nerekin batean gerorako utzi bage.

Gisa onetako eskeñi oparoak bere seme alabaentzako entzutean, jar-ten da eri gaixoa indartsu erioari darraizkion etsai portitz guztiak garaitu-rik, Jaungoikoaren arpegi ederra ikustera lenbait len joateko pozean. Etamundu deserritu onetatik beti betiko tokira joatean ere, beraren aide leia-lak egiten diozkate arimaren onerako Elizagandik egin al dagizkiokeanlaguntza guztiak.

Beste oitura bat ere gai oni dagokiona eta anziñakoa txit, ezagutuizan da Gipuzkoan milla ta zazpieun urte ingururaño. Euskal-errietakoJauregi, eta Etxalderik aurrenengoak, beretako Nagusi EtxekoandreakJaungoikoak beregana deitzen zitueneko ifinia oi zuten legezko oitura,nori bere ondasunak agintzen zioten modukoa, nork daki, ordea, noiz-koa? Illtzen zanaren gorputzarekin batean eraman oi zituzten Elizako atenagusiaren ondora, batarentzako uztar-idi galaren galakoa txintxarrizbeterik; bestearentzat zekor galanta adarretan lore ta errosetak zituela; arkari andia; onek txikiro gizena; egaztiak, sagarrak, gaztañak, eta beste gauzaasko, nor nolako emankizunaren azpian arkitzen zan, gisa berperean bearzeban erantzun utsaldiarik bage. Iñork asierarik billatu ezin leikion oituraonetatik atera litezke gauza balioso asko, anziña anziñako denpora doa-tsuari, eta Euskaldun zorionekoai dagozkiotenak; zeñak adierazten dabenargiroki, Elizak gogortzen asi baino lenago ere, Euskaldunak begiramen


169

beren bizimodu onean ifinteko. Onetarako, badakigu etzaiotela arkitzenorain orain bezala, ez non nekatu, eta ez zer jan; bañan asiera on batenbidez izan litezke zorionekoak berak eta beren seme alabak gure odolekoguztien ondrarako. Eta atsegintasun andi oni begira egunen batean egongaitean, guk orain aide guztien artean egin bear deguna da, berentzakolabaki andi bat zillegi lurretan jo, atxurtu, erre, esitu, eta garia bertanereiñik ifintea, lendabiziko aboztua artu dezaten gure izenean, gero berenlanbideari gogoz jarraitzeko; eta bitartean ere zer jan izan dezaten beardiegu eman, bakotxak al dezakean moduan, gari, arto, bigantxa, txekor,zerri, ardi, bildots, auntz, auntztika, ollo, ollanda, ollasko, eta beste zen-bait gauza bizitza berriari dagozkionak.

Itzgille ondradu onek bere otoiz-aldia bukatzean, aurrenengo eskiñi-ko du onelako edo alako gauza ezkondu bear dutenentzako. Bereala asikodira besteak, batak emango dabela onelako, besteak orrelako. Modu one-tan egiñeratzen dute Gipuzkoako atxurlari prestuak oituraz, buruzpidetxarrean iñoiz arkitzen diran gaztelimurituak beren bizimodu onean ifin-teko bidea. Senar-emazte aldia asko ezagutu izan ditut nere jaio-tokian etaauzo-errietan, gisa berperean alkarganatuak, eta beren seme alabai buruz-pide ona eman izan diezatenak. Beragaitik, eta izendatu dedan modukobilleraetan bein baino geiagotan nerau izan naizalako, ezarri nai izan detGipuzkoatarren oitura gozo au aiñ luze ta zearo.

Guztiz maitagarriak dirade, bada, Gipuzkoako nekazariak jatorrizdituzten oitura miraritsuak; iñork aintzakotzat artu bagez, bazterturik txo-koan ixil ta geldi badaude ere, ez balira bezalaixen. Eta zergaitik ori? Ezbestegaitik, ezpada anziña anziñakoak eta Euskaldunenak diralako, etaEuskaldunak Euskarazko itzkuntza garbian agertaratu nai ez dituztelako.Badakit nik, txorotzat emango nautena askok eta askok lanbide onetan arinaizalako; baita ere, Euskaldunak izango dirala maixiatzalle oek. Ordeazer da ansi, erausle oek eman al degikidaten atsekabe apurra deus ez bal-din bada, oitura maitagarri oezaz itzegitean nere barruak artzen dabenpozkida betearen aldean?

Esan bear det, bada, beste oitura bat ere txit anziñakoa, eta bera iro-zotzea guztiz ondo dana. Mundu negargarri iduripen utsa baizik ez danonetatik, betiko leku pozkidatsura gure Egille andiak deitzen gaituen den-poran, eta berari kontu estuak emandakoan ere, oitura jatorrizko maita-garriak gordetzen dira Gipuzkoan ardura andiarekin txit.

Gaixorik arkitzen danean bat, Sendagiñak etsipena emanik Elizakogauzak artuta, beraren aide, auzo, eta adiskideetakoak etzaiozka aldame-netik kenduko asnasa deban arte guztian, gau ta egun alkarri txanda ema-


168

SEIGARREN KAPITULUA

Gipuzkoatarrak plaza agirikoetan jokatu oi dituzten pillota-parti-du, idi-tema, eta beste apustu mueta askoren errazoia.

Gizon jakinti askok autortzen dute garbiro, Euskaldunak sortua dalapillota, eta pillotako jokua; Euskaldunak dirala pillotako lanbidean besteguztien buru ta nagusi; eta Gipuzkoatarrak jatorriz direala pillotari gaiñgañekoak, eta jostallu gozarotsu onetara guztiz eresia andia dutenak.Jobellanos jakintsuak España guztiko jostaldien gañean izkribatu izanzeban liburuan, pillotariaz itzegitean esaten du onela.

«Tambien en esto se distingue el pais Bascongado. Nohay puebli considerable en el que no tenga su juego depelota grande,cómodo, gratuito, y bien establecido yfrecuentado; y asi como juzgamos que los bailes públi-cos influyen en el caracter moral, hallamos tambien enellos, y en estos juegos la razon de la robustez, fuerza yagilidad de que están dotados aquellos naturales».

Egiazki ikusgarria da txit pillotariak plazan oi darabilten pizkorta-sun, azkardade, eta arintasuna. Probinzia onetako jaiotarrak jai guztietanjostaldiatzen dira pillotan Andizki eta Apaizetarañokoak langilleakinbatean. Erriak Erriai, Probinziak Probinziai, eta azkenik Franzesai ere,Gipuzkoatarrak jokatu izan diezate pillotan dirutza andiak asko aldiz. Ezordea ustekabezean alkargana biribillaturik, baizikan gizon prestu gisa,aldeaurrez batak besteari gaztigatu, eta bide erdira irtenik adiskidetasunandian erabakitzen dituztela garbiro, zenbat diru jokatu, zein egunetan,nongo plazan, nolako pillotakin, zenbat jokutara, eta lanbide oni dagoz-kion argibide osterontzeko guztiak.

Modu onetan egindako pillota-partidu ondra andikoetan ikusi izandira onza urreak millaka jokatzen.

Hernaniko plazan lau Nafartarri, beste lau Gipuzkoatarrak jokatuta-ko pillota-partidu batean, ikusi izan ziran oe osoak beren janziakin, etakosna ta koltxoi bakarretarañokoak ere, bertako jendeak Erritarren aldebalio jakiñaren truke ifinirik pillota jokuaren aldameneko zumar gañetanitxekita zinzilika zeudela, partidua bukatu arte guztian. Pillotako partidu


171

andia zutela Jaungoiko egiazko bakarraz oroitzeko, beren guraso, aide,auzo, ta adiskideak mundu onetatik bestera igaratakoan ere.

Bizian ta illean Gipuzkoatarrak,Alkarri laguntzeko txit dira leialak:Ikusi dira ondo beren egiñ-alak,Ditxa andia bait du emen bizi danak.


170

Non billatzen da errestorakoBera dan baino obea?Ikaraturik biraldu bait duNafarroako jendea!

Pillotara ezezik beste apustu mueta askotara ere zaleak dira txitGipuzkoatarrak. Eta batez ere, idi-tema, aizkol-joku, balenka-partidu, ari-joku, pulsuan, saltoka, lasterka, eta beste onelako apustu, gorputzarenazkardade, aritasun, eta indarleiari dagozkionetara.

Iru urtez onontz Azkoitiko plazan idi-apustu batean jokatu dira eunta irurogei milla erreal igaroak; eta dirutza andi onen zatirik geiena edoguztia, begira izan etzitekean errenta pagatzen dutela bizi diran maizterjende nekazariena. Apustu onen ondoren bereala beste bat jokatu duteBergarako plazan, uztar-idi galaren galakoak egindako arraiaren kontrabederatzi gizaseme Gipuzkoatarrak; baita irabazi ere aixa aski. Idiak biordu ta erdian egindako marra, gizonezkoak ondu omen zuten iru ordu-laurenean; eta bederatzi lagunetatik bi kendurik, beste zazpiak nai omenzuten bereala jokatu apustu berpera. Irureun arroba igaroa omen zan,apustu artan erabilli zuten froga-arria.

Idi eta bei-tema oek Gipuzkoan jokatzen dira sarriro txit. Beragaitikdute Probinzia onetako nekazariak eresia andia, abelgorriak aiñ guriro,gizen ta indartsu azirik, plaza agirikoetan erakusteko. Askotan ikusi izandira mugape onetan jaio ta azitako idiak, eun bana erralde ta geiago pisa-tu izan dutenak. Albisturko Errian ikusi izan da urte gitxiz onontz, sei illa-beteko txaala ogei ta amabi erralde pisatzen. Beasainen ere, FranziskoMaria Mujikak bere etxean jaio ta azitako zekorra izandu du, amasei illa-beterekin berrogei ta bi erralde aragi, eta laurogei libra sebo pisatu ditue-na. Beia ikusi det Donostiako baserri Amara deitzen zaion etxean, seipitxarra ta erdi ezne ematen ogei ta lau orduren barruan. Gisa onetakogertakariak millaka konta nitzake, Gipuzkoako nekazari zintzo saiatuenartean igarotzen direanak; bañan uste det, ezarri ditudan apurrak badira-la, jendadi maitagarri onen eresia ta griña zer ta nolakoak diraden ezagu-tzeko lainbat; eta jarraitzera noa nere saillari.

Baso-abereakiko indarleietan ere, gaiñ gañekoak diraGipuzkoatarrak. Amezketako plazan S, Bartolome arratsalde batean Erri-zezena jokatzen zebillela, esan zukean Ataungo etxejaun Arzelus deitzenzitzaionak, ezen, beraren Errian bazala emezortzi urte bete bageko muti-la, plazan zebillen zezen ari adarretatik itsatsirik buruaz lurra jo-erazokoziona. Erronka andi au zezen jabearen belarrietara iritsi zanean, eman


173

andi au jokatu izan zatekean milla zazpi eun eta ogeigarren urte inguruan.Gertatu omen zan Gipuzkoatarrak irabaztea; bañan txit estutik eta etsiezkerokoa. Gipuzkoatarrak sei joku, eta Nafartarrak amar jarri omenziran amaikarako. Oek partidua irabazitzat biraldu omen zuten mandata-ria beren Errietarontz. Bañan Erribera deitzen zitzaion Oiarzungo galaigazteren bat arras mindurik, asi omen zan sakatzen pillota andia, etaJesus-garrengo ziplatu omen zien Nafarrai partidua. Denpora aetan etageroztik ere oitura izandu da Gipuzkoan, partidu andi bat irabazitakoanitzneurtuak ifintea, beretan adierazten dirala oso ta garbi, pillotariakin pla-zan igarotako gertakari guztiak, ondorengoak are gogoan izan zitzen,aurreragokoak egindako azaña andiak, oraiñ zer-nai gauzaren barriakpaper moldizkidatuetan zabaltzen diraden bezala. Oitura maitagarriEuskal-errietako au noiztik eta zeren bidez datorren esanik daukat lena-go, zeñari bere kolkoan arkitzen zaiozkan askok eta askok uste dutenbaino gauza miraritsuagoak.

Izendatu dedan pillota-partidu Hernanikoa irabazitakoan,Gipuzkoatarrak ifini izan zituzten bersoetako iru ezarriko ditut emen,Probinzia onetako edozein atsok gaurko egunean ere kantatzen dituenak,eun ta ainbeste urteren buruan, atzo ateratako berri berriak balirake beza-laixen. Berso oek dira iruna puntukoak, eta beren okasta edo tonu bere-zitu ederrean, txit egoki datozenak.

Amar joku ta sei zeudeneanErriberaren kopeta,Bazirudien bazekarrelaElurrarekin tormenta;Elizaraño sakatzen zebanZortzi onzako pillota.

Baztandarrak itzak ederMalmotea kolkoanErraz irabazi uste zutenPartida galdutakoan,Negarra mardul egiten zutenHernanin Eliz-ondoan.

Astigarran mutil txiki bat Probestuaren semea,


172

la beti ere beragana alderatuaz, deitzen ziolarik bere izkera tatalean guztizgogoz eta txit sarriro, Atol onala Atol. Noizbait bear ta alakorik batean,zezena aserreturik arrabia bizian omen zijoakion erasotzera, eta kolpeaemateko burua makurtzearekin batean, oratu omen zion adar bietatikirmeki. Lenengo abantadan zezenak altxatu omen zeban gora mutila;bañan onek, beera jatxitzean oñak lurrean ifini bezin prest, lepoa biurri-turik jo-erazo omen zion buruaz lurra, bein alde batera, eta gero bestera;eta lurrera botarik azpiratua zeukala galdetzen omen zeban bere tataleanEin bealiot geio? Esango bazukean bezala Egin bear diot geiago? Bereala lauErabakitzalleak plaza guztiarekin batean eman omen zioten apustua ira-bazitzat legez ta bidez Ataungo Amilletako mutil emezortzi urte betebagekoari. Apustu gogoangarri au jokatzen Amezketako plazan ikusi izanzuten gizon zarretako askori, nere gazte denporan entzun izan nioten ger-takari au, emen ezarri dedan modu berperean. Izendatu dedan mutilAtaungo au, geroztik izan omen zan toreatzallerik oberenetakoa; zeñalaurogei ta geigo urterekin ill zatekean ni jaio ezkeroztik.

Probinzia onetako plazaetan jokatu oi diran bertako baso-idiskoakarrapatzen ere, guztiz portizak eta txit azkarrak dira Gipuzkoako mendimutilak, beste gauza guztietan bezalaixen. Ez da oraindik urte asko,Debako mugapean gertatu izan dala lanze bat adigarria txit, eta gogoanondo eukitzekoa. Tolosako plazan jokatzeko lau zezen arrapatzera joanziatezkean mendira Lasturko bost mutil gazte bei eziak arturik, oekinbatean etxera ekarteko asmoan, beste askotan bezala. Begiztatuak zeuz-katen lau zezenetatik irurak atzemanik, ifini omen zituzten bei eziakinbatean etxerako bidean; bañan laugarrena izanik besteak baino indartsua-goa, pizkorragoa, eta ibiltari geiagokoa, sartu omen zitzaien txara andibatean. Ordurako arras nekatuak arkitzen omen ziran zezen arrapatza-lleak. Guztiaz ere bost mutiletako batek artu omen zeban asmo sendobetea, ezik, zezen izu igestuari etziola laga bear, alik eta atzeman zezanarteraño. Jarraitu omen zion berak bakarrik, txara zabal andia igarorikmendi zulo guztiak barrena atxi atxika; eta noizpaiten ere, zezena beraga-na jirarik jarri omen zitzaion aurkez aurke erasotzeko moduan. Berealaalkarganatu omen ziran biak bat batean, kolpea nai erara emateko lekurikzezenak etzeban unean, eta oratu omen zion mutilak adar bietatik portiz-ki; bai ta eutsi ere irme, zezena arras aunatu zan arterañoko guztian. Ordubian bezalatsu iraun omen zeban jazarra andi onek. Mutilak ez omenzeban besterik egiten, ezpada, adarretatik irme eustea; bañan zezenanekatu zatekean arras, aiñ karga pisua beregandik ezin kenduaz.Geroenerako, zezena kemen bageturik erori zakean lurrera, eta berari


175

omen zion arpegi Arzelus jaunari, eta biak gizon prestu gisa egin omenzuten apustua bostna onza urre bigaramun arratsaldean plaza bereanzezen arekin Arzelusek ifinten zeban mutilak jokatzeko. Ordurako bazu-kean Arzelus jaunak entzuera, bazala beraren Errian mutila, Amilleta dei-tzen zaion etxe batean, basa-beiak ankatik eldu ta ardia bezala gelditurik,eznea edan oi ziena nai zeban guztian; bai ta ere, bestek ezin atzemanzituen sasi-bei ta idisko izuak, adarretatik oratu eta menderatu oi zituela.Uste oso onetan apustua egin izan zeban bezala, bertatik joan zatekeangabaz Amilletara mutilaren eske, eta beraren gurasoak esan omen zioten,ezik, etzala gabaz etxeratzen, neguko elurte andietan baizik; eta nola etze-ban txabolarik eta etzanleku jakinik ere, alper alperrik irtetea zala berarenbilla, alik eta eguna argitu artean. Atera omen ziran, bada, goiz-alderontzmutilaren eske, beraren aita, anaia bat, eta Arzelus jauna. Oen ojuetaraagertu omen zan, noizbaiten ere, baso illun batetik, bañan ikusi zebaneanArzelus gizon arrotza, onen ondora ez omen zeban alderatu nai iñolakomoduz ere. Geroenean ere, aitak eta anaiak ondo esanaren bidez limurtuomen zuten ekartea berentarontz, zer esan nai zioten aditzera, eta entzunzebanean Erri-zezen bat bear zebala menderatu Amezketako plazan, poz-kidaturik, jarri zatekean gogoz joatera; zeñari atsegintasun geiagorakoArzelusek eskiñi omen zion, mendi artan zebillen beirik oberena erosirikemango ziola beretzako, baldin apustua irabazten bazeban.

Mutil gazte au guztiz omen zan ederra ta galanta, eta orduraño plazainguruko lagun-artetara beñere jatxi bagekoa. Beragaitik janzi modu one-korik ez omen zitzaion arkitzen, toki agiriko batera aurkeztutzeko, etadenporarik nola etzegoen berriak egiteko, alabearrez Lazkaun omenzegoen egun aetan Bikario gizon lodi andiren bat; eta onen alkandora tafrakakin abarka mantarrak janzi, eta beste soñekorik bage joan omen zanAmezketako plazara, apustua jokatzera.

Arzelusek eta zezen jabeak jokurako bost onza urreak bertakoAlkate jaunaren eskuetan ifinirik, izendatu ere omen zituzten itzal andikogizon eldu biña, despitarik izaten bazan erabakitzalle. Oiturazko argibideoek guztiak bear bezala zuzendutakoan atera omen zituzten zezena tamutila plazara, hura, okulluan akulluarekin ziritatuaz arras aserra-erazorik,eta au, jaten ondo eta edaten bere moduan emanik alaitu ta pizkorturiktxit. Mutil au jaiotzetik omen zan itzegiten tatalea, eta zezenari ots egitenomen zion plazaren goen-aldetxotik, Atol, Atol. Begira zeudenetako askokesaten omen zuten Ai au mutilaren guri mardul eder galanta! Negargarriada txit zezen likits orren adarretan beraren gorputz liraña ikusi bearra!Zezena omen zebillen plazan bazter batetik bestera jira ta bira, eta muti-


174

iñork azpiratu ez dituenak. Oen azaña gogoangarriak azalduko ditut argieta garbi, España barruan izandu diran guda gogor portitzaz itzegitean.

Gauzarik arrigarriena, et ondrarik geienekoa da, izendatu ditudanapustu andi oek jokatzeko denporan, Gipuzkoatarrak alkarren artean iro-zotzen duten pakeazko anaiatasun maitagarria. Probinzia barruko Erriaskotatik batutzen dira plaza agirikoetara gizonak millaka. Beretako geie-nak baserritar atxurlariak izan arren, nolako txukuntasunean eta zeinederki janziak ordea? Bakotxari bere langintza ta bizimoduak agintzendion eran, ezin egokiago apainduak ager litezkean bezalaixen. Jendadimaitagarri onek soñean daramazkien edergarri guztien artean ikusgarrie-na da beren emazte ta alaba zintzoak etxeko liñoarekin egindako alkan-dora zuri eder taldea. Gipuzkoako baserritarrak jatorritik dute oitura,txamarrak janzi bage bizkarretik zinzilika dituztela, mauka-utsean plazanegotekoa; eta beretako geienak edo guztiak izan oi dituzte alkandorazurien gañetik gerriko gorriak. Bost edo sei milla gizonezko langilleakplaza agiriko batera biribillatuak ikustea apainduak aiñ garbiro ta txukun-ki, txuri ta gorri ta kikirriki, nork ez du bear gogoan iduki, beren izaeragozo pozkarria beti? Agirian daramazkiten soñeko alegereaz bezin ondojanziak joaten dira Gipuzkoako nekazariak partidu ta apustuetara, ixil ziz-kuetan ezkutuan oi daramazten zortzi dukatekoz: zeintzubek ikustendiran maiz aski, beren neke izerdizkoa beste etorririk iñondik ere ez dute-nak izan arren, onzako urreak bostnaka, amarnaka, eta ogeinaka ere ifin-ten, nork bere gogokoaren alde. Dirurik une artan arkitzen etzaiotenakorobat jarten dituzte idiak, beiak, mandoak, zaldiak, auntzak, ardiak, etabeste edozein gauza esku artean darabiltzatenak. Ikusi izan ditugu plazaagirikoan gizonak beren soñetako txamarra ta gerrikoak ifinten, batakbataren, eta besteak bestearen alde.

Probinzia onetako barri ez dakiten gizon arrotzai, iñoiz edo berrizsuertatu zaiotenean partidu edo apustu oetakoren bat jokatzen ikustea,arri ta zur eginik gelditu izan dira bertako jendearen prestutasunaz.Partidua jokatzen dabillen bitartean plazako jende guztia ikusirik, ojuz tadeadarka dagoela nor bere gogokoaren alde egin-al guztian, esan izan die-zate kanpotar oek aldameneko lagunai, ezen, partiduak dirauela edo buka-tutakoan, nai ta naiez izan bear dutela plaza artan, aserre gogorrak,burruka andiak, eta eriotza negargarriak ere. Bañan gero, beren galdu gor-deak egindakoan ikusi izan dituztelako alkarrekin daudela anaiatasunandian, batak bestea gonbidatuaz berriz jokatzeko partiduren bat molda-tzen, autortu izan dute garbiro, ezen, bere begiaz ikusi ez dabenak, ezin


177

eutsiaz zegoela, asi omen zan mutila lagunai ojuka, eta nekez bederik biri-billatu omen zituen beretako bi bei ezi batekin, zeñari loturik eramanomen zuten ardi malsoa bezin humill etxera laugarren zezen indartsu ibil-tari andi hura. Jazarra gogoangarri au zezenarekin egin izan zeban gizo-na, oraindik bizirik arkitzen omen da Lasturren.

Milla, zazpieun, berrogei ta amasei urte inguruan, Ataungo plazanbertako mutil batek esku utsik egin izan omen zion burruka, artzakur andibati. Erri bereko artzain batek omen zeukan zakur indartsuren bat men-dian ardiai kontu egiteko, otsoak ere burrukatzen zituena. Artzain au berezakur andiaren ipuinak kontatuaz erronka zeriola egon oi omen zan iris-ten zan toki guztietan. Beingo batean Ataungo ardangelan jardunki ber-perean ziarduala, jabetu omen zitzaion bertako mendi-mutil gazte indar-tsu bat, esaten ziolarik, ezen, aren artzanora andiari bera jarriko zitzaiolaatzapar utsak beste erramientarik bage Erriko plazaren erdian, baldin zer-bait ondotxo jokatu nai bazeban. Bereala egin omen zuten apustua, onzabana urre eta amarna ardi jokatzeko, urreneko Igande arratsaldean berenErriko plazan. Mutil onek eragin omen zeban plazaren barren-aldetxoanarrizko eser-aulki bat, al zeban indar guztia bizkarrarekin atze-alderontzegin arren mugitzen etzala. Apustu onen barria zabaldu omen zan goierriguztian, eta ikustera batu zatekean guztiz asko. Jokatu bear zan denporanjarri omen zan mutila bere esertoki arrizkoan, eskuiko belaun-burualarrugorriturik zakurragana begira zebala, eta deitu omen zion zakurjabeari, bota zekiola bere artzanora andia. Esan ta egin, bota omen zionaixeatuaz, eta mutila, belaun-buru larrugorrikoa aurrera zebala, berarekinari omen zitzaion zirika. Artzanoratzar orrek iritsi bezin prest oratu naiziokean belaun-burutik; bañan, aoa al zeban guztia zabaldurik ezin ondomoldatuz ari zan bitarte labur artan, mutilak artu omen ziozkan ao sapaibiak esku banaetan, eta egin zion batetako indar portitzaren bidez, irikiomen ziozkan masalla-ezur biak arras, alde banaetara; non gelditu izanzatekean artzain erronka andiak boteaz zebillena, onza urrea eta amarardiak galtzeaz gañera, ainbeste maitatzen zeban zakurra bage. Nere aitakikusi omen zeban apustu au jokatzen, zeñari, eta aurreragoko gizon asko-ri entzun izan nioten gertakari au bein baino geiagotan.

Gisa onetako azaña andi Gipuzkoatarrak egindakoak, badira ezinkontatu ainbat; bañan bertako jaiotarrak nola ez duten gogorik beren itz-kuntza ederrean ezertxu ere izkribatzeko, guztiak daude arras illak giza-aldia bat igaro orduko, baldin ezpadira itz-neurtuetan ifiniak. Abereakikoindar leiean ez ezik, gizonak gizonen kontra egin izan dituzten jazarraandietan ere, Gipuzkoatarrak beti izan dira gaiñ gañekoak, eta beñere


176

ZAZPIGARREN KAPITULUA

Gure Ama on maitagarri Gipuzkoaren bizitza doatsua;Aitalenen Tubal Euskaldun garbia Españara etorri izan zanetikoraindañoko guztian, berak ekarritako itzkuntza ederra eta oitu-ra gozoak zeren bidez irozotu izan dituen, eta oek osotora gorde-

tzeko egin izan dituen jazarra andien argibide egiazkoak.

Mundu guztiak daki; bada, Gipuzkoako Probinzia txit leial eta guz-tiz argidotar au dala, Españaren zatirik aurrenengoetakoa, gauza askorenbidez; eta batez ere, Erresuma andi onetara lendabizi etorri izan zan itz-kuntz eder guri gozoa oso ta garbi gorderik, Franziako muga iriki balio-soari zintzo ta ongi konta egin izan diolako estura larri askotan.

Gauza jakina da, Probinzia labur onek lau milla ta geiago urterenepean izan dituela joan etorri asko, gora beera andiak, gertakari samiñaketa ausi-abartza kaltarkitsu izugarriak. Bañan atsekabe garratz, esturaportitz, eta larritasun illgarri guztiai arpegi emanik, arkitzen da bere gaztedenporako edertasun distiatuarekin oso ta garbi. Egia ziertoro au arki-tzen da agiri agirian, iñork ere ezin ukadezakean moduan.

Españako Erresuma andia Tubaltar Euskaldun garbiaz betea arki-tzen zala, bertako urre ta zillarrak arrapatzera etorri izan ziran, eskubi-derik bage, Zeitikakoak, Feneziatarrak, Kartajinesak, Erromatarrak,Arabeak, eta Godoak.

Zeltikakoak zuten itzkuntza beren berekia; zeñari, esaten zitzaionZeltikoa; Fenizioak itzegiten zuten Fenizia edo Hebrea orduan, edo bein-tzat beraren itzkundeetako bat; Kartajinesak Punika; ErromatarrakLatina; Arabeak Arabiga; eta Godoak Gotika. Itzkuntza oek dira txit eza-gunak gizon jakintien artean; zeintzuk autortzen dtrten garbiro,Euskaragandik arras urrun dabiltzala.

Izendatu ditudan Dierria arrotz oek urre ta zillarren ondoren eto-rrita, beraren zatirik geienetako jaun ta jabe egiñik, egon izan ziran urteaskoan, bakotxa bere txandan; bañan Gipuzkoako Probinzian etzutenizan eskubiderik ezertarako ere; zergaitik bertako jaiotar zintzo ernaiakbotatzen zituzten alderatu bezin prest, astinaldi gogorrak emanik an taemen. Arraza gaizto oek Españako lurrean berendu zituzten toki guztie-tan erein izan zituzten nork bere itzkuntzaren aziak; bai ta gogoz erne,eta guriro azi ere ugari txit; bañan Gipuzkoako mugapea azaro onean


179

sinistu dezakeala zenbatetarañokoa dan Gipuzkoatarren gizabidezkoondratasun pare bageko maitagarria.

Gipuzkoako jende leial eta piña,Onean goixoa da, gaitzean samiña;Plazan egin arren nork bere alegiña,Alkar maitatzeko du jatorrizko griña.


178

guztietatik su ta gar, Leoi amorratuaren gisa barautsa ta pitsa zeriola,guztia beingoan kiskaldu bear bazeban bezalako ausardiarekin; bañanGipuzkoatar ernai bulardetsu leialak, ustez ustekabeko lanze estu artanarkitu ziranean, irten ziran beren betiko gordeleku mendi goitituetara;zeintzubetatik egiten ziozkaten Augustoren martizti andiari kalte izuga-rriak, beraren indar ezopeaz ixekaturik. Etorberri artan jarraitzen zienmendi-mutilai portizki, asmatu al zitzakean sorteari guztiakin egin alguztian bero bero; bañan geroenerako arras ozturik, beraren soldaduguztiak jarri ziran, bide andiaz kanpora oinkada bat bakarra ere eman naietzutela.

Augusto gudari andiak ezagutu zebanean ezin zebala lakarik ateraGipuzkoatarretatik, ez goitik ez beetik, zearka ta zuzenka, eta aurkezaurke ere; beartu izan zan, putzu-zulo eta erreten-aska andiak irikirik,gorde tokiak unetik unera or emen egitera, esaten duten bezalaixenIsidorok amazazpigarren liburu itzkundeetakoan zazpigarrenKapituluan; Nebricensek bere itztegian; eta Juanes Camerciok LucioFlorori egiten ziozkan aomartzeetan. Eta baldin anziñako gizon jakintsuoek argibide oetakorik batere ifini izan ezbalute ere agiri agirian arkitzendira gaurko egunean ere, Aldaba deitzen zaion mendi txuntxurrean,Mauriakoan, eta Hernio inguruan, Erromatarrak beren gordegarri, ustezsegurutzat, etor berrian egin izan zituzten luepaki luze, eta sotaskazuloandieu ezagungarri egiazkoak.

Octaviano Augusto urgallosoak, berrogei ta bi urte aurreragokoe-tan irabazi izan zituen batalla andi guztiak etzeuzkan ezertan,Gipuzkoako mugape labur au bost urteren buruan ezin menderatu zeba-lako bere soldadurik oberenakin. Iraiñgarrizko lotsa andi onen bidezatsekabeturik, irabiatu zitzaion bere gorputzeko odol guztia, eta gaitzal-di gogor andi batek eraso zion portizki. Bere burua ikusi zebanean estu-ra larrian, Marco Agripari eskubide guztiak emanik, joan zanTarragonara osasunaren billa; bañan ez berari zegokion lasaitasunean.Gipuzkoako mendi gogor luzeak egunaz igarotzeko guztiz beldur andiazeukalako, autatu izan zeban gau illun trumoidun bat, eta Zegamakomendian San Adriango aitz-zulatutik aurrera gordegarri onakin ixiltxorikzijoala, oñazkarrak ill zion bere serbitzallerik maiteenetako bat; eta eske-rrak gaugiroari, berak bizia gordetzeaz.

Tarragonan zuzpertzen asi ta laster biurtu zan Octaviano osteraGipuzkoara, zeñetan zeukan bere ardura guztia, non arkitu zituen, lena-go mundu osoa beldurraz ikara larrian zeukaten bere gudari ots audiko-


181

arkitu etzutelako, gelditu izan ziran uzta txarrarekin. Begien aurreandakusgu, bada, argi eta garbi, aipatu ditudan etsai indartsu, goseti, amo-rratu guztien esker gaiztoan bada ere, beretako itzkuntzaen kutsurik txi-karrena ere bage arkitzen dala gure Euskara eder gozoa bizirik, iñork eremenperatu izan ez dituen arkaitztarte oetan.

Euskarazko itzkuntza oso ta garbi bizirik arkitzea aski da,Euskaldunak iñoren uztarripean beñere egon izan ez dirala onegiteko.Guztiaz ere, Gipuzkoako Probinziak ainbeste urteren buruan igaro izandituen lanzerik estuenetakoak ezarriko ditut bat banaka, berari zor zaionondra andiaren argibiderako.

Erromatarren etorrera; eta oekin Gipuzkoatarrak egin izan zituztena jazarra andien azaldurea

Zelta, Fenizio, eta Kartagoen ondoren etorri ziran ErromatarrakEspañara, aurrekoen azgarriak, eta are gosetiagoak, Jesu Kristoren jaio-tza baino ogei ta sei urtez lenago, eta Tubalen etorreratik bi milla, eun tairurogeigarren urtean, Octaviano Augusto agintari zutela. Buruzari otsandiko onek beretuak zeuzkan denpora artan mundu osoko Probinziarikgeienak, Suetonio Tranquilok bere bizitzako ogeigarren kapituluan esatendabenez; adierazten dabelarik, ezen, garaitu ere zituela Mario Antonio etaElio Patra. Gertakari oen aipamena egiten du Apezpiku Jerundensek ere,Paralipomenon Españakoan, jarraitzen dielarik Lucio Floro, eta Justinori.Gizon jakinti oek eta beren lagun askok esaten dute, ezik, AugustoAgintaria egun aetan arkitzen zala arroturik berez betea eta arras uandi-tua, aiñ denpora gitxiren epean ainbeste batalla sonatu irabazi izan zitue-lako; eta Kantauritarren mugape labur, iñork ere ezin beretu zeban au,menperatutako ondra audia bestek eraman etzekion, berak etorri nai izanzebala, Euskaldun ospatsuak aixa eta prest eziko zituelako uste osobetean; bañan etzitzaiozkan ondo irten bere asmoak.

Esan ta egin, etorri zan Octabiano Italiatik iru Martizti andi arturik,oen Buruzari Autistio, Firmio, eta Mario Agripa zituela, Españaren ifarral-deko bazter txiki onetan pakea oso betean bizi ziraden KantauritarEuskaldun garbi apurrak, egun gitxiren epean buruaz beera ifinirik bere-tuko zituelako pozean.

Agintari ots andiko onek bere etorreran egin zeban aurrenengolanbidea izan zan, Gipuzkoako Probinzia itsasoz ta leorrez inguru guz-titik, martizti samalda andiakin esiturik ifintea. Bereala eraso zion alde


180

bidez arkitzen zalarik Octaviano ezin andiagoko atsekabe samiñarekingarrazturik, Erromako Senaduari gaztigatu zion, nola Errezilko ordekazelaiean irureun mendi-mutil Gipuzkoatarrak menperatu zituzten bera-ren Martizti andian arkitzen ziraden irureun soldadu indartsuenak.Bañan mandatu iraiñgarri au Senaduak etzeban ontzat artu izan.

Erromako Batzar andientsu ark erantzun zion Augustori, ezen,etzala arritzeko gauza, eta are gitxiago ikaratzekoa, Gipuzkoatarrakberen Errian batalla irabaztea; bada Erromatarrak ere beren lurrean, oro-bat egingo ziezatela Gipuzkoatarrai: eta baldin joan nai bazuten eunGipuzkoatarrek Erromara, beste eun Senaduak ifiniko zituenen kontrapeleatzera bertako Batzartar andientsuen aurkezean, promestutzen ziolaSenaduak bert bertatik Gipuzkoako Probinziari itz onorezkoaren baitan,ezik, baldin gertatzen bazan Erromatarrak garailari irtetea, Gipuzkoaizan zedilla Erromako Agindearen menpean, mundu osoko besteProbinziak bezalaixen; eta suertez ere Gipuzkoatarrak irabazten bazutenbaza, izango zirala berak, Erromako Agintaritza andiarekin adiskidetasu-nean anaiaturik betiko laztanduak; eta gozatuko ere zituztela lenagobezalaixen, anziña anziñako eta are lendabiziko etorkitik legez ta bidezzituzten beren oitza ta oitura onetsiak eskubide guztiakin.

Senaduaren promes ta eskeñi ondradu au AugustokGipuzkoatarrak adierazo izan zienean, Probinzia onetako biztanleak zarta gazte, txiki ta andi guztiak pozkidatu ziran, esan al guztien gañekoatsegintasunean; zergaitik beren baitan arkitzen ziran irme, Errezilkozelaiean bezin aixa menperatuko zituztela Erromatarrak euren Errianere.

Bereala, Oiarzungo Lartaungo semea Buruzari zutela prestatu ziraneun Gipuzkoatar bata bestearen leian, batalla ematera Erromara joateko,eta beste lagun askorekin batean Cesar Augusto berekin zutela, ekinzitzaiozkan gogoz beren bide luzeari, Senaduari izkribaturik, nola ta zer-tara zijoatzen.

Erromatik onontz legoa bateko bidastira irten ziran Senaduko jau-nak, Augustori eta Gipuzkoatarrai ongietorria egitera; eta beren agurrakalkarri egitean, Augustok esan zien Batzartar bere adiskideai, beatza jasoeta berarekin erakusten ziela; Ona emen non dituzuten, Erromatarrenkontra peleatzera datozen Gipuzkoatarrak; zeintzuk diraden, lenago gaz-tigatu nizuten bezala, Afrika, Asia, eta Europa menperatutako nere sol-daduai Errezilko ordekan batalla irabazitako mendi-mutilKantauritarrak. Senaduko jaunak erantzun zioten Augustori, ikusi ta


183

ak erkindu, koldartu, eta milikaturik, Errietan gordegarri eginta zeuzka-ten tokietatik irten ere nai etzutela.

Augustok bere soldaduetan ikusi zebanean ainbesterañoko etsipe-na, jarri zan zorabiaturik zer egin eta zer asmatu etzekiela. Ordurako artuzituen mandatu garratz asko Erromako Senaduagandik, esaten ziolarik,ezen, Asia, ta Afrika aiñ denpora gitxiren epean menperatutako Gudarigaiñ gañeko batek, Probinzia labur au bost urteren buruan ez beretutzea,sinistu ezin leikean gauza dala. Senaduaren errenkura samiñ zorrotz oeierantzun zien Augustok, ezik, Kantauriako jendea ez dala, beste tokietanarkitu zeban bezalakoa, baizikan ernaiagoa, errutsuagoa, eta bere jaiote-rriarekin jatorrizko oiturak bizia baino ere maiteago dituena.

Egun aetan Zesar Augusto arkitzen zan estutasun andian, bereondra baliosoaren edergarritzat zer sortu etzekiela; bañan geroenean ere,gizon jakintiak bezala, asmatu zeban bere aomen andia irozotzeko bidezuzen egoki ezin obeagokoa. Mendietan zebiltzan Gipuzkoatarrai gazti-gatu zion Octabianok, ezik, guda luze kaltarkitsu hura batalla ondradubaten bidez beingoan bukatua izan zedin, jatxi zitezela ordeka zabalbatera, bata bestearen indarrak gizon prestu gisa frogatzera, eta garait-pentsu irteten zanaren borondatera erabakiko zirala egiteko ari zegoz-kion baimendeak. Gipuzkoatarrak erantzun zioten mandatu gozo onipozkida betean, baietz; buruz buru irtengo zirala Errezilko zelaiera,berak autatzen zeban egunaren edozeiñ ordutan.

Esan ta egin, Augustok esleitu zeban une bererako, mendi-mutilakan ziran prest Errezilko zelaiean, beren lizarrezko dardai andien erpiñe-tan burni zorrotzak zituztela, zeintzuk ziraden denpora artan gudarakoarmak. Batalla balioso au emateko ziran izendatuak, irureun Erromatarindartsuenen kontra, irureun Gipuzkoatar. Jazarrari ekiteko aurreanmendi-mutilak egin zuten lendabiziko lana izan zan, beren eskuiko oñe-tako abarkak erantzirik jartea, lurrari portitzkiago irmaturik, beren inda-rraz obeto baliatu zitezen.

Modu onetan prestaturik nor bere tokietan jartean, Agintarien otse-ra eraso zioten alde bietakoak alkarri gogorkiro eginal guztian; eta bost-garren ordulaurenerako, arras txeatu, abarrakitu, eta azpiratuak izan ziranErromatar aiñ ots andikoak, Gipuzkoako mendi-mutilak gelditzen zira-larik kanpoaren jabe ta garailari ondra andiarekin.

Arri ta zur egiñik gelditu zan Augusto, lenago mundu osoa ikaratuizan zuten soldadurik oberenetakoak ikusi zituenean aiñ aixa ta fiteporrokaturik menperatuak, bera buru ta nagusi zutela, mendi-mutil ezjakin iñora ere irten bageko batzubetatik. Uste bageko gertakari onen


182

la, Gipuzkoako Probinzia izango da gaurtik aurrera Erromako Agindeandiarekin adiskidetasunean alkartua, jatorriz dituen oitza ta oitura etaeskubide guztiak lenago bezalaixen gozatzen dituela. Eta guztien gañean,Senaduak ezaguturik zeratela zuek odol garbikoak, prestuak, leialak, etagudari indartsuak, laztantzen zaituzte berpertatik beren seme egiazkoakbaziñate bezalako naitasunarekin; eta amodiozko alkardade onek iraundezan beti, oberena izango litzakeala derizkio, Erromatarrakin aideturikbertan gelditzea. Eta baldin gure iritziari ondo baderizkiotzute, emangodizkitzutegu emaztetzat gure alaba maite oniritziak.

Eskeñi ondradu onen bidez Gipuzkoatarrak limurtu ziranErromako andizkien alaba maitatiakin ezkondurik, batalla irabazi izanzuten toki Transtiberikoan bizi izaten gelditzera. Oen izengaiñ ezagutue-nak ziran Lartaun, Ursina edo Urbina, Muru, Ursuan etc. GuztiakEuskarazkoak, iñork ezin uka dezakean bezala, eta gaurko egunean ereErroman, etxerik aurrenengotzat ezagutzen diradenak. Gipuzkoatar oenjatorria Transtiberiko Ugartean ugaritu izan zan txit asko denpora gitxi-ren epean.

Erromatarrakin Gipuzkoatarren arteko joan etorri gogoangarri oekgertatu ziran Jesukristo jaio baino ogeirenbat urtez lenago; eta geroztikere luzaro iraun izan zeban beren arteko aidetasun, eta alkarri ziotenleialtadeak; eta oraindik ere, Erroman ta Gipuzkoan agiri agirian arkitzendira ezagungarri bi, beren arteko aidetasun egiazkoari dagozkionak.Laster azalduko ditut zer ta nolakoak diraden.

Jesukristo gure Jaun ta Jabea Judu biurri gaiztoak gurutzilltzatutakoondorean, beraren Ebanjelio Santua erakutsita laztantzeko Elizak ifintenkristauak asi izan ziran denpora zoriontsu artan, Oiarzungo Lartaungonagusiak, gudarako egiñik zeukan Gaztelua zan, gaur Erri berean arki-tzen dan Eliza nagusia; zeña eman zion gogoz Etxejaun prestu arkErriari, lenago gorputzen gordegarri izandu zan bezala, gero arimenzaintzalle izan zedin. Oiarzungo Erriak bere Santu godartari edoPatroitzat autatu zeban San Esteban, eta Elizari jarri zioten izena, SanEsteban de Lartaun Protomartir. Eliza au da Kantaurian aurrenengoegin edo ifini izan zana; zeñetara anziñako denporan biribillatu oi ziranKantauritar guztiak, beren auzi eta osterontzeko lanbide balio andikoe-tan ziñeztutzera.

Eliza onen barria zabaldu zan bazter guztietan, eta Erroman biziizatez gelditu izan ziran Gipuzkoatarren ondorengoak jakin zutenean,Oiarzungo Lartaungo nagusiak emandako Gazteluan ifinia arkitzen zala,San Esteban de Lartaunen izenarekin; eta, zekitelako ziertoro, etxe bere-


185

ondorean sinistuko degu ori; laster izango da eguna, ziertoro jakingodeguna, Errezilko zelaia bezin ona, izango ote duten Erroma.

Egun batzubetako atsedena Gipuzkoatarrak emandakoan,Senaduak izendatu zituen batallarako eguna ta tokia; baita esleitu ere eunsoldadu, Erromako martizti andien artean arkitzen ziran indartsuenak.Jazarra onetarako señalaturik zegoen lekua zan Tiberico ibaiak egitendaben urbitartea, zeñari esaten zaion Transtiberi; non arkitzen zan kanpozabal bat esolaz itxitua, peleatu bear zutenentzako berariaz egiña. Ugarteonetara ezin joan zitekean besterik, ezpada, alkarren kontra peleatu bearzuten berreun gudariak. Gabarra batean joan ziran aurrena Senaduakautatutako eun Erromatarrak, eta bereala bestean eun Gipuzkoatarrak.Oek leorrera irtetean lendabizi egin zuten lana izan zan, berak igaro zirangabarra zulaturik, uraren ondarrera botatzea. Erromatarrak ikusirik egin-bide arrigarri au, galdetu ziezaten Gipuzkoatarrai, ea zeren bidez edo zerizegokala urari eraso zioten gabarra? Erantzun zuten, ezik, etzutela arenbearrik geiago; an arkitzen zala Erromatarrena osorik, zeñaren jabe egin-go ziran laster, eta bera askoko zutela, ostera Erromara biurtzeko.Ausardia onezaz ikaratu ziran begira zeuden guztiak, eta ez gitxiena,beren kontra peleatu bear zutenak.

Alde bietako gudariak beren dardai andi burni zorrotzdunakinalkargana begira aurkez aurke jarri ziradenean, batallari ekiteko keñuaSenaduak egitearekin batean, Gipuzkoatarrak eman zuten lenengo kol-pean bota zituzten lurrera laurogei Erromatar, zutik ezin jarri zitezkeanmoduan arras eroriak beti betiko; eta beste ogeiak ere gelditu ziran eri-tuak zauri andiakin. Gipuzkoatarretatik etzan erori ogei baizik, eta lau-rogeiak irten ziran garaipentsu, kanpo gogoangarriaren jabe egiñik, bata-lla aiñ ospatsua aixa ta fite irabazitako ondra andiarekin.

Erromako Senadu andientsua arriturik gelditu zan, Gipuzkoakomendi-mutilen ausardia ta azkartasun parebagekoa ikustean. Berealadeitu zituen bere aurrera garailari oek, eta esan zien amodiozko naitasu-narekin; Zuek zerate, bada, jaio ziñaten Erriari asko nai diozutenak; jato-rrizko oiturak irozotzeagaitik bizia galtzera gogoz jarri izan zeratenak; etazuek zerate azkenik, oraindaño mundu osoa beldurturik iduki duten neresoldadurik indartsuenak azpiratu dituzutenak, nerau begira nagoela.Beragaitik, erabaki det nere Batzar guztiakikoan, ezik, Transtiberiko kanpozabala izan dedilla betiko zubentzat eta ondorengoentzako, legez ta bidezirabazi dezuten bezala. Gogoan ere daukat, batalla au ematera Erromaraetorterako aurrean eman izan nizuten itz onorezkoa, zeña nai dedanbetea izan dedin osotoro gai guztietan; eta orduan promestu neban beza-


184

EuskarazMilla bost eun irurogei ta amaikagarren urtekoAbuztuko illaren amazazpigarren egunean,Jesukristogan Aita Santo Pio bostgarrena zala, etaErrege fededun on Felipe Jaunak Españaetan agintzenzebala beraren Elizarik anziñaeneko oraiñKantauriako Errian arkitzen dan onetan, Eliza argido-tarra ta sonatua Kristandadearen lendabiziko eunkiedo sigloetan Done Esteban Lartaungo Onkeriola edoProtomartir-en mirakulu asko ta andien bidez, zeñeta-ra biltzarkidatu oi ziran anziñaeran kantauritar guztiakauziai zegozkioten lanbideetan beren zinegin edo jura-mentuak betetzera; Beakurgarrizko Jaun Erakusle OnSebastian Laurtangoa Etxerik anziñaeneko onetanaurreragoko jatorrietatik jaiotako bertako semea izan-du zan donekidatua edo konsagratua Apezpikutarakoguztiz beakurtsu On Diego Ramirez Fuenleal IruñekoApezpiku edo Obispo Jaunagandik; arkitzen ziralarikbegira Alfonso de Valera Apezpiku Seidonense, etaGundisalbo de Errera Apezpiku Laodicense; On Juande Acuña Eronle Ondarribiakoa, eta irakustun JuanPeralta buruzari Kantauritarrena beren emazte ta etxe-tarrakin, kuria eta beste sei milla ta geiago gizon zal-dun argidotar lagon zituzteta.

Lartaungo seme onek Obispo zegoela, gaztigatu izan zion izkribuzGaribai jakintsuari Madrillera, ezen, nai zituzkeala jakin zearo, berarenjaiotetxearekin Oiarzungo Elizaren barriak; baita ere, ErromakoTranstiberin Gipuzkoatarren jatorriak San Juan de Letran de Lartaunenizenarekin ifini izan zutenarenak, eta egin zegiola mesede esateaz, egite-ko onen gañean zekien guztia garbiro.

Obispo oni Kondairatzalle andi ark biraldutako erantzueraren izkri-bu moldizkidatuetako bat nere eskuetan arkitzen da, nekez biribillaturikmaitaro gordea; zeñetan ezarriak dauden itz erazko oek.

Copia de la carta que Esteban de Garibay y ZamalloaHistoriador y Coronista mayor del Serenissimo ReyDon Felipe Il de España, escribió al Ilustrissimo Señor


187

ko semea eun Gipuzkoatarren Buruzari joan zala Erromara, bertakobeste eun soldadu oberenen kontra peleatzera, egin zutenGipuzkoatarren jatorri odol garbiko oek. Eliza berri bat Erroman berakberen kontura; zeñari izena ifini zioten San Juan de Letran de Lartaun;eta eskutarmatzat jarri ziozkaten San Pedroren giltzak. Aurreragokogurasoakin beren eta ondorengo guztien ondrarako ta oroitgarri eginizan zuten Eliza oni ifinitako Eskutarmak biraldu ziozkatenOiarzungoari, bien arteko aidetasun urkoaren ezagungarritzat; eta onek,bere odolekoen erregalo maitagarria naitasun andiarekin arturik, igorrizion Erromakoari, ordaintzat, beraren jaiotetxearen izenak garbiro adie-razten daben Laarrezko koroia.

Eliza oek biak deitu ditudan izen berperakin, arkitzen diraOiarzunen, eta Erroman gaurko egunean ere, Gipuzkoako jatorriak dira-dela adierazten duten argibide askorekin. Oiarzungo Elizan Ama BirjinaErrosariokoaren aldaretik, San Nikolas de Barrirena bitartean arkitzen daorma nagusian arri eder bat estukitua izkribaturik urrezko letrakin Latinitzkuntzan onela.

«Santissimo in Cristo Papa Pio quinto, et CatholicoPhilipo Hispaniarum Reje imperante in hac sua olimCantabricoe regionis ecclesia antiquissima magnisomni illustrata miraculis divi Stephani á LartaumProtomartiris ecclesia quo omnés cantabri in litibusjuramenta sua prestaturi olim convenire solebant.Reverendissimus Doctor Dominus Sebastianus áLartaum antiquissima hac domo natus, fuit in episco-pum consagratus per Reverendissimum DominuruDidacuni Ramirez Sedeño á Fuenleal EpiscopumPampilonensem; asistentibus ReverendissimisDominis Alphonso á Valera Seydomense, etGundisalvo á Herrera Laudicense episcopis, DominoJoanne ab Acuña Fontarribidi Gubernatore, etDomino Doctore Peralta Prefecto Cantabrice Pretorecuni suis uxoribus, domibus, et curiis, et pluribus sexmilli aliis equitibus, et ilustribus cantabris hominibusasistentibus; decimo septimo die mensis Augusti annomillessimo, quingesimo, septuagessimo primo.


186

Lartaun, y que el dueño que fue de la casa de Lartaun,dio su Torre para la Iglesia, la cual torre, y casa deLartaun, está fundada en donde agora la Iglesia, y el seabajó á donde esta agora la casa, y solar de Lartaun.Cuanto á la dependencia de San Juan de Letran deRoma, digo; que San Juan de Letran de Reina, es dedependencia de la casa, y solar de Lartaun, y no elnombre de Lartaun de Letran de Roma, y assi suelgooír desde mi niñez, que el nombre de la casa, y solarde Lartaun está en Roma; y muestralo bien en armasdel Escudo que está en la Iglesia, que son las llaves deSan Pedro, y el Caliz de San Juan de Letran, y la Torrede Lartaun, y el Leon, de manera es de saber comopuede ser esto, que el de Roma, y de la casa de Lartaunse comunicassen en el nombre y en las armas. V. S.Ilustríssima sabrá que la Iglesia de San Esteban deLartaun es antiquísima, hecha, y fundada en el tiempode los Discípulos, y Apostoles de Jesu-Cristo NuestroSeñor, y muestralo bien ser ansi, en ser Iglesia jurade-ra, á donde los de Navarra, Aragon, Alava, y Vizcaia,y Castilla, y Lapurdi del Reino de Francia y los demasde las Montañas, ivan, y concurrían ha hacer sus jura-mentos ante la Imagen del Bienaventurado SanEsteban de Lartaun Proto-Martir, de manera, siguesseque es la mas antigua que hay en Roma, de las Iglesiascatholicas, y juraderas, y fueron todas las iglesias jura-deras fundadas antes que hubiesse Leyes y canones,por donde dicen los casos, solían juraren tales Iglesiasy assi suenan y dicen las historias de los doce pares deFrancia, de manera, que cuanto á ser antiguas ambas,y ser juraderas, corresponden bien la Iglesia de Rentay la del Valle de Oyarzun. Bien es verdad que la Iglesiade San Esteban de Lartaun es dependiente de la deRoma; y assi la Iglesiá de Roma embió á la de Oyarzunsus mismas armas, que son las llaves de San Pedro y elcaliz de San Juan; pero en el nombre, la Iglesia deRoma depende de la casa de Lartaun y esto estasseclaro y manifiesto, y cosa provable, porque lo uno, elnombre es Bascongado, y lo otro, como V. S. es de


189

Doctor D. Sebastian de Lartaun, Obispo del Cuzco,del Consejo de su Magestad, al Valle de Oyarzun, elela Provincia de Guipuzcoa, desde la Villa de Madrid,año de 1571.

Ilustrissimo y Reverendissimo Señor.En uno con este recado he recibido la carta que V. S.Ilustrissima dice, que he escrito mucho en respuestade la que escribí con Mathias de Arrazque, y assi nopodré hablar sobre lo que en ella venia en esta deagora. Diceme V. S. que recibió el sello que yo leembié, y que para perfeccion de él le faltaba una coro-na de laurel ó zarza, y mas dice V. S. que si el nombrede Lartaun corresponde á lo de Letran de Roma, quees argumento, que la casa de Lartaun depende de laIglesia, y no la Iglesia de la Casa, y otras cosas que áesto concurren. Digo cuanto á lo primero de laCorona, es verdad, que el Excudo, que está en laIglesia, assi está; y es de Rey, para denotar que en rela-cion del Pueblo, le fué perteneciente á los Reyes demanera, que cuyas armas son el Leon, y assi está en laspuertas de Pamplona. Cuanto á lo demas de la depen-dencia la una á la otra, digo; que es devaneo y muygran desden, que la casa depende de la Iglesia, porquesi esso fuera, la Iglesia no se nombrara de la casa, si nola casa se nombrara de la Iglesia, y digera, Lartaun deSan Esteban, y no San Esteban de Lartaun, mas tanantigua es la casa de Lartaun, copio todas las demas desu Comarca, y del Pueblo. Luego si la Iglesia es masantigua, que la casa de Lartaun, tambien será mas anti-gua que todo el pueblo, y por consiguiente se puededecir, que todo el pueblo segun el tiempo fué de laIglesia, y assi que debia ser Abadengo, lo cual es facilí-simo, y deroga la nobleza y antigüedad de todo el pue-blo de Oyarzun decir; que la casa ele Lartaun, esdependiente de la Iglesia, antes la Torre que está en elSello del pueblo, fué, y es, de la casa de Lartaun, y estonuestra bien el nombre de Rodear; pero particular-mente lo muestran las zarzas que la rodean, y la pri-mitiva institucion de la Iglesia de San Esteban de


188

izan zioten alkarri, batak besteari lagunduaz leialkiro, WisogodoakEspañara sartu ziran arterañoko guztian. Lanbide oni dagozkan gertaka-ri asko ta andiak zearo jakin nai dituenak begiratzea dauka, BatxillerZaldibiak izkribatutako Kondaira Gipuzkoakoaren ogei ta zazpigarrenkapitulura; non, beste gauza adigarri askoren artean, arkituko dabenzerrenda bat modu onetan.

«Los Caballeros Transtiberinos se glorian diciendo,que su dependencia es de los invictos Cántabros supe-riores, que son los Guipuzcoanos, y Vizcaínos y queson los mas nobles y los mas antiguos caballeros deRoma, y dicen mas que la casa Ursina, que es principa-lissima de Roma, como es la de los Colonas, que pro-ceden de los Cántabros; y esta tradiccion y memoriaantiquissima tienen los dichos caballeros deTranstiberi, que es todo contra la opinion, que algunostienen, diciendo, que toda la Cantabria fue vencida porCesar Augusto; lo cual sí fuera verdad los Romanosplantáran en Guipuzcoa, y Vizcaia sus Romances, susleyes sus habitos, y armas por aquella tierra, é assi biensus tributos, y armas como en otras partes; y es desaber que las últimas armas, que en todo el Orbe sepacificaron fueron las do aquella tierra por el modoque es dicho. Y en aquel tiempo en Roma se cerraronlas puertas de Jano y salió aquel edicto de CesarAugusto, estando él en Tarragona, para que todo elmundo se empadronase ó se describiese, y en estetiempo de la universal paz nació el Salvador delmundo».

Gipuzkoako jende Euskaldun garbiaAurrekoetatik da zintzo ta argia Erabakirik ondo guda galgarria, Erromatarretara izan zan jarria.


191

Lartaun, y en esto es como si mas no se hablase, y assies dependiente de aqui, y no es de allí. Pero es desaber, cuando se transplantó, el nombre de la casa deLartaun á Roma, sabrá V. S. Ilustrissira, que diez yocho años antes que naciese Jesu-Cristo NuestroSeñor, los Cántabros cierto número de ellos pelearoncontra los Romanos dentro en Roma, y los Cantabrossalieron vitoriosos, y los Romanos hicieron en Romadándoles sus hijas los mas principales que avia en ella,por donde se sigue, que el Capitan de los que fueron áRoma entonces seria el hijo de la casa de Lartaun y quehecha su Victoria se casaría en Roma con la queheredó el palacio, que de entonces se le quedó el nom-bre de Letran, donde agora esta fundada, y fabricadael templo del Benerable San Juan de Letran, y que estecapitan quedó en Roma, y sus dependientes de él secomunicarian con el Dueño, y casa de Lartaun, comobuenos deudos, y cristianos generosos de Dios, el unoen Roma, y el otro en Oyarzun; y darian sus Palacios,para que en ellos se hiciessen estas dos Iglesias, y pare-celo assi de concierto, cuando el de acá tomó por suAbogado al Señor San Esteban Protomartir, que sesigue despues de Navidad, y el de Roma el segundodía, éste que es de San Juan Evangelista. Esto es,Señor, lo que tengo que decir, y apuntar de este nego-cio en mis obras, y á V. S. en el ínterin, para si sola-mente, y no para comunicarlo asta que salga á luz. Yeste ser de la casa de Lartaun, y su renombre, es el masmemorable, y antiguo que ay en toda la España, ypocos podran mostrar ninguna antigüedad como estacasa tiene, sin que jamas aya faltado sangre propia dela misma casa de Varones. Nuestro Señor guarde á V.S. Ilustrissima con los acrecentamientos que merece éyo deseo. Madrid 7 de Setiembre de 4574. B. L. M. deV. S. Ilustrísima.— Esteban de Garibay y Zamalloa.

Transtiberin ezkontzaz gelditu izan ziran GipuzkoatarrakinErromatarren aidetasunaren bidez, Gipuzkoa eta Erroma alkartu ziranadiskidetasun ezin andiagokoan; eta gerozko joan etorri guztietan eutsi


190

nik zeukatenaren aide. Beragaitik, Erromatarrak beren estura larrietanoik erabiltzkiten Gipuzkoatarrak aurrenengo. Gipuzkoatarrakin konta-tzen zuten beren eginkizunik baliosoenetarako. Gipuzkoatarrak jartenzituzten kantuz ta dantzari beren jostallu pozgarri agirikoetan. Itzbatean; aidetasun amodiozkoarekin batean, betiko alkardade adiskidetza-koa egin izan zuten ezkerozko guztian, Gipuzkoatarrak izan ziranErromako Aginde andiaren kutunik maiteenak; zergaitik ikusiaz ezagutuizan zeban argi eta garbi, Euskaldunak ziradela beren jaioterria, jatorriz-ko oiturak, eta ematen dabeen itza gordetzeko munduan besterik ezbezalakoak. Gipuzkoatarren iru doai andi ondragarri oek autortu izandituzte Erromatarrak, ez ezik, Godoak eta ondorengo guztiak ere; mar-tizti samalda andiakin etorri arren Probinzi au ezin berendu izan dutela-ko; ikusten dan bezala argiroki, bere jaiotzako itzkuntza ederrarekin oitu-ra onetsiak gozatzen dagoela oso ta garbi, lendabiziko egunetan bezalai-xen.

Naitasuna dionak jaioterriari,Jarraitu bear dio leialtadeari;Denpora guztietan ixil ta agiri,Berak gorde izan du Gipuzkoa garbi.


193

ZORTZIGARREN KAPITULUA

Wisogodoak, Sueboak, eta Alanoak noiz ta nola elorri izan ziranEspañara.

Jesukristoren jaiotzatik laureun ogei ta zazpigarren arteanTheodosio gaztea Erroman Agintari arkitzen zala, Wisogodoak,Sueboak, eta Alanoak eraso izan zioten Españari portizki; bai ta berarenjaun ta jabe egin ere, Euskal-erri, eta Asturias ez, beste toki guztiaz,Jacobo, eta Philipok esaten dabeenaz Eragolaburren Utsbetandean bedera-tzigarren liburuan; zeñetan dauden ezarriak itz erazko oek berperak.

«Despues los Wisogodos, Suebos Y Alanos tomandoá Lusitania, y la España Tarraconense, y la Aquitaniadesde el Río Ligeri ocuparon todo hasta Cartagena,ecepto algunas Provincias, es á saber, Cantabria, yAsturias, y por su constancia conservaron la gente deguerra de los Romanos. A esto de tener fidelidad, yconstancia con quien firmaron amistad, convidamucho á esta gente la estima, que hacen de su limpie-za, y linage, de que se precian hasta los tráficos, y pas-tores; en especial se jactan mucho de haber siempresido apartados de Heregias con Judios, Moros,Neofitos ni otros infieles, nunca mezclados; y habersiempre guardado puro el nombre cristiano, y si algunjudío por negocios fuese á aquella tierra, no seria líci-to tardar en un lugar mas de tres días, y no en toda laRegion mas de trece, de donde se siguió, que en oyen-do los muchachos el nombre de judío se espantabanno menos que si fuera de otra especie, que la humana;y aun tienen privilegio, para que ninguno de los nue-vamente convertidos á nuestra Santa Fe, pueda moraren su tierra».

Godoen etorreran Erromako Senaduak, lenago baino ere, naitasunandiagoa artu izan zeban Gipuzkoatarretara, jendadi maitagarri onenleialtadea ezagutu izan zebalako beste guztien gañekoa, anaiatasuna egi-


192

Denpora artan, eta askoz geroago ere, Erribildurik ez oi zanGipuzkoako mendi inguruetan, ezpada, baserri-etxe purubetar barraia-tuak; eta Arabeak jakiñaren gañean zeudelako, toki goititu latz oetara igo-tzeko asmoa artu izan zuten guztiai, lenago zer gertatu izan zitzaien; etzi-ran azkortu izan, berai erasotzera, ez ezik, begiratzera ere. Arabeenerkindade au ezagutu zebalako joan zan Pelaio Asturiasko mendietara,beretatik Mairuak zirikatzera.

Pelaio ta beraren ondorengoak ikusi izan ziranean indar andiakartuaz zijoatzela Asturiasko mendietan, irten zan Nafarroan Pirineokoarkaitz tarteetara Bigorrako Baroiaren seme leial Inigo Arista Euskaldungazteria talde andi batekin, Arabeai erasotzeko bideak Asturiasko gisaberperean prestatzera, Jesukristoren jaiotzatik bederatzi eun ta amabiga-rren urtean, zeñari deitu zitzaion ondorean, Errege Nafarroakoa.

Godoak azpiratu eta Arabeak gañeratu izan ziranetik, Inigo Aristaazaldu bitartean igaro ziran eun ta laurogei eta amairu urte. Denpora luzeonetan lenago ta ondorean ere, Gipuzkoatarrak guda gogor portitzbizian jardun zuten, alik eta Mairu billau itsusien kutsua arras aienaturikEspaña osotoro garbi garbi ifinia izan zan arterañoko guztian. Ez ordeabakarrik beren mugapea ezin gordez, ezpada, Nafarroako ta Arabakomuga inguru eta auzoerrietan Arabe likitsai gogorkiro erasorik, irabaziazlur zelai asko ta andiak. Guda luze goaikarri onetan Gipuzkoatarrakazaña andiak egin izan zituzten beren Erriaz kanporako toki askotan.

Anziñaerako denpora doatsu aetan Gipuzkoako mendi-mutil guda-riak oi zerabiltzaten armak ziran ballestak, lanziak, geziak, eta dardai etapordon andi erpiñetan burni zorrotzdunak. Soñekoak ere garbiak etaariñak txit, gorputzeko jonturaen neurrian din dina egindakoak, zinzilikazabuan oi dabiltzan egal aize-artzalle aetakoen zantzurik ere bagekoak.Etsaiari erasotzeko asmoa artzen zutenean, aurreneñgo egin oi zutenlana zan, Martiztiaren gordetzalle beraren ondoren zijoan samaldatxoa-gana, tokirik amilkorenetako batean aldra andi bat ojuz ta kantari batbatean sartzea; eta aurre aldetik zijoatzenak oetara irauli orduko, an izan-go zan prest beste aldetik talderik gogorrena; non igesbiderik bagekolekuan erdian arturik, porrokatu oi zituzten Erribilduetatik iñoiz edoberriz irteten ziran Mairu beltz igingarriak.

Modu onetako azaña andiak egiñaz, mendiz mendi zebiltzanGipuzkoatarrak jakin zutenean, nola Nafarroan altxatu zan, lenago aipa-tu dedan Inigo Arista, bereala onekin alkartu eta bat egiñik, zeatu ta aba-rrakitzen zituzten, iritsi al zitzaten Arabe nazkagarriak; bai ta geroeneanbiraldu ere España guztitik igesi, berriz etorteko gogoak kendurik.


195

BEDERATZIGARREN KAPITULUA

Arabeen etorrera, eta Godoen ondamendia noiz eta nola izanduzan.

Arabeak Españara sartu ziranean, arrasatu zuten Erresuma andionen zatirik geiena, bañan Gipuzkoatarrak beren lurrera alderatzen ereetziezaten utzi izan. Beragaitik Probinzia onetan etzuten Arabeak izaneskubiderik batere; zeña gelditu izan zan lokabe ta garbiro ondamen kal-tarkitsu, eta jendadi itsusi nazkagarri argandik, Lenapezpiku On RodrigoToledokoak laugarren liburuko lenengo Kapituluan esaten daben beza-laixen.

Godo urgulloso mundu inguruaren irabazkindariak, ainbeste urte-ren epean Españako silla andian beren jarlekua izan bazuten ere, geroe-nean, Jaungoikoak alan nai izanik, nozitu zuten ondo beren arrokeri neu-rririk bagekoa, Jesusen jaiotzatik zazpi eun, ta emeretzigarren urtean,patu txarreko Errege On Rodrigok errinatzen zebala.

Errege au menderatu zutenean Arabeak, jabetu ziran berakEspañako tokirik geienentsuaz. Andik amabigarren urtean, zeña zanKristoren jaiotzatik zazpi eun, ogei ta amaikagarrena, KantauriakoDukearen seme Fededun Pelaio lendabiziko Errege Españakoa, onda-mendi aiñ gaiztoak ikusitakoan, asi zan bere Erritarrakin bateanAsturiaskoak lagun zituela, Mairu beltzak eta Arabe itsusiak Españatikkanpora botatzen. Zorioneko asiera Pelaioren au izandu zan Asturiaskomendietan; zergaitik Arabeak beren beldur andiarekin Kantauritarretaraalderatu nai etzuten; eta asmo on au izandu zan ezin obeagokoa. PelaioriGipuzkoatik eta aldamenetako Euskal-errietatik biraltzen zitzaiozkangazteria samalda andiak laguntzalle aldian sarri; eta bere estutasuniklarrienetako batean joan zitzaion mendi-mutil talde andi batekin, bearbearreko, On Alonso Kantauriako Duke On Pedroren seme ernai azka-rra; zeñaren bidez porrokatu zituen Pelaiok aldi artan iritsi al zitzakeanArabe zikin likits guztiak. Alonso au ezkondu zan gero Pelaioren billoibatekin; zeñari deitu izan zitzaion El Católico, eta bera izandu zan izenonetako Errege lendabizikoa; baita ere jarraitu izan ziona bere sallariportizki, Mairu nazkagarriai kenduaz bidebage berenduak zeuzkaten tokita lur asko.


194

Bizkaikoaren babesera, lenago Nafarroarekin egiña zeukaten gisan,beren eskubide guztiak oso ta garbi gordetzeko itz onorezkoaren azpian.Bizkaiarekin egindako anaiatasun onek iraun zeban berrogei ta zazpiurtean zeña ausia izan zan atsekabezko gertakari baten bidez. Ara nolaeta zergaitik.

Milla eun ogei ta irugarren urtean Aragoiko On AlonsoBatallariarekin Doña Urraka Kastillakoaren arteko ezkontza gozarotsuasamindurik, bizialargutzara biurtu zalako, gertatu ziran, ustez ustekabe,naspilla eta goibeetze andiak txit. Katranbilla itsusi oren bidez sortu zanAragoirekin Gaztelaren artean guda portitz bat. Iñigo Konde Bizkaiakoajarri zan On Alonso Batallariaren alde; bañan Gipuzkoak lanbide onetansartu nai izan etzeban ez bataren eta ez bestearen alde; eta Bizkaiagandinaldendurik biurtu zan ostera Nafarroagana, lenago berarekin egon izanzan modo berperean; eta alkardade azken aldiako onek iraun zeban iru-rogei ta amazazpi urtean.

Esan al guztien gañeko pozkida betean gelditu zan Nafarroa,Gipuzkoa beragana biurtu zitzaiolako; zergaitik ondo ezaguturik arkitzenzan Probinzia onetako jaiotarren pizkortasuna eta leialtadea ziradela ezingeiagoak. Ez ordea bakarrik, berarekin alkartua egondu zan denporaguztietan ondo serbitzatua izan zalako; bai ta ere Gipuzkoa bera beregaiñ zegoelarik, Nafarroari gertatu izan zitzaiozkan estura larri askotan,laguntza andiak egin izan ziozkalako, auzo-erri leialaren gisa. Gertaeraoetako bat izandu zan gogoangarria guztiz, Nafarroarentzako ezin obea-goa, eta Gipuzkoarentzat ondra andikoa txit.

Errege Aragoiko, Balenziako, eta Kataluniako batek azaldu zionguda gogor bat Nafarroako Erregeri; eta au, batalla andi batean garaitueta atzemanik artu izan zeban are bere menpera. Bañan Gipuzkoatar leialerru andikoak jakin zutenean, beren auzo-erri Nafarroako Erregea arki-tzen zala Aragoi, Balenzia eta Kataluniakoak azpiraturik itsaspendua,bereala irten ziran garailari oei erasotzera kanpo zabalera, sinistu ere ezinleikean bezalako ausardiarekin, eta martizti garailaria zegoen tokira naibaino nekezago iritsirik, jarri zitzaiozkan bere aurreko aldean batallaeskatzen ziotela; non ordu gitxiren epean guztia zatitu, urratu, eta aba-rrakiturik menperatu ondoan, biurtu zuten Nafarroako Erregea berelengo jarleku andientsura, adierazten ziotelarik mundu osoari zenbate-rañoko indarra zuten Probinzia onetako mendi-mutilen dardai erpinzorrotzak. Egia onen argibiderako Baziller Zaldibiak GipuzkoakoKondairaren ogei ta zazpigarren kapituluan esaten du onela.


197

Noizpaiten bear ta, gure Egille andiak alan nai zebalako. Españaguztia garbitu zan Mairu arraza gaizto kaltarkitsuetatik. Bañan etsai arro-tzak urte askoren buruan neke andien bidez kanpora bota baziran ere,etzeban iraun izan luzaro Españan pakeazko bizimodu gozatsuak.Gizonaren arrokeriazko andizkatu naiak askotan urratu izan ditu legezuzen bidezkoen katerik sendoenak. Auxen berpera gertatu zan, bada,Españan, kanpotarrak aienaturik Erritarrak bakarrik gelditu ziradenean.

Bereala asi ziran indarrik geiena zeukaten Probinziak gitxiagokoakmenperatzen. Bañan gure Ama ernai zintzo Gipuzkoak, ezaguturik gose-ti aen asmo galgarriak, aldeaurrez artu izan zituen neurri zuzen egokiezin obeagoak. Ikusirik, bada, Nafarroako Errege Garcia Jimenez inda-rretan ugarituaz zijoala, berarekin adiskidetasun andian alkarturik eginzan bat Gipuzkoa, Kristoren jaiotzatik zortzi eun ogei ta bostgarrenurtean. Amodiozko anaiatasun au leialkiro gordetzeko itz onorezkoakalkarri ematean, erabaki zituzten garbiro ondorean gertatu al zitezkeanetorkizunak modu onetan.

Gipuzkoako Probinziak serbitzatu bearko zebala NafarroakoErregea, gudarako gizon bearrean arkitzen zan denpora guztietan.Nafarroak orobat lagundu bearko ziola Gipuzkoari, baldin atakatzeraiñor etortzen bazitzaion. Gañera, Probinzia onek jaiotzatik dituen bereoitura ta eskubide guztiak gozatu bearko zituela oso ta garbi, akatsik txi-karrena ere egin bage. Eta suertatzen bazan noiz edo noiz alkarren arte-ko desegokiren baten bidez, edo beste edozein gertakari uste bagekoen-gaitik anaitasun au autsitzea, Gipuzkoako Probinziak izan zezala eskubi-dea, berak autatzen zeban Buruzariagana jarteko, edo bazerizkion, berabere gaiñ gelditzeko, jatorriz bere berekiak dituen Erri, etxe, mendi,baso, lur, ibai, abere eta osterentzeko ondasun guztiakin.

Modu onetan beren arteko joan etorriak garbiro erabaki eta gogozalkar laztanduak izandu ziran urte askoan, eta oraindik, milla ogei tabostgarren urtean ere, Nafarroaren egopean arkitzen zan Gipuzkoa.Garzia Aznarez eta bere emazteak San Juan de la Peña OlazabalkoBakarlekuaren alde egin zuten doariak eta Moretek aipatzen daben gallal-dia batek adierazten dute argiroki, ezen, Gipuzkoa ta Nafarroa berenarteko alkardadea urratu bage zeudela milla irurogei ta seigarren urtean.

Milla irurogei ta amaseigarren urtean Errege On SantxoriPeñalenen, bere anaia On Ramonek eta beste urritarrak bortxazko erio-tza gogorra eman izan ziotelako, asaldatu zan Nafarroa portizkiro, etaGipuzkoatarrak ikusirik odolgirodi aiñ itsusi bide bagekoa,Nafarroagandik aldendurik, jarri ziran On Diego Lopez Konde


196

AMARGARREN KAPITULUA

Gipuzkoako Probinzia noiz ta nola, eta zeren bidezNafarroagandik aldendurik jarri zan Gaztelako Erregeagana.

Milla ta berreungarren urtean On Santxo Santxez indartsuaNafarroako Erregea zala, berari arpegi emanik esti eragitera etorri zanGaztelako Errege On Alonso zortzigarrena Bitoriako ondoraño; baitaUri au ertsitu ere alde guztietatik. Egun berperean Nafarroak eskatzenzion laguntza Gipuzkoari, estura larrian arkitzen zalako; bañan Probinziaau izanik ernaia ta zentzu andikoa, oroitu zan zori onean, nondik etanora zeukan biderik erosoena, Nafarroak egiten ziozkan txarkeri tabillaukerietatik igesturik, begirune alaiagoarekin begiratua izango zanErrege ondra andikoagana jarteko.

Esan ta egin, era doatsu ezin obeagoko au ikusi bezin laster,Gipuzkoaren mugapeko Alkate jaun guztiak batu ziran MondragoikoErri leialera, beren Batzar guztiakiko andientsua egikaritzera, non eraba-ki zuten gogoz Nafarroari lagarik, Gaztelarekin alkartu eta pakea osobetean bizi izateko.

Bereala Batzar itzal andiko ark, mandatu balioso onekin igorrizituen Bialkiñak Alonso zortzigarren Gaztelako Erregeagana Bitoriakoondora, zeñari ustez ustekabeko albiste pozgarri gozo andiko onekzabaldu zion biotza ezin geiagorañoko atsegintasun oso bete betean; zer-gaitik Gipuzkoako Probinzia bere alde izatea guztiz asko naikidatzenzeban lenagotanik ere, eta ez gitxiago estura larrian arkitzen zan egunberperetan.

Errege au pozaren pozez bera etorri zan Mondragoiko Errian arki-tzen zan Gipuzkoako Batzar guztiakikora; eta emen, amodiozko naitasu-naren bidez laztandurik josi zitzaiozkan alkarri adiskidetasun andian; era-bakitzen zutelarik garbiro, ezen, Gipuzkoak lagundu eta serbitzatu bear-ko zituela leialkiro eginal guztian, Gaztelako Erregeak beren premina etaestura larrietan; eta Errege oek gorde bearko ziozkatela Probinziari, jaio-tzatik bere berekiak dituen oitura eta eskubide guztiak oso ta garbi, aka-tsik txikarrena ere egin bage; eta baldin gertatzen bazan noiz edo noiz,alkarri eman ziozkaten itz onorezko oetakorik alde batetik edo bestetikausitzea, Gipuzkoari utzi bearko zitzaiola bere mugape, oitura, eskubide,


199

«Hay muy gran argumento para ser creido en que losGuipuzcoanos, de antiquisimo tiempo acá, tienenpuesto en su Escudo de Armas al Rey que libertaronsentado en su Escaño, y con su Corona en la cabeza,y su espada desnuda de punta arriba en la mano, en laseñal que le libertaron, y le restauraron, y pusieron ensu Trono y Reino. Y en el privilegio y titulo de Armasde la Provincia se dice como tenian por Armas anti-guas al Rey como arriba se refiere».

Orra nolako mesede ta laguntzak egin izan ziozkan GipuzkoakoProbinziak Nafarroari auzo-erria zebalako naitasunarekin; eta beraganaalkartua egon zan denporan, batez ere azken aldiako irurogei ta amazaz-pi urteetan, guztiz asko nekatua izandu zan Gipuzkoa, NafarroakoErregeak eta beren Erriburutarrak egiten ziozkaten bidebagekeriak ezineramanaz. Bañan nola ez dan munduan eperik betetzen eztanik, oni ereiritsi zitzaion bere azken ordua, usterik gitxiena, eta preminarik geienaarkitzen zitzaion egunetan.

Gipuzkoak luzaro zintzoki eta piñSerbitzo asko zion leialkiro egin;Bañan azkenerako artzen zebala miñ,Asperturik zegoen Nafarroarekin.


198

AMAIKAGARREN KAPITULUA

Gipuzkoatarrak Gorritiko Gaztelua noiz ta nola artu zuten; etaegikera onen bidez izandu zan Beotibarko batalla gogoangarriaren

azaldurea.

Gipuzkoako Probinzia Gaztelako Erregeagana jarri izan zalako,Nafarroa mustardaturik aserratu zan portizkiro; eta berpertatik asizitzaion Probinzia oni, asmatu al zitzakean kalte ta bidebagekeriak egi-ten. Gaiztakeria modu askotako oek egiten zitueneko igesleku ta gorde-garri ifini zeban gaztelu bat, Gipuzkoarekin mugatzen dan NafarroakoErri Gorritikoan, berariaz autatutako mendi erpin batean, bertara iñorere kanpotarrik ezin igo zitekealako uste oso betean, zeñak iraun zebanGipuzkoatarrak arras mindu ziran arteraño.

Nafarrak noizean bein gauaz ixilltxorik Probinzia onetako auzo-errietara etorririk egiten zituzten beste gaiztakeria mueta askorekinbatean, lapurreta andiak eta eriotza odolgirodiak ere; eta ingurumaikoGipuzkoatar apurrak oartu ta alkargana batutzen asi orduko, lister oeksartzen ziran koisketz beren gaztelu Gorritikora.

Ezin eraman alako bidebagekeri oezaz ainbesteraño berotuak arki-tzen ziran Gipuzkoatarrak, ezik, promestu zioten alkarri, berendu bearzutela gaztelu kaltarkitsu hura, ill edo bizi. Asmo sendo onekin bearbezala prestaturik, eraso zioten ausardi andian portizkiro Nafarrak gor-deleku segurutzat zeukaten Gorritiko gazteluari; bai ta menperatu ereordu bat eta erdigarrengo, eta bertan arkitutako Nafarrik etzuten laga batbakarrik ere bizirik. Egikera andi au gertatu zan milla irureun, ogeita bat-garren urteko agorrillaren zortzigarrengo egunean. Gau artan berean iri-tsi zan Iruñera barri au, zeñaren bidez asaldaturik irakin zitzaionNafarroa guztiari, bere onetatik aterarik ezin donariotu zan moduan, etabereganatu al zitzakean indar guztiak biribillaturik, artu zeban asmo irmesendoa, Gipuzkoako Probinzia erre ta kiskaldurik soilldu bear zebalaarras, bere oñean geiagoren geiago ezin jarriko zan gisan. Egiteko balio-so onen gañean itz egitean Batxiller Zaldibiak amaikagarren kapituluanesaten du onela.

«Nafarrak Martizti andi bat bildurik sartu ziranProbinziara guztiz arrotasun andian, eta beren sarre-


201

eta ondasun guztiakin lokabekiro berak nai deban buruspidea artzen,ezertan ere eragozpenik ifini bage.

Gipuzkoako Probinziak bere nai izatez, iñork ere beartu bage,Gaztelako Errege Alonso zortzigarrenarekin egindako alkardade auondorengo guztiak ere ikusi zezaten argi eta garbi, egin zutenMondragoiko Errian milla ta berreungarren urteko Urri-illaren zortziga-rren egunean sinisgarritzat agerkai ziñezkoa, zeña ezin uka dezakeangizon fede onekok, ikusten dalako ainbeste urteren buruan arkitzen dalabizirik bere oñean.

Amodiozko alkartasun maitagarri oni zegozkion gauza balioso guz-tiai beren zuzenbidea emandakoan, Alonso Erregea, GipuzkoakoEkautu guztiarekin batean, igaro zan Beloagako, Ondarribiako,Donostiako, Iturriozko, Ataungo eta beste gaztelu Probinzia onenmugapean arkitzen ziradenetara menpetasuna artzera, eta zer gisatanzeuden ikustera. Geroztik irauten du alkartasun zoriontsu onek urratubage, etsai ozpindu txar askoren esker gaiztoan bada ere. Guztiz balio-soak, eta txit gogoangarriak dirade, bada, sei eun berrogei ta geiago urte-ren epean Gipuzkoako Probinziak Gaztelako Erregeai egindako mesede,serbitzo, eta laguntza andiak. Baita ere, oen saritzat Gaztelako Erregeondraduak Gipuzkoako Probinzia leialari eman izan diozkaten gallaldiamaitagarriak, eta autormen gozo pozgarritsuak.

Errege ondraduak gizon prestu gisaBadakite gordetzen emandako itza;Lege on bidezkoak zuzen badabiltza,Izan ta izango da Españaren ditxa.


200

Medrano, Juan Enrikez, eta illa izan zanGobernadorearen anaia, eta Bernat Caritut, eta DonMartin Pelena; eta Gil Lopez ta beraren lagunak biur-tu ziran ondra andian, batalla gogoangarri onetanberendu zituzten etsai, abere, arma, eta beste gauzaaskorekin: zeintzuben balioa igotzen zan eun millalibrataraño; eta Gobernadoreak iges egin zeban alkan-dora utsean, eta gañerontzekoak izan ziran illak etaitsaspenduak; eta egikera andi au gertatu zan laurenbategun esandakoan, milla irureun, ogei ta batgarrenurtean; beragaitik Nafarrak artu izan zioten gorrotoandia Beotibarko tokiari, zeñetan izandu zan batalla,eta beren anziñako esaera da, Beotibar Beotibar, hik dau-kak Martin de Oibar. Eta denpora artako kantaEuskarazkoak esaten du; milla urte igaro ta ura bere bideanGipuzkoatarrak sartu dira Gazteluko etxean, Nafarrakinbildu dira Beotibarren pelean. Erdaldunak beren itzkun-tzan esango balute bezala, Al cabo de años mil, buelbe elagua a su quibil; assi los Guipuzcoanos han buello á serCastellanos, y se han topado en Beotibar con los Navarros».

Batalla andi au izanik aiñ ospatsua, Gaztelako, Aragoiko, etaNafarroako Kondairatzalleak argitaratu izan zuten beren izkribu gogo-angarrietan, zeren bidez eta nola gertatua izandu zan. Eta Tolosako Errileiala gerozko urte guztietan bere Batzartar eta Elizako Kabildu osoare-kin, Pordon-dantzariak arturik, irteten da Igarondora, Beotibarko batallairabazirik zetozenai ongietorri goza pozkidatsua egitera joan izan ziranasaba maitagarriak idurikatuaz; zeñaren bidez berriztatutzen dan urteoroazaña andi aren oroitpena; eta gertakari onen argibide geiagorako,Tolosako Errian Tingladua esaten zaion tokian arkitzen dira jazarra artanpeleatu izan ziran gizonen iduriñak, denpora artako janzi, arma, eta besteezagungarri askorekin.

Batalla onetako itzbide andiak, historia askotan daude ifiniak, Utsaldiarik bage garbiro egiak, Denpora berpereko gizon jakintiak.


203

ran zer gertatu izan zan jarraitzen da emen,Probinziaren anziñako liburuaren asieran ezarriadagoena, eta izkribaturik arkitzen dana NafarroakoErririk aurrengoetako Puente de la Reinako Elizan,Jesusen jaiotzatik milla irureun ogei ta batgarrenurtean; izan zedilla etorria Franziatik On PonceMorentana Vizconde de Oña, eta Eraonle Nafarroaguztiakikoa, Santa Kruz Agorrekoaren pesta aurrekoaste azken egunean albistea artu izan zeban,Gipuzkoatarrak berendu zutela Gorritiko Gaztelua;bereala Buruzari izendatu dan ark agindu zeban batuzedilla al zitekean jende guztia; eta au etzan bestetara-ko, ezpada, Gipuzkoa abarrakiturik arras ondatzeko;Agintari au irten zan Iruñetik jende samalda andi bate-kin Santa Kruz bezperan Igande egunarekin: bigara-munean, zeña zan Santakurutz eguna, zabaldurik alde-errietara ibilli ziran jendea biribillatzen; batu zituztenNafarroatik, Gaskoi, eta Franzesetatik irurogei ta amarmilla jazarlari, eta sartu ziran Gipuzkoan SanMatheoren pesta aurreko ostirala egunean; erre zutenBerastegiko Erria, eta bertako Elizan egin zuten kalteasko; eta bigaramunean, zeña zan laurenbat eguna, iri-tsi ziran Beotibarreraño, non Gil Lopez de OñaLarreako Etxenagusiaren jaun ta jabe denpora artanAmasan bizi zan pizkor alaiak zortzi eunGipuzkoatarrekin banatu zeban Probinzia onen kon-tra zetorren jendadi guztia, eta lotu zeban Martin deAibar itzal andiko gizon Nafarroa guztiak asko naiziona, zeñak esaten zeban petxatu bear zituelaGipuzkoatarrak eguzkitan berotu nai zutelako, eta sal-duko zebala eguzkia dirutan; irugarren egunean illzituzten Juan Lopez de Urroz Merio mendietakoa,Pedro de Oibar, Martin de Euso, esan dedan Martinde Oibarren semea, Pedro Sotes, Pedro Garcia, Juande Urti, aipatu dan Perezen semea; baita ere berrogei-ta amazazpi zaldunki, eta beste jende asko, eta DonMigel Sanz Alvarez, D. Martin Hiertiz, Don Martin deRonkal, eta beste jende asko urikoak izan ziran lotuaketa illak, Rosenil Jauna, Juan Corboran, Juan Martinez


202

mos lugares por míos, é que guardasen el mi SeñorioReal, é obedeciessen mis cartas, é mandamientos,como de su Rey, é Señor natural, coma esto, y otrascosas largamente diz, que pasaron entre vos, y ellospor instrumento público, é despues de ello lo os fechoy fize merced de los dichos lugares, ó de cada uno deellos con sus derechos, é pertenencias é de la Justiciacivil, é criminal, e de todo lo otro, que á mi me perte-necía en los dichos Lugares, é en cada uno de ellos, ávos el dicho concejo, reteniendo en mi el Señoriomaior, é de alcavalas, para que me acudiessen conellos, segun todo ello mas largamente es contenido enla mi carta de merced, que sobre esta razon vos fize,por virtud de la qual diz, que vos el dicho concejosubisteis, é habedes tenido, é defendidos los dichosLugares de Leiza, y Areso por vuestros, é como vues-tros, y aora diz que despues otorgué, é firmé la treguaá los dichos Reyes, ó Reynos de Aragon, é de Navarra,los vecinos é moradores de los dichos lugares, queaora en ellos viven que han traído, é traen algunasmaneras, ó algunos colores para se tornar Navarrossegun antes eran, é apartar de mi Señorío Real é desa-poderar de ellos al dicho Concejo, en lo qual si assoobiese de pasar de mi, diz, que recibiria deservicio, é ávosotros gran daño, é que me pediades por merced,que proveiesse sobre ello en la manera que entendies-se cumplía á mi servicio, é Señorío; mandovos tenerla,é guardar; é defender los dichos Lugares só el miSeñorío para la mi corona Real; pues los tomasteis éconquistastes en el tiempo de la dicha guerra; é porcuanto al tenor de los tratados de las dichas treguas losdichos lugares, é cada uno de ellos deben estar por mí,é só el mi Señorío Real, que vos el dicho Concejo losdebedes tener por mi, é en mi nombre por virtud dela dicha merced por mi á vos fecha; Por ende tubelopor bien, y es mi merced, que vos el dicho Concejo,hayades é tengades, é poseades los dichos Lugares, écada uno de ellos, segun, ó en la manera, que subisteis,é defendisteis, é poseísteis hasta el dia, que yo otorgué


205

AMABIGARREN KAPITULUA

Tolosako Erri ernaiak bere auzo-erri banaka batzubekin bateanNafarroaren menpeko Erri Leiza, ta Areso noiz ta nola artu

izan zituen.

Gipuzkoako Probinzia baino, irureun ta amabi urtez geroagoNafarroa jarri zan Gaztelagana; eta bitarteko denpora luze onetan guz-tian Probinzia onek guda bizia iduki zeban Nafarroarekin. España guz-tia, eta Franzia ere, arriturik zeuden Probinzia labur onek NafarroakoErresuma andiari arpegi emateaz. Eta, zer zan arpegi ematea, baldin Erriosoak ere kentzen baziozkan?

Errege Don Juan bigarrenak Aragoiko, eta Nafarroako Erregeakinguda zeukala gertatu zan, Tolosako biztanleak auzo-erri banaka batzube-tako Gipuzkoatar adiskide leialen laguntzarekin batean, beren arma indarandikoen bidez Nafarroako lurrean sarturik, Leizako Erria, eta Aresokoagaraitu, irabazi, ta berendutzea; zeintzuk jarri zituen Tolosako ErriakGaztelako Erregearen koroi itzalsuaren azpian. Errege onek naitasunandiarekin pozkida betean egin zion bere eskuerakutsia Tolosako Erriarimodu onetan.

«Don Juan por la gracia de Dios Rey de Castilla, deSevilla, de Córdova, de Murcia, de Jaen, de losAlgarbes, de Algeciras é Señor de Vizcaya, é deMolina. Al concejo, Alcaldes, Regidores, é oficiales dela villa de Tolosa de Guipuzcoa, salud é gracia.Sepades, que vi una peticion, que por vuestra parteante mi en el mi consejo fué mostrada, por la cual meembiasteis decir, que durante la Guerra, que lo habiacon los Reyes, é Reinos de Aragon y de Navarra, quebosotros conquistaredes, é ganaredes por guerra y enguerra, entre otros Lugares, dos Lugares, que llaman aluno Leiza y al otro Areso, que son en el Reyno deNavarra, que los dexastes rendidos por míos, é comomíos para la mi corona Real, é que dexastes estar enellos á los mismos vecinos, é moradores que estabanen ellos, para que allí morasen, é que tubiesen los mis-


204

AMAIRUGARREN KAPITULUA

Gipuzkoako Probinziak noiz ta zeren bidez, eta zer egoitzamodutan arkitzen zala, biraldu izan zituen bi milla ta geiago bereseme azkar ondo armatuak, Portugalko Erregek ertsiturik zeu-

kan Burgosko gaztelua lokabetzera.

Milla laureun, irurogei ta amalaugarren urteko abenduko illean,Errege Don Fernando bostgarrena eta bere emazte Doña Isabel eginziran Gaztelako Koroiaren Jaun ta Jabe, Fede Santuaren gordetzalle etaEspañaren zorionerako. Denpora berean, Portugalko Errege DonAlfonso bostgarrenak eta Franziako Ludobiko amaikagarrenak artuzuten asmo sendoa, Gaztelako Erregeak beren jarlekutik bota bear zituz-tela nai ta naiez. Bereala, Portugalkoak ogei milla ta geiago gudarirekineraso zion Españari Estremadurako aldetik; baita Franziak ere berrogeimillako Martiztiarekin Gipuzkoako mugaetatik, Aman Señor de LabritBuruzari zutela.

Portugaltarrak etorri ziran Burgosko ondoraño; bai ta ertsitu erebertako gaztelua inguru guztitik. Bañan Gipuzkoako Probinzia leialakbere seme azkarrakin bakarrik, kanpotarren laguntzarik batere bage,Irun-aranzungo mugan Franzes samalda andiari irme eustea asko ezik, bimilla ta geiago mendi-mutil bertako jaiotarrak biraldu ziozkan GaztelakoErregeri Burgosko ondora, Portuges kaiskarrak astindurik uixatzera;baita bota ere ariñ aski Burgosko ingurutik, ez ezen, Toroko taZamorako Urietatik, eta beste Erri beren izenean zeuzkatenetatik, oste-ra biurtzeko gogoak kendurik.

Gaztelako Erregea estura ta larritasun oetatik lasaitzen asi zanean,irten zan egurastutzera egun batean eizera, eta beraren etorrerak illunduta geroixeago ere luzatzen zebalako, soldaduai beren ordu jakiñean agin-du zitzaien, nor bere etzauntzetara joateko; baita ixil ixilik joan ere lota-ra Gipuzkoatarraz osterontzeko guztiak. Bañan oek etzuten nai izansartu etzinlekuetan, alik eta beren Erregeren buruzpidea ikusi zezatenarteraño. Esan ta egin, beraren billa atera ziran Gipuzkoatarrak bakarrikojuz deadar egiten zutela Daca mi Rey; eta idoro zutenean biurtu ziranErrira beren arekin arroturik atsegintasun andian kantari Euskarazko itz-kuntz garbian onela;


207

treguas á los dichos Reyes de Aragon, é de Navarra,porque vos mando, que amparades, é defendades losdichos Lugares, é cada uno de ellos en la tenencia, y laposesion de ellos con todos sus pechos, é derechos, écon la Justicia civil, é criminal, segun que fasta el dichodia de la tregua teniades, é defendiades, é poseiadescomo dicho es; é si para los defender menester ovie-redes aiuda, ó fabor, por esta dicha mi carta mando áDiego Perez de Sarmiento mi repostero maior, é miAlcalde de la dicha mi tierra de Guipuzcoa; é á FernanPerez de Ayala mi Merino maior, é á sus lugareste-nientes, é á todos los Comisarios, Alcaldes, Reidores,Prebostes, Caballeros Escuderos mis vasallos, é áotros qualesquier oficiales de todas villas é personasde todos los lugares, é villas de la tierra de Guipuzcoa,que vos den, é hagan dar poderosamente todo favor, éaiuda, que menester hubiedes cada y cuando por vosfueren requeridos en tal manera, que vos podadestener, ó tengades la dicha pesesion de los dichos dosLugares, segun, é en la manera que dicho es; é losunos, ni los otros no lágades, ni fagan ende al so pena.Dada en Salamanca á veinte y siete días de Septiembreaño del nacimiento de Nuestro Señor de mil quatro-cientos é treinta años.—Yo el Rey.— Yo DiegoRomero la fize escribir por mandado de NuestroSeñor Rey.— Acordada en el Consejo Real.—Registrada».

Tolosako Erri Argidotarrak bere auzo leialakin egindako azaña andiau, Gaztelako Erregerentzako izandu zan txit pozgarria, Gipuzkoarentzatguztiz ondragarria, eta Nafarroarentzako arras mingarria.

Tolosatar pizkorrak arin ta garboso,Nafartarren lurrean sarturik eroso;Artu zituztelako Leiza ta Areso,Fama andia zeban Gipuzkoak jaso.


206

erritar banaka batzubekin barruan arkitzen zala. Ekinaldi bietanFranzesak izan ziran uixatuak zauri galantakin; eta etsi zutenean beren-duko etzutela Ondarribia, Labrit eta Agramont samalda andi batekinjoan ziran egun batean Donostiako ondora berari ekiteko asmoan, ustez,Ondarribia bezin gogor arkituko etzutelako; bañan ezagutu zuten prest,Uri au arkitzen zala gudarako bear ziran prestamen guztiaz orniturik,Gipuzkoatarrez ondo janzia; eta biurtu ziran fite Irun-aranzungo arraianzeuzkaten lagunetara.

Franzes oek guztiak alkargana biribillatzean jarri ziran beren Errialderontz begira, eta besterik eziñean artu zuten asmoa beren amorruz,Probinzia onetako Erri iriki banaka batzuk bederik erre bear zituztelaFranziara iraulterako. Etorri ziran Errenteriaraño; erre zuten Erri au guz-tia, baita Oiarzungoaren zati bat ere. Bañan usandu zutenean beretarazetorrela Gipuzkoa barruko jendea bata bestearen leian, zegoanari zego-an bezala lagarik abiatu ziran igesi beren Erri alderontz; eta Irun-aran-zuna iritsi ziradeneko, gañean zituzten Gipuzkoatarrak su ta gar, nonFranzes Martizti andiareu zatirik geiena porrokaturik abarrakitu zutenGipuzkoako mendi-mutilak; zeñean jazarra gogor onen barriak eramate-ko lainbat, doi doi sartu ziran bizirik Franzian.

Guztiz arrigarria izandu zan, bada, Don Juan de GanboaOndarribiako gaztelu-zaintzalleak bere erritarrakin Irun-aranzungoarraira irtenik, Franzesai egin zien illtkintza. Gipuzkoatar prestu gudarigaiñ gañeko au guztiz izandu zan aomen audikoa, eta EspañakoErregeak naitasun andia ziotena. Batalla onezaz itzegitean BatxillerZaldibiak amazazpigarren kapituluan esaten du onela.

«Este Don Juan de Garnboa fué muy pribado del ReyDon Juan de Aragon Padre del Católico Rey DonFernando, por su gran valor, de quien dice SiculoMarineo lib. 47 hablando de como la gente del ReyDon Juan huia en Parolada assi mismo en aquella tangrande ventura y afrenta de la honra, y de la vida y delas vidas, muchos Capitanes y Caballeros del Rey mos-traron á maravilla el grande esfuerzo de su ánimo, yfuerzas aventajadas de su cuerpo, señalándose en suspersonas, de los quales un Don Juan de Gamboa natu-ral de Guipuzcoa, con muy grande denuedo resistió álos enemigos, peleando contra muchos como unbrabo Leon, de los quales mató con su lanza tres


209

Gure Errege JaunaBillatu degu basoan,Goizean eizera joanaPozkida bete osoan,Berak dituelako ikusi,Batzuk ill ta besteak bizi,Portugesak amilka igesi.

Gaztelako Erregeri biotzaren erdi erdiko mamiraño iritsi izanzitzaion, Gipuzkoatarren amodiozko leialtade andi au, eta lenago ere baita geroztik geiago, Gipuzkoatarrakin kontatzen zeban bere eginkizunbalioso guztietarako; batez ere, Toroko batalla andian ikusi izan zituela-ko Gipuzkoako mendi-mutilak ausardi andiarekin bata bestearen leianetsaia zegoen tokira sartu, eta gogorkiro erasorik, nola porrokatu zutenPortugalko Martizti guztia. Lenago izendatu ditudan bi milla gudariazgañera Probinzia onek biraldu izan ziozkan mutil samalda aridiakGaztelako Erregeri; zeintzuben bidez beretu zituen Granada, etaNapoles. Egia garbiro onen argibideak nai dituenak ikusi, begiratzeadauka oarrez ta artezaz Gipuzkoako Fueroen liburuan ezarria arkitzendan emezortzigarren Tituluko Kapitulu lenengora, non ikusiko dituenerara ta zuzenki, zearo ta garbi, Gaztelako Erregeak GipuzkoakoProbinziari bere serbitzo, ta leialtadearen bidez egindako saristatze, etaautormen gozo pozgarritsu maitagarriak ugari txit.

Esan dedan bezala, Gipuzkoatarrak beren gogoz Gaztelara joanikegin izan zituzten azaña andi oek baino ere askoz geiagokoak ziran, den-pora berean Probinzia barruan bertako jaiotarrak bakarrik, FranziatikPortugalko Erregerekin alkarturik zetorren Martizti izugarriari emanziozkaten astinaldi gogor portitzak. Lenago izendatu dedan Aman Señorde Labritek bi urte igaro zituen berrogei milla gudarirekin Irun-aranzun-go arraia ezin ausiz; eta Ludovico Franziakoa aserratu zan txit, berarenjende samalda aiñ andiari Gipuzkoatarrak eusten ziotelako, GaztelaraPortugesen kontra mutil talde andiak igorritzeaz gañera. Beragaitik,milla, laureun, irurogei ta amaseigarren urtean berriro etorri ziranFranziatik Martizti andiak, Labrit, Andet eta Agramont jauna Buruzarizituztela, Probinzia labur au bereala azpiratzeko uste oso betean; bañanetzitzaiozkaten baliatu beren asko galdu amesetakoak.

Franzes samalda andi oek bi aldiz ertsitu zuten Ondarribia, arterañoesitu txiki batzuk aldamenetan baizik beste murrurik etzeukala, eta ber-tako gazteluaren zaintzalle Don Juan de Ganboa Gipuzkoatarra bere


208

AMALAUGARREN KAPITULUA

Milla bosteun, eta amabigarren urtean Franzesa zeren bidez elorrizan Nafarroara eta Gipuzkoako Probinziara, eta bietatik zer

kisatan biraldua izandu zan ariñ aski, bideak galdurik etaarmak utzita.

Izendatu dedan urte milla, bost eun, eta amabigarrenean, ErregeFededun Don Fernando Jauna egin zan Nafarroako Erresuma guztiarenjabe, Palacios Rubios Erakusleak bere egitade Obtentione et retencione RegniNavarraekoan, eta Antonio Nebricensek Errege Fededunen Kondairan esatendituzten gauzen bidez.

Errege Don Juanek bere burua ikusi zebanean eskubiderikNafarroan etzeukala, ondo etzerizkion lenago bera Jaun ta Jabe, buru tanagusi zan tokian, besteren menpean egoteari; eta jarri zitzaion buruan,Franziara joan ta indar andiak bildurik berakin batean ostera etorri etaberetu bear zebala Nafarroa. Asmo oek arturik Franziara abiatzeko den-poran, Don Juanek bere adiskide ta lagun Iruñeko Uritarrai eman zienitza, ezik, egun gitxi barru etorriko zala Franzes talde andiakin,Nafarroako Erresuma bereturik, Gipuzkoako Probinziari astinaldi onakematera.

Bereala igaro zan Franziara, eta batuerazo zituen Erresuma andiartan arki al zitezkean soldadurik oberenak; oekin egiñeratu zituen biMartizti audi gaiñ gañekoak; beretako bata biraldu zeban Pirineo aldetikIruñeko Uria ertsitutzera, eta besteari agindu zion, sartu zedillaGipuzkoan Irun-aranzundik barrena, Ondarribiari lagarik, Donostiari suematera, eta aldameneko errietan al zeban kalte guztia egiñaz atakatuzitzala Gipuzkoatarrak, beretakorik joan etzedin Nafarrai laguntzera.

Esan ta egin, Carlos Duque Borbongoa, bere Erregek agindua bete-tzera, etorri zan Franziatik Martizti andi batekin Hernaniraño, esandedan urte milla bosteun, eta amabigarrenean azaroko illaren amalauean.Andik iru egunera, zeña zan azaroaren amazazpigarrena, Borbonek ingu-rutu zeban Donostiako Uria, leorrezko toki guztietatik soldadu etasutunpadi askorekin; eta lanbide oni dagozkion prestamen guztiak berenaierara ifinirik, eraso zion Donostiari su ta gar Leoi amorratuaren gisa.Bere kanoi asko ta andiakin Surriola aldeko murrurik argalenetik irikizeban barrurako sarbidea; eta irrinarte au egin zebalako pozez arroturik,


211

Caballeros, y heridos otros muchos muy varonilmen-te, el qual se salvó finalmente de entre todos los con-trarios á público con once heridas, quedando muertosu caballo; á este armó el Rey Don Juan Caballero, é ledió por armas las suyas propias, como el mismo lastrahia, é le hizo del su Consejo, é Noble de Aragon, éle casó con Doña Leonor de Castro, é le dió largo parasustentar la honrra, que le habia dado.Venido pues, el exercito y cercado Fuenterrabia, JuanLopez de Lazcano Señor de la casa de Lazcano, vale-roso Caballero dió apellido por Guipuzcoa, é habien-dosele juntado casi todos los de la tierra, que armaspodian tomar, teniendole Caudillo fueron con ellos alsocorro de la Villa, y escaramuzo con los Francesesmuchas veces; y como recibiesen mucho daño, se alza-ron el cerco, é bolbieron á Francia afrentados con grandaño; y los Reyes Catolicos estimando cassi por perdi-da la Villa, por no la poder socorrer tan presto, tubie-ron aquel servicio por mui señalado; De esto hay uncantar en el Bascuence que dice

Juan de Lazkano beltzarana Gipuzkoako Kapitana Franzes osteak jakingo du Ura Ondarribian zana.

Que quiere decir, Juan de Lazcano el moreno Capitande Guipuzcoa, acordaranse los Franceses de que élllegó á Fuenterrabia.


210

Borbonek Donostis zebanean itxi,Ez omen zerabillen arrotasun gitxi;Bañan nai zebanikan etzeban iritsi,Bostgarren egunean joan zan igesi.

Lenago esan dedan bezala, Pirineo aldetik Nafarroarako bideanjarri izan zan Don Juan de Labritek bere alde zekartzien adiskide mami,eta Monsieur de la Palizaren kontura zetorren Franzes Martizti andiakertsitu zuten Iruñeko Uria inguru guztitik osotoro; eta NafarroarekinGipuzkoaren mugako atakarik estuenetan jarri ziran Franzes taldeandiak, Probinzia onetatik iñor bazijoan Nafarran alde, eragozteko.Modu onetan aldeaurrez, kaltebide guztiak beren ustez ondo segurutu-rik Franzesak sutunpadi andiarekin asi zitzaiozkan Iruñeko Uriari eraso-tzen portizkiro; bañan Uri onen gordetzaile barruan arkitzen zan Duquede Alva lendabiziko Erregeorde Nafarroakoak beldur bage garbo andiangogor egin zielako, laga bear izan zioten fite asmo artan asi etzuten lan-bideari.

Izendatu dan urte milla bosteun eta amabigarrenean azaroko illarenogei ta amargarren egunean, Labritek, eta Monsieur de la Palizak etsirikarras ezin zezaketekeala ezer egin duque de Alvaren kontra; Jarri zituz-ten begiak eta oñak Franziara begira. Denpora berean Españako ErregeFededuna arkitzen zan Logroñon, nondik zabaltzen zituen bere agindezuzen bidezkoak Erresuma guztira; eta jakinda zebanean Iruñeko Uriaribere oñean lagarik, etxe alderontz abiatzeko asmoetan zebillela Franzesa,Errege Fededun onek Gipuzkoako Probinziari izkribatu zionLogroñotik abenduko illaren lenengo egunean, esaten ziolarik, nolaFranzesa arkitzen zan igesari emateko zorian, eta lenbaitlen beraganairten ta mendietako bidetxigorrak, egin zegiola al zezakean kalte guztia,egun gitxiz aurretik Duke Borbongoak Gipuzkoako Erri Errenteria taOiarzungoan erre izan zituen etxe baliosoen ordaingarri. Erregeren gaz-tigu gozo au Probinziari iritsi zitzaion illaren irugarren egunean, eta bost-garrenerako batu ziran beren Ama maite Gipuzkoaren otsera iru milla tabosteun gizon bertako jaiotarrak, nor bere armarekin bear bezala presta-tuak; eta oek gañerontzeko lagunai itxoroten egon bage, luzapenarenbidez Franzesa bere lurrean sartu etzekioten, joan ziran atxi atxikaNafarroako Erri Bera, ta Lesakatik barrena Baztango Ibarreko mendiakigaroaz, Belate ta Leizondoko arkaitzerrara abenduko illaren zazpigarrengoizerako; non arkitu zituzten igesi estura larrian aztapoka zijoatzenFranzesak. Bereala bata bestearen leian Gipuzkoatarrak Franzes Martizti


213

ekin zitzaion barruna sartutzeari bein ta birretan baino ere geiagotan.Ordea Plazari kontu egiten zeuden Gipuzkoatar ernai azkarrak, atakaurratua beren gorputz bulardetsuakin itxirik, bertara zetorren Franzesguztia botatzen zuten illotzik.

Carlos Duque Borbongoa eta beraren lagunak arri ta zur egiñikikara larri gorri bizian gelditu ziran Gipuzkoatarren ausardi aiñ beldurgitxikoa ikustean; eta itsas bazterrera biribillatzen asi ziran. Gipuzkoakoontziak, Gazteluko La Plazako sutunbadiakin batean, are kalte andiago-ak egingo ziozkatela beldurturik, Donostiari zegoen zegoenean laga, taigo zan Borbon bere soldadu ta prestamen guztiakin, Oriamendiko gañe-ra; zeñari irazeki zitzaion lazki, Donostiako suan irten zalako gaizki, etaartu zituen asmo berriak Probinzia barruko Erri irikietara joanik ordain-du bear zituela, Gipuzkoatarrak Donostia inguruan egin ziozkaten kalteandiak; bañan etzitzaiozkan baliatu bere ames galgarriak.

Asmakari oek ondo ezin moldatuz buru ausitzen Oriamendikogañean zegoela, jakindu zeban nola Gipuzkoako Erri guztietan Aitarrenseme jendea batutzen ari ziran, berari erasotzera etorteko. Barri atseka-betsu au artu bezin fite jarri zan Borbon Franziara begira, eta bereMartizti erdi galduarekin eman zion igesari, esan dedan azaroko illarenemeretzi garren egunean. Franzes erkindu oek beren arrabi gaizto gose-tia ase bage Gipuzkoatik zijoatzelako, etxerakoan ekin zitzaiozkan, bideinguruko Erri ta baserri-etxeai su emanaz, beretan topatzen zituzten abe-reak eta beste gauza asko ebatsitzeari. Bañan Ondarribiako Gazteluarengordetzalle zeuden Gipuzkoatarretatik irten ziran Irun-aranzungo arrai-ra sei konpañiatatik esleitutako mendi-mutilakin iru Kapitan, zeitzukziraden Anbulodi, Azkue, eta Inigo Martinez de Zaldibia. Oek eta oenbabesera biribillatutako Irun-aranzungo jaiotarrak bidera atera etaFranzesari arpegi emanik luza erazo ziotelako, Probinzia barrutik zeto-rren jende samalda andia iritsi zan bear bearreko, eta eraso ziotenFranzesari guztiak beingoan aurkez, atzes, goitik, beetik, zearka, tazuzenka arras portizkiro; nonnai ta naiez laga bear izan zituen,Gipuzkoan lapurtuak zeramazkien abere ta ondasunak, ez ezik, berebagajeko gauza balioso asko ere, eta ala ere etziran aserre Franziskolurrean erdiak bederik sartu ziradenean. Azaña andi onen aipamena egi-ten du Erregiña Doña Juanak, Gipuzkoako Probinziari bere mugapera-ko Eskribauak autatzeko eskubidea eman izan zion gallaldian; zeña arki-tzen dan Gipuzkoaren Fueroetako Titulu amalaugarrengoan, leneagoKapituluan.


212

sazon se fallaron en la tierra, aunque la mayor parte delos hombres de guerra de dicha Provincia andavanfuera della en mi servicio, especialmente en dos arma-das de mar, la una mía, y la otra de los Ingleses, que yomande proveer, y en otras armadas de mar, y de tierra,se levantaron esforzadamente, é salieron á ponerse enla delantera de los dichos Franceses, é los fallaron enel lugar llamado Velate, é Leizondo, que son en dichoReino de Navarra, donde varonilmente pelearon conellos, é desvaratarónlos, é matando muchos de ellos,les tomaron por fuerza de armas toda la artillería, quellevaba, que era doce piezas de metal con que batieron,y combatieron á la dicha ciudad de Pamplona, á la quallos dichos Guipuzcoanos, que assi ganaron la dichaartillería la llevaron á su costa, y con la gente que lagano, y la entregaron al Duque de Alva nuestroCapitan General que allí estaba, para que aquella arti-llería, que primero le ofendió, y le tubo cercado en ladicha Ciudad, fuese dende en adelante en favor, é deella, é quedase, como quedó, para nos, é para nuestroservicio. Y porque es razon que de tan señalado servi-cio quede perpetua memoria, y entre las otras hondras,y mercedes, que por ello la dicha Provincia merece,tenga la dicha artillería por armas. Por la presente aca-tando lo susse dicho é porqué á la dicha Provinciaquede perpetua memoria de ello, y los ahora son, yserán de aquí adelante, tengan voluntad de guardar, yacrecentar su honra en los fechos de armas, que serecrecieren, y otras tomen exemplo, y se esfuerzen áfacer semejantes cosas; Doy por armas á la dichaProvincia las dichas doce piezas de artillería, y les doypoder, é facultad para que juntamente con las armasque ahora tienen, que es un Rey asentado sobre la mar,con una Espada en la mano, puedan poner la dichaartillería en sus escudos, armas, y sellos, banderas, yobras, é otras cosas, en que se hubieren de poner susarmas, las quales han de ser de la manera, que en esteescudo van pintadas. (Aquí se ponen las armas.)


215

andiari goien beean erasorik portizki, abarrakiturik elbarritu zuten iritsialzezaketekean Franzes guztia; kendu ziozkaten beste gauza baliosoaskorekin batean, amabi kanoi andi, eta oek bertatik zuzeneanGipuzkoatarrak eraman ziozkaten Duque de Alva NafarroakoErregeordeari Iruñera, esaten ziotelarik, ezen, ona emen non dakartzi-gun, Franzesari nai ta naiez Belateko mendian kendurik, Uri maitagarrioni su gogorkiro egin dioten kanoi andiak, gure Ama leial Gipuzkoarenizenean, Españako Errege ta Erregeordeak maitaro gordeak goza ditza-ten urte askoan; eta baldin Franzesa berriz etorriko balitz Uri ondraduau asaldatzera, berari Gipuzkoatarrak kendutako kanoiakin eraso dakionportitzkiro.

Gipuzkoatarrak egin izan zuten azaña andi onen oroitpenerako,Errege Fededun Don Fernando eta bere alaba Doña Juanak aginduzuten, Gipuzkoako Probinziaren Ezkutarma anziña anziñakoetan berri-ro ifini zitezela, bertako jaiotar bulardetsuak Franzesari Belateko men-dian jazarra gogorra eginik, irabazi ziozkan amabi kanoi andiak, ezagun-garri oek bizi zitezen mundua mundu dan arte Gipuzkoako Probinziarenondragarri, Franzes ostearen mingarri, eta España guztiaren pozgarri.Egiazko gertaera andi onen bidez Españako Erregeak GipuzkoakoProbinziari emandako Gallaldia ezarriko det emen mundu osoarensinitspenerako.

«Doña Juana por la gracia de Dios Reina de Castilla,de Leon, de Granada, de Toledo, de Galicia, de Sevilla,de Córdova, de Murcia, de Jaen, de los Algarbes, deAlgeciras, de Gibraltar, de las Islas de Canaria, de lasIslas Indias, é tierra firme del mar Occeano, Princesade Aragon, de las dos Sicilias, de Jerusalen, deNavarra, Archiduquesa de Austria, Duquesa deBorgoña, é de Brabante, Condesa de Flandes, é deTirol, Señora de Vizcaia, é de Molina. Por quanto á mié todos es público é notorio, que en el mes deDiciembre del año pasado de mil quinientos y doce altiempo que el exercito de los Franceses autores y favo-recedores de la Cisma, en que habia mucho número deAlemanes, é otras naciones, alzaron el cerco de sobrela ciudad de Pamplona, que es en el nuestro Reino deNavarra, los Fijosdalgo vecinos é moradores de la miNoble é muy Leal Provincia de Guipuzcoa, que á la


214

AMABOSTGARREN KAPITULUA

Milla bosteun ogei ta bigarren urtean Irun-aranzunen FranzesakinAlemanen kontra Gipuzkoatarrak egindako batalla andian azal-

durea.

Errege Franziakoa guztiz gorroto gaiztoan zegoenGipuzkoatarretara, beraren menpekoai oek kalte andiak egiten ziezatela-ko itsasoz ta leorrez egun guztietan. Aserre minkaitz onen bidez, esandedan urtean, biraldu izan zituen iru milla Alemanekin beste ainbesteFranzes ta geiago Monsieur de Chanfarron buruzari zutela, Gipuzkoakomugape goixoaren zati bat bederik kiskaldurik bellakatzera. Beren asmogalgarriak betetzeko ustean agertu ziran Irun-aranzungo ondora millaFranzes bezalatsu, Gipuzkoako Probinzia itsumustuan zegoela; eta alere,sei gizon bakar bertako jaiotarrak egun bat osoan eutsi zioten aiñ samal-da andiari. Bigaramunean, Franzes ta Aleman guztiak gorputz bat egiñik,sartu ziran Erresuma biak mugatzen dituen Bidasoako ibaitik Irun-aran-zungo lurrera; bañan Erri onetatik, Oiarzundik, eta Errenteriatik atxiatxika alkargana batutako irureun Gipuzkoatarrek gogor egiñik idukizuten bertan Martizti andia, aurrera igarotzen laga bage, alik etaProbinzia barruko jendea biribillatu zan arterañoko guztian.

Bereala, Gipuzkoako Ekautu zintzo ernaiak bere mugapeko Erriguztietara zer gertatzen zan gaztigaturik, batu zeban jende taldea guda-rako bere Buruzari aurengoarekin igorri zeban Irun-aranzunen zeudenFranzes ta Alemanai erasotzera. Eta Gipuzkoatar oekin batean, joan zanErregezko Buruzari Donostian zegoen Don Beltran de la Cueba beresoldadu apurrak arturik.

Moda onetan alkarturik etsaietara iristeko zaletuak zijoatzela, Irun-aranzungo lurrean sartutako gauean Gipuzkoatarrak lendabizi egin zutenlana izan zan arbazta txotx pilla andiak or emen toki askotan ifinirik,berai irazeki eta su izugarriak egitea, etsaiak ardura guztia beretara jarrizezaten. Su-leku oei gar bizi bizian iraun eragiteko lainbat lagun bertanutzirik Gipuzkoatarrak gau erdian igo ziran San Marzial deitzen zaionmendiaren txuntxurrera Anbulodi, eta Azkue Buruzari zituztela.Bigaramun goizean eguna argitzean, Alemanak eta Franzesak berenburuak ikusi zituztenean alde guztietatik ertsituak arri ta zur biurturik,ikara larri gorri bizian jarri ziran, ez zeri ekin eta ez nora jo ezin asma-


217

«E mando al Ilustrissimo Príncipe Don Carlos mimuy caro é muy amado fijo é á los Infantes, Perlados,Duques, Marqueses, Condes, Ricoshomes, Maestresde las Ordenes, é á los del mi Consejo, Oydores de lasmis Audiencias, Alcaldes, Alguaciles de la mi Casa, yCorte, é Chanchillerias, é los Priores, Comendadores,SubComendadores, Alcaides de los Castillos, Casasfuertes, é llanas, é á todos los Consejos, Justicias,Regidores, Caballeros, Escuderos, Oficiales, é homesbuenos de todas las Ciudades, é Villas, é Lugares delos míos Reynos, é Señorios, assi á los que ahora son,como á los que serán de aquí adelante, é cada uno, équalquier de ellos, que guarden é cumplan, é faganguardar esta mi Carta de Privilegio, é todo lo en ellacontenido, é que en ello ni en parte de ello, no opon-gan ni consientan poner embarazo, ni impedimentoalguno ahora, ni en algun tiempo, ni por alguna mane-ra, so pena de la mi merced, é de mil doblas de oropara la mi Cámara é Fisco, é cada uno que lo contra-rio ficiere, é de mas mando al homo que les esta micarta mostrare, que los emplace que parezcan ante mien la mi Corte, do quier que yo sea, del dia que losemplazare fasta quince dias primeros siguientes, so ladicha pena, so la cual mando á qualquier Escribanopúblico que para ello fuere llamado, que dé el que gelomostrare testimonio signado con su signo, por que yosepa en como se cumple mi mandado. Dada en la villade Medina del Campo á veinte y ocho dias del mes deFebrero año del nacimiento de Nuestro SeñorSalvador Jesu Christo de mil quinientos y treceaños.— YO EL REY.— Yo Lope Concilios Secretariode la Reyna nuestra Señora lo fize escribir por manda-do del Rey su Padre.»

Egoki ezarriak zuzenki neurrian, Gipuzkoaren armak daude agi-rian, Amabi kanoi galant ondra andian, Franzesari kenduak Belate men-dian.


216

AMASEIGARREN KAPITULUA

Milla, bosteun, ogei ta laugarren urtean, eta urrenekoan,Gipuztoarrakin Franzesen artean izan ziran gertakarien azaldu-

rea.

Esan dedan urte milla, bosteun, ogei ta laugarrengoan, FranzesMartizti andi bat etorri izan zan Ondarribiara, eta beretako sei eun kas-koi tokiko barri ondo zekitenak irten ziran, illargi ederra zegoen gaubatean, Oiarzungo Erria erretzeko asmo oso betean; eta Elizalde deitzenzaion plazara iritsi bezin prest, oen etorreraz oartu zan gauerdian ema-kume bat, zeña izanik aiñ ernai ta azkarra, al zeban lasterrena Eliz atze-tik barrena joan ta ezkillaren sokari itsatsirik egin zitzaion danba danbabera joaz erriko jendea irazartzeari. Franzesak ezkillaren otsa entzuteaningurutu zuten Eliza, eta sokari tiraka topatu zuten emakumeari epakizioten eskuiko besoa arras matxetearekin, bañan alferrik. Bereala,Oiarzungo Easotar pizkorrak asi ziran batutzen alkargana, eta oen bille-ra alerta bezin fite larritu ziran Franzesak, zergaitik lendanaz zekitenondo, erri onetako jendearen ausarzi pare bagekoa nolakoa zan; eta erio-suar igesari eman zioten muturrak austeko zorian, bañan etzitzaiotenbaliatu. Franzesak Ondarribia alderontz eginal guztian bazijoatzen ere,ordu erdi bateko bidea igaro zuteneko, gañean zituzten Oiarzuntarrak,zeintzubek portizkiro goien beean erasorik abarrakitu zituzten aixa taprest. Sei eun kaskoietatik bi bakar bakarrak ziran iges egin zutenakOndarribiako ondora, berariaz bezalaixen beren lagunai kontatzeko, zergertatu izan zitzaien; gañerontzeko guztiak izan ziran elbarrituak, illaketa atzemanak. Oiarzungo Errian itsumustuan batutako jende apurrarenausardi aiñ andia ikustean, Franzes Martizti guztia arras ikaraturik, geia-goko bage biurtu zan Franziara.

Oiarzun erretzeko egiñik promesa,Gauaz ixil etorri izan zan Franzesa Bañan izanik bertan aiñ jende arteza,Gaizki irten zitzaion orduko amesa.

Milla bosteun ogei ta bostgarren urtean, Francisco deitzen zitzaionErrege Franziakoa Martizti andi batekin joan izan zan Pavia Italiakora,


219

tuz; eta oberik etzekutsatenean abiatu ziran ill edo bizi aldatsgora bideairikitzeko asmoan Gipuzkoatarrak zeuden tokira. Ala bearrean ez lekutxarrera bizkarrak berotzeko!

San Marzialko gañean Gipuzkoatarrakin batean zegoen ErregezkoBuruzari Don Beltran de la Cuebac ikusi zituenean Alemanak etaFranzesak aldapa gora zijoazkiola beraganontz eltxoa samaldaka bezinugari, ikaraturik arras, agindu zeban ez sutan asitzeko, alik eta Probinziabarrutik jende geiago biribilla zedin arteraño. Bañan Gipuzkoatarrakgarrazkiro mindurik erantzun zioten, ezik, etzirala berak egongo etsaiaieraso bage iñolako moduz ere. Mendi-mutil oek aiñ beldur gitxiko ausar-diarekin arras berotuak ikustean pizkorturik arrotu zan Don BeltranJauna, eta esan zien berai, ondo egingo zutela etsaiari gogorkiro ekitea;eta bera ere gogoz jarriko zala aiñ jatorri argidotar leialakin batean biziagaltzera, ezen, ez koldar txar beldurti txaldanaren izen lotsagarriarekinbetiko gelditzera.

Esan ta egin, Gipuzkoatarrak Don Beltranekin batean ekinzitzaiozkan portizkiro erasotzen Franzes, ta Aleman samalda andiari;zeña banaturik arras porrokatu zuten uste baino ere lenago. Ain gogorraeta oroitpengarria izandu zan batalla andi au, non Alemanetakorik batbakarra ere gelditu izan etzan ill edo lotu bage; eta bizirik gelditu ziranbanaka oek Gipuzkoatarrak eraman ziozkaten Erregeri Gaztelara, beraknai zebana egin zegiela. Franzesetatik ere asko ziran txit illak eta erituak.Oñai eragin al zekioten apurrak sartu ziran beren lurrera nai baino neke-zago Senpereko Jauna ez besteak, zeñas naiago izan zebanGipuzkoatarren menpean gelditu, Franziara igesi lotsagarriro joan baino.Gertakari onen ezagungarri egiazkoak gaurko egunean ere arkitzen diraSan Marzialko mendian, non, atxurkintzari ekiten zaiozkan nekazariaktopatzen dituzten orduan gelditutako gizonen ezurrak ugarri.

Aleman ta Franzesak alkarri jarraio, San Marzial gañera ezin ziran igo;Ha Mondieu! esanaz negarra jario,Gipuzkoatarrentzat deus etzuten balio.


218

AMAZAZPIGARREN KAPITULUA

Gipuzkoatarrak Franzesakin zenbat aldiz, buruz buru ta batbanaka, alkar disidaturik egin izan dituzten pelea gogorren

azaldurea.

Lenengo disida

Amalaugarren Kapituluan esan dedan bezala Errege Don Juanekmilla bosteun eta amabigarren urtean, Iruñeko Uria ertsiturik zeukala,beraren Martiztian arkitzen zan soldadu indartsu arro bat, zeñari arpegiematekorik topatzen etzan Franziako Erresuma guztian. Soldadu urgu-lloso au, beraren Agintari eta lagun guztiak zeuden sinistatuak irme, ezinizan zitekeala beste bat iñon ere, berari esti eragingo zionik. Uste osoonetan, Franzes uanditu au bein batean jarri zan Iruñeko Uri barruanzeudenai keñuz ta deadarka adierazten zielarik, ezen, beretako gizonikbulardetsuena irten zedilla kanpora kazolete ta pikarekin buruz burupeleatzera; zeñari atera zitzaion Gipuzkoako seme Pedro de Tolosa(beste izen batez Pedro de Obineta deitzen zitzaiona). Franzes Martiztiosoa, eta Uri barruko Españatar guztiak begira zeudela, portizkiro pelea-tu ta garaiturik, epaki zion burua Franzes parrastelariari Pedro de Tolosaedo Obineta Gipuzkoako jaiotarrak; zeñaren bidez Franzesak atsekabe-tu ziran lazki, eta ertsituak pozgarritu txit. Duque de Alva jaunak saris-tatu zeban gogoz baza irabazitako Gipuzkoatarra.

Bigarren disida

Milla bosteun berrogei ta laugarren urtean, Monsieur Chanfarrondeitzen zitzaion Franzes Zaldun aomen andiko bat, bertako Erresumaosoan agertzen zitzaiozkan kontraritzalle guztiak azpiratzen zituelakoarroturik, etorri zan Irun-aranzundik Ondarribiara bitarteko itegira; non-dik ojuz aupadaka adierazten zeban, irten zekiola, peleatzera arma bar-diñakin Gipuzkoako Probinzian arkitzen zan gizonezkorik errutzuena;zeñari itxorongo zion zortzi egun ondorengoetan toki berperean. Bañanluzaro egon bearrik etzeban izan kontrarioaren begira, eta are gitxiago


221

toki berean denpora artan zeuden Españako soldaduai erasotzera; zein-tzubekin batean arkitzen zan Gipuzkoatar samalda bat ona, eta oenartean Juanes de Urbieta Hernaniko semea Don Hugo de Montacarenlagunkidan. Españatar oekin Frazesen artean izandu zan batalla gogorbat, zeña irabazi zuten Españako soldaduak Gipuzkoatarrakin batean,eta izendatu dedan Juanes de Urbieta Hernaniko semeak portizkiropeleatu eta gizabidez garaiturik, atzeman zeban Francisco lenengoaErrege Franziakoa España guztiaren ondra andirako. Eta oraindikan aregeiago egin zeban Gipuzkoatar gogoangarri onek, Errege Franziakoamenperatua zeukala. Ikusirik Urbietak bere Konpañiako Alferez bat,Franzesak inguruturik estura larrian zerabiltela, egin zeban lanbidea izanzan, garaitua zeukan Erregeri ezagungarritzat aoko ortz akastuak eraku-tsirik, arma artu eta Alferezari laguntzera joatea; zeña atera zeban fiteestutasun andi artatik. Azaña au egiñik Urbieta biurtu zaneko itsaspen-dua laga zeban Erregerengana, beraren aurrera arkitu zituen Españakosoldadu eta agintarietako anitz despitan alkarrekin zeudela. Batak esatenzeban ark atzeman zebala Erregea. Besteak oju egiten zeban berak garai-tu zebala. Oen errierta bide bagekoak entzuten ixill ixilla zegoen ErregeUrbietak atzemana, noiz bañan noiz bera agertuko ote zan zaleturik, etaberarengana zetorrela ikusi zeban bezin prest ezaguturik deitu zionUrbietari albora; eta berarieskuaz bizkarrean ukitzen ziola esan zebanErrege itsaspenduak, auxen berpera da ni garaitu nabena, eta ez besterikiñor ere; eta egia garbiro onen ezagungarri, orra non daukan berekinlegez ta bidez niri irabazitako Estoke odolez ondo gaiñtzotua; eta ikus-ten ere diozkat argiroki, Alferezari laguntzera joaterako, ezagungarritzatagertu dizkidan bere aoko ortz akastuak. Erregeren autormen egiazkoaenzutean, beraren aurretik alde egin zuten lenago jabetzen zitzaiozkanak,eta gelditu zan, legez ta bidez garaitu zeban bezala, Juanes de Urbietarenmenpeko. Egikera andi onen saritzat Enperadore Don Carlos zorione-koak eman zion Juanes Urbietakoari Santiagoko Gomendaritza; etaalbiste gozatsu onekin batean ikusmenera joan zitzaion Urbietari, berakgaraitutako Errege Franziakoa; zeñak alegin asko egin izan zionFranziako lurrean gelditzeko; bañan esker onak eta asko berari emanikjoan zan Italiara, bere Errege Españakoa serbitzatzera.

Etsaiari ziola portizki eraso, Ondra andia zeban Urbietak jaso; Batallan txit aurrera sarturik garboso, Franzesai artu zien Erregea preso.


220

EMEZORTZIGARREN KAPITULUA

Milla, bosteun berrogei ta emezortzigarren urtean San Juan deLuz Franziako Erri aberatsa nola ta zeren bidez errea izandu

zan. Monsieur de Bandemari Gipuzkoatarrak ekin zioten zemuiedo erresistenzia andia, eta Gravelingasko batallan gertatu izan

ziran joan-etorrien errazoia.

Gipuzkoatik Franziara sartutzean arkitzen dan lendabiziko erri SariJuan de Luz edo Done Joanekoa iiandu da beti Franziako Erregeak txitasko maite dutena, eta guztiz ondo gozarotua, zergaitik bertako jendeadan aiñ saiatua, ta azkarra gudarako, eta batez ere itsasoz; non geieneanoi zebiltzan korsuan gauza errazen billa; eta anziñako denpora lasai aetanaixa biribillatutako ondasunakin aberasturik, egin izan zituzten etxe edereta egitade gaiñ gañeko asko.

Modu onetako irabazi eroari ederiritsirik, beren langintza bidebage-koari jarraituaz zebiltzala, erre zuten Indiaetara bidean ErregeEspañakoaren erri bat, gauza on aurki balioso guztiak aldeaurrez ebatsi-rik; eta bertako biztanle gaitzik bagekoak ifini zituzten itsaspendurik berenmenpean, baldin ordain bearrik gertatzen bazitzaien, oekin baliatzeko.

Españako Errege Fededun D. Felipe IIgarren maitagarriak jakinduzebanean bidebageko egikera odolgirodi onen barri, arras mindurik ase-rre bizian agindu zeban, kiskaldu zedilla San Juan de Luzko erria bereal-bereala, bertako jaiotar errebes biurriak egin ziozkaten kalte izugarrienordaintzat. Esan ta egin, aipatu dedan urte milla, bosteun, berrogei taemezortzigarrenean, Don Beltran de la Cueba Duque de AlbuquerqueErregeorde Iruñekoa bere soldadu ta Nafartar anitzekin, Don DiegoCarbajal Jodarko jaun Erregezko Buruzari Donostian zegoena beregudariak arturik, eta Duque de Gandia, izen onetako etxe taLoiolakoaren jaun ta jabe, Doña Lorenza de Oñez Etxeandra Loiolakoazezkondutakoaren seme argidotar Don Juan de Borja Probinziako jaiota-rren Koronel iru milla mendi-mutil bertakoakin jarririk, sartu ziranFranzian itsasoz ta leorrez garbo andian beren Errege Jaunak aginduaegitera, gogoz ta leialki. Nafartarrai aurrea arturik, Gipuzkoatarraklenengo iritsi ziran San Juan de Luz edo Done Joaneko errira; zeintzukberen arma indartsuen bidez erriaren jabe ta agintari egiñik, bota zituz-ten bertako biztanleak kanpora ariñ aski; eta ondorean, Duque de


223

Probinzia guztian ibilli bearrik izandu zan burrukaririk oberenaren eske,Chanfarron autulariaren arrokeri andia ixiltzeko. Kapitan Juan Perez deAzkue, Ondarribiako semea, irten zitzaion prest arma bardiñakin pelea-tzera Chanfarron andiari. Jazarra sonata au ikustera etorritako Franzessamalda andiaz estalia arkitzen zan Tellatuetako gañetik mugara bitarte-ko mendi guztia zeiutzubek beren Erritar Chanfarron pizkor erazirikalartu naiean deadarka ixildu ere etziran, alik eta Kapitan Juan Perez deAzkue Ondarribiatarrak ezpatarekin burua arras epakirik, beren Erraldoiandia lurrean zetzala ikusi zuten artean. Bañan uste etzuten gertakari auberen begiaz argiro ikustean, bat batean mututurik buruak makur makurzituztela joan ziran Franziara, beren kutun maite gudari andia Gipuzkoanutzirik; zeñaren bidez, mundua mundu dan arteko gelditu zanEuskarazko kantaera bat onela.

Monsieur Chanfarron jaun andia,Irun-aranzun datza illik ezarria.

Badira onelako gertaera geiago ere Franzesakin Gipuzkoatarrenartean izanak, bañan ez luzatzeagaitik lagatzen ditut izendatu bage.

Franzesak eldu ziran bi aldiz onara,Laster irabazteko pozean jazarra;Bañan uste ez dala samintzen da farra,Izan ezkero kontra Gipuzkoatarra.


222

gozo betea, beren Buruzariak agindu izan zielako Franzesetara peleatze-ra joateko.

Gipuzkoatarrak jazarrarako tokira bide luzea igarorik nekatuak iri-tsi baziran ere, ekin zitzaiozkan goaltsu ta erruz, Franzes samalda andiabanaturik urratzeari; eta Españako zaldizkoak ikusi zuteneanGipuzkoatarren azkardade ta pizkortasun aiñ guztizkoa, sartu ziran jaza-rrara gogorkiro; bai ta irabazi ere batalla arin aski. Zortzi milla Franzesillak gelditu ziran kanpoan, eta Monsieur Tormes Calesko Gobernadoreaatzemanik itsaspendua izandu zan zaldun andizki askorekin batean.

Gravelingas ondoan gazte eta zarrak,Ongi ezagun ziran nor ziran azkarrak,Oñak arin zituzten, gogor atzaparrak,Franzesak porrokatzen Gipuzkoatarrak.


225

Alburquerque Nafarroako Erregeordearen aginduz erria erre, eta alorraksoildurik laga zuten San Juan de Luz larrugorrian. Modu onetan, ErregeDon Felipe Jaunak naikidatzen zeban guztia egiñik, biurtu ziranGipuzkoatarrak Nafarrakin batean nor bere tokira atsegingarrizko poz-kida gozatsu betean. Bañan Franzesak etziran gelditu unore onean.

San Juan de Luzko erri eder aberatsa ikusi zutenean Franzesak arraslurra joa, mindu ziran lazki, batez ere Gipuzkoatarren kontra, eta oezazmendekatzeko artu zuten asmo sendo oso betea. Bereala MonsieurBandoma de Labrit Bearueko jauna Martizti andi bat sutunpadi izuga-rriarekin arturik, etorri zan Irun-aranzungo mugaraño, Probinzia barru-ko erri irikiak kiskaldu ta soildurik lagatzeko ustean. Bañan Gipuzkoatarzintzo ernaiak arkitzen ziralako allert, Franzesen mugida guztiai kontuondo arturik, joan ziran bear orduko Irun-aranzungo arraira bost millaProbinziatar ondo armatuak, Franzesai zegokioten ongi-etorri moduaegitera. Bandoma jaunak etzeban uste arkituko zebala eragozpenikBeobiako sarreran; eta ikusi zebanean muga inguru guztiaGipuzkoatarrez itsia, irauli zan etxealderontz ixil ta motz, Beobiako atakairiki ote zakean edo ez, saiatzen ere asi bage. Egia da D. Beltran de laCueba Erregeorde Nafarroakoa bere soldaduakin Iruñetik irten zalaGipuzkoatarrai laguntzera; bañan oek Tolosako errira iristerako,Franzesa etorri zan bidean aienatu zan, zertara etorri izan zan adierazobage.

D. Diego de Carbajal Erregezko Buruzari Donostian zegoena, etabeste geiago ere baziran nai zutenak, Franzesari Probinzia barrura sar-tzen lagatzea, gero berai biurreran kalte geiago egiteagaitik. OrdeaGipuzkoatarrak, bidezkoagoa izateaz gañera, zeukaten ondra andiago-tzat, Bidasoako ibaia igarotzen utzi bage biraltzea, beren erkinkeria talotsa beltz geiagorako; eta alaixen egin ere zuten.

Urte artan berean gertatu zan onelako beste egikera bat edo aregeiagokoa, Gipuzkoatarrakin Flandesen. Monsieur de Tormes Galeskoasartu zan jende askorekin Gravelingas alderontz (zeña dagoenFlandesen) eta erre zituen inguru artan arkitzen ziran erri ta toki anitzEspañako Erregerenak; baiñan denpora labur aren epean nozitu zebanondo bere gaiztakeri bidebage egindakoak.

D. Diego de Carbajalen seme D. Luis itsasozko Buruzari guztiaki-koak bere kontura zerabillen onzi andi Flandesko Baiaetan zeukanetik seieun Gipuzkoatar banaan banakoak aterarik, biraldu zituen Erregezkojende leorrean arkitzen zanarekin batean Franzesari erasotzera. Esan alguztien gañekoa zan, bada, Gipuzkoatar oek artu izan zuten pozkida


224

Osma, Arzobispo electo de Mégico, Virrey y CapitanGeneral de Nueva-España &».

Mundua mundu dan arte gogoangarri izango dan kondaira egiazkoonek adierazten du argi eta garbi Gipuzkoatarrak jaioterriari diotenamodiozko naitasuna, beren Errege bidezkoarengana duten leialtadepiña, eta etsaiari gogor egiteko jatorritik darraikioten griña portitz piz-korra zenbaterañokoak diraden. Esango dizkitzutet, bada, bidenabar,Ondarribia ertsiturik egon izan zan egunetan igarotako gertakari banakabatzuk, berriztaturik gogora erakartzeagaitik gure guraso on ta senideleialak egindako azaña andi ondragarriak.

Izendatu dedan urteko Uztaillaren ogei ta batgarren eguneanEndaiatik Irun-aranzun alderontz agertu zan Franzes Martizti andi batgoizean goiz, eta toki berean igaro zuten egun osoa aurreratu bage.Bigaramunean Principe de Condé amasei milla soldadu oñezko eta bi millazaldizkorekin, itsasoaren urbeera aldian Bidasoako ibaia bost lekutan iga-rorik, sartu zan Irun-aranzura. Don Diego Isasi Koronela bi milla errita-rrekin ekin zitzaion Franzesari portizki, sarrera au eragotzi naiean; bai taill ere jende asko Ondarribiako sutunpadiarekin batean; bañan geroene-rako ezaguturik D. Diegok ezin eutsi zegiokela bi milla erritar ondo pres-tatu bageakin emezortzi millako samalda andi, ill edo bizi sartu bearreanzetorrenari, laga zion orduko jazarrari, era obeagoa etorri zekion arte.Bereala artu zituen Franzesak Irun-aranzun inguruko tokirik oberenak,Ondarribiako sutunpadiak iltzen ziolarik jende asko. Urreneko eguneanartu zituen Franzesak eragozpenik bage Oiarzun, Errenteria, eta Lezo.Bigaramunean Pasaiara igaro eta portuaren jabe egiñik, beraren gorde-tzalle soldadu talde andi bat ifini ta biurtu zan Irun-aranzu alderontz,Ondarribiari erasotzera. D. Diego Isasi bere erritarrakin, jarri zanHernanin, bertan indartzeko erabakirik, bidez Probinzia barruko jendeaAitarren seme batutzean.

Uztaillaren laugarren egunean Franzesak ertsitu zebanOndarribiako plaza leor aldetik; eta itsasoz arkitzen zan guztiz era neke-zean laguntza emateko. Plaza barruan zegoen Gobernadoreak iru egunezaurretik biraldu zeban D. Migel de Ubilla indar eske D. Diego Isasigana;eta beraren etorrerak luzatzen zebalako, igorri zeban illaren bostean txa-lupa bat Donostiara laguntzaren eske. Txalupa onekin etorri ziranAndres de Izurrain, eta Alonso Laredo Kapitana, itsas-ur biziaz baliatu-rik; eta bigarren ordurako iritsi zan D. Migel de Ubilla eun ta irurogei taamar gizon Tolosa, ta Azpeitikoakin. Franzesa ari zan portizki barrurako


227

EMERETZIGARREN KAPITULUA

Milla sei eun ogei ta emezortzigarren urtean Ondarribia ertsiturikegon izandu zan egunetako gertakari andien errazoia.

Esan dedan urte milla sei eun ogei ta emezortzigarrenean,Españako armak garailari izan ziran etsai anitzen kontra Italian,Flandesen, eta Brasilen egin izan zituzten pelea andietan. Bañan guztie-tan gogoangarriena, eta Españako Errege Don Felipe laugarrenarennaierakoena izandu zan Gipuzkoako Probinziarekin Ondarribiako biz-tanle errutsuen leialtade eta pizkortasun pare bagekoa. Beragaitik Erregeonek bere esku indar andikoaz izkribaturik agindu zion D. Juan dePalafox ta Mendozari, ezen, Españako armak urte artan egin izan zituz-ten azaña andien kondaira izkribitu eta argitara eman zezala,Ondarribiako ertsitze eta laguntzako izenaren azpian, esaten ziolarikmodu onetan.

«Los sucesos de este año de 58 han sido varios conmucho crédito de mis armas; sea nuestro Señor ben-dito. Dareme por servido que los recojan todos con elsitio y socorro de Fuenterrabia, y de todo fiareis unarelacion fiel y verdadera, tal cual de vos me prometo;y antes de imprimirla me la traeréis para ver si falta ósobra alguna cosa de monta».

Izanik, bada, kondaira gogoangarri au aiñ egiazkoa eta adigarria,moldizkidaturik Erregerenaginduz, bein baño geiagotan agertaratua arkitzen da izen onen azpian.

«Sitio y socorro de Fuenterrabia, y sucesos del año de1658, escritos de órden y en virtud de Decreto puestotodo de la Real Mano de la Magestad del Señor D.Felipe IV. Por el Ilustrísimo, Excelentísimo yVenerable Siervo de Dios Don Juan de Palafox yMendoza, de los Supremos Consejos de Indias yAragon, Obispo de la Puebla de los Angeles, y de


226

bereala murru gañera etsaiari erasotzera, non ekin zitzaiozkan arriandiak, bonbak, granadak, ur irakiñak botatzen, zeintzuben bidez laneanari ziran Franzesak illik, eragotzi ziezaten une artan asi ziran lanbideanjardutea. Illaren ogeita zazpigarrenean jarri zeban Franzesak bateriaberria Magdalenako kortinaren aurrean iru sutunparekin, eta gau artanberean ifini zeban itsas aldetik zurezko lankai edo artifizio bat, zeñarekinzulatzen zeban murrua; bañan Ondarribiako Alkate D. Diego Butronbere erritarrakin bakarrik toki beldurrik andieneko ari kontu egitenzegoenak, erru andiarekin portizki erasorik, biraldu zituen ariñ ta prestleneko lekuetara.

Plaza barruko jende apurra neke andiaren azpian arkitzen zan lazki,Franzes Martizti izugarriari gau ta egun ezin eutsiz, laguntza noiz bainonoiz etorriko ote zitzaion pozean. Españako Errege Don Felipe lauga-rrenak artu zituen bear ziran neurriak Ondarribiari laguntzera jendeaitsasoz ta leorrez biraltzeko; bañan toki urrutietatik biribillatu bear zute-lako beren etorrerak luzatzen zeban asko, eta bitartean etsaiak uste zebanplaza beretu. Aboztuko illaren seigarrengo gabean Don Migel de Ubillairureun gizonekin irten zan Donostiatik itsasoz Ondarribiarako asmoan,eta bide galduetatik irrisku andian zijoala, gertatu zan ustez ustekabenorbaiti ere alkabuza disparatzea, zeñaren bidez etsaia gañean zutelako,biurtu ziran txaluparik geienak Donostiara; baña Don Migel de Ubillairurogei ta amabost soldadurekin sartu zan Ondarribiara; zeñak berekineraman zeban, Erregek Erri oni Madrildik izkribatzen zion karta gozoa,esaten zebala modu onetan.

«El Rey, Concejo, Justicia y Regimiento, CaballerosHijosdalgo de la Muy noble y muy leal villa deFuenterrabia; el Maese de Campo Don Miguel Perezde Egea me ha dado cuenta del amor y fineza con queprocedeis, para que los intentos del enemigo no seande ningun efecto, mostrando vuestra mucha fidelidad;y esto es en mí de tal estimacion, que he queridoadvertiros, que en ello recibo grato servicio; en todasocasiones le reconoceré, y no solo asistiré á mantene-ros, como lo merecen tan buenos vasallos, y á soco-rreros, como se procura por todos los medios posi-bles, pero de mas de satisfaceros los gastos que hicie-redes con la guarnicion de la Plaza, y los daños que elenemigo os causare en vuestras casas, de que os doy


229

bideak epaiten, plazari su ta gar erasorik, eta San Nikolasko ate aurreanegindako irikiak ikustean, irten ziran barrundik berrogei ta amar gizonSarjento batekin, Franzesak egiten ari ziran luesitura; non porrokatuzituzten ogei soldadu ta langilleen maisua eta oen kapote, ezpata, etabeste gauza geiago jaso al zitzatenakin biurtu ziran plazara. Bañan are,arrabia andiagoan ekin zitzaiozkan Franzesak beren lanbideari. Illarenamaikagarrengo arratsaldean Don Juan de Beaumont Buruzari zutela,irten ziran eun ta berrogei ta amar gizon, luesituak egiten ari ziranFranzesari erasotzera; baita ill ere, lenengo sarreran arkitu zituzten langi-lle guztiak; baziran gizonak iruna Franzes ill zituztenak; bañan biurtubearra izan zuten prest plaza barrura, etsaia oarturik samalda andiakzetozkiotelako beretara atxi atxika. Uztaillaren amairugarrena egungozoa izandu zan plaza barruko jendearentzat, Don Migel Perez de Ejeaeun ta berrogei ta amar gizonekin laguntzalle etorri zitzaielako itsasoz,beste bederatzi kabo ta Kapitan jakinduri andikoakin batean. Oek plaza-ra iristerako, Franzesak epakia zeukan murrobiako bidea berrogei oñ ezbeste guztia; eta etsaiari bere lanbidea eragozpendurik luzaeragiteagatikasmoa artu zuten laurean gizon bertako biztanle eta soldaduetan esleitu-rik, kanpora berakin irten eta lanean ari ziran Franzesai erasotzeko. Esanta egin, Uztaillaren amalauean eguna argitzen astearekin batean, luesitugañean zeuden Franzesai eraso ziezaten portizki, eta alde bietakoak eginzuten pelea andi bat, zeñetan etsai samalda izugarria arras triskaturik,biurtu ziran plazara amabi illak eta amar erituren galduan.

Uztaillaren amabostgarrenetik ogei ta baterañokoan Franzesaieraso zion Plazari portizki, egunean amabi, amalau, eta amasei bonba ifi-niaz erri barruan. Urraturik lurreratuak zeuden Ondarribiako bizitokiguztiak, Eliza ta Gazteluaz ostean gordeleku segururik iñon ere etzekau-tela. Guztiaz, ere ordu eta uneoro Franzesari illtzen ziozkaten langilleasko, batez ere bertako biztanleak makurka ta iskintxoka bazterrik baz-ter zulo kuntza ta babesak arrapaturik. Uztaillaren ogei ta laugarren egu-nean euri jasa andia asi zalako, aldegin bearra izan zeban etsaiak trintxe-raetatik; eta era onezaz baliaturik, Gobernadoreak biraldu zeban AlferezJuan de Roa berrogei gizonekin, luesituari kontu egiten gelditu ziranFranzesai erasotzera, eta pelea gogorra berakin egiñik arras porrakatuondoan, irauli ziran plazara berrogeiak oso ta bizi. Uztaillaren ogei ta sei-garren gauean Franzesak zur pilla andi bat Magdalena aldeko murruondora eramanik, oen babesean ifini zituzten gizonak arbollandearenkanpo aldeko jaraitora epaiten; eta plazaren kontu artzalle zeuden zela-tariak oartu ziranean erri barruko jendeari adierazorik, oek joan ziran


228

bedi osterontzeko guztia, etzaiku ardura. Quedemos con las murallas solo, y pierda-se lo demas, que no importa.

Abostuko illaren amargarrenetik amalaurañokoan Franzesak beresutunpadi andiarekin gelditu ere bage eraso zion Plazari, eta egun onetaniñoiz ere baino arrabia geiagorekin Magdalena aldeko zatia urraturikbotatzen zebala; bañan Erriko jendeak etzeban etsitzen batere; orduan tagogorrago jarten zitzaiozkan etsaiari, esaten zutelarik bertako emaku-meak, ezen,

Ezgaitu gu izutzen balak;Deus ez dira Franzesen eginalak.

Zeintzubek, ain portizki nola gizonak, laguntzen ziezaten sutan ariziranai murru gañera polbora, bala eta beste gauza asko eramaten; etaelbarrituak maitaro bildurik, illtzen ziranai lurra ematen, aiñ leialkiro tagarbo andian beren senar, anaia, ta semeai, nola soldadu eta Agintariatzeai.

Plaza barrukoak beren buruak estura larri artan ikusirik, gaztigatuzioten Almiranteari aboztuko illaren emezortzian, zer ta nolako buruz-pidetan arkitzen ziraden, eta lenbaitlen etorri zedilla etsaiari erasotuera.Mandatari leial azkar onek Ondarribiako irteera ta sarrera igeri irriskuandian igarorik, ekarri zeban bigarren egunean, zeña zan illaren ogeiga-rrena, mandatuaren erantzuera izkribuz Almiranteagandik, promestu-tzen zebalarik, ezen, egun gitxi barru joango zala bere jendearekin,Franzesai portizkiro ekiñik astinaldi onak ematera.

Aboztuko illaren ogei ta bigarren egunean iritsi zan jende zartadabat Oiarzuna, eta oetako berreun gizon gauaz igo ziran Jaskibel mendi-ra, su ta ke andiak egiñaz, Ondarribiako plaza barruan zeudenai adieraz-tera, ezik, berai laguntzera zetozela; zeñaren bidez arras pozkidaturiktoki itxituan arkitzen ziradenak, egin ziezaten mendikoai ongietorri mai-tagarria sei sutunpadi disparatuaz aldian sarri; ifinten zutelarik leen agiri-koan Erriaren bandera jasoa; bai ta menditarrak ere berena, plazakoarizegokion bezala. Bereala Oiarzunen zeuden soldaduak aurreratu ziranOndarribia ikusten dan gañera; eta toki onetatik Jaskibelmendira bitarte-ko ordekatxoan ifini zituzten beren jarleku ta prestamenak; zeñean SantaBarbarako Elizatxotik etsaia zegoen tokirañoko guztian egun oro izanduzan pelea gogorra.

Probinzia barrutik jendea zenbat eta alderatuaz zijoakion etsaiari,anbat eta onek portizkiago ta estuago erasotzen zion ertsitua zeukan pla-


231

mi palabra Real, os haré muy particulares mercedes,como es justo las reciba quien tan singularmente obraen lo que tanto importa, De Madrid á diez y ocho deJulio dé mil seiscientos treinta y ocho.— Yo el Rey.—Por mandado del Rey nuestro Señor.— DonFernando de Contreras».

Ondarribiako biztanle leialak ikusirik laguntzaren etorrera maitaga-rria, eta denpora berean entzunik ezagutu zutelako zenbaterañokoa zanErrege Jaunak agertaratzen zien naitasun egiazkoa, beren neke gogor etaatsekabe samiñaz azturik, alaitu, pozkidatu, eta indartu ziran lazki, naizebanik egiten etsaiari ez lagatzeko asmo oso betea arturik; zeñean, ema-kumeak eta mutil txikietarañokoak samaldaka zijoatzen lan eskeAgintarietara. Modu onetan Plazari bertako jendeak eusten zion bitar-tean, Almirantea ari zan bere Martiztia egiñeratzen Gaztelako batalloitik,eta iru milla Gipuzkoatar Probinziak deiturik biribillatuakin, bertakoDiputadu Don Pedro de Ipiñarrieta, eta bere lagun Don Pedro deIdiakez ziradela.

Franzesak ikasirik berari erasotzeko jendea batutzen ari zalaGipuzkoa barruan eta beste toki geiagotan, estututzen zeban lazkiOndarribiako plaza gau ta egun gelditu ere bage; bañan bertako biztan-leak izanik ain leial ta azkarrak, aldian sarri plazatik irtenik, ematen zioz-katen astiñaldi gogorren bidez luza eragiten zioten asko. Aboztuko illa-ren zortzigarren egunean estratako atetik aterarik, eraso zioten berreungizonek portizki etsaiari, baita bota ere beren tokietatik, talde andiak tris-killaturik. Jazarra onetan atzemandako Franzes batek aboztuaren bede-ratzigarren egunean esan zien plaza barrukoai, ezen, iru lekutan epakiaarkitzen zala murrua lurraren azpitik, beingoan su eman ta guztia osoto-ro uixatzeko; eta asmoa zebala ere etsaiak, ogei ta lau sutunpa ifintekoTxumarraga esaten zaion tokian, Gazteluari erasotzeko; eta lanbide oeiekiteko Principe Conde zegoela sei milla soldadu zar Franziatik lagun-tzalle zetozkionai itxoroten. Bigaramun goizean, zeña zan aboztuko illa-ren amargarrena, esan dedan toki berean ogei ta lau kanoiak jarririk,Franzesa asi zitzaion erasotzen Gazteluari, itsaspendurik zeukatenakaurreko egunean esan bezalaixen, zeñean disparatu izan zituen egunartan zazpi eun sutunpada. Bañan bertako biztanleak emakume ta mutiltxikietarañokoak soldaduakin batean, orduan ta gogo geiagorekin ekinzitzaiozkan batere beldurtu bage, luepaki berriak gordegarri plazabarruan egiteari, esaten zutelarik, geldi gaitean murruakin bakarrik, eta gal-


230

Esan nai da eusearaz: zer zan egin nai zutena? Eta erantzun ziotenbarrukoak; gorde beren buruak edo ill. Markesak esan zien; illzea ondo zala,zerbait ona uste zanean, bañan uste ezpazan, zertako ill? Don DanielKapitanak eratzun zion; ondrarekin illtzeko.

Aboztuko illaren ogei ta bostean arkitu zuten plazakoak bigarrenlupobia, eta ibilli ziran onekin txit kontu andian, gertatu etzekiotenlenengoarekin igaro zitzaiena berpera; zeñaren kontrako ataka andi batiriki zuten, etsaiak ezin itxi izan zeban bezalakoa, eta suponpa ta barrikaanitz ifinirik zulo muturra arintxo estutua zegoela, eman zion Franzesaksu arratsaldean, bañan etzeban iritsi izan beste gauzarik, ezpada,Bernardo Bardones deitzen zitzaion soldadu bat, suak zeraman aizearenindarrak murruaz kanpora erriaren sarrerako atearen ondora botatzea.Soldadu errutsu onek arte zeban plazarako bidea, zeñari Franzes batekeman zion txuzokada bat, eta alere sabeleko esteai ezku bataz eutsiaz ige-ritan epaki zeban plazara bidea, non sendatu zitzaion bere eritasuna.Egun artan berean Endaiako jendeak eman nai izan zien plaza barruko-ai burutara, ezen, obe zutela errendatu Franzesagana berpertati, gudagogor kaltarkitsu ari azkenengo mallara igotzen laga bagetanik; eta agin-du zeban Plazako Buruzariak, ezik, etzebala iñork zer erantzun itztxo batbakarra ere, ill edo bizi Erria gordetzeko erabakia zegoen ezkero.

Aboztuko illaren ogei ta seiean egiñeratu zeban etsaiak beste gale-ria lurrez betetako barrikakin; zeñari plaza barrukoak eutsi zioten lenda-bizian musketeriarekin; eta Alferez Lesakak eizerako alkabuzarekinmurru gañetik agirian zegoala, ill zituen ogeita amar Franzes baino geia-go, eta oen artean jende kontu andikoa. Ikusirik plaza barrukoakMagdalena aldea iñor bage lagarik, Erregiñaren baluarte ondoan asi zalaetsaia murrua zulatzen; illaren ogei ta zazpigarrenean gogoratu zitzaienbarrungoai, ezen, Franzesa Magdalena ondoko utsunera biurturik ekinzekiokeala murru azpia zulatzeari. Bereala plazakoak ekin zitzaiozkanErregiñaren baluarte gañean zeuzkaten prestamenak eta sutunpadiaMagdalenako ondora eramanik, kanpotik epaiten zuten bidearen kontra-ko lubetatutzeak egiteari. Iru egunen epean egin zituzten lan andi oekguztiak plaza barrukoak, emakumeen laguntzarekin batean; zeintzubekjoaten ziran gogoz lanera, iñork deitu bage. Iriki ere zuten oekMagdalenako murru lodian ekitxulo bat kanoi erdi bat ifinteko, etsaiakjarria zeukan galeriari erasotzeko, eta lubetatuaren gañean zegoen zeste-rategiaren espaldan jardun zuten kanoi andi bat ifinteko tokia egiten,etsaiari bere asmoak gal eragiteko. Egun beretan etzuten izan plazakoakAlmirantearen gaztigurik, eta arkitzen ziran estura larrian jakin nairik,


233

zari, lenbaitlen menperaturik, beraren jaun ta jabe jarri naiean. BeragaitikFranzesak eman zion su, gerorako laga bage estu estuka itokarrean ber-pertatik, murru azpian irikirik zeukan zulo andi bati, goi guztiak beeajoko zutelako uste oso betean; bañan etzitzaion ondo irten bere asmoa;zergaitik etsaiak su emandako zuloarekin bat batean zuzen zuzen bestebat plaza barruan irikia zeukan D. Diego de Butron OndarribiakoAlkateak bere erritar leialakin eta zulo onetatik atera zan arriz ta lurrez-ko sutokari andibat, zeñak puskaturik aidatu zituen zazpi gizon laneanbertan ari ziradenak. Tiro onen indarrik geiena etsaiaganontz irauli izanzalako, kalte andiak berari eginik ill ere ziozkan soldadu asko. Franzesakarratsalde artan Ondarribiako plaza artuko kutela aiñ ziertoro, sinistatuakarkitzen ziran, ezik, emakume anitz etorri izan ziran EndaiaFranziakotik, sakeoko gauzak erostera.

Ikusirik etsaiak zulo onetako su ematea irten zitzaiola gaizki, asi zanbeste iru lekutatik murru azpia epaiten; lenengo bietan itsasoko urak era-gozten ziolako laga bear izan zion lanari, eta irugarregoan zuaje ta pres-tamen askorekin lur amilkorrai eutsiaz, zulatu zeban murru azpia, plazabarrukoak eragotziko etziotelako ustean, bañan guztiz ditxa andian irikizuten oek plaza aldetik bidea, etsaiak kanpotik zeraman zuloaren aurkezaurke, su eman ta ere murruari kalte andirik ezin egin zegiokean moduan.

Abostuko illaren ogei ta irugarren egunean etsaia asi zanErregiñaren baluarteko aldamenean bi tokitan murrua pikatzen, plazabarrukoak gau ta egun gelditu bage arrikadaz, kañonazoka, eta ur ira-kiñakin jende asko iltzen bazioten ere. Gau onetan egin zeban etsaiakmusketeakin salba guztirakoa, Mendeloko kuarteletatik asirik: eta plazanzeudenak sinistaturik, beren laguntzalle zetorren Martizdiarekin peleanari zala Franzesa, joan ziran murru gañetara zer gertatzen zan ikustera.Jarraitu zion etsaiak salbari beste kuartel guztietatik, eta Endaiatik ere;bereala asi zuten sutunpadia, eta orduan ezagutu zuten plazakoak pesta-ren bat andizkatzeko zala alborada ain agiria, zeren bidez bigaramune-raño ez bazekiten ere.

Aboztuaren ogei ta laugarrenean, San Bartolome egunean. Marquesde Gebrek luesituetatik esan zien plazakoak, bezpera gaueko salba eginzutela, gure ontzidia Getarian erre zebalako Burdeosko Apezpiku edoObispoak. Markes onek galde era bat egin zien barrungoai moda onetan,¿que era lo gue pretendían hacer? A que respondieron los de adentro; quedefenderse ó morir. Replicó él; que el morir era bien cuando se seguía algun fruto enello; pero cuando no ¿para que? Y el Capitan D. Daniel respondió que paramorir con honra.


232

rekin jarri zedilla Erregiñaren baluarteko estakadan, eta toki au lagatzenzebala berarekin Kapitan D. Juan de Beaumonten kontura; zeintzubenlaguntzalle ifini ere zeban estakada berean Kapitan Nicolas de Bransolo,ekarri zeban jende eta beste berrogei biribillatu zitzaiozkanakin. Bai taondo kontu egin ere gizon azkar errutsu oek beren gordelekuari, alik etaplazan laguntza sartu zan arterañoko guztian.

Aboztuko illaren ogei ta amargarren goizean Principe de CondéFranzesen agintariak biraldu zeban atabalero bat OndarribiakoGobernadore eta soldaduengana, zeña artu zuten Errian, eta sarreranbegiak estalirik jaso zuten Gaztelura; zeñetara igo zan Gobernadorea,Erria, Sarjento nagusia, eta Kapitanak; eman zeban atabalero mandata-riak paper bat Franzes itzeuntzan izkribatua, Españako itzkerara iraulki-raturik esaten zeban onela.

«El Príncipe de Condé, mi Señor, General de lasarmas del ley, su Soberano Señor.Habiendo reducido á Fuenterrahia á estado de tenernecesidad da su bondad, por la fuerza de sus armas, ypor medio de muchas minas que están aparejadas paravolar, cuyo efecto le dará la entrada en la plaza, ydeseando que no se siga una ruina, cual de ordinariosucede en las plazas, que se ganan por asalto, su Altezaenvia este tambor á notificar al que manda la Plaza,para que la resígne en sus manos, conforme las capi-tulaciones que gustase otorgarles, asi al Gobernador,como á los soldados de la guarnicion y sus vecinos,ofreciéndoles para que vean el peligro que corre ladicha villa de hacer reconocer á los que se señalarenpara este efecto de parte del dicho Gobernador elestado que tienen las ruinas. Despues de lo cual suAlteza les declara no esperen alcanzar ninguna graciade él, antes todo el rigor que la hostilidad de la guerrahace sufrir á los que una ciega obstinacion lleva hastaaguardar el último trance. Ademas que han de pensarque han hecho todo lo que gente de bien y fieles vasa-llos deben hacer; y que las tropas que han venido parasocorrerles, están imposibilitadas de hacerlo por razonde su flaqueza, y las grandes fuerzas y trincheras queles tiene á su oposicion, mostrándoles sus designios; lo


235

laster etorriko ote zitzaien edo ez laguntzarekin. Beragaitik Don Migel deUbilla biraldu zuten Almiranteagana, adierazo zegiola berari, zer egoi-tzan arkitzen ziraden plaza ta plazakoak; urrituaz zijoatzela plaran bur-niazko dadoak, eta estañua gordetzen zutela alkabuz ta musketeakinpunterian tiratzeko; egunetik egunera zijoala etsaia bere lanbidea aurre-ratuaz; eta lenbaitlen artu zezala berari erasotzeko asmoa. Mandatubalioso au Almiranteari igorritzearekin batean, ifini zuten plazakoakMagdalenan sutunpadia, baita ere Erregiñaren baluartean kanoi osokobat; zeintzubek bear bezala ifinten jardun izan zuten arreta andiarekinBuruzari Don Juan de Urbina eta Andres de Izurrainek.

Bitarte onetan Franzesa bere galeriarekin bidea epakiaz zetorren,Magdalenara begira plazakoak jarria zeukaten zestotegira, au guztia oso-toro beingoan urraturik, odeietara altxatzeko asmoan; bañan plazakoakbeti eutsi izan zioten toki oni irmeki, nondik gure sutunpadi eta muske-teriak ill ziozkan etsaiari, asi aldi onetan, milla ta bosteun gizon igaroak.

Abostuko illaren ogei ta zortzigarrenean Ondarribiatik irten zanesan dedan D. Migel de Ubilla soldadu bat lagun arturik Almiranteagana;bañan Franzesaren bealariak oartu ziralako, biurtu bearra izan zebanostera plazara. Egun artan eta urrenekoan etsaiak bere galeriarekin erasozion murruari epaki naiean bala ta bonba askorekin; bañan plazakoakeragotzi zioten suponpa eta arriakin soldadu talde bat illaz; ifini ere zituz-ten plazakoak estakada bi Erregiñaren baluartearen ondoan, baldin suer-tez ere murrua irikirik, Franzesa barrura abiatzen bazan, berari zegokionetorrera musketeriarekin egiteko. Zuaje samalda ardia ekarririk, etsaia asizan San Nikolasko ondoan murrua epaiten; baita plazakoak ere berarenkontrazuloa irikitzen. Gau artan Buruzari D. Naniel luesituan zegoanakesan zion Franzesari onela: si traían los kalzones largos, komo solían; dijeronke sí. Preguntándole ke porke lo dezia; respondioles el Kapitan, ke para abi-sarles ke buskasen tijeras para kortarlos, porke siendo tan largos, no sabia komohabían de huir.

Esan nai du euskarak; ea ote zekartziten fraka luzeak, oitura zuten beza-la? Eranzun zuten baiez. Esan zioten, zergaitik zan galdera hura? EtaKapitanak eranzun zien; kontuan ifinteagatik billatu zitzaien guraizeak frakakmoztutzeko; bada ain luzeak bazeuzkaten, etzekiela nola iges egin zezaketen.

Aboztuko illaren ogei ta bederatzigarrenean plazakoak asi zutenespalda berri bat, etsai kanpoaldetik zestotegira irekitzen ari zan zuloa-ren eragozpenerako. Egun oetan beldur andia zegoen, sutuko zituelaFranzesak epakirik zeuzkan zuloak, Beragaitik, Gobernadore D.Domingo de Egiak agindu zion D. Juan Esain Kapitanari, bere jendea-


234

Agor illaren lenengo egunean goizeko zortzi orduetan plazakoakulertu zuten suaren arrastoa, eta une berean, Erregiñaren baluartearenaurrean ogei ta bi oñ lodiko orma urraturik altxatu zeban airean. Guztiazere, etzeban iriki izan plazara aixa sartu al zitekean ainbateko ataka, etagelditu zan etsaia murruarekin barrungo kontraminaren bitartean.Bereala plazakoetatik samalda andi bat aurreratu zan murru irikiari eus-tera, eta are geiagoko talde errutsua joan zan kontraminara, ikusi zutela-ko Franzesa zuloa azitzera zijoala berriro, non peleatu ziran egun artanportizki; eta ezagungarrituak izan ziran jazarra onetan D. Juan de Esain,beraren Alferez Domingo Balardi, eta Kapitan D. Daniel, zeintzubekpelleburu andian kontraminara sarturik polboraren ke illun, eta kiratsgaiztoaren tartean peleatu ziran etsai anitzen kontra txit gozorkiro, aliketa Sarjento nagusi Osoro jende berriarekin laguntzalle etorri zitzaienarteraño. Ezagundu ere izan zan egun artan Kapitan Adrian Pulido, seiorduan jardun izan zebalako sutan bere lagunakin batean Franzes askoillaz, kontraminaren ataka itxi zioten arte guztian.

Modu onetan, gau ta egun gelditu ere bage ari zan etsaia al zebanguztia egiten, itxian zeudenari kanpotik laguntza etorri baino len plazaberetzeko asmo oso betean. Bai ta barrungoak ere sinistu ezin leikeanbezalako garbo, ardura eta erruarekin, Franzesak irikitzen zituen minaenkontrarako zuloak egiñik luepaki ta zestotegi andiak ifinten, barrura abia-tzen bazan bertan porrokatzeko.

Plazako jende leial au, eta batez ere bertako biztanle maitagarriak,promesturik erabakiak zeudelako beren biziak galtzera, ezen ez etsaiarenmenpera errendatzera, etzituen, bada, beldurtzen ezertxuk ere; aiñ gogozta pozkidaz beteak zijoatzen Franzesa bretxan ikusi orduko berari eraso-tzera, nola beren naierarako pesta gozatsu batera joango ziazketekeanjostaldiatzera. Gizonak, emakumeak, atso zarrak, eta aur txikietarañoeo-ak airatzen zuten batak bestea etsaiari erruz ekiteko pelleburuari begira-tu bage. Esan al guztien gañekoa zan, bada, Ondarribiako biztanleakFranzesaren kontra peleatzeko zeukaten amurru bizia. Bear ordu guztie-tan prest ziran beti zer nai gauzatarako, iñork ere deitu bage. Noiz etagertatzen zan estutasunik larriena, orduan ta alaiago ta pizkorrago lagun-tzen ziezaten soldaduai, beren denpora guztian etsaiarekin burruka ibi-lliak bazirakean bezalako garboarekin.

Errege Don Felipe Jaunak ezaguturik ondo Ondarribiako jendearenleialtadea zenbaterañokoa zan, eta beren neke gogor geiegikoaz kupida-turik, Almiranteari egunoro bialtzen ziozkan mandatu zorrotzak, irtenzedilla biribillatu zitzaion jendearekin lenbaitlen etsaiari portizki erasorik,


237

cual su Alteza tambien ofrece hacer ver; fuera de quela armada naval, y los hombres que están en los baje-les destinados para el socorro de la dicha Plaza, estántodos desechos. En el campo á 30 de Agosto de1638».

Gobernadoreak, Kapitanak, Alkateak, eta Ondarribiako biztanleaketzuten denpora asko igaro, zer erantzun bear zitzaion erabakitzen. Eznekearen geiegitasunak; ez Franzesas aurreratuak zeuzkan zulo irikienbeldurtasunak; ez berai laguntzera etortzeko zeudenen luzatasunak; etaez beste gauza ezertxok ere zioten errendatzeko iduripenik txikarrenaere burura ekarri; eta guztiak iritzi batera jarririk, erantzun zioten moduonetan.

«El Maese de Campo Domingo de Eguia,Gobernador de Fuenterrabia.La de V. A se ha recibido de este tambor, y quedaentendido lo que contiene, y agradecidos de la adver-tencia que V. Alteza nos dá, habiendo consultado conla Villa, Sargentos mayores, y Capitanes que hay enella, lo que hemos resuelto es, que V. Alteza vuele lasminas cuaudo mandare, y disponga en ellas y en lodemas como le pareciere, que aqui estamos resueltos áresistir, y hacer lo que se debe á lealisimos vasallos denuestro Rey y Señor D. Felipe IV (que Dios guarde) encuyo Real nombre y servicio, en defensa de esta Plaza,todos, mugeres é hijos estamos dispuestos á morirantes que entregarla á V. Alteza, ni á otro que tubieseel gobierno de las armas del Cristianísimo Rey deFrancia; y en órden á ello V. Alteza disponga lo quefuere servido. Guarde Dios á V. Alteza felices años».

Paper au Principe Condéri biraltzearekin gelditu ziran Plazakoakmeatxatuak, eta aboztuko illaren ogei ta amaikagarren eguna argitzerakogureak ifini zuten plazan berrogei librako pieza bat Erregiñarenekobaluartera begira. Arreta andia iduki ere zuten txit, Erria gordetzeko bearziran prestamenak zuzendurik balak egiten, baldin bretxa naierara iriki-rik, etsaia barrura abiatzen bazan bertan porrakatzeko.


236

Príncipe Cristiano, y de sus partes de los desórdenesque se seguirán en la toma de la dicha villa por asaltodonde la honra de las mugeres, y la vida de los ino-centes están espuestas al furor de los soldados; yestando, los modos de tornar la villa dispuestos, dán-dole lugar para entrar cuando él quisiere, no obstanteesto les ofrece toda razonable composition, tal comopuedan y deban esperar de un Príncipe de su calidad;declarándoles que si no se aprovechan de esta ocasion,y se aguardan á obtenerla, liados en los reparos quepuedan tener para las retiradas, no les será otorgadaalguna en aquel estreno. En el campo 3 de Setiembre».

Plaza barruko jendea une artan arkitzen zan esturarik larrienean.Ikusten zituen murruaren zati luzeak zeudela eroriak; bazekien indartu-rik zegoala etsaia lur azpian irikiak zeuzkan zuloetan; lezoi edo fosoazeko ja beturik arkitzen zala, asalto ta mina berriak egunoro berriztutzenzituela; barrungoetatik illak irureuntaraño bazirala; laguntza iñondiketorteko este laburrak zeudela; eta baziran batzuk aditzera eman naizutenak, ezen balaen bukaera ere ur urrean zebillela txik. BañaOndarribiako Alkate Don Diego de Butron erru andiko azkar animo-tsuak, entzutean epeltasun oek, esan zeban, ezik, baldin iñori jalkitzenbazitzaion errendatzeko zantzuaren itzik, berak bere atzaparraz kendukoziola bizia bertan, gerora begira egon bage; bazejela oraindik plaza gor-detzeko lainbat tirakai, eta bukatzen ziradeneko jarriak zeuzkala prest,emezortzi milla erreal zortzikoak, zeintzuk emango zituen gogoz urtu tabalak eginik, etsaiari tiratzeko. Gizon erritarki leial onen eskañi ondraduaentzule guztiak laztandu zuten maitaro pozkida betean, eta Principe deCondé urgollosoari erantzun zioten onela.

«El Maese de Campo Domingo de Eguia etc. El escri-to de su Alteza el Señor Príncipe de Condé se ha reci-bido, su fecha 3 de este mes de Septiembre, de manode este tambor; y comunicándole con los Señores dela Villa, Sargentos mayores y Capitanes que hay en ella,lo que responden es, que para defender la plaza nonecesita ella de socorro alguno de gente, ni municio-nes de fuera, ni se aguarda á ninguno; y Su Altezapuede dar los asaltos que fuere servido, que aqui esta-


239

Ondarribiako plaza maitagarri baliosoa leneko oñean ifintera.Geroenean ere, noizbait bear ta, agorrillaren bigarren eguneanAlmirantea martizti zati lodi batekin igo zan Jazkibelko mendira, etsaiakbereturik zeuzkan toki kanpokoak gau artan atakaturik plazari laguntzaemateko asmo oso betean; bañan Jaungoikoak ala nai izanik gau bereanbota zebalako eurizko, aizezko, lañozko eta kazkarabitzko ekaitz ikaraga-rria, zeñak atertu bage iraun zeban bere gogortasunean urrengo egunguztian ere, soldadu berri ondo ezi bageak estalperik etzegoen toki agi-rikoan eguraldi ain gogorra ezin eramanik, armak eskuadroian ifini etaberen banderai lagarik zabaldu ziran leorpe billa al zuten tokietara. Aingogor ta eriotsua izandu zan ekaitz andi au, ezik, mendian gelditutakosoldadu banakaetatik arkitu izan ziran zenbait, beren pika eta musketeengañean illak. Ito ere ziran zaldi asko; eta agorrillaren irugarren goizean,zeña izendatua zan plazari laguntza emateko, Almiranteak bere martizti-ko jendea kontatzean zazpi milla soldadu igaroak arkitu zituen gitxiago.

Ikusirik, bada, Almiranteak, eguraldi gaiztoaren bidez gertatutakoezbear andi au, deitu zituen bere lagun ta ondorengo agintariak batza-rrera, zeintzubek nor bere iritzia batak besteari adierazorik alkar artuzuten, ezik, etsaiari erasotzeko ezin konta zitekeala soldadu berri ondoezi bageakin, zeintzuk sakabanatu ziran eguraldi gaiztoaren aitzakian,beren Buruzariaren agintea ausirik; eta baldin plazari laguntza emangobazitzaion, bearko zala batu jende gaitz ikusiagoa, ekaitzak izutzen zituengudari makalak baino. Almiranteak bereala gaztigatu zion Errege Jaunarizer gertatzen zan argi eta garbi; baita ere, aurrerako artu zituen asmoberriak nolakoak ziraden.

Denpora berean Principe de Condé Franzes taldearen Buruzariakikusirik Españako soldaduak artu zuten buruzpide galgarria, eta gañera,murrua sutu eta airatzeko zulo andia egiñik bretxa irikitzean jendeabarrura botatzeko prestaturik zeukala, erabaki zeban plazakoai biraltzeaizkribuz, azkenengo mandatua beste atabal jotzalle batekin modu onetan.

«El Príncipe de Condé, mi Señor, General de la arma-da etc.Envia por estas portreras este tambor al Gobernador,gente de guerra y vecinos de Fuenterrabia para decir-les, que el egército del Rey de España, destinado parasu socorro, está retirado como lo ven, y las tropas desu Alteza están alojadas dentro de sus bastiones comolo saben; teniendo la compasion que debe tener un


238

Nikolas aldeko murrua izanik pelleburu andikoa, ingurutu zezatela ber-tako biztanleak eta Alferez Cigarroak; oen laguntzalle jarri zedilla D.Martin de Elizalde ogei ta amar musketero Tolosakoakin, eta beretaraetorri ere zedilla Kapitan Diego de Butron estakadatik etsaiaren pinazaiarpegi ematen zegoena. Etsaiak ikusi zebanean Butron bere jendearenzatirik geienarekin San Nikolas aldera zijoala, eraso zion estakadarigogorkiago; bañan D. Migel de Ubilla jende talde batekin bertara joanik,etzion utzi Franzesari nai zebanik egiten. D. Migel eta D. Martin biKapitanak egon ziran etsaiaren bateri aurrean aurkez aurke, kanoikoezpalkolpe batek ukituagaitik asko ikaratu bage. Gauzarik arrigarrienaizan zan, aiñ denpora luzeko batalla gogorrean, ainbeste naspilla, ardurata pelleburu eta armen ots izugarrien artean emakumeak ikustea, gizonakbezin alai ta goaltsu, metxa irazekiak, polbora, bala eta pikak gaztelutikmurrura eramaten batzuek, eta besteak sutunpadiak puskatutako eri taillak jasotzen, beren senar, guraso ta anaiak jardun zezaten etsaiari era-sotzen nork bere tokia galdu bage. Kapitan ta Alkate Diego de Butronekikusirik Gobernadore Domingo de Egia etsaiaren bateri aurrean zebile-la bere berotasunarekin agirian txit, esan zion berari, ezik, izan zezalabere burua gordetzeko ardura geiago, eta begira zegiola ondo begienaurrean arkitzen zan lanze estura larriko ari, baldin gertatuko bazatekeanbala batek jorik bera erortzea, zer buruzpidetan gelditu al zitekean plaza.

Egun au izandu zan guztiz ikaragarria. Etsaiaren bateri guztiak jar-dun zuten sutan portizki gelditu ere bage. Indar andiak arturik bretxarengoienera igorik zegoen etsaia kanpora bota zuten arterañokoan, ill ziranbarrungoetatik ogei ta geiago gizon eta beste amabi igaroak gelditu ziranelbarrituak beso ta ankarik bage. Franzesetatik erori ziran illak lezoi edofosora eun ta berrogei ta amar igaroak.

Agorrillaren bostgarren egunean etsaia etzan mugitu izan ezertaraere; bañan plazakoak egun osoan egon ziran armatuak ernai ta zintzo.Illuntzearekin batean ekin zitzaion etsaia bretxarako bidea garbitu, ber-dindu, eta orraztutzeari, eta mina txiki bat egin ere bazeban gau artan,bigaramun goizean berriro asaltoa emateko asmoan. Plazakoak berebatjardun zuten gau guztian lanean, kontrazuloak egiñaz eta espaldakberriztaturik irmetuaz, etsaiari eragozpenak ifinten. Errian bertako biz-tanleak ziraden gauazko lanbide ori geiena jarraitu ziotenak. Banaanbanako gizon errutsuai deitu izan zitzaioten toki estuan eginkizun askozegoen beargai onetara; zeintzuben buruzari jarri ziran Diego ButronKapitana, beraren Alferez Cigarroa, Joanes de Elizalde, Joanes de


241

mos resueltos á aguardarlos. Guarde Dios á V. Alteza.Septiembre 5 de 1638».

Erantzuera au artutako arratsalde berean Principe de Condék arra-bia andiarekin erre zituen Irun-aranzungo ondoan Españako soldaduakutzitako barraka guztiak; eta eginpide au ikustean atsekabetu ziran plazabarrukoak, zergaitik etzekiten, beretan ikusitako gure jendeak zerburuzpide artu zeban. Beragaitik arkitzen ziran guztiz ardura andian,etsaiak zer asmo zerabiltzkien ezin asmatuz; zeñak agorrillaren lauga-rren goizeko bost orduetan sutu zituen bi mina, eta murruaren zatiaairaturik iriki zeban bretxa plazara saltatzeko era onean. Bereala ogeitaamar Franzes garbo andian abiatu ziran bretxan gora igotzen; bañanbarrungoak arrika ta musketazoka bota zituzten andikan beera ariñ aski.Andik laster bi Konpañia Franzes beren Kapitanakin asi ziran bidealeunduaz bretxan gora igotzen berriro, plaza barrukoak ikusi etzitzatenkeatza lodiak egiñik; bañan Sarjento nagusi Osoro bere pikadunakinaurrera sarturik, eraso zion portirki Franzes soldaduakin zetorrenKapitanari, zeña zan Burdeosko Presidentearen semea, eta berari lepo-an gordegarri zekarren golarekin morrionaren tartetik pika gogorkirosarturik, bota zeban bretxan beera ulipurdika. Bereala abiatu zan etsaiajende geiagorekin bretxara; bai ta plazakoak ere gogor egitera. D. Juande Esain Kapitana eta beraren Alfereza beroturik aurreraegi sartu zira-lako, gelditu ziran illak musketazoe aiñ urruti, ezen, egunaz ezin jasozitezkean tokian; guztiaz ere artu zituzten barrara gauaz. D. Franziskode Heredia ere pelea onetan izandu zan illa kañonazo batekin. KapitanDiego Butron, eta beraren kuñadua Juan de Urbina Kapitana izanik ainerrutsu, eta garbo andikoak, bertako jendearekin batean eutsi ziotenirme bretxako ataka irikiari. Alkate Pedro Izkierdo ere peleatu zan lazkietsaiarekin bretxan ill edo bizi. D. Alonso de Mendiguren, EsainKapitanaren konpañiako Kapillaba, bere karabina ta pikarekin jazarrantxik aurrera sarturik, ikusgarria zan etsaiari atzera egiten pelleburuazoroitzen ere etzala. Lizenziado D. Franzisko de Asturriaga apez Oriokojaiotarra, zeña bere gogoz sartu izan zan Plazara bertako jendearenlaguntzalle D. Migel Perez de Ejearekin batean, asalto onen asieratikbukaerañoko guztian peleatu zan gogorki etsaiaren kontra. Jazarra por-titz onek iraun zeban lau orduan, plazako jendea agiri agirian zegoelaberen trintxera ta baterietara.

Neke gogor au arindu zedin, eta Erria gordetzen parte guztiak izanzezaten, Gobernadore Domingo de Egia jaunak agindu zeban, ezik, San


240

ko ziadia modura egindako barrika zurezko bat, eta beraren barruanarriak eta beste barril txiki polboraz betea, zeña bota zuten bretxakoeskiñatik, eta izanik au aiñ astuna, Franzes samalda andi bat eramanzeban berekin batean, eta lertu zanean irazeki zitzaien etsai musketero-ak zekartziten fraskoai, alako moduan, ezik, kiskalduak izan ziran ber-tan geienak, eta bizirik gelditu ziran barraka aek beren buruak nolabaitbederik bota zituzten lezoi edo fosoko urtara, suaren berotasuna goza-rotu al bazezaketekean.

Bi sutunpa Plazaren gordegarri ifiniak zeudenakin etsaiari egin zio-ten guztiz kalte andia, eta kanoi erdiak bala ta burni-puskakin azkenen-go bota zeban tiro errutsuak abarrakitu zituen, alkargana bildurik ustezleen seguruan zeuden berrogei ta geiago Franzes, zeintzubetakorik batbakarra ere agertu etzan tiroa egin zan ezkeroztik. Egun onetan ill zituz-ten irureun ta geiago Franzes bikain arkienak. Lau Kapitan gelditu ziranillak bretxan eta beste bat anka bata bidean utzirik arrastaka biurtu zanestura larrian. Gisa berean asalto onetatik erretiratu zan etsaia, gizontalde andia galdurik, eta arratsalde artan ta gau berean Plazari laga zionpakean, bretxan illik gelditu ziran Kapitanak jasotzera ere ausartatzenetzala.

Franzesak bere asalto portitzakin plaza barruko jendea esturalarrian zerabillen egun berperetan Españako Errege Jaunaren gaztiguakizkribuz iritsi ziran Gaztelako Almirante, eta Marques Velezkoagana,arras mindurik esaten zielarik, ezen, bereal bereala etsaiari gogorki era-sorik, laguntza eman zekiotela Ondarribiako plaza balio andikoari, zeñagordetzeagan zegoen España guztiaren zoriona. Begira zezatela ondo,plaza maitagarri au Franzesak bereganatzearekin zenbaterañoko indarrakartuko lituzkean; baita ere beste Probinzia asko irikiak daudenak zerburuzpidetan arkituko lirakean, eta Españako Jaun ta jabe eta Buruzariaurrenengoa dan bezala, bere al izate andiaren bidez agintzen dabelaeraso dekiotela etsaiari ill edo bizi ordurik galdu bage; eta baldin ez bazu-ten egiten berpertatik ark agindu bezala, etzirala entzunak izango asma-tu al zitzaketekean aitzaki edergarri eta apuko estalgarriak.

Almiranteak eta Markesak artu zutenean Erregeren aginde aiñzorrotza, larritu ziran lazki, eta begien aurrean zekutsaten eragozpengogor ta pelleburu andiaz oroitu ere bage, erabaki zuten garbiro, erasobear ziotela etsaiari bigaramun goizean goiz, zeña zan agorrillaren zazpi-garrena Ama Birjiñaren jaiotzako mezpera eguna, beraren laguntzaandiaz kontatzen ere zutela. Esan ta egin, nor, nondik, eta zer gisatanFranzesari ekin bear zitzaiozkan aginde zuzen egokiak beren martizti


243

Cigarroa, Joanes de Azaldegi, eta Andres de Izurrain, zeña lanean ari zalaill zuten musketazo batez.

Agorrillaren seigarren goizean txit goiz abiatu zan jendea etsaiarentrintxeraetara azaltzen ugari, eta goiz bereko sei orduetan asi ziran sol-dadu talde andiak bretxan sartzen. Denpora berean plazakoak zestote-gian jarria zeukaten sutunpadiarekin portizkiro erasorik, ostiko andiaeman zioten Franzesari. Asaltoa asi baino lenago izandu zan musketazobatez eritua Alferez Juan de Roa gizon balio andikoa. Eman zeban gero-enean ere asaltoa martizti guztian arkitzen ziran soldadurik bikañenakinMarques de Jebreren illoba batek bere Tenientearekin gobernatzen zeba-la. Plaza barrukoak garbo andiarekin aurreratu ziran bretxan barrena, etabatez ere Sarjento nagusi Osoro, zeña peleatu zan Franzes agintari bate-kin, nor bere pikaz eskuz esku, eta eritu zebanean eskatu zion kuartela,bañan eranzuten ziolarik ez da orain denpora, urrengo kolpean bota zebanbretxan beera amilka Monsieur jauna. Sarjento au peleatu zan guztizirrisku andian Franzesetara sarturik, eta amasei musketazoz ukitua izanbazan ere, irten zan eritasun begiragarrikorik bage.

Berrirotik jo zeban Franzesak ekinaldi txit bizi bat, eta asi zebanirugarren ta azkenengo asaltoa bere martizti andian zituen soldadurikbikañenakin. Plaza barrukoak beren pikakin irten zitzaiozkan ongietorriaegitera Gipuzkoatarrak aurrenengo zirala, eta Sarjento nagusi OsorokTolosako sei mutilekin lendabiziko kolpean ill zituen zortzi Franzes, etaOsorok bere pikarekin kendu zion lumazko gaildurra Franzesak agintarizekarten Maese de Campori.

Plazako trintxera guztietatik peleatuziran gogorkiro, ain beldur bageta goaltsu, non beren tokietatik irtenik jarraitu zioten etsaiari ausardiandian, Plazatik kanpora gordegarri egiñak zeuzkan trintxeraetaraño.

Jazarra balio andiko errutsu onetan geiena ezagungarrituenakziran Pedro de Ibarruzte ta Erriko jendearen gudari-agintaria Diego deMiranda, Tomas de Arsu, Antonio de Belui, Martin de Alberro etaJoanes de Argaiz, zeña errena bazan ere aurreratu izan zan bretxarenerdiraño Franzesai jarraio peleatuaz portizki. Erregiñaren baluartearieta beste leku perebullurik andienekoai Kapitan Juan de Urbinak eutsiizan zien irme garbo andian. Murrua ingurutu zuten Erriko ogei taamar mutil txiki baino geiagok, zeintzubetakorik bat bakarra ere arki-tzen etzan amabost urtez goitikorik, eta guztiz izandu zan arrigarria zal-dun gaztetxo oei ikusi zitzaioten alkabuzakin jokatzeko maña. Asaltoonetan Alonso Moralkoak bonba batekin ill zituen ogei ta amar Franzesta geiago, zeintzubek estali ziran zoko batean. Ekarri zan gero anziña-


242

Utzi zituen, bada, Gipuzkoan ogei ta iru pieza artilleriako, berro-geita amar bandera ta geiago, bagaje osoa, bazka ta munizio guztiak.

Artilleriako pieza oen artean arkitu zan kanoi bat, zeña zan irabazi-tako guztietan oberena eta muniziorik andienekoa, berez kanoiaren egi-nera moldakaitzekoa bazan ere; eta zeuzkan letrak esaten zuten onela LeCardinal Richelieu, Ratio ultima Regum; zeintzubetan adiarazitzen zuten,berak emandako guda bidebagekoa izateaz landara, izen onorezko one-kin nai zutela beren gaiztakeria estali, eta ondorengoai erakutsi bron-tzearen gogortasunean ezarririk, despitak erabakitzeko zeukaten moduazala kanoia.

Guztiz balio andikoak ziran jazarra gogoangarri onetan etsaiari ira-bazi zitzaiozkan ondasunak. Gertaera au sinistatutzetik aiñ urruti zeudenFranzesak, ezik, etzuten igaro ezertxu ere Franziara beren buruak baizik,eta oek ere esan al guztien gañeko estura larrian armak botarik lasterka,utzi zituzten Gipuzkoan beren kanpo-dendak, eta arropa, pagamenduirikiak, dirua, zillarreria, ta rekamara Principe de Condérena, eta oste-rontzeko andizki ta zaldunen janziak, alajak, paperak, Erregeren agin-deak eta beste gauza balioso asko, zeintzuben bidez aberastu izan ziransoldadu anitz. Gertakari onetako naspilla eta atsegintasunaren artean,ikusten ziran Españako musketedunak Monsieurez ederki janziak kapo-te ta granazko kapa baliosoakin, saltzen ere zituztelarik ezer gitxirentruke. Gelditu ere ziran bi milla Franzes atzemanak, eta beren artean ofi-ziale asko ta jende banaan banakoa. Gureetakoak etziran iritsi euneta-raño illak, eta beste ainbeste erituak.

Etsaia arras banatu eta garaiturik, sartu ziran gure banderakOndarribiara; non, guztizko ongietorri maitagarriarekin pozkida beteanlaztanduak izan ziran Gaztelako Almirantea eta Marques Velezkoa, berenmartizti guztiarekin batean. Eta oek plaza barruan agiri agirian arkitzenziran ausiabarra andiak ikustean, arri ta zur egiñik, alabatu zuten guztiakGobernadore Domingo de Egiak bertako biztanle ta soldaduakin Erriagordetzeko artu zeban neurri egokia, eta etsaiari erasotzeko izan zebanerru andi parebagekoa. Begien aurrean zekutsaten, bada, argiro, edozeinbretxa murruetan irikia zegoenetan igotzen zirala zaldizkoak ain aixa,nola ateak zabalik zeudela Erri barrura joango ziazketean. Nork neurtual ditzake zuzenki, eta azaldu bear bezala, Ondarribiako jende leial erru-tsuak irurogei ta bederatzi eguneko ertsitu gogorrean nozitu izan zituenatsekabe, estura larri, eta gaitzbideak? Egun negargarri oetan Plazarabota izan zituen etsaiak amaika milla kañonazo ta geiago, eta laureunbonba; airatu zituen sei mina, eta zazpigarrena ere prestatu zeban su


245

osoari emanik, goiz artan eguna argitzearekin bat batean eraso ziotenetsaiari portizki, goaltsu, eta erru andian txit, Jaizkibel mendian, Irun-aranzu inguruan, eta Ondarribiako ondoan gordegarri egiñak zeuzkanjarleku guztietan. Ain zorrotza ta uste bagekoa Franzesarentzat izanduzan batetako sarrera gogor izugarri au, non arkitu zan itsumusturik zeregin eta zeri ekin etzekiela. Lendabiziko topoz topoan nai zukean gogoregiñik bere toki artuak gordetzea, eta asi ziran agintariak soldaduai dea-darka alaiturik pizkor erazo naiean; bañan ikusirik AlmirantearekinMarques Velezkoaren gudariak leoi amorratuen gisa su ta gar beroturikzetozela berai erasotzera, bidean ta gordelekuetan billatzen zituzten sol-daduak garaituaz, puskatuaz, eta illaz, kuartelik iñori ere ematen etziote-la, arras beldurtu eta erkindurik, eman zioten igesari beren Erri alde-rontz, armak, musketeak eta pikak eskuetatik erorten zitzaiztelarikbidean amillka.

Principe de Condé, Valetako, eta San Simongo Dukeak, Forzako,eta Jebreko Markesak, Agraneko Kondea, eta Arzobispo Burdeoskoa,zeintzuk ziraden Franzes martiztiaren buruzari aurrenengoak, arkituziranean estura larri ezin geiagoko artan, ikusirik beretarontz gure solda-du errutsuak bata bestearen leian zeramaten lasterra, ezagutu zuten fitegalduak zirala arras, eta beren arma, bagaje ta ondasun guztiak bertanutzirik, zorabiratu ta naspillatuak gabarraetan amillka sarturik, igaro zirannolapait Zokoa deitzen zaion Ziburuko portura. Jazarra onetan geldituziran milla ta bost eun Franzes illak, eta itoak bi milla erriberan, zergai-tik samalda ugaria beldur andiarekin igesi zijoalako lasterrago billatzenzeban illtokia, gordelekua baino. Franzes martiztiaren beste zatia gauartan biurtu zan bere Errira, Mendelo, ta Irun-aranzunen zeuzkan kuar-telen babesean, Beobiako atakatik, zeñetatik egun batzuez lenago sartuizan zan Gipuzkoara, Ondarribia fite menperaturik, España barrarazuzenean jarritzeko asmo oso betean arroturik, ustela irten bazitzaionere bere ustea.

Gauza ziertorotzat oi dago, bada, baldin D. Pedro Giron bere jen-dearekin agindua izan balitz Irun-aranzun inguruko kuarteletan arkitzenziran Franzesai igesbidea epaiteko, izango zala arrigarrizko illtkintza etaodol askoren garaitpena; bañan etsaiaren batetako igeste au izanik ustebagekoa, etzitzaion iñori gogoratu, aiñ urgullutsu Ondarribiari erasotzengau ta egun ordurik galdu bage ari zitzaion indar andiko etsaia, beingo-an erkindu ta guztiari lagarik abiatu bear zebala Franziara sudurmintzakautsitzeko zorian itzul-amilka.


244

Gauza begiragarria ta arritzekoa ere da txit, Ministro aiñ jakintiernaiak dirutza au biraltzea guztia gure soldaduentzako; zeña oso osorikarkitu zan Principe de Condék Irun-aranzunen laga zituen ondasunentartean. Eta ez da gitxiagokoa batere, Erlijioaren kontra bidebagekiroFranzia ainbesteraño beroturik, Arzobispoak Jeneralakin, eta Obispoaklangille-maisuakin hereje samalda andiak berekin zituzteta, Probinziafededunetara etorririk gaiztakerian ibiltea. Gauza egiazkoa da, bada,Obispo Nanteskoak Ama Birjiña egunean Ondarribiako Elizan predikuaegiteko sermoia paperean ezarririk buruz ikasia zeukala, plaza artukozutelako uste oso bete betean; bañan beren gozo ta atsegiña biurtuzitzaien garratz ta samiña.

Monsieur de la Forza hereje Kalbinistak aurreragoko egunetan eukizeban kuarteltzat Ama Birjiña Guadalupekoaren Elizatxoa, eta bertanarkitzen ziran Santuen irudin guztiak erabilli zituen lotsabagekiro txitgaizki ostikopean zanpatuaz arrabia andiarekin, fede bageko desleialengisa, eta beraren setako Apez batee sermoia egin zezala agindu ere zeban,deadarka esaten zebala itz oekin: Que moriría ya contento de haber oído dentrode España su predica. Gertatu izan zan, bada, sermoi au egin zebanKalbinista Gipuzkoan atzemana gelditzea, eta ondo merezitua zan beza-la, pozkida betean urkaturik erreko zutena, nor zan jakin bagez zabartu-rik, bigaramunean bere burua ill edo bizi urari erasorik igaro zanEndaiara, beldur andia zeukana bezala; bai ta Monsieur de la Forza ereestura larri andian Franziara, ez sermoia entzundako pozkidaz, eta ezOndarribia utzitako atsekabez; ezpada ill nai etzebalako, lenago baietzesaten bazeban ere.

Azaldu dedan modu berperean, Ondarribiako plaza berendutzean,España barrura aixa igarotzeko asmo oso betean arroturik, Gipuzkoakomugapean oña ifini izan zuten Franzes arraza guztia, batzubek ill, bes-teak elbarritu, samalda andia atzeman, eta gañerontzekoak beren armakta ondasunai lagarik, estura larrian atxi atxika igesi biraldutakoan,Gipuzkoako Probinziak, Almiranteak, eta Marques Velezkoak gertakaribalio audiko onen barri on pozkidatsua Errege Jaunari ematera biralduzuten D. Bernardino de Aiala, Conde de Villalvakoa. Neurri bagekoazan, bada, zoriontasun au entzutean Beraren Majestadeak artu zebanatsegintasun gozatsua; eta orobat Conde-Duque, Ministro guztiak, etaGorteko andizkiak pozgarritu ziran txit asko. Madrilko Erriburu andianpozaren pozez zoraturik zebiltzen batetik bestera ezpata narrugorrikoa-kin deadarka, viva el Rey, viva España. Joan ziran Jauregira eta BerarenMajestadearen, ta Conderen gelaetan sarturik, etziran gelditu alik eta


247

ematea beste eginkizunik etzebala; iru asalto eman zituen jende guztiare-kikoak; irureun gizon ill zituen plaza barrukoak, milla ta zazpieun berariill ziozkatenen ordaintzan. Kapitan, kabo ta soldaduak guztiz naitasunandiarekin jardun zuten plaza irazotzen gogoz ta portizki, beren semeak,emazteak, eta ondasunak gordetzeko bezin eresia eta arreta andiarekin;eta bertako jaiotarrak peleatu ziran, beren denpora guztian guda gogo-rretan soldadu ibilliak bazirakean bezalako trebande, pizkortasun eta gar-boarekin, non, egiazki ikusi izan ziran gizonakin batean emakume eta aurtxikietarañokoak etsaiari erasotzen beren eginal guztian, beldurrenkutsurik bage. Ondarribiako biztanle bulardetsuak erakutsi izan ziotenmundu osoari, nork bere jaioterria nola gorde bear daben, eta gogo sen-doarekin etsaiari gogor eginak zenbat balio deban.

Franzia guztian zeukaten segurutzat Ondarribiako plaza berendu-tzea. Principe de Condé Buruzari martiztiarenak Irun-aranzungo Errianlaga zituen paperen tartean arkitu zan, berari Cardenal Richelieuk aboz-tuko illaren ogei ta iruan izkribatutako karta, esaten ziozkalarik errazoioek.

«Señor mío; tengo por tan importante el municionary fortificar á Fuenterrabia luego que se hubiere toma-do corno si se hubiese de volver á sitiar el dia siguien-te, que despacho al portador con cuarenta mil libraspara emplearlas en este efecto, sin que se puedandivertir en otra cosa».

Eta kartaren azkenean esaten da onela;

«Es tanto el deseo que tengo de que Fuenterrabia seponga en estado de no temer los esfuerzos que losenemigos podrian hacer para recobrarla, que envio alSeñor Obispo de Nantes con un Ingeniero para hacertrabajar á prisa en ella, y para hacerla abastecer de todolo necesario; y para que el dicho Obispo lo puedahacer mejor, no tendrá otro cuidado, ni se meterá enotra cosa. Por la eleccion que he hecho de su persona,juzgareis el afecto con que cuido de las cosas quemiran á vuestra reputacion y vuestra gloria».


246

Guztion Egille andiak Españako koroari egindako mesede andionen saritzat, berari esker on ugariak ematera gure Errege Jauna zaldizjoan zan Ama Birjiña Atotxakoagana, Gorteko andizki guztiak, Conde-Duque, Cardenal Borja, Jaen ta Espinola lagun arturik, zeintzubei, etaKonsejukoai lendanaz igorri zien gaztigua bakotxari bat banaka, erabakimodu onetakoarekin.

«El suceso que Dios nuestro Señor ha sido servidodar á mis armas, habiendo los Franceses levantado elsitio de Fuenterrabia, le reconozco unicamente de supoderosa mano; y deseando que con demostracionespúblicas se den gracias á su Divina Magestad por tansingular beneficio, á su bendita Madre, y al ApostolSantiago, de cuyo patrocinio esperé siempre esta vic-toria, he resuelto que todos mis consejos, cada uno ensu dia aparte, celebren fiesta en hacimiento de graciasen las Iglesias de Atocha y San Gerónimo, por la par-ticular devocion que tengo á las Santas Imageries quehay de nuestra Señora en estos Conventos y en laIglesia de Santiago, hallándose presentes en sus diascada Consejo; y que en las mismas Iglesias se dotenperpetuamente estas fiestas en sus octavas, aunque sinobligacíon de asistir los Consejos, para que mi reco-nocimiento á Dios de la misericordia que ha usadocon estos Reynos, sea perpetuo, y se implore con todahumildad por la intercesion de su bendita Madre y delApostol Santiago su auxilio y amparo. Tambien deseoque por todos mis Consejos en los dias de sus fiestasse funden perpetuamente el casar tres huerfanas, y elrescate de tres cautivos, buscándose medios de dondeacudir á esto en memoria de favor tan singular, y conque espero se establecerá la conservacion y seguridadde mis Reynos. Y he mandado se lleve á la Iglesiamayor de Santiago una lámpara que perpetuamentearda en memoria de esta victoria, demas de las fiestasque se han de celebrar allí, como en las demas Iglesiasde España. Fio de ese Consejo, que en la parte que letocare obrará con el cuidado y afecto que acostumbra,y que lo dispondrá todo de manera, que se egecute


249

beren Errege maitagarriaren arpegi alaia ikusi izan zuten arteraño;zeñean guztia zabalik arkitzen zan sar zitezen andizki lodi, eta me beera-gokoen desberdintzari begiratu bage. Bereala leio guztiak bete zituztenargi izekiz; karrika guztiak josi ziran jendez, eta guztien biotzak zabaldu-rik, jarri ziran atsegintasun andian. Errege Jaunak eta Conde-Duquekgau berperean biraldu zioten Duquesa de Medinari albiste gozatsu auMarques de Aitonarekin.

Bigaramunean janzi zan Gorte guztia galaz, eta modu ezti andiare-kin pozkida betean joan ziran Jauregira Ministro ta andizkiak ErregeJaunari bere esku biguñ indartsuan muñ egitera, zeñak arpegiera alaiare-kin txit gogoz luzatu zien bere beso zabal maitagarria. Bereala lagunkidagoienengo au guztia joan zitzaion Conde-Duqueri bera zegoen gelara,zeñari eman ziozkaten esker andiak eta asko, Ondarribiako plaza gorde-tzeko artu zituen bide zuzen egoki, eta egin izan zituen alegin ezin geia-gokoen saritzat.

Gisa onetako zoriontasun agirikoak eta garaitpen andiak iristekoizanik gauzarik oberena Erlijio Santuari naitasun egiazkoarekin begira-tzen dioten Prinzipeak biotz garbiarekin Jaungoikoari laguntza eskatzea,gure Errege Jaunak agorrilleko Ama Birjiña egunaren bezperan komunioSantua arturik, agindu zeban, Gorte guztian eta osterontzeko tokietanerregutu zekiola debozio onarekin guztia dezakean Egille andi Zeru talurren Jabeari, Ondarribiako Plaza baliosoa gorde zezala arren ta arren,etsai amorratuaren atzapar garratzetara erortzen utzi bage; eta gai onengañean itzegiten Conde-Duquerekin zegoela, esan ziozkan itz oek.

«Conde, hasta ahora he suplicado á nuestro Señor,que fuese servido que mis armas defendiesen áFuenterrabia, y que nos diese luz, y medio para con-servarla; ahora ya la he entregado toda á su DivinaMagestad, sin quedarme con parte alguna de ella».

Biotz onarekiko eskaera bidezko au eta bere uste oso betea irtenzitzaiozkan nai bezalaixen, bada, Erregek plaza Jaungoikoaren eskuetanifini izan zeban une berperean, Jaungoikoa zegoen Ondarribiari kontuegiten, etsaiari erasotzen, Plaza eskudatzen, eta Erregeri ematen. BaldinD. Felipe IBgarrenak bezalako naitasunarekin Erlijio santua maitatukobaluketeke munduko Errege ta Erregegai guztiak, ez lirake izango ain-beste guda odolgirodi, nola ikusten diran maiz aski bidebagekiro, pakeanbizi bear luketekean jende ezaguerakoen artean.


248

2. Eman zekizkiola eun milla dukat bera ongitu, zuzendu, eta bearbezala indarturik ifinteko.

3. Beobiako igarolekuan zegoen gabarra jarri zedilla Ondarribiaaldetik; baita Alkate Kanporatzekoen edo aterazekoena ere.

4. Korreo nagusiaren lantegi Irun-aranzunen zegoena jarri zedillaOndarribiako Urian, onen laguntzarako izan zitezen, are ematen zituenetekinak.

5. Elgoibarko Elizako Patronatoa emateaz egin zion mesedeOndarribiari, berriztaturik apaindu eta osterontzeko emankizunentzatbetiko izan zezan.

6. Uri onetan gertatzen diran pena kamarakoak goza ditzala berak,auziak apelaturik Aditzaña goiagokoetara joanagaitik.

7. Jantzun zekizkiotela Uriari eta bertako biztanleai nozitu zituztenkalteak, eta beren alaja ta aziendaetatik Plaza gordetzeko eman zituztengauza guztien balioa; bai ta ere beren etxeak leneko oñean ifinteko bearzan dirua; eta biztanle bakotxak egin zezala izkribuz izandu zituen kal-teen eskaria, eta oen ordaintzat gauzarik oberena berarentzako zer izanal zitekean; zeñari ondo begiratu ta bear zan moduan neurriturik eman-go zitzaion zegokion buruzpidea.

8. Eskaerarik iñork egin baino len eman zitzaiozkan Ondarribiakoetxetar buruzari bakotxari bost milla sei eun ta amar marabediErregeren beingo eskuerakutsitzat, izan zituzten gasturik bearrenekoenlaguntzarako.

9. Plaza gordetzen ill ziran gizonen emazte alargun gelditu zirade-nai eman zitzaien bakotxari emezortzi milla ta zazpi eun marabedi, pre-minarik estuenak ornidutzeko.

10. Alargun oek ifiniak izan ziran oñezko soldaduen listan, dotatzenziralarik bizi ziran arteko, oei egunoro eman oi zaten sariaz.

11. Ondarribiako Plaza ertsitua egondu zan denporan illdako aitaenume zurtzak baldin iristen baziran arma artzeko adiñera, eman zekiotelasoldaduaren alogera, eta ezin bazkatu zitezkeanak baziran, sueldo batjantzuteko ez buru guztiai ezpada etxetar bakotxari.

12. Baldin Ondarribiako biztanleen batzuben kontra gaiztakerien-gaitik badago erabakia emanik kondenatzen dirala pena kamarakora, etajustiziako gastuetara, barkazioa ematen zaiotela berai, parteren baten kal-tean ez dala.

Guztien gañean, Errege Jaunak ondratu zeban Ondarribia, ezarteranoan karta gozo pozkidatsu maitagarri onekin.


251

con suma puntualidad. En Madrid á 14 de Septiembrede 1638».

Gure Errege onaren liberaltasuna eta Erlijioaizanik aiñ oso beteak, Ondarribiako biztanle maitagarriai amodiozko nai-tasun bero bizi gartsua arturik, beren leialtade piñ eta garbo andiarensaritzat eman zeban erabaki edo dekreto gogoangarri bat modu onetan.

«El valor, fidelidad y constancia de los deFuenterrabia en la defensa de aquella Plaza ha sido tangrande, que por el egemplo se debe conservar en lamemoria, encaminándose á su mayor beneficio lasobras pias, que en hacimiento de gracias de la mercedque Dios nuestro Señor se ha servido hacernos, hemandado se funden; y asi he resuelto que en primerlugar sean preferidas á todas, las hijas de Fuenterrabiapara la colocacion de huerfanas; y ni mas ni menos enla redencion de cautivos los que fueren hijos de lamisma Villa; en segundo lugar, las hijas de los solda-dos de las fronteras de Africa, y los que estándome sir-viendo alli fueren prisioneros de Moros; en tercerohijas de soldados y marineros perdidos peleando, en ladotacion de huérfanos, y ellos en la redencion de cau-tivos, y en cuarto en ambos géneros entrarán criadosde mi casa; en esta conformidad se declarará y egecu-tará. En Madrid á 22 de Septiembre de 1638».

Beraren Majestadeak agindu zeban bereala bildu zitezela batzarreraMinistroak eta Gorteko Andizkirik aurrenengoak, Plaza aiñ baliosoa zin-tzoro gorde zeban Ondarribiako Erriari eta bertako jende leialai legez tabidez zor zaiozkaten mesede ta eskuerakutsien gañean itzegitera. Esan taegin, gizon goienengo zentzu andiko oek Errege Jaunarekin Conde-Duqueren iritzi bide onekora gogoz jarririk, guztien artean erabaki zutengarbiro beste gauza geiagorekin batean, eskañi gozo maitagarri emenezartzera noan oek Beraren Majestadearen izenean egitea, modu onetan;

Errege Jaunak lendabizi egin zion mesede Ondarribiako Erriari,Uriaren izen andiarekin goienengo mallara jasotzea, agintzen zebalarikdeitu zekiola La Muy Noble, Muy Leal, y Muy Valerosa Ciudad deFuenterrabia.


250

por muy obligado, y de lo mucho y bien que obrasteisen este sitio, así en daño del enemigo, corno en vues-tra defensa, y es cierto no olvidaré el amor y perseve-rancia con que os habeis espuesto á la fuerza del ene-migo, pues habeis tenido tanta parte en que mis armasconserven el crédito que han adquirido en todas par-tes y excusado otros inconvenientes. De Madrid á 15de Septiembre de 1638.— Yo el Rey.— Por mandadodel Rey nuestro Señor.— Don Fernando Ruiz deContreras».

Konde-Duke jaunak ere, egun berean, ara nolako karta pozgarriaizkribatu izan zion bere eskuz sobre-eskritorañoko guztia OndarribiakoErriari.

«A la muy noble, muy leal, y muy valerosa villa deFuenterrabia.Su Magestad (Dios le guarde) escribe á Vm. dándolelas gracias del valor y constancia con que se ha defen-dido en el discurso de tan largo sitio, de que se hadado por muy servido, como lo mostrará en las mer-cedes que hará á Vm. y merece tan justamente, queserán mayores que su deseo mismo de Vm.; las cualessolicitaré yo con mucho gusto, quedando, contensísi-mo de este suceso, asegurando á Vm. que me tendrásiempre muy á su servicio, y tan suyo, que nada qui-siera sino haber nacido hijo de esa Villa, pues ha sidola honra de toda nuestra nacion. Dios guarde á Vm.con la felicidad que deseo. Madrid 15 de Septiembreele 1638 años.— Don Gaspár de Guzman».

Zer izango da, bada, gure Ama maite maitati Gipuzkoarekin bera-ren seme prestu leialentzako gauza ondra andiagokorik, atsegingarriago-rik, eta pozkida beteagokorik, beren Errege oneski eta Conde-Duque aiñbiotz onekoagandik autormen gozo ezin geiagoko oek entzutea baino?Iñork ere ezin uka dagiozkakean onorezko janzi galoso oekin ederkiapaindua arkitzen da, bada, Gipuzkoako Probinzia aspaldiko urteetan.


253

«EL REY. Concejo, Justicia, Regimiento, CaballerosHijosdalgo de la muy noble y muy leal villa deFuenterrabia; por lo que ha escrito el Almirante deCastilla en 7 de Septiembre sé ha entendido como des-pues de haber acometido al enemigo aquel día, fuenuestro Señor servido de dar tan feliz suceso á misarmas, que pudo aquella noche entrar en esa Villa, des-pues de haber rompído y puesto en huida al enemigocon grande pérdida de su gente, banderas, artilleria,municiones y bagage, con que salió esa Plaza del aprie-to en que se hallaba, habiendo con vuestro valor resis-tido por discurso de sesenta y nueve dias el sitio quepuso sobre ella, llevando las incomodidades que eneste tiempo se ofrecieron con tal bizarria, que sinreparar en las haciencias y vidas, mantuvisteis la repu-tacion de mis armas con la fidelidad que siempre lohabeis hecho, dando egemplo á todas las nacionesvuestra constancia y valor, de que hare siempre singu-lar estimacion, como merece servicio tan singular;pues en él consistió la gloria de tan feliz suceso. Y aun-que todo viene de mano de nuestro Señor, reconozcola parte que en él habeis tenido, que es mui conformeá vuestras obligaciones; y asi lo manifestaré haciendo-os grandes mercedes; y si bien tengo resuelo algunas,me direis las que se os ofrecieren, que sean de mayorconveniencia vuestra, para que tome resolucion enellas; y desde luego ofrezco la pronta reedificacion devuestras casas, y he mandado al Almirante me envierelacion de lo que importa este gasto, para que se pro-vea sin dilacíon, y que se dé á cada vecino por ahora elsocorro que de él entendereis. Tambien he mandadome informe los que se señalaron en esta ocasion, áquien se deban dar ventajas sobre cualquier soldado,por que tan buenos basallos queden remunerados, yhaya memoria en todos tiempos de la fineza con quehabeis perseverado y resistido en la oposicion del ejér-cito del enemigo; pues hasta las mugeres acudieron átodo lo necesario, gobernándose con tal valor, que noescusaron las acciones de mayor riesgo, de que me doy


252

OGEIGARREN KAPITULUA

Milla ta zazpi eun eta emeretzigarren urteko gertakarien barria.

Izendatu dedan urte onetan etorri zan Franziatik Martizti andi bate-kin Duque de Bervich Donostiako ondoraño, Gipuzkoatarrak erdi ezja-kinean zeudela edo bear bezala prestatuak arkitzen etziralako; zergaitikguda onen otsak etziraden izan aiñ aserretsuak, nola lenagokoak, etaberagaitik jazarra onetan etziran gertatu, beste askotan izandu diranbezalako ausiabartza eta odol-ixurteak.

Gipuzkoako Probinziak uste bageko etorrera Franzesaren au jakinbezin laster ajindu zeban, Donostian murrupean zegoenKorrejimenduko aditzaña bere gidari guztiakin igaro zedilla bereal-berea-la Tolosara, egiteko andi oni zegozkion neurri egokiak, toki zabal irikionetan, etsaiaren beldur bage artzera. Esan ta egin, bertako Sakristiarabiribillatu ziran mugapeko Alkate guztiak eta erabaki zuten garbiro,Probinziako jendea aitarren seme osotoro irten zedilla, biziaren neke-pean, etsaiari goien beean erasotzera; eta Errege Jaunari berpertatikeman zekiola aditzera, Gipuzkoak itsumustuan artu zeban asmo seudooiturazko au. Zeñean Beraren Majestadeari biraldu zioten gaztigu auizkribuz Don Joseph Areizaga Corralkoarekin, esaten ere ziotelarik,Probinzia onen egoitza negargarria esturarik larrienean arkituta ere, ber-tako jaiotar guztiak zeudela prest eta gogoz txit, beren bizi ta ondasunazoroitu ere bage, aren Mesedea lanze gogor artan serbitzatzeko asmo osobete betean. Karta onen erantzuera, Errege Jaunaren izenean CardenalAlberoni jaunak egiñik ekarri zeban Areizaga jaunak Tolosan jarria zego-en Gipuzkoako Batzar andientsuagana. Eta esaten zeban, guztiz naitasunandiarekin artu zebala Beraren Majestadeak Probinzia leial onen manda-tu zintzoa, zeñagandik etzeban gitxiagorik uste; eta ikusirik bertako jaio-tar erru andikoak arkitzen zirala etsaiari erasotzeko aiñ gogor jarriak, gel-ditzen zala ezin geiagoko atsegintasun betean pozkidatua, zergaitik bereaurreragokoetatik zekien ondo, Gipuzkoatarren leialtadea, pintasuna, etagarboa diradela aiñ gain-gañekoak, nola iñork ere ez dituen berdinduizan gertatu zaiozkaten lanze estura larriko guztietan.

Errege Jaunaren amodiozko naitasun andi au irakurtean, esan alguztien gañekoa zan, Gipuzkoako Batzar andientsuak artu izan zebanatsegintasuna; eta berpertatik bere mugapeko Erri guztiai adierazo zien,


255

Anziña anziñatik oi dago jarria,Goieneneko mallan Fuenterrabia,Jatorritik dalako leial ta garbia,Nork maitatuko ez du alako Erria?


254

OGEI TA BATGARREN KAPITULUA

Milla zazpi eun laurogei ta amairugarren urtean EspañarekinFranziaren artean sortutako guda zeren bidez eta nola izandu zan

errazoia.

Mundu iduripentsu onetan ezagutzen diran gauzarik oberen etamaitagarrienak iñoiz edo berriz neke askoren bidez ozta ozta igo izanbadira goienengo mallara, eroriak izan dira bat-batean arras iñork uste-rik gitxiena dabenean. Ez da, bada, ikusten historian Agintza batenandizkatze ta atsegintasun beteak iraun izan dabenik berreun urte jarrai-tuetan ausi bagetanik. Egia ziertoro au begien aurrean dakusku, bada,argi eta garbi, iñork ere ezin ukatu dagikean moduan.

Franziako Erresuma andia milla zazpieun laurogei ta bederatziga-rren urtean arkitzen zalarik gai guztiaz orniturik ezin geiagoraño goratua;urte bereko uztaillaren amalaugarren egunean sortu zan beraren muga-pean zegarrera, iskanbilla ta genaste guztiz ikaragarria. Beren ErregeLuis amaseigarrena eskubide guztiak kendurik ifini zuten bere etxetarra-kin Parisen toki ertsitu batean, eta emendik igesi zijoala, Alemaniakoondora iristean atzemanik, kendu zioten bizia plaza agirikoan gillotinarenazpian milla zazpi eun laurogei ta amairugarren urteko illbeltzaren ogeita bigarren egunean. Andik bereala orobat ill zituzten Erregiña, etaErregeren Arrebak ere. Ondorean arrasatu zuten bakaronda edo monar-kia. Esleitu zuten Talde-agintza eta jarri ziran agintari arki al zitezkeangizonik odolgirodienak; zeintzubek illerazo zituzten Erregeren aldedariguztiak. Ikaragarrizko gertakari onen bidez mindu zan lazki Europa guz-tia, eta Franzesa bere beldurrarekin asi zan jendea zabaltzen mugaurpeguztietara.

Gipuzkoako Probinziak ezaguturik Franzesaren asmo galgarriak,Españaren aurrenengo atakan arkitzen zan bezala, lanbide balio andikooni begiratu izan zion urreratu baino lenago. Elgoibarko Errian eginda-ko Batzar guztiakikoan itzegin zeban, bere mugaurpea gordetzeko len-danaz artu bear ziran neurrien gañean; baita gaztigatu ere Errege Jaunari,zer igarotzen zan, zer gertatu zitekean eta Beobiako ataka indartzekonolako premina zegoen, eta Gipuzkoa guztia arkitzen zala prest BerarenMajestadea serbitzatzeko, azkeneko odol malkoa ixurteraño. Egiteko auberpera Debako Batzarrean jardunik, berriztatu zion Probinziak Errege


257

zenbaterañoko kariñoarekin Errege Jaunak maitatzen deban Probinziaau, andizkatzen ere dituelarik bertako jaiotarrak ezin geiagoraño; etaberagaitik lanze estu artan egin bear zala iñoiz ere baino geiago, Franzesaleinbaitlen botarik geren bizileku goixoa garbiro gordetzeko.

Gipuzkoako Probinzia asmo sendo onekin bere prestamenetan arizala, Duque de Bervich jaunak biraldu zion karta bat, Tolosan zegoenBatzar audientsuari, tronpeta jotzalle batekin, esaten ziolarik, ezen,Gipuzkoako Ekautu jaunak errendatu, eta obediturik aurkeztu zekizkio-la denporarik galdu bage beren eskari bidezkoak egitetera, eta izangozirala amodioz entzunak eta ondo begiratuak; zeñari erantzun zionProbinziak bear zan moduan, ukatzen ziolarik garbiro errendatzea etaberaren menpean jartea. Bereala Errege Jaunari, eta D. DiegoAlarcongoari eman zien aditzera Gipuzkoak, zer gertatzen zitzaion,nolako buruzpidean arkitzen zan, eta zer ames zituen. Ikusirik BerarenMajestadeak Probinzia onen leialtade pare bagekoa, erantzun zion naita-sun andiarekin, ezen, etzedilla aiñ guztiz estutu Franzesaren orduko eto-rreraz, zeña biurtuko zan bere tokira denpora laburraren epean. Andikegun batzuetara jakin zeban Gipuzkoak, nola Duque de Bervich jaunaarkitzen zan Franziara iraulteko asmoan bere martiztiarekin Marques deSilliren kontura kanpoa lagarik; aginde estua berari emanik, ezen, begirazegiola ondo Probinzia oni, eta beraren Fueroak gorde zitzala osotoroakatsik txikarrena ere egin bage. Markes onek, Bervichen esana zuzenki-ro egiñik, Franziara joan bearra izan zebanean gaztigatu zion Gipuzkoarilendanaz, nola Probinzia onetatik bere Errira zijoan, eta guztiz askonaiko zebala, baldin beraren banderako soldaduetakorik igeska sakaba-natzen bazan, bertako Errietan lekurik ez emateaz; zeñean ifinten zebanbere aldetik eginkizun onetarako kontu artzalle Monsieur Belrieu.Mandatu gozo pozgarritsu au artu bezin prest Gipuzkoako Probinziakbere mugapeko Alkate guztiak jarri zituen kontuan, baldin Franzes sol-dadu igestaririk joaten bazan beren Errietara, bereal-bereala atzemanikeraman zegiotela Monsieur Belrieu jaunari.

Guziagoko bage biurtu ziran Franzesak beren tokira etorraldi one-tan, iñoiz bezalako ausiabartza eta odol ixurterik egin bage.

Guda au izan arren labur ta ariña, Ezagutua dago Franzesaren griña; Ez du atzo ta egun sartutako miña Gipuzkoa betiko beretu eziña.


256

Denpora onetan izan zan Irun-aranzunen ustekabeko alboroto batiduripenezkoa. Nafarroako mendietan turmoitik ixluritako euri jasa andibaten bidez egiñeratutako ujolak Bidasoako ibaian zekartzien aritz tapago oso andien burrundara eta ospe izugarria gau illun batean idurituzitzaion Beobian zegoen guardiari, ezen, Franzesak zetozela urean gaba-rrakin. Geiagoko bage asi zan deadarka laguntzaren eske, eta lanze aiñestura larrikoan aurrenen aurrenengo iritsi ziran Beobiara Gipuzkoakomutilak. Jeneral Caro jaunak ikusirik oen azkardade, beldurbagetasun taleialtadea, esker onak eta asko berai emanik begiratu izan zien geroztiklenago baino obeto.

Aipatua dagoen laurogei ta amairugarren urteko uztaillaren biga-rren egunean Gipuzkoako Probinzia batu zan Errenteriako Errira,Fueroan ezarria daukan bezala, oiturazko Batzar guztiakikora; zeñetanitzegin zan ezagera andiarekin geldiro bertako terzioen buruzpidearekin,Jeneral Caro jaunak eskatzen zituen gauzen gañean. Eta Probinzia aubeti nola izan ta izango ere dan Errege serbitzatzeko eta bere eskubideakgordetzeko aiñ zintzoa, zuzena ta leiala, ikusten zeban argiroki berarenterzioak etzeudela armetan ondo trebatuak, tropako soldaduakin bateanFranzesari su egiteko atake andietan; beragaitik erabaki zeban Batzarandientsu ark, ezen, Gipuzkoako Erri guztien kostuz egiñeratu bear zalaBatalloi bat, gordetzalle azkarren izenarekikoa, zazpieun ta berrogei taamar gizonezko bertako jaiotarrakin, eta oek gudak iraun arte guztirakosoldaduakin batean serbitzatzen jarririk, terzioak biurtu zitezela berenetxeetara.

Probinziaren asma onarekiko eskañi ondradu au izandu zan JeneralCarorekin Errege Jaunarentzako guztiz naierakoa, eta BerarenMajestadeak biraldu ziozkan Gipuzkoari, Batalloiko Agintarientzakobear ziran txartel edo patenteak.

Bereala ifini zeban Gipuzkoak esan dan Batalloia bertako jaiotarra-kin, zeñaren agintari edo Komandante jarri zeban Teniente Koronel D.Juan Carlos de Areizaga, eta Sarjento nagusi D. Gabriel de Mendizabal,biak gudaritar onak eta ondra andiko gizonak, zeintzubek beren jendea-ri armen erabillera erakutsirik fite, jarri izan ziran egun gitxiren barruanBatalloiarekin erru andian etsaiari erasotzen, martizti osoa arritzen zanmoduan, eta Jeneral Caro jaunari bere naikida betetzen ziotela, zeñak agi-rian alabatzen zeban Gipuzkoako Batalloiaren onore ta garboa guztizasko.

Batalloi au, gelditu ere bage zebillen Bideaturekin Tellatuetagaiñinguruko mendietan, estura larriko lanze eta irriskurik andienetan aurre-


259

Jaunari, bañan etzeban izan Gipuzkoak armatzeko ez agindurik eta ezbaimenik.

Geroenean ere agindu zion Erregek Gipuzkoari, ezen, bertako jaio-tarrak armaturik ifini zitzala prest, oitura dan bezala, etsaiari gogor egi-teko. Bereala Probinziako Alkate guztiak Azkoitiko Errira biribillaturik,egin zuten Batzarra milla zazpi eun laurogei ta amairugarren urtekootsaillaren azkenengo egunetan, eta erabaki zuten, BerarenMajestadearen serbitzorako eta Gipuzkoaren gordegarri prestatu ziteze-la berpertatik lau milla ta sei eun mutil ezkongaiak, bereziturik iru zati-tan, Probinziak deitzen zituen denporan berari leialkiro jarraitzeko egonzitezen bear bezala irakasiak. Oen Sarjento nagusitzat autatuak izan ziranBatzar berean Izquierdo, eta Irizar; eta gudari zegozkion eginkizunetara-ko Ekautu edo Diputazio berezitua ifini zeban Probinziak HernanikoErrian. Gipuzkoak Azkoitiko Batzar andientsuan artu zituen neurribidezko oek, eta beste asko aipatu bage lagatzen ditudunak, ErregeJaunak ontzat eman zituen atsegintasun bete betean.

Esan dedan urte milla, zazpi eun, laurogei ta amairugarrenaren mar-zoko illean, Españak eta Franziak agertaratu zioten guda alkarri. Berealaigaro ziran Irun-aranzungo mugara Erregeren soldadu-talde Gipuzkoakoerrietan zeudenak; baita Probinziako mutil prestaturik aurkitzen ziraneniru zatietatik aurrenengoa ere beren agintariakin; eta oek jarriak izan ziranetzauntzaz mugaurpeko baserri-etxeetan; zeintzubek mugako ibaiarenertza zaintzen zuten aldizka Erregeren soldaduakin. Orobat egiten zutenserbitzo berpera, Españako lurrean zeuden bateria eta beste toki mugaur-peko guztietan, uraz Franziako aldera igaro bagetanik.

Jeneral Caro jaunak bere samaldako soldaduakin batean nai zituz-kean eraman Gipuzkoako mutilak, Franziako lurrera egiten zituen sarre-raetan; bañan Probinziak erantzuten zion, ezin ausiko zebala ErregeJaunarekin egiña zeukan bainandea, eta an arkitzen zirala prest berenmugaurpeari eginal guztian kontu egiteko ill edo bizi. Bidezko errazoiindar andiko au bere arpegira ematean miñkaiztu zan lazki Jenerala; etaagindu zeban, ezik, Gipuzkoako irurki edo terzioai etzekiotela emanErregegandik artzen zuten egunoroko ogia eta bitanza.

Bidebageko egikera onezaz arritu zan Gipuzkoa, eta bere mutillaigaztigatu zien, ezik, Jeneralak egindako laburtasunari begiratu bagejarraitu zegiotela beren eginkizunari zintzoki alaitasun andiarekin, alik etaProbinziak beste gauzarik agindu arteraño. Alaixen egin ere zutenGipuzkoaren seme obedituak beren Ama onaren esana, ibai ertzeko ube-raetan ardura andiarekin kontu artuaz bear-ordu guztietan zuzenkiro.


258

Esan ta egin, Gipuzkoako mutillak ziran balatartean Tellatuetakogañera aurrenen aurrenengo igorik Franzesaren bateriak artu izan zituz-tenak; zeñean azaña andi oni begira San Marzialko gañeti egon izan nin-tzan neu beste Gipuzkoatar askorekin batean pozkida bete batean.

Denpora onetan Jeneral Caro bere troparekin sarriro sartzen zanFranziako lurrera etsaiari erasotzera, eta beti Gipuzkoako batalloia aurre-tik zebala, zeñak nozitu zeban txit anitz; baita Probinziako Erri leialakere au bere oñean irozotzen. Jazarra gogor oetako batean eritua izanduzan grabekiro batalloi beraren Agintari D. Carlos de Areizaga.

Modu onetan estura larriko lanze asko igaroaz iritsi ziran laurogeita amalaugarren urteko marzoko illera. Egun beretan Franziako aldetikzetozen barriak etziran naigarriak; zergaitik ikusten ziran Rosellon,Vende, Bretaña, eta leku askotatik republikanoak zekaztela soldadu taldeandiak Gipuzkoako arraia ausitzera.

Atsekabezko entzuera minkaitz onekin arkitu zanean Jenerala, gaz-tigatu zion Probinziari biraldu zitzala iru terzioak batean bere mugaur-peari kontu egitera. Bereala Gipuzkoak bere mugapeko Erri guztiakinegin zeban Batzarra Donostiako Urian, eta erabaki zeban, terzio guztiakosotoro berpertatik aurkeztu zitezela Irun-aranzungo arraira, eta baldinlanze gogorragoa iristen bazan, Gipuzkoako biztanle guztiak aitarrenseme irteteko etsaiari erasotzera, aitzakiarik entzuteko lekurik iñori emanbage.

Batzar andientsu onek agindu bezalaixen jarri ziran iru terzioakberen mugaurpeari kontu egiten, tropako soldadu ta oen Agintariak begi-ratu onik egiten ezpaziezaten ere Españatar garbi Euskaldun prestuberen anaia maitagarriai. Gisa onetan despita bidebageko galgarriaz atse-kabeturik erretiratu zan Jeneral Caro uztaillaren erdian, bere ordezMarques de Castelar utzirik, alik eta Conde de Colomera NafarroakoErregeorde eta Pirineoetako martizti guztiaren Buruzaria etorri zedinbitartean.

Uztaillaren ogei ta bostgarren egunean goizeko bederatzi orduetanGardeko mendia igarorik jatsi zan Españako soldadu bat igeskaOiarzuna, zeñak ekarri zeban barria Franzesa Beran sartu zala. Berealajakindu zan beste anitz estura larrian zetozenetatik, Baztango Ibarrarenjabe Franzesa egin zala.

Oiarzungo Ibar leialak atsekabezko barri minkaitz au entzun bezinlaster ezkillak errepikaturik batu zeban bere mugaperko jende guztiapillota jokuko plazara, eta emen, aitarren seme irteteko nori bere izenakizkribuz artzen ari zirala, etorri zitzaien Farnesioko soldadu zaldizko bat


261

nengo beti. Sarritango neke gogor eta pelea portitz askoren bidez gaixo-tu, elbarritu eta illtzen ziran Batalloi onetako anitz; zeintzuben ordañakifinten zituen Probinziak bereala, bere seme leial errutsu bakotxari onzaurreak amazazpina, emezortzina, eta ojeiña ere emanik. Guztiz dirutzaandiak eman bear izan zituzten Gipuzkoako Erriak, Batalloi indar andi-ko au bere oñean irozotzeko. Erri batena bakarrik esatea aski da, bestegañerontzekoaz oroiturik ezagunmendura etortzeko. Oiarzungo ErriakBatalloi onetarako zituen ifini bearrak ogei ta zortzi gizonezko, eta oeiberen sariak emateko, badakit iru milla ezkutu euneko lauen korrituan,beste bi milla euneko iru pagatzekoan arturik, gañera ogei milla errealErriko garien gordeleku edo positotik atera izan zituela, Errege serbitza-tzearekin Gipuzkoari kontu egiteak atzerapenik izan etzezan.

Egiazki esan al guztien gañekoak ziran izatez ere Batalloi onek zera-mazkien neke gogorrak, eta egiten zituen azaña andiak; zeintzuben bidezJeneral Caro jauna zaletu zan, lenago ezertan etzeuzkan Gipuzkoako ter-zioaz, eta Probinziari izkribatu izan zion guztiz emekiro, ezen,Españaren mugako arraia gordetzeko arkitzen zala jende leialaren bea-rrean, eta egin zegiola atsegin biraltzeaz beren Agintariakin lenago beza-la etxeetara irauliak zeuden mutil ezkongaiak. Bereala Probinziak bereErri guztiak deitu zituen Batzarrera bigarren aldian Azkoitiara; non era-baki zeban, aipatu dan urte laurogei ta amairugarrenaren azaro illarenazkeneko egunetan, terzioak mugaurpera joateko; zeintzubek abendukoillaren asierako egunetan jarri ziran prest Irun-aranzunen beren armakin,D. Esteban de Biguri, eta D. Luis de Oiarzabal Sarjento nagusi zituztela-rik Izquierdo eta Irizaren ordean. Gizon ondra andiko oek biak terzioenAgintari bigarren aldian jartetik erretiratu ziran, ez, beldurtiak eta des-leialak ziralako, ez, etsaiaren kontra peleatzeko gogorik etzeukatelako, ezeta ere, Errege Jauna eta Probinzia serbitzatzen beren biziak irriskuanifintea damu zutelako, baizikan aurreragoko txandan BerarenMajestadearen Buruzarietatik ikusi izan zituzten begirune illun ta labur-tasunen bidez, beren biotz nobleak minberatuak zeuzkatelako.

Otsaillaren bostgarren egunean Jeneral Caro zortzi milla gizonekinsartu zan Franziara Irun-aranzun aldetik; baita D. Jose de UrrutiaTeniente Jenerala ere iru millarekin Berako ondotik. Sarrera onetarakoeskatu zituen Caro jaunak mugaurpean zeuden Gipuzkoako Terzioaklaguntzalle, Franzesari irabazten zitzaiozkan gordelekuak deseginduriklur jo eragiteko; Españatarrik elbarritzen bazan Irun-aranzuna ekarteko,eta beste eginkizun anitz gertatu zitezketekeanetarako estalkiaren azpian.


260

tzalle joan zitzaiozkaten Andoaingo, Urnietako, Hernaniko, etaAstigarragako gizon ta mutilak armaturik; bai ta tropako miliziano bana-ka batzubek ere Marques de la Romana buruzari zutela.

Uztaillaren ogei ta zortzigarren egunean Lesakako D. IgnazioJazinto de Aldunzin Apaiz Kapillaua etsaiaren igesi etorri zan Oiarzuna,eta onek soldadu Baigorritarren agintariari entzundako barria ekarrizeban, ezik, Franzesak zebala asmoa egun beretako batean atakatzekoEspañako tropa, Beobiatik, eta Baztan aldetik mendiak beera Oiarzunajatsirik erdian artzen zutela. Alde aurrez artutako barri balioso au gazti-gatu zitzaion berpertatik Sarjento nagusi Oiarzabali, eta D. Ramon Mariade Moya Konsultore Probinziakoari, baita oek ere denporarik galdu bageJeneral Castelar jaunari eta Diputazioari; zeñak ordurako emanik zeukanordena Gipuzkoako Erri guztietara, aitarren seme armatzeko. Bigaramuneguerdirako, zeña zan uztaillaren ogei ta bederatzigarrena, etorri zanKolomera jauna Irun-aranzuna, eta jarri zan Arbelaizen etxean CaroJenerala egondako leku berperean.

Urrengo egunean etorri ziran zortzi milla gizon Irun-aranzundikOiarzuna, gau hura bertan igarorik bigaramun goizean, zeña zan uztai-llaren ogei ta amaikagarrena, Aritxulegi mendira igotzeko asmoan; bañanabiatu bezin laster, euri jasa andi bat asi zalako aitzakian biurta ziran oste-ra Oiarzuna.

Abuztuko illaren lendabiziko goizean txit goiz Franzes martiztia asizan mugitzen, eta atakatu zituen Españako soldaduak, AldunzinLesakako Apaizak esan zeban toki berperatik, eta batez ere Bidasoakoibaiaren me-une eta zubitik, zeña utzi izan zuten Españako soldaduakosorik, desegitea gogoratu ere bage. Alde bietatik beingoan erasotakoestutasun onetan, guztia zan iskanbilla, zegarrera, ospea ta naspilla. Irun-aranzungo bateriak tiratzen zuten erruz; bañan etsaia nondik nora zebi-llen bear bezala ikustea bisuts ta laño itxiak eragozten zutelako, ezin izanziran baliatu nai zuketekean bezala. Nazako aldean zeuden Suizoak etaterzioak iru aldiz eragin zioten esti alde artatik zetorren Franzes samal-dari; bañan laugarren ekinaldian, etsaiari indar berriak laguntzalle etorrizitzaiozkalako, izandu ziran menzutuak; errendatu ere zituzten armakSuizoak, bañan ez terzioak; zeintzubek beren aekin lasterrean joan ziran,ibai ertzean, tiroka bizi bizi ari zirala ikusten zituzten anaia maiteai lagun-tzera.

Españako tropa, ezin zezakeala deus egin etsirik, erretiratzen asi tageroz, Gipuzkoako mutilak bakar bakarrik ari ziran Franzesari su egiten,zer irriskutan zeuden ezagutu bage, alik eta aurrealde ta espaldatik etsai


263

Jeneral Castelarren pliegoarekin, non esaten zeban, ezik, Oiarzungojende gudaria igaro zedilla bereal-bereala Igerko Gaztelura, SuizoenBrigadier ta Koronel Redin jaunak agintzen ziotena egitera. Mandatuonen bidez Oiarzungo gizon ta mutilak, txiki ta andi, zar ta gazte, armajaso al zezaketekean guztiak etsaiari erasotzera joateko prestatzen arizirala, jatsi ziran Nafarraldetik mendiak beera igesi Oiarzungo Elizalderairu milla Españatar soldadu tropakoak beren Agintariakin arratsaldekozortzi orduetan; eta oei beren janari ta etzauntzak zuzentzen zebiltzalaikusi ziran gurdidi talde luzeak kanoi, kartutxo, eta beste gauza askogudarako bear diranakin beteak Irun-aranzundik erretiraturik, Gipuzkoabarrura zijoatzela, zeñean ustebageko ikuskari onezaz arriturik zegoen,batez ere, Oiarzungo jendea.

Bigaramun goizeko ordubietan Irun-aranzundik etorri zitzaienordena bezpera arratsaldean Nafarraldetik jatsitako soldaduai, ezik,bereal-bereala aurkeztu zitezela mugaurpera guztiak osotoro; eta oeijarraio joan ziran berreun gizonezko Oiarzungo jaiotarrak armaturikIgerko Gaztelura, Jeneral Castelar jaunak esan bezalaixen, Redinek agin-tzen ziena egitera. Lagatu ere zituzten Errian beren lagun asko armatuak,bertako etxe eta biztanleen gordegarri ta laguntzalle, Españako tropatikigesturik litxarrerian zebiltzan soldaduai beren asmo galgarriak eragozte-ko, eta bear orduan deitzen zitzaioten tokira etsaiari erasotzera joateko.

Izendatu ditudan berrean Oiarzuntarrak Igerko Gaztelura iristean,Redin jaunak begirune alaiarekin begiraturik, egin zien berai ongietorriguztiz maitagarria, esaten zielarik, ezen, atseden zezatela donarioz egunartan, zeña zan uztaillaren ogei ta seigarrena. Bañan estutasunak beartu-rik jarri ziran arratsalde berean Bidasoako ibaiaren ertzean berari kontaegiten, Franzes baterien aurkez aurke, eta oek sutan gelditu ere bage arizirala, egon ziran bertan garbo andiarekin bigaramun goiz arterañokoguztian, alderatzen zitzaiozkaten etsaiari tiroka erasoaz. Ikusirik Redinjaunak Gipazkoatar etorberri oen ausarzi ta pizkortasun aiñ arrigarria,biraldu zien berai egun artan Igerren ondoko baserri-etxe batera, bereerrejimentuko lau soldadurekin txaal bizi bat, eta zagi-ardoa, beraren ize-nean jan ta edan egin zitzaten.

Jeneral Castelar jaunak jakindu zebanean Franzesa sartu zitekealaaixa Baztan aldetik Oiarzungo mendiak barrena, agindu zeban, ezik,berreun Oiarzuntar oek, terzio ta beste laguntzarik bage joan zitezelaberen Erriko mendietara, eta jarri zitezela Aritxulegi eta Biandiz bitar-tean Franzesari kontu artzen. Oiartzuntarrak beren Erriko mendiAritxulegikora, Jeneral Castelarek agindu bezala, iritsi ziradenean, lagun-


262

eta egin zezala egiñal guztia, edozein moduz, bere mugape goixoa garbi-ro gordetzeko.

Bereala Gipuzkoa batu zan Batzar guztiakikoa egitera aboztuko illa-ren amalaugarren egunean Getariako Errira, D. Fernando Jose Romerota Etxabeko jaun Diputadu nagusi orduan zegoena bertan arkitzen zala-ko, zeña zabartu bagetanik asi zan egun oetan Errege JaunarekinProbinziaren serbitzorako bear ziran zuzenbideak artzen, ArabakoProbinziari, eta Bizkaiko Jabedeari laguntza eskatuaz, laka andirik ateraezbazeban ere, Franzesa alderatuko etzitzaiotelako uste oso betean.

Batzar andientsu au egin zeban Gipuzkoak Franzesak zekiela; zeña-ri adierazo zioten aldeaurrez, egin bear zutela guda kaltarkitsu onenzuzenbidea, beren Fuero onetsi maitagarriak osotoro gordetzen zituzte-la, al zitekean modurik oberenean. Probinziaren asmo bidezko au ontzateman zeban Franzesak; eta Batzarrak lendabiziko egunean izendatuzituen bere arteko gizonik jakintienak, eginkizun balio andiko au zergisatan antolatu al zitekean beren iritzia ifinteko. Bigaramunean irakurrizan Batzarrean Jaun oek izkribuz egiten zuten azaldurea, zeñari guztiakoniritzi eta gorputz bat egiñik biraldu zioten Ekautu edo DiputaduakinFranzes Agintariari; eta onek Probinziaren eskaririk geienak ontzat ema-ten bazituen ere, laga zituen beste zenbait gauza bear bezala erabakibage.

Gipuzkoako Probinziak, bere gauza guztiak garbiroki nai zituenakbezala, igorri zituen Diputaduak ostera Franzesagana, onek illunpeanutzitako gauzen argitasunaren billa; bañan ekarri zuten barria, ezik, PinetAgintaria bere eginkizunetara joana zalako, luzatuko zebala erantzuerakegun batzubetan. Beragaitik Batzartar jaunak nor bere etxeetaratu ziran,alik eta Diputazioak berriz deitu arteraño; eta izan ziran otsegiñak berri-ro aboztuko illaren ogei ta bostgarren egunerako leneko ErriGetariakora.

Egun berperean Batzar guztiakikoan irakurri izan zan PinetekGipuzkoako Probinziari egiten zion erantzuera; zeñetan ifinten zituengauza batzubek Gipuzkoak ontzat ezin artu zitzakeanak, esaten zebala-rik, ezen, ogei ta lau ordu barru eman zekiola berari aditzera, Probinziakzer asmo artzen zeban aren Agindearen baitan.

Batzar andientsu au arkitu zanean Pineten aginde gogor aiñ epelaburrekoarekin, itzegin zeban bere artean, ezik, luzapenaren aitzakiarikizan etzedin, erabaki bear zutela itzbide balioso au bigaramunean zuzen-kiro. Bañan etzuten izan lekurik, zergaitik goiz bereko sei orduetan


265

talde andiaz inguruturik beren buruak ikusi zituzten arterañoko guztian.Eta orduan, zegoanari zegoen lekuan lagarik, beren azkardade ta pizkor-tasunaz fio ziralako, aldondu ziran Ietegi ta menditarteak barrenabatzuek Oiarzuna, eta besteak Lezora. Orobat egin zuten Igerko gazte-luan zeudenak.

Tropa adrertuak samaldaka zijoatzen bide andian Oiarzundik goraHernani alderontz. Oetako batzubek zetozen etsaiari noizik beiñ arpegiemanaz; eta berriz beste asko, etxeetan sarturik kutxa, armario, eta oste-rontzeko gordeleku guztiak puskaturik beretan arkitzen zuten gauza on-arkia lapurtzen zutela, eta bidean topatzen zituzten aur txikienerañokoaiere, diru ta janziak kentzen ziezatela, beste gaiztakeri asko egiñaz. Etaoraindik are mingarriagoa zan gaizgille biurri oen abotik enzutea, ezen,pozkida bete betean zijoatzela España barrura, Franzesaren menpeanGipuzkoa ikusten zutelako. Zeñean, Oiarzundik goragoko etxe bateanarkitu zuten guztia ebatsirik zijoatzela, gisa onetan mintzotu zan soldadubati bertako mutil gazte batek burduntzia tripatik sartu ta espaldan iga-rorik, leiotik saltaturik iges egin izan zien. Nai zuketekean etxe au erre,bañan etzuten izan betarik. Nork sinistu bear zeban, bada, Españakoarraia gordetzera etorritako soldadu erritarkiak izan bear zutela aiñ eskergaiztoko billau odolgirodiak?

Aritxulegi mendian zegoen jende apurrak ere lendabiziko atakeanizan zeban erretiratu bearra, Franzes martizti ikaragarria goizeko seiorduetan gañera sartu zitzaielako. Itz batean, Hernaniz beetiko ErriGipuzkoakoak gelditu ziran Franzesaren menpean. Erri oetako jendebikaiñ arki oña jaso altzezan guztia, beren etxe ta bizimoduai lagarik,irten zan Goizueta, Arano, Tolosa eta Azpeiti alderontz.

Franzesa Irun-aranzunen sartu bezin laster sakabanatu zanEspañako tropa beren buruzaririk aurrenengoetatik; eta Jeneralak aboz-tuko illaren irugarren egunean Tolosan, ozta ozta biribillatu zituen laumilla soldadutaraño. Oek egin zituzten iru edo lau irteera Billabona alde-rontz iduripengarri, bañan bereala igaro ziran Tolosatik zuzeneanNafarroara, Gipuzkoa buruzpide negargarrian lagarik.

Probinzia leial aiñ maitagarria arkitu zanean Españako martiztia-gandik laguntzarik bage gaztigatu zion Errege Jaunari, zer igaro zitzaion,nolako egoitza estura larrikoan arkitzen zan, eta Beraren Majestadeakesan zegiola zer bide artu bear zeban. Erantzun zion Erregeren izeneanberaren Ministro Duque Alcudiako jaunak, ezik, GipuzkoakoProbinziaren leialtadeaz esker ondua arkitzen zala Beraren Majestadea,


264

Errenteriakoa: D. Fermin de Iparragirre.Villafrancakoa: D. Martin de Berroeta.Zestoakoa: D. Juan de Irure.Zumaiakoak: D. Jose Manuel de Alzolarai, eta D. Pedro Ignazio de

Zinkunegi.Zarauzkoa: D. Lorenzo de Asteasuinzarra.Hernanikoa: D. Jose Antonio de Zabalo ta Agirre.Andoaingoa: D. Juan Bauptista de Argote.Berastegikoa: D. Martin Jose de Garziarena.Elduaiengoa: D. Migel Joakin de Agirre.Beasaingoa: D. Jose Hilarion de Maiz.Asteasukoa: D. Jose Antonio de Zabala Konporta.Billabonakoa: D. Martin Jose de Ameztoi.Albisturkoa: D. Franzisko Ignazio de Etxabe.Alkizakoa: D. Jeronirno de Alkizalete.Alegeriakoa: D. Pedro Joakin de Berakoetxea.Ataungoa: D. Juan de Arrondo.Idiazabalkoa: D. Blas de Oiarbide.Oriokoa: D. Jose Antonio Azkue.Usurbilkoa: D. Martin Jose de Iarza.Oiarzungoa: D. Ignazio Bizente de Sarasti.Abalzizketakoa: D. Migel de Barriola.Pasaiakoa: D. Juan Jose de Kasares.Gainzakoa: D. Juan Bauptista de Olano.

Probinziaren konsultore Don Ramon Maria de Goia, eta DonJoakin de Mendizabal, eta Sekretario Don Domingo de Egaña.

Jaun prestu maitagarri Gipuzkoaren gordetzalle oek beren Errietanikustean, bertako biztanleentzat izandu zan atsegintasun bete ezin geia-gokoa. Bereala Franzesaren menpean etzeuden Errietako BuruzariakBatzar guztiakikora biribillaturik egiñeratu zuten bigarren batalloia ber-tako jaiotarrakin; eta izendaturik ifini ere zuten Diputazio berria,Fueroari dagokion bezala. Zeintzubek ongi armaturik joan ziranBillarreal, Bergara, eta Elgoibar inguruan arkitzen ziraden soldadoJeneral Rubiren tropakoetara, eta andik laster, Jeneral Cresporenetara.Gipuzkoako batalloi berri onek lendabiziko sualdian FranzesariSasiolako ondoan eman izan zion astinaldia, guztiz izandu zan gogorrata andia.


267

Batzartar jaunak beren ostatuetan zeudela arrestatuak izan ziran Pinetenaginduz, Franzes talde andia gauaz ixilik apropos Getariara etorririk.

Berpertatik, ezertarako ere betarik eman bage ekarri zituztenHernanira, non igaro zuten illaren ogei ta seigarren gaua. Emendik era-man zituzten urrengo gauerako Done Juaneko Errira, eta andik bigara-mun eguerdirako, zeña zan aboztuko illaren ogei ta zortzigarrena,Baionako Gaztelugaitz edo Ziudadelara.

Itxitegi iraingarri onetan sartu zituzten, bada, GipuzkoakoBatzartar jaun prestuak, munduko gizonik biurrien ta errebesenak bazi-rakean bezalako gogortasunean, zeren bidez eta zertara zeramazkitenikaipatu ere bage; bañan egun gitxi barru Pinetek eman zeban argitarapaper moldizkidatuan, esaten zebalarik, ezen, Gipuzkoako Diputazioa,bere mugapeko jaiotarrak armaturik, Españako tropa ugaritu bitartean,saldukeriaz luzaerazo naiean zebilkiolako oarturik, arrestatu izan zebalabertako Batzar osoa Baionako ziudadelara.

Denpora onetan guztiz barri txarrak zetozen FranziatikGipuzkoako Batzartarrentzako. Aoa bete betean esaten zuten, bada, eziknai zutela Pinetek, eta Cavaignactek Gipuzkoatik eramandako Batzartarguztiak baionetaz josirik bertan lagatzea; eta baldin Robespierreri biziakendu izan ez baliote gillotinaren azpian egun aetan, alaixen gertatukoere zala. Bañan gizon urgulloso odolgirodi au, esan dedan gisan illik,beraren ordez moderatzalleak Agintari jarri izan ziralako edo bestezuzenbideren batez, Gipuzkoako Batzartar jaunak urte bereko urri illa-ren zortzigarren egunean presondegitik libre ifini eta pasaporteak ema-nik biraldu zituzten beren Errietara, zeintzuben izenak eta bizilekuakezarriko ditudan emen bat banaka.

Donostiakoa: D. Fernando de Garaioa.Tolosakoak: D. Juan Ignazio de Amiama, eta D. Juan Aszensio de

Garagarza.Azpeitiakoak: D. Franzisko de Enparan, eta

D. Antonio de Urdapilleta.Azkoitiakoa: D. Jose Joakin de Iturbe.Segurakoa: D. Jose Luis de Agirreburualde.Bergarakoa: D. Jose Franzisko de Moya.Debakoa: D. Jose Joakin de Ormaetxea.Motrikokoa: D. Juan Bauptista de Andonaegi.Getariakoa: D. Juan Bauptista de Elizondo.Ondarribiakoa: D. Rafael de Kaikuegi.


266

ha sido base de la correspondencia de ambos Paises,han encargado esta importante negociacion, á saber,Su Magestad Católica á su Ministro Plenipotenciario, yenviado extraordinario cerca del Rey, y de la Repúblicade Polonia Don Domingo de Iriarte, Caballero de laorden de Carlos tercero, y la República Francesa alciudadano Francisco Barthelemi su Embajador enSuiza, los cuales despues de haber cambiado sus ple-nos poderes, han estipulado los articulos siguientes:1. Habrá paz, amistad, y buena inteligencia entre elRey de España, y la República Francesa.2. En consecuencia cesarán todas las hostilidadesentre las dos Potencias contratantes, contando desdeel cambio de las ratificaciones del presente tratado; ydesde la misma época, no podrá subministrar una con-tra otra, en cualquiera calidad, ó á cualquier título, quesea, socorro ni auxilio alguno de hombres, caballos,víveres, dinero, municiones de guerra, navíos, ni otracosa.3. Ninguna de las partes contratantes podrá concederpaso por su territorio á tropas enemigas de la otra.4. La República Francesa restituye al Rey de Españatodas las conquistas, que ha hecho en sus Estadosdurante la guerra actual; las Plazas y Paises conquista-dos se evacuarán por las tropas Francesas en los quin-ce días siguientes al de las ratificaciones del presentetratado.5. Las Plazas fuertes citadas en el artículo anteceden-te se restituirán á España con los cañones, municionesde guerra y enseres del servicio de aquellas Plazas, queexistan al momento de firmarse este tratado.6. Las contribuciones, entregas, provisiones, ó cual-quiera estipulacion de este género, que se hubiese pac-tado durante la guerra, cesará quince dias despues defirmarse este tratado; todos los caidos ó atrasos, que sedeben en aquella época, como tambien los billetesdados ó las promesas hechas en cuanto á esto serán deningun valor. Lo que se haya tomado ó percibido des-


269

Gipuzkoatarrak modu onetan Franzesari erasotzen or emen kiskikaska asi ziradenean, Bizkaiko Jabedea eta Arabako Probinzia ernaituziran, noizbait bear ta, etsaia urreratuaz zijoakiotela ikustean, eta lenagoGipuzkoako Diputazioaren gaztiguaz jaramon andirik egiten ezpazutenere, Franzesa ogei leguaz urruti zegoelako, gero artu zuten asmo sendoa,beren Errietako jendea armaturik Aizpa maite Gipuzkoarekin bateanetsai iguindua lenbaitlen botatzeko. Bañan Españako troparenBuruzariak beste bideren baterako aginde ta ideak zituztelako, erretira-tuaz zijoatzen Gaztela alderontz iru Probinzia oetan jostatzen Franzesarilagarik.

Buruzpide negargarri onetan Gipuzkoa arkitzen zala, eta batez ereFranzesaren menpean zeuden Errietako jende leial urrikigarria, aboztu-ko illaren irugarren egunean arratsaldeko lau orduetan, zeña zan SanEsteban Protomartir Oiarzungo Santu Godartari edo Patroiaren eguna,Erri onetako jendea bezperak emandakoan Elizaldeko plazan zegoela,ikusi zan Franziatik zetorrela oi ez bezalako korreo bat, bera eta berarenzaldiak erramu-besanga ostodunakin beterik pozkidaz oju egiten zebalaPakea Pakea, zeña sartu zan bertako posta-etxean. Bereala Alkate taAndizkiak joan zitzaiozkan galdetzera zer barri zekarren, zeñak eranzunzien, ezik, Franziarekin Españaren arteko pakea egin zala Balénen(Basilea) uztaillaren ogei ta bigarren egunean, Paristik Baionara aproposbiraldutako korreoak segurutzat adierazo zebanez; eta gaztigu pozkarrionekin zetorrela bera, Españako lurrean arkitzen ziraden Franzes tropaialbiste gozo au ematera.

Bereal-bereala, ixil mandatari Oiarzunen ifiniak zeudenakin, igorrizitzaien atsejingarrizko barri balioso au Iruñeko Erregeorde edoBirreiari, eta Gipuzkoako Diputazio berriari, zeintzubek illaren laugarrengoizean goiz artu zuten pozkida bete ezin maitagarriagoa.

Andik egun gitxi barru Franziatik izan zuten Gipuzkoatarrak, pakeazer gisatan egin izan zan errazoia, modu onetan.

Tratado de paz.Su Magestad Católica y la República Francesa anima-dos igualmente del deseo de que césen las calamidadesde la guerra que los divide, convencidos intimamentede que existen entre las dos naciones intereses respec-tivos, que piden se restablezca la amistad y buena inte-ligencia; y queriendo por medio de una paz sólida ydurable se renueve la buena armonia que tanto tiempo


268

quier género, que se hayan detenido, tomado ó confis-cado a causa de la guerra, que ha existido entre suMagestad Católica y la República Francesa; y se admi-nistrará tambien pronta justicia por lo que mira átodos los créditos particulares que dichos individuospuedan tener en los Estados de las dos Potencias con-tratantes.11. Todas las comunicaciones, y correspondenciascomerciales se restablecerán entre España y Francia enel pie, en que estaban antes de la presente guerra hastaque se haga un nuevo tratado de comercio.Podrán todos los negociantes Españoles volver átomar y pasar á Francia sus establecimientos decomercio, y formar otros nuevos segun les convengá,sometiéndose como cualquiera individuo á las leyes yusos del pais.Los negociantes Franceses gozarán de la misma facul-tad en España, bajo las propias condiciones.12. Todos los prisioneros hechos respectivamentedesde el principio de la guerra, sin consideracion á ladiferencia de número y de grados comprendidos losMarinos ó marineros tomados en Navíos Españoles yFranceses, ó en otros de cualquiera nacion, comocambien todos los que se han detenido por ambas par-tes con motivo de la guerra, se restituirán en el térmi-no de dos meses á mas tardar despues del cambio delas ratificaciones del presente tratado, sin pretensionalguna de una ni otra parte, pero pagando las deudasparticulares, que puedan haber contraído durante sucautiverio; se procederá del mismo modo por lo quemira á enfermos y heridos, despues de su curacion.Desde luego se nombrarán comisarios por ambaspartes para el cumplimiento de este artículo.13. Los prisioneros Portugueses, que forman parte delas tropas de Portugal, y que han servido en los egér-citos, y marina de S. M. Católica serán igualmentecomprendidos en el sobredicho cange.Se observará la recíproca con los Franceses apresadospor las tropas Portuguesas de que se trata.


271

pues de dicha época se devolverá gratuitamente, ó sepagará en dinero contante.7. Se nombrarán inmediatamente por ambas partescomisarios, que entablen un tratado de límites entrelas dos Potencias. Tomarán estos en cuanto sea posi-ble por base de él respecto á los terrenos contenciososantes de la guerra actual, la cima de las montañas, queforman las vertientes de España y Francia.8. Ninguna de las Potencias contratantes podrá, unmes despues del cambio de las ratificaciones del pre-sente tratado, mantener en sus respectivas fronterasmas que el número de tropas, que se acostumbrabatener en ellas antes de la guerra actual.9. En cambio de la restitucion, de que se trata en elartículo cuarto, el Rey de España por sí, y sus subce-sores cede, y abandona en toda propiedad á laRepública Francesa toda la parte Española de la Islade Santo Domingo en las Antillas, un mes despues desaberse en aquella Isla la ratiticacion del presente tra-tado, las tropas Españolas estarán prontas á evacuarlas Plazas, Puertos, y establecimientos, que allí ocupanpara entregarlos á las tropas francesas cuando se pre-senten á tomar posesion de ella.Las plazas, puertos y establecimientos referidos sedarán á la República Francesa con los cañones, muni-ciones de guerra, y efectos necesarios á su defensa,que existan en ellos, cuando tengan noticia de este tra-tado en Santo Domingo.Los habitantes de la parte Española de SantoDomingo, que por sus intereses, ú otros motivos pre-fieran transferirse con sus bienes a las posesiones desu Magestad Católica, podrán hacerlo en el espacio deun año contado desde la fecha de este tratado.Los Generales y Comandantes respectivos de las dosnáciones se pondrán de acuerdo en cuanto á las medi-das que se hayan de tomar para la egecucion del pre-sente articulo.10. Se restituiran respectivamente á los individuos delas dos naciones los efectos, rentas y bienes de cual-


270

La publicacion de la paz se hizo en Madrid el dia 5 deSetiembre del mismo año ele 1795.

Orra zeren bidez ta nola izan ziraden guda onen asiera, eta bukae-ra! Probinzia onek guztiz kalte andiak izan bazituen ere, beraren muga-peko Erri batzubetan Franzesak oña ifini zebalako, are miñgarriagokoatsekabeak eraman izan zituen, etsai iguindu onen sarreran, eta bera kan-pora botatzen auzoak lagundu etziotelako, askotan oei berak lagunduizan dien bezala leialkiro eta portizki, anaiarik maiteenak balituzke beza-laro naitasun egiazkoarekin. Guztiaz ere

Gipuzkoan baziran Erriak txit asko,Franzesak etzebanak bururikan jaso,Gogor ziotelako beretan eraso,Gorde izan ziranak garbi eta oso.


273

14. La misma paz, amistad y buena inteligencia esti-puladas en el presente tratado entre el Rey de Españay la Francia, reinarán entre el Rey de España y laRepública de las Provincias unidas aliadas de laFrancia.15. La República Francesa queriendo dar un téstíuro-nio de amistad á Su Magestad Católica acepta sumediacion en favor de la Reyna de Portugal, de losReyes de Nápoles y Cerdeña, del Infante Duque deParma, y de los demas Estados de Italia, para que serestablezca la paz entre la República Francesa, y cadauno de aquellos Principes y Estados.16. Conociendo la República Francesa el interes, quetoma S. M. Católica en la pacificacion general de laEuropa, admitirá igualmente sus buenos oficios enfavor de las demas Potencias beligerantes, que se diri-jan á él para entrar en negociacion con el GobiernoFrances.17. El presente tratado no tendrá efecto hasta que laspartes contratantes le hayan ratificado, y las ratifica-ciones se cambiarán en el término de un eres, ó antessi es posible, contando desde este dia.En fé de lo cual nosotros las infraescritosPlenipotenciarios de S. M. Católica, y de la RepúblicaFrancesa, hemos firmado en virtud de nuestros plenospoderes el presente tratado de paz, y de amistad, y lehemos puesto nuestros sellos respectivos.Hecho en Basilea en 22 de Julio de 1795. CuatroThermidor año 5.° de la República Francesa (Lugardel sello). Domingo de Iriarte. (Lugar del sello).Francisco Barthelemy.Fueron ratificados los diez y siete articulos de este tra-tado, á saber, por la Conveucion Nacional en 16 delThermidor; y por Su Magestad Católica en 4 deAgosto de 1795.La Plenipotenciaria del Rey nuestro Señor se dió en 2de Julio, y la de la Junta de la Salud pública en 21 delFloreal (10 de Mayo) del dicho año.


272

Fernando zazpigarrenak bere alboan zeuzkan Ministroai bigarrenaldiako gaztigu au adierazo zienean, ezagutu zuten oek garbiro,Napoleonek asmo onik Españarentzako etzerabillela, eta esan izan zio-ten beren Errege maiteari, biur zedilla berpertatik Madrillera bere goie-nengo jarlekura, nondik Napoleoni entzungo zitzaiozkan bere esakariak.Bañan Fernando Erregeak etzituen ontzat artu Ministroen esanak, etaerabaki zeban itsu itsuan Baionara joatea. Azkenik, kotxea bear bezalaprestaturik arkitzen zala, Errege Baionara abiatzeko une berpereanBitoriako jende leialak, bertan geldierazoko zutelako uste oso betean,ubalak epakirik kendu ziozkaten mulak kotxeari, bañan onbidezko eginaloek guztiak etzuten deus balio izan.

Geroenean ere, Fernando zazpigarrena Españako Errege Buru taAgintari bera zan bezala, joan zan Baionara Napoleonen atzapar garra-tzetara, jarraitzen ziotelarik leialkiro beraren Ministro, Probinzia askota-ko Diputadu, eta beste Andizki anitzek, zer gertatu bear ote zitzaiotenezin somaturik beldur andian atsekabez beterik. Bereala Napoleonekberegana deitu zeban Fernando bakarrik; zeñari bertan utzierazo zioz-kan, iñorekin ere egoteko lekurik eman bage, Españako koroia, eskubideta agintza guztiak arras, gelditzen zebalarik bera Franzian, alik eta egite-ko onetatik gertatu al zitezkean okerbide guztiak zuzendurik berenoñean ifini bitartean; eta onen ordez jarten zebala Jose Napoleon bereanaia España guztiaren Jaun ta jabe, nagusi ta Errege, bear zituen esku-bide guztiakin. Orra zeiñ aixa eta ausardi andian Fernandori Españakokoroi bere berekia kendurik, Napoleonek eman izan zion bere anaiaJoseri, jatorritik berari legez ta bidez bazetorkion bezalako urgulluarekin.

Fernando gaitzik bagekoa ustez ustekabeko buruzpide negargarrionetan arkitu zanean, joan zitzaien bere Ministro, Diputadu, eta AndizkiEspañatik jarraitu ziotenai esatera, zer gertatu zitzaion Napoleonekin,eta egin zezatela al zuten modurik oberena, Españako jende leialarenartean odolik ez ixurteko. Arri ta zur egiñik Jaun prestu oek gelditu ziran,bada, Fernandoren aotik barri aiñ galgarria enzutean, eta ezin gogorra-goko lanze estura larriko artan toki arrotzean arkitu ziran, zer asmatu etazer egin etzekitela.

Guztiaz ere, bigaramunean Gipuzkoako, Arabako, Bizkaiko, etaNafarroako Diputadu jaunak alkarturik aurkeztu zitzaiozkan Napoleoni,esaten ziotelarik, ezen, Jauna, gure Errege Fernando zazpigarrenak adi-tzera eman digu, Españako Erresuma andiaz jabetu dala bedori.Beragaitik gatoz, bada, Bedorren Mesedea jakiñaren gañean ifintera, gurelau Probinzia berezituak noiztik; zeren bidez, eta zer itzen azpian jarriak


275

OGEI TA BIGARREN KAPITULUA

Milla zortzi eun ta zortzigarren urtean Napoleonek saldukeriazEspañan sortu zeban guda kaltarkitsu bidebagekoaren azaldurea.

Gure Errege maite maitagarria Karlos laugarrenak bere seme nagu-si Fernando zazpigarrenari España guztiko agintza, eskubideak etakoroia gogoz edo gogo bage emandako egun oroitgarri aetan bertakobiztanleak pozkida betean arkitzen zirala, Napoleonek bere jakinduriaandi ezkutapetsuaren bidez artu izan zituen asmo estali galgarriakmiruak txituari atzaparra ezarteko egin oi dituen bezalako jira birakin,Erresuma gaiñ gañeko au zorabiatu eta nasiturik bereganatutzeko.

Españaren onerako adiskidetasun andian zetozelako iduripenean,martizti izugarriak etorri ziran Murat agintari zutela. Napoleonek bestegauzarik gogoan zeukala, sinist eraso zeban, ezik, Españako portu tagaztelurik aurrenegoetan bere tropak kontu-artzalle ifinirik, beretaraetortzea galerazo bear ziola Ingelesari, artu-eman ta saldu-erosien aitza-kian zerabillen ibillera sarritangoa Franziarekin Españarentzako guztizkaltarkitsua zalako.

Gizon jakinti somari au egiazko naitasunarekin leialkiro zebillelakouste oso betean, Españak obebearrez Plazarik bikañenak utzi ziozkanbere eskura; eta oen jaun ta jabe egindakoan, zirriki marraka asi zan berebarrunpe lizunean zeukan matxura gordea agertaratzen, beraren asmogalgarriaz iñor ere oartzen etzalako ustean. Bañan Españan bazirangizon ernaiak, Napoleonek guretzako gauza onik etzerabillela ezagutzenzutenak, oen argitasunak eta onbideak denpora illunpeko artan askobalio ezpazuten ere.

Napoleonek Paristik gaztigatu izan zion, bada, Fernando zazpigarre-nari Madrillera, ezik, España guztiaren onerakoak ziraden gauza balioandiko anitz zeuzkala berarekin bakar bakarrean itzegin bearrekoak, etairten zekiola Bitoriara beraren zoriontasunari zegozkion onbideak artzera.

Fernando Jauna etorri zan Bitoriara, Napoleonek izendatu zionegunerako, bañan au gelditu zan Baionan, eta emendik biraldu zion man-datua berriro, esaten ziolarik, ezen, bere eginkizun neurri bagekoak era-gozten ziotela Bitoriaka etortea, eta joan zekiola bertara, non itxorotenzegoen beraren etorrerari.


274

zituen asmatu al zitzakean neurririk ezopeenak, mendi.mutillak berenetxeetara erakarriko zituelako uste oso betean. Mutil oen guraso, senide,eta aiderik urrenekoak arrestaturik, sartzen zituen ziega illunetan. Etamenditarretakorik iñoiz edo berriz gertatzen bazan etsaiaren eskuetanerortea, bereala ill, ta ifinten zituen zinzilika jenderik geiena zebillentokian bide andiaren ertzean geiagok ikusteagatik. Gisa onetako illkintzabat edo beste egiten zutenean, beraren aide ziega illunean zeuzkatenakeramaten zituzten Franziara sekula beteko.

Oek eta beste onelako odolgirodi bide bageko anitz eginaz,Napoleonek nai zituzkean Gipuzkoako mendi-mutillak beldurtu eta ika-raturik beren etxeetara erakarri erazo; bañan bere jakiuduria andi etaindar guztiakin ere etzeban atera izan lakarik. Napoleonek zenbat etagogorrago artzen zituen Gipuzkoatarrak, oek anbat eta geiago ta goal-tsuago mendietara zijoatzen beraren kontra. Gizon jakinti ernai txit argionek etzeban ondo ikusi, eta are gitxiago ezagutu bear bezala,Gipuzkoatarrak beren bizileku goixoa garbiro gordetzeko jatorritikduten eresia portitza. Baldin begiratu izan balie oarrez ta artezaz anziña-ko gertaera gogoangarriai, beretan ikusiko zeban argiro, Probinzia leialau jarri izan eztala gogorrean beintxu ere erbestekoen uztarripean.Ordea Napoleoni bere arrokeria andi eta urgullu geiegikoak sinist erazoizan zion bazitzakeala egin, munduko gizonek oraindaño egin ez dituengauzak. Beragaitik, denpora batez leoi panparroiak kirkir ele kemen gitxi-koaz ainbat ardura, Napoleonek artzen zeban Gipuzkoako mendi-muti-llaz; bañan azkenean ari igaro zitzaiona berpera, gertatu izan zitzaion oniere.

Gipuzkoatarrak beren oitura beti betikoaren bidez gizon ta mutilsamalda andiak mendietara igorik, denpora laburren epean egin ziranerru andiko Soldadu. Egiñeratu ziran iru batalloitaraño, lenago esandedan moduan, Franzes soldaduai or emen kendutako armakin ondoornituak. Jarri zuten Diputazio berria berari dagozkion eskubideakin,zeñari obeditzen zioten Gipuzkoako Erri guztiak, batzubek agirian etabesteak ixillka. Franzesa lendabizitik asi izan zan mendi-mutillen zuzen-bidea gal eragiteko asmatu al zitzakean gogortasunakin eginal guztiakegiten, Briganteen izen lotsagarria ematen zielarik, beren jaioterri onetsiaeta jatorriko oitura gozoak oso ta garbi gorde naiean legez ta bidezzebilltzan gizon ta mutil ondra andikoai. Itz bide onetxek oroit erazo diz-kit esakera bi anziña anziñakoak, Euskaldunen artean txit ezagunak, etagaiari guztiz egoki dagozkionak.


277

dauden Gaztelako Erregearengana; eta uste oso betean arkitzen gera,entzungo dizkigula gogoz ta donarioz geren esakari bidezkoak. Eskatubezalaixen eman zien leku Napoleonek lau Diputaduai itzegiteko; zein-tzubek ifini ziozkaten begien aurrean argi ta garbi eta zearo, beren den-pora guztian gozatzen zituzten gallaldia maitagarri, jatorrizko oitura, etaeskubide beren berenkiak, Españako Erregeak zuzenkiro beti oparogorde izan diezatenak.

Diputadu oei beren esakuntza entzundakoan Napoleonek erantzunzien, ezik, Españako Probinziak jatorriz dituzten oitura ta eskubideakgaltzeko asmorik etzebala artu izan beñere, ez eta artuko ere; eta berper-tatik jarriko zebala gizon jakintsunakiko Batzar bat, gauza oen sustraianondik nora zetorren ondo ikusirik, berari kontu emateko itzaren azpian;eta oek beren eginkizuna bear bezala betetakoan, gordeko zitzaiola noribere eskubidea utsaldiarik bage. Españako Koroia aiñ erraz Fernandorikendu izan zion Napoleon andia bere indar guztiakin etzan ausartatu,Probinzia oei beren oitura eta eskubideak ukatzera, gogoaz besterabazan ere.

Napoleonek bere anaia Joseri Españako koroia emandakoan ereezagutzen zeban argi ta garbi, gertatu zekizkiokeala okerbide andiak ber-tako jendeak artuko zeban atsekabetasunaren bidez; eta biztanle leial oekpalakuz txurikaturik nai zeban guztia egingo zebalako ustean, asmatuzeban beste sortzari bat, esaten zebalarik, ezen, Jose Erregearen serbi-tzari guzti guztiak izango zirala Españako jaiotarrak, eta ez Franzesik batbakarra ere. Bañan etzitzaiozkan asko baliatu bere asmakari zalagartuak.

Españako jende ondra andikoa mindu zan lazki Napoleonek beregogoz ta eskuz artu izan zituen neurri bidebageko oezaz; eta berarenkontra asaldatu ziran Erresuma andi onetako Probinzia guztiak.

Gipuzkoatar leialak arkitzen zirelarik aurrenen aurrenengo atakan,bertako Plaza, Gaztelu, eta Erririk bikañenak Franzesak bere menpeanzeuzkala, irten ziran mendi goitituetara samaldaka, gerora begira egonbage lendabizikotik, al zuten kalte guztia etsaiari egitera. Mutil oetakorikeunetatik bat ozta izango zan, mendira joatean su-arma zebanik, zergai-tik Franzesak aginde gogorren azpian bildu izan zituen kanibeta zar akas-tun erdoituenetarañoko guztiak lendanaz. Bañan guztiaz ere, mendi-mutil oek zelata-lekuetatik etsaiari zintzoro kontra eginik, era egokiazetorkiotenean berari portizkiro eraso ta kentzen ziozkaten armakin jar-ten ziran gudari errutsu jesusgarrengo.

Franzesak ikusi zebanean Gipuzkoako jendea zeren bidez eta nolagogortuaz zijoakion, Españaren lendabiziko atakan zegoelarik, artu


276

Ustez ustekabe sortutako guda luze kaltarkitsu au ikusitako guztiakbadakite ondo, nola Kadizen urrerañoko Probinzia guztietara Franzessamalda andiak iritsirik, beretan arrestatutako soldadu Españatar anitzekarri oi zituzten bide askoan Gatzagako gañeraño osotoro; eta mendituntur onetatik Irun-aranzungo arraiaraño, ozta ozta eramaten zutelaogeitatik bat, eta zenbait aldiz bat bakarra ere ez; zergaitik Gipuzkoakomendi-mutil errutsu azkarrak unetik unera or emen Franzes talde andiaibidera irtenik, portizkiro eraso ta arras banaturik kentzen ziezatenEspaña barruan atzemanik zekartziten soldadu urrukigarriak. Oetakozenbat eta zenbat ikusi izan ziran Probinzia onetan, bertako menditarrenausardi pare bagekoaz zoraturik gelditu izan ziranak bertan, emengoakinbatean Franzesari ekiteko pozkida betean?

Gisa onetako azaña andi askoren bidez Gipuzkoako mugapea lasai-turik, bertako mendi-mutilak joan izaten ziran beren bizitokiaz kanpora-ko Probinzia askotara etsaiari erasotzeko leku erosoa billatzeko pozarenpozez; eta beretan esturarik larrienean arkitzen ziraden asko ta asko ateraizan zituzten lanze gogor irrisku andikoetatik.

Egia garbiro onen sinistmenerako galdetu baizik ez da Araban,Bizkaian, Nafarroan, Santoñan, Santanderren, Asturiasen, Galizian, etaAragoin; zeintzubek autortuko duten argi eta garbi, bertako Erri ta men-dietan egin izan zituztela Gipuzkoako iru batalloiak Napoleonen solda-duen kontra jazarra andiak. Guztietan gogoangarriena, nere ustez, izan-go da, Aragoiko mugapean arkitzen dan Erri Sos deitzen zaionak esandezakeana; zeñak bere izate guztia Gipuzkoako mendi-mutillai zor dien,oek gauak egun egiñaz, bide lazean ariñ-ariñka joanik, ta gallendua zego-en Franzes talde andia menperatu zutelako.

Aipatu ditudan itzpide guztietan arrigarriena da, Franziaren lenda-biziko atakan arkitzen dan Probinzia labur onetako mendi-mutillak,Napoleonen indar ezopeaz ixekaturik, beren jaioterri maitagarria lasaita-sun andian ifini, eta beste Probinzia askotara joanik, azaña aiñ oroitza-rriak egitea. Izendatu ditudan egikera andi oek ikusi bageko edozeingizonek esan dezake errazkiro, ezin izan leikean gauza dala, Gipuzkoakomenditarrek beren bizitokiari lagarik Galiziaraño, eta Nafarroa guztiaigarorik Aragoira joatea. Ordea, ikusi izan genduenak badakigu ziertoroegiazkoak dirala Gipuzkoako iru batalloiak egindako ibillera nekoso etaegikera andi oek. Asko aldiz gertatu izan zan, bada, menditar oek gaurNafarroara bazijoatzen, bigar Bizkaiara, eta etzi Santanderko ondoanaurkeztutzea, nondik nora zebiltzan eta zer asmo zerabilten, Napoleonjakintsuaren morroirik ernaienak ezin somatu zutela. Geroenerako bata-


279

1. Gure katuak buztana luze Nor bera bezala besteak uste.

2. Nork nori? Pazia zarrak pertzari,Ken adi ipur beltz ori.

Gauza jakiña da, bada, baldin Napoleonek bere ibillera bidebage-koai begiratu izan balie ondo, Briganteen izenik Gipuzkoatar prestuaietziela emango. Ordea, indarrez bidebagekiro goititurik, urgullu andiare-kin arkitzen zalako, iduritzen zitzaion, beraren erranak eta egitadeak zira-dela egiazkoak, eta onak baino ere are obeagoak.

Iduripenezko asmakari oen bidez eraso zion Probinzia oni, besteEspaña barruko guztiai baino ere portizkiago, Franziaren lendabizikomuturrean zegoelarik obeditzen etziolako, eta guztia beingoan arrasiruntsirik aixa menperatzeko uste oso betean. Bañan Gipuzkoatar arte-zak ez diralako aketsak, gezurtatu zituzten Napoleonen lozorro ames tra-ketsak.

Probinzia onetako mendi-mutil errutsu azkarrak, lenago ere baita,iru batalloitaraño igo ziran ezkeroztik, Napoleonen Martizti ezopeaz ixe-katzen ziran non nai. Franzesa aurren aldetik beartu izan zan,Gipuzkoako mugapean bide andiaren inguruan arkitzen ziran zuaitz guz-tiak botatzera, oen babesetik menditarrak kalte andiak egiten ziozkatela-ko; ordea, toki soil agirikoetatik ere orobat erasotzen ziotenGipuzkoatarrak. Ikusirik, bada, etsaiak, lanbide onekin etzebala askoaurreratu, somatu zeban, bereala, Erri batetik besterako bide luze samargoitituetan Gaztelu sendo irme gogorrak egiñeraturik, beretan soldadutalde andiak ifintea; baita jarri ere esan bezalaixen, bañan alperrik.Zergaitik, mendi-mutill gogorrakin ezin buruatu zutelako, igestu bea-rrean arkitu ziran Erri andi-arkietara, bide bazterretako Gaztelu portitzegin berriai zeuden zeuden bezala lagarik. Gisa berperean, GipuzkoakoErri txiki Gaztelurik bageko guztietatik ere, bota zituzten ariñ aski, bere-tara berriz joateko gogoak kendurik; eta jarri ziran mendi-mutillak berenDiputazioarekin noranai ardura bage zebiltzala, eta nonnai jendea, zerjana, eta osterontzeko gauza preminazko guztiak, Probinziako Fuero taoituraz batera, ateratzen zituztela, legez ta bidezko eskualde guztiakberekin zeuzkatelako. Denpora berean Napoleonen soldadu zinzarriandiakikoak Gipuzkoako mugapean ikusi izan ziran bide andiaz kanpo-ra oinkara bat bakarra ere eman nai etzutela menditarren beldurraz.


278

OGEITA IRUGARREN KAPITULUA

Milla zortzi eun ogeita amairugarren urtean, Errege Fernandozazpigarrena Jainkoak beregana deitu zebanean, beraren anaia

Karlosek, eta alaba Isabelek Españako koroiaz jabetzearengañean, alkarren artean artu zuten despita andi negargarriaren

azaldurea.

Gertakari kartalkitsu onen bidez, Españako jendearen erdia bertakotropa guztiakin jarri zan Isabelen alde eta beste erdia Karlosengana. Eznaiz ni sartzen errazoia zeiñ aldetakoak zuten erabakitzera, zergaitik eza-gutzen ez ditudan legeak, itsu egiazkoak koloreak baino geiago. Ez eta ere,sei urtean iraun daben aserre mingarri onen saiets guztietako zauriak ager-taratzera; zergaitik dakidan, itzbide oni dagozkion argibideak izkribatzenari dirala gizon jakinduria andikoak bata bestearen leian, Españan ez ezik,Franzian ere, eta ziertoroagoa izango da oen egitade andi obetandezkoakzabaltzea lenago, ni ari naizan txiki maiskar au baino. Guztiaz ere, berakesan al dizaketekean gauza balioso gogoangarriai ezertxu ere kendu bage,ezarri bear ditut emen, Gipuzkoako erri txiki Ormaiztegikoan jaio eta azi-tako On Tomas Zumalakarregikoak Euskaldun mendi-mutilakin egin izanzituen azaña andi guztiz oroitzarriak.

Alkarren arteko errierta luze au lendabizi asi zan Araban, Bizkaian,ta Gipuzkoan. Bereala, aize piñ lasterkari au igaro zan Nafarroara, etaberetatik zabaldu zan España guztiko Probinziaetara, berotasun desber-diñarekin ta lañopean bederik.

Arabar ta Bizkaitarrakin batean Gipuzkoatarrak irten ziran itsu-itsuan zarrapastaka tropa guztien kontra, zegitena zegiela, eta zetorkiote-na zetorkiotela beste buruzpide bage. Bañan Nafartarrak, denporari leengeixeago emanik, Buruzaritzat artu zuten Gipuzkoako seme ernai OnTorras Zumalakarregi; zergaitik lendanaz ondo ezagutua zeukaten bera,soldadu gaiñ-gañekoa izateaz landara ere zala gizon prestuari dagozkiondoai eder guztiaz bear bezala janzia. Etziran, bada, gezurtatu bera eslei-tu zutenak!

Euskaldun leialak alkargana biribillatu ziradenean berpertatik jarriizan ziran menditar guztiak beren anaia Zumalakarregiren eskura; etaonek gogoz artu izan zituen beregana, makilla utsak beste armarik erdiakbaino ere geiagok etzutela. Soldadu izatea, ez ezik, izena ere bear bezala


281

lloi oek jarri ziran kanpo agirikoan, billatzen zuten Franzes guztia porra-katzen zutela, esaera dan bezala.

Franzesaren sarreraArroa ta ergela,Urtutzen da bereala!

Jose Napoleon ere Errege-izen bidebagekoarekin etorri zanEspañara, dunba andiari zirrin zarran ots izugarria eragiñaz; bañan bost-garren urterako, berreun milla ta geiago gizon bertan iges egin bearraizan zeban Franziara ixiltxorik.

Gipuzkoako seme leial menditarrak Alkar maite dute txit gazte eta zarrak, Jatorriz diralako prestu ta azkarrak. Egin izan zituzten alako jazarrak.


280

Napoleonek egindako azaña andiak mundu osoari adierazten aridiran Franzes jakintiak, orra zenbateraño igotzen zutenZumalakarregiren izen gogoangarria.

Franzian badira gizon argiak esaten dutenak, ezik, Napoleon bainogitxiagokoa etzala Zumalakarregi; zergaitik Napoleon indarrez, armazeta diruz ezin geiagoraño janzia jarri izan zan Erresuma askotako buruta nagusi; eta guztiaz ere, Españatik eta Rusiatik biraltzeaz ostean, galduzeban azkenengo batalla andi Waterlokoa, martiztirik ugarien eta obere-nai berak bere jakinduri andiaz agintzen ziela; eta geroenean gelditu zanarrestatua Ingelesen menpean, asnaseak iraun zion arteraño. BañanZumalakarregi, makilla soillakiko bere anaia Euskaldun garbiakin dirurikbage, eta mendi latz goitituak beste gordelekurik etzebala, Erri ta Plazaguztiak berenak zeuzkaten tropa izugarri anitzen kontra asi bazan ere,berari bazarik irabazi izan etzion iñork ere. Pare bageko ondra gaiñ gañe-ko onekin Zumalakarregi joan zan mundutik, zeñaren izen gozoaz oroi-tuko diran Euskal-errietako mendiak, mundua munda dan arte guztian.

Jaungoikoak beregana Zumalakarregi eraman izan zebanean,Euskal-erri guztiak atsekabetu ziran arras; batetik, beraren aulkirakobeste alako bat topatu ezin zezaketekealako, eta bestetik, gizon on iduri-ko askoren barrunpe lizunak ikusten zituztelako zeudela galkitatuak, etasendakaitzak txit.

Berpertatik abiatu ziran, Zumalakarregiren ordez, agintari nor ifi-niko ote zuten ezin asmatuz. Gaur autatzen bazuten bat, bigar hura ken-durik, ifinten zuten bestea. Gisa onetako naspilla moldakaitzakin zala-gardatu nai izan zituen zenbaitek, orduraño bear bezala apainduak zeu-den bide zuzen egokiak. Eta ori, ikusten zutelarik argi eta garbi aurrerazijoatzela Euskaldunak beti; zeintzubek ausardi andian igaro izan ziranMadrilko ondora, eta España barruko beste Probinzia askotara. Bañanbiurtu ziranean beren tokira, arrestatuak izan ziran mendi-mutil oetakoazkarrenak lotsagarriro, gaitzgillerik andienak bazirakean bezalako man-txarekin.

Gertakari oek eta beste onelako geiago igarotakoan, agertu zanEuskal-errira Marotoren Etxeko izenarekiko gizon argidotar bat,Euskaldunen zorionerako Zerutik Aingeruak biraldua bazan bezalakootsarekin. Eta bazan miresteko lainbat ere. Ikusirik, bada, itsasoazarontztik zetorrela bere gogoz Euskal-erriari laguntzera iñoren ere bearetzan gizona, Euskaldunik ezagutzen etzebana, eta Euskaraz itztxo batbakarra ere etzekiena, nork maitatuko etzeban bera? Lore eder ugariz


283

etzekiten menditarrak ifini zituen Zumalakarregik fite, troparik gogorre-nai nonnai erasotzen ziotela. Aurren aldi artan, Españako Jeneral otsandikoak bata bestearen leian zetozen mendi goititu oetara, beretanzebiltzan mutilai baza irabazitako ondra andia bestek eraman etzegioten.

Mundu guztiak daki, bada, nola etorri izan ziran asmo oso beteonetan Euskal-errira Sardsfiel, Quesada, Butron, Valdes, Rodil, Mina,Espartero eta beste geiago, nor bere txandan tropa andiak arturik,Zumalakarregi bere mendi-mutilakin aixa garaituko zutelako ustean;bañan ekinaldi guztietan irten izan zan ongi Zumalakarregi.

Gipuzkoako seme leial errutsu pare bageko au mendi gozarotsue-tan indarturik, beretatik jatxi, eta asi zan ordeka zelaietako Erri andi itxi-tuak atakatzen gogorkiro; eta beraren kontra egilleak arras indarturik era-karri zituzten Ingelaterratik, eta Franziatik soldadu talde andiak berenagintariakin, diru askoren kostuz beren gordelekuai kontu egiñik,Zumalakarregiri erasotzeko. Bañan au bizi izan zan artean, etzuten deusbalio izan kanpotarren laguntza eta eginal guztiak ere.

Gipuzkoan, Araban, Bizkaian, eta Nafarroan, Donostia, Bitoria,Bilbao, eta Iruñez landara, Erri gitxi gelditu ziran Zumalakarregik bere-tu bage; eta lau Probinziaetako Plazarik andientsu oei ere, inguru guztiakertsiturik, ekin zitzaien erasotzen portizkiro.

Bilbaoko Erriari lanbide onetan gogorki ari zitzaiola bala erdi gal-duren batek zankoan ukitu ta geiagoko bage izan zan illa, edo ez dakitillerazoa, aiñ azaña andiak egiñaz zijoan On Tomas Zumalakarregikojaun prestua; zeñaren izen gozo Euskararen bere berekia bizi izango danmundua mundu dan arterañoko guztian.

Gipuzkoako seme maitagarri au bizi zala, oroitzen naiz irakurri izannituela Franziako paper agiriko batean, bertako Euskaldun ernaien batekbere itzkera ederrean ezarritako itzneurtu gozoki oek.

Zumalaren izena Eta haren omena Hurrun da hedatzen; Erregeren gorthetan, Hiri eta kanpanetan, Nourk ez du aditzen Zumalaz mintzatzen?


282

OGEITA LAUGARREN KAPITULUA

Zeñetan kontatzen diran Gipuzkoatarrak itsasoz sarritan eginda-ko azaña gogoangarriak.

Ezin kontatu al ainbat, eta sinistatzen ere errazak ez diran bezalakoazaña gaiñ-gañekoak egin izan dituzte Probinzia onetako seme azkarrakitsasoz. Beretako banaka batzuk ezarriko ditut emen, gure Ama on maitemaitagarri Gipuzkoaren ondragarri eta beraren biztanle leial guztienpozgarri izan ta izango diradenak.

Milla bost eun ogei ta seigarren urtean, Errenteriako seme ontzi-kapitan Martin de la Renteria deitzen zitzaiona bore GaleonarekinLevante inguruan zebillela, urte bereko Pazkua Espiritu Santukoarenmezperan Alicantetik irten zan Siziliarako asmoan; eta IbizakoUgartearen ondoan arkitu zan Barbarrojaren ontzidi Arjelko Erregerenizenekoarekin, zeñaren menpean zegoen Arjel. Ontzidi au konpontzenzan amazazpi Fustarekin, eta oen artean baziran bost Galera. Turkoakaiñ eraso arkitu zutenean Galeon bakarra, lasterrean zijoatzen beraganaburniz ta kakoz bertan loturik gelditzeko uste oso betean. Bañan Martinde la Renteriak gogor egiteko asmo sendoa arturik, itxoron zien Turkoaidonario ederrean. Bere Galeoneko jende guztia zeban Gipuzkoatarra,zeña alaiturik pizkortu eta beldurbagekiro jarri zeban bear bezala presta-tua, etsaia urreratu zitzaioneko. Bereala alde batekoak bestekoai erasozioten portizkiro. Egin zituzten iru jazarraldi ezin gogorragoak sutunpa-di anitz tireaz, eta pelea garratz onek iraun zeban egun bat osoan. Bostgizon bakarrak ill ziozkaten Galeonari Turkoak, eta eritu ogei ta amalau;oetatik sendatu ziran lau ez besteak. Erre zioten mastil nagusia, zeña belata jarzia guztiakin bota zuten urtara: popa puskatua zioten arras; etaalere, Kapitan Renteriak bere Erritarrakin alkabuz ta sutunpak tireazamazazpi ontzi eta beretako jende talde andiaren kontra egun bat osoanpeleaturik, nork daki zenbat Turko ill izan zituen? Eta geroenean ere,Turkoak gauaren illuntasunaz baliaturik igestu bearra izan zuten lotsagorrian, beren Fusta Galera ta guzti Ibiza alderontz; zeintzubek Martinde la Renteriaren menpean gelditu bearko zuten, baldin bere Galeonakosasuna izan balio.

Gipuzkoatar gogoangarri au arkitu zanean norekin peleatu etzeba-la, biurtu zan barah barah Balenziako Urira, Galeona arabatzera ta eriak


285

ondo janzitako gizon Amerikatik etorritako onek, Euskal-errian egiñizan zeban leen mendi-mutil guztien Buruzari bera jarteraño.

Marotok eskubide au beregana zebanean, ibilli batzubek egin zituenZumalakarregik irabazitako tokietan; bañan oezaz aurrera etzan igaroizan beñere. Mendi-mutilakin ondo zeukan txit, zeintzubei egiten zizteneskuerakutsi andiak, eta altxatzen ere zituen odeietan gora, batez ereGipuzkoatarrak; ezagutu zituen oek ondo, beste guztien gañekoak zira-la, eta argatik zeukan berakin beti ongi.

Modu onetan batera ta bestera zirkun zarkun zebiltzala,Euskaldunen leialtade piña eta errutasun pazebagekoa ondo ezagututa-koan, beretatik gogorrean lakarik ezin atera zitekeala ikusirik argiro,Maroto eta Espartero alkargana baturik bien artean somatu zuten, gudaluze kaltarkitsu hura beingoan gelditzeko oberen oberena izango zala,Euskaldunakin amodiozko pakea irme iraunkorra egitea; lagatzen zaioz-katelarik oei, jatorriz dituzten Fuero, oitura, eta eskubide beren berekiakosotoro, akatsik txikarrena ere egin bagetanik.

Esan ta egin, itz onorezeo oen azpian iru Probinzia oetako mendi-mutil azkar leialak milla zortzi eun ogei ta emeretzigarren urteko aboz-tuko illaren ogei ta amaikagarren egunean, beren armakin ausardi andianEsparteroren aurrera aurkezturik, egin zuten alkardadezko pakea ondra-dua Bergaran; zeña firmatua izan zan segurantza guztiakin beren armaenjabe zirala.

Amodiozko anaiatasun maitagarri au erabakitakoan, biurtu ziranmendi-mutilak beren etxelanetara jatorriz dituzten Fuero, oitura, ta esku-bideak, oraindaño bezala aurrera ere, naierara gozatzeko pozkida betebetean. Bergaran alkartutako egun gozo zori oneko au izandu zan,España guztiaren atsegintasun andikoa, eta MarotorekinEsparterorentzako guztiz pozgarria.

Erromatarren denporan Gipuzkoatarrak egin izan zituzten azañaandiak egiazkoak dirala sinistatu dezake aixa, Zumalakarregi bere anaiamenditarrakin tropa izugarrien kontra peleatzen ikusi izan debanak, etaGipuzkoari bere Fuero onak galdu bage ezagutzen diozkanak.

Erabaki naiean itzpidea garbi,Esanaz eta esaten aspertzen ez naiz ni;Mundu guzti guztiak orain ela beti,Gogoan izango du Zumalakarregi.


284

ondo armatuakin, eta beretan naiko jendea zebala. Itsasoan arkitzenzeban txiki ta andi guztia osotoro ebasten zeban larrugorrian ifinteraño;eta lanbide lotsagarri onetan egindako ondasun bidebagekoakin aberas-tua zegoen txit, denpora laburraren epean guztiai laga bearrean arkitubazan ere. Lenago oitua zegoen bezala, garailari irteteko ustean aurkeztuzitzaion Galeonari ausardi andian, bañan Martin Perez de Irizarek bereGaleon bakarrarekin gogor egin zien Franzes ontzi biai portizkiro.Peleatu ziran erruz, odol asko alde bietatik ixurteraño; eta azkeneanGipuzkoatarrentzat gelditu ziran Juan Florin otsandikoaren ontzi biakberen jende eta armadi guztiakin. Korsukoetatik ogei ta amar gizon ziranillak, eta berrogei ta geiago erituak. Juan Florinek ogei milla dukat emannai ziozkan Irizar Kapitanari libre lagatzeagatik, bañan alperrik egin izanzeban bere eskaria; zergaitik gizon argidotar onek bere ondra maiteagozeban, munduko diru guztiak baino ere. Eta alaixen irauli zituen Cadizaberrogei ta amar gizon arrestatuak bi ontzi irabaziakin; zeñaren leialtadepiña saristatua izandu izan bear bezala. Enperadore Don Carlos Jaunakagindu zeban, urkatu zedilla Juan Florin itsaslapurzat; eta Kapitan MartinPerez de Irizarek bere Eskutarmetan izan zitzala, ondorengo guztienoroitgarri, Galeona eta batallan irabazitako Bandera ta arpoiak; zeintzu-bek jarri zituen milla bost eun ogei ta zazpigarren urtean.

Milla bost eun ogei ta amabostgarren urtean, Enperadore DonCarlosek Tunezko Goleta ingurutua zeukala, berari asaltoa eman bearzitzaion egunean, lendabizi Bandera jarri zebana izandu zan Gipuzkoatarkapitan Tristan de Ugarte Oiarzungo semea, zeña Turkoak ill zuten bestezenbait Gipuzkoatar berari jarraitu ziotenakin; bañan bereala indar geia-go igorik, menperatuak gelditu ziran Turkoak.

Milla bost eun ta berrogeigarren urtean Don Bernardo de MendozaEspañako Galeraen Kapitan guztiakiko zegoela, peleatu zan itsasoanCaramami Turkoarekin, zeña armada lodi batekin zijoan Jibraltar sakea-turik, eta batalla portitz gogorra egiñik, Don Bernardo gelditu zanCaramami Turkoaren jaun ta jabe. Jazarra gogoangarri onetan azañarikandienak egindakoak ziraden Kapitan Domingo de Arriola MurgiaDebako semea, Kapitan Garro Donostiakoa, eta Alferez DonBernardino deitzen zitzaion Domingo de Irizar Errenteriakoa, zeña illzan zazpi alkabuz-tirorekin.

Españako Errege eta Indietako Jaun Don Carlos zorionekoak iku-sirik, Franzes ontzi korsuan zebiltzanak kalte andiak egiten ziezatela jen-dadi prestu itsasoan arontz onontz zebiltzanai, zeramaten eta zekartenguztia bidebagekiro kenduaz, gaitzgille oei beren lanbide artua gai eragi-


287

sendatzera. Beraren etorrera ikusi izan zuten guztiak arri ta zur egiñikgelditu ziran etsai talde andiaren atzapar garratzetatik aiñ ontzi elbarria-rekin salbatzeaz.

Aipatu dedan Martin de la Renteria onen seme Juan Perez de laRenteriak, urreneko urtean, are azaña andiagoa egin izan zeban Galeonberperarekiñ. Galeon au bear bezala antolaturik Yacako kargalekuan lan-bideari itxoroten aingurak botarik Juan Perez zegoela, San BlancantokoBaroiaren izeneko Franzes ontzi bat etorri zan esan dan kargategira,lenago ondo irteten oitua zegoen bezala, gauza errazen billa. Franzesontzi onetako Kapitana zan Griegoa, eta beti korsuan zebillen itsas lapu-rrik andienetakoa; zeñaren izenak ikaratzen zituen itsasoz zebiltzan guz-tiak, eta buruz buru, ez ezik, indar geiagorekin ere, iñor etzitzaion ausar-tatzen arpegi ematera. Bañan Juan Perez Gipuzkoatarrak ikusi zebaneanYacako kargaleku alderontz zuzenean zetorrela, bere Galeon arabatuariaingurak altxaturik, irten zitzaion bidera, eta eraso zion goien berengogorkiro. Peleatu ziran portizki, eta jazarra berean ill zuten KapitanGriegoa, baita beste gizon asko ere berarekin zetozenak. Ontzia artuzuten Gipuzkoatarrak nai ta nai ez, eta beren arekin pozkida betean biur-tu ziran Yacako kargategira. Juan Perez de la Renteriak berrogei ta amargizon arrestatuak biraldu ziozkan Erregeorde Siziliakoari Galeraetarako.Gertaera gogoangarri au zearo ta luzeago ezarria arkitzen da EnperadoreDon Carlos Jaunak Kapitan Errenteriakoari azaña andi onen saritzateman izan ziozkan Eskutarmaetan.

Juanes de Isasti Errenteriako semea Mairuakiko gerran EspañakoErrege serbitzatzen ontzi bitako Kapitan zebillela, gertatu zan beste egi-kera bat guztiz oroitgarria. Españako Erregek nai zukeana zan, TripolkoUria Mairuai kentzea; eta eginkizun andi onetarako bear ziraden presta-menai zuzenbidea ematen ari zan bitartean, Juanes de IsastiGipuzkoatarra bere ontzi biakin, zer asmo zerabillen iñori ere esan bage,Tripolko ondora joanik eraso zion Uriari gogorkiro; bai ta irabazi ereMairuai iru Bandera iru dorretan zeuzkatenak. Zeñean, azaña onenoroitpenerako Andre Erregiña Doña Juanak milla, bosteun ta amaikaga-rren urtean Juanes de Isastiri bere Eskutarmaetan ifini ziozkan iruBandera aek beren iru dorreakin.

Ontzi-Kapitan Martin Perez de Irizar Errenteriako semea bereGaleonean merkaderia arturik Cadiza zijoala topoz topo arkitu zan itsaszabalean korsuan zebillen Franzes Juan Florin otsandikoarekin; zeñakezurretaraño beldur-ikara emanak zeuzkan beren bizimoduaren billaitsasora irteten ziraden guztiak. Franzes urgullusu au zebillen bi ontzi


286

gelditu zan iru Franzes ontziren jaun ta jabe eginik, lenago irabazitakoondra andiaz gañera.

Kapitan Domingo de Amasa Debako semea bere ontziarekinBeleislara ustez ustekabe iritsi izan zan batean, bertako jende biurriak,gaizki tratatzeaz gañera, kendu ziozkan ontzian zeramazkian gauza ederbalioso anitz; toki artako barri ondo jakin bagez, Ugartetarrak supituangañera sartu zitzaiozkalako. Bidebageko txarkeri onek miñ andia emanizan zion lazki Domingo de Amasari, bañan une antan bere burua ardu-ra bagetzat egiñik, ixil ixilla gelditu zan, dollorkeri hura ordaintzeko eginbear zeban gauza biotzaren erdi erdiko mamian ondo eratsia bazeukanere. Ugartetarrak begira zeudela aldondu zan bide zati batean, bere bida-jeari jarraitzera bazijoan bezalako abiaduran, eta aen begietatik ezkutatuzanean gelditurik, bere jendeari agertaratu zien, Ugartetarrak egin ziotenbidebagekeria ordaintzeko arturik zeukan asmoa; zeñari guztiak ondo iri-tzirik jarri ziran txit gogoz, beren Kapitan ernai azkarrak agintzen ziote-na egitera. Leialtadezko alkardade indartsuaren bidez alaitu eta bearbezala prestaturik bigaramun goizean egunaren antza asitzerako zegoenitsas bazterrean Domingo de Amasa bere jende armatuarekinUgartetarrai erasotzeko prest jarria. Bereala, Galeonetik irtenik asi zirantiroka, eta Erri barrura sarturik zuzen zuzenean joan zan DomingoKapitana Obispoaren etxera, zeña zegoen lurbira artako Gobernadore,eta bertan arrestaturik Galeonera eraman ta beren arekin irten ziran itsazzabalera. Ugartetarrak beren Obispo Gobernadorea itsasoan zeramatelaikusi zutenean, Galeoneko jendeari deadarrez ta keñuka aditzera emanzioten, itzegin nai zutela berarekin. Domingo de Amasak donario ede-rrean itsas zabalean itxoron zien bajeletan zijoazkion Ugartetarrai; etaalkarganatzean konpondu ziran, biurtzen zituztelarik oek, aurreko egu-nean bidebage kendutako ondasun guztiak obari geiagorekin; eta arklagatzen zebala Obispo Gobernadorea libre. Esan ta egin, KapitanDomingo de Amasari eraman ziozkaten zegoen lekura berperara agindubaino ere gauza geiago, eta Obispoa irauli zan bere tokira; zeñaGaleonetik irtetean eta bidean zijoala ere ezkutatu arte guztian, KapitanDomingori bedeinkazio ta gurutzeak egiñaz joan zan atsegingarrizkopozkida gozo betean.

Gipuzkoatarrak itsasoz egin izan dituzten agerkera, azaña eta ira-bazkidak, guztiz dira andiak. Gipuzkoatarrai zor zaiote, bada, milla iru-reun laurogei ta amairugarren urtean egin izan zan KanariaetakoUgarteen agerkera baliosoa, bai ta ere milla bost eun irurogei ta bostga-rren urtean Miguel Lopez de Legazpiak bere lagun Frai Andres de


289

tera milla bost eun berrogei ta bostgarren urtean biraldu zeban JuanLopez de Isasti ontzi-kapitan Errenteriako semea. Gipuzkoatar itsas-gizon ernai au irten zan txit gogoz, Erregeren agindea betetzera, eta itsa-sora atera bezin prest arkitu zan topoz topo, Franzes ontzi bi armatukorsuan zebiltzanakin. Bereala ekin zitzaiozkan alkarri portizkiro; pelea-tu ziran erruz, eta batalla izandu zan guztiz aserrea; alde bietatik ziranillak asko; bañan geroenean ere, Kapitan Isasti irten zan garailari zeñarenmenpean gelditu ziraden Franzes ontzi biak. Azaña andi au egin ta ondo-rean Isastik ibilli anitz egin izan zeban Franzes ontzi korsuan zebiltzanenbilla, eta arkitu zituenak azpiraturik, osterontzekoak uixatu zituen ariñaski; eta alde oetarako itsasozko ibillera balio andikoa ifini zeban denpo-ra artan, itsas lapur txarrik agertzen etzala.

Españako gizon talde bat arrestatua Franzesak Baionako Uribarruan istegira sartua zeukala, Irarrazabal deitzen zaion etxe andikojaun ta jabe eta nagusi argidotarrak bere Galeonarekin Gipuzkoatik bera-riaz joanik, Uri andi artako kate lodi burnizkoak urraturik, atera zituenariñ aski uste artan etzeuzkaten Españatar arrestatuak; baita ekarri erefite Gipuzkoara. Zeñean, azaña gogoangarri onen bidez Irarrazabalkoetxe argidotarrak bere armaetan jarriak dauzkan Erregeren aginduzBaionan urratutako kate lodi burniazkoak Santiagoko benera birekin.

Azaña andi au egin ta ondorean laster, Irarrazabalko Nagusi berpe-ra arkitu zan beste lanze estu batean. Gipuzkoako seme argidotar au bereGaleonarekin armadan zebillela idoro izan zan topoz topo, korsuanzebiltzan iru Franzes ontzi ondo armatuakin. Ikusi bezin prest ezagutuzuten oek Irarrazabalen Galeona; eta egun gitxiz aurretik Baionan berakegin izan zien ixeka lotsagarriaz mendekatu naiean, ekin zitzaiozkanGaleon bakarrari iru Franzes ontziak bat batean; baita bera ere oei arrasmindurik portizkiro. Ari ziran pelean erruz alkar ezin garaiturik eta bata-lla esturarik larrienekora iritsi zan denporan, Irarrazabal ernai azkarrakegin zeban bizarria izan zan batela itsasora botarik Galeoneko jendearenerdiarekin bera an sartu, eta Franzes ontzietako baten albora iristean,bere batelaren bularka burni balanka batekin urratzea; au ondatzera zijo-ala ikustean, bera ta beraren lagunak nai ta nai ez etsaiari gañera igozekizkion. Ezan ta egin, batela zulodunean zeudenak oberik etzekuste-nean, bata bestearen leian ill edo bizi saltatu ziran ontzi gañera, ustezuten ainbat gizon galdu bage; zergaitik, oen ausardi pare bagekoa ikus-tean arras ikaraturik kemen bage gelditu izan ziran begira zeudenFranzes guztiak. Asalto gogor onen bidez berealaixen menperatu zutenontzi au; baita beste biak ere fite, eta Irarrazabalko Nagusi argidotarra


288

galai gazte Don Antonio Okendo Gipuzkoatarraren aomen gogoanga-rria sekula betiko. Erregeren gogoan sartu izan zan txit galai gazte onenizena. Egun beretan gertatu zan Bizkaiko Eskuadran zegoen JeneralBertendonaren illtzea, eta onen orderako Errege Jaunak autatu zebanOkendo, esaten zebalarik modu onetan. «Siendo yo informado de losbuenos principios de vos D. Antonio de Oquendo por la satisfaccion quehabeis dado en algunas ocasiones en que mi Capitan General de la arma-da del Occéano os ha encomendado Navios de ella para salir á buscar losenemigos, con quienes habeis peleado y rendídolos con valor, y echadoá otros á pique á imitacion de D. Miguel de Oquendo vuestro padre,Capitan General que fue de la Escuadra de la Provincia de Guipuzcoa, yconfiando que cada dia ireis procurando asemejarle mas en las obras, heresuelto hacer eleccion en vuestra persona para que goberneis y tengaisá vuestro cargo la Escuadra de Vizcaya».

Berealaixen izan zeban Okendok bere azkartasuna eta ondra aregoiagora altxatzeko era ona txit, Holandes armada andi bat gure itsas-aldeetako portuetan billatu al zitzakean bajelak erretzeko asmoan bera-riaz egindako injeniozko suakin zetorrena, biraldu izan zebalako astinal-di onak emanik berriz etorteko gogo bage. Egikera au egindakoan berea-la izendatua izan zan Okendo Kantauriako Eskuadraren Kapitan Jeneral,zeña konpontzen zan Gipuzkoa, Bizkaia, eta Lau Erriakin. Jarduera one-tan egondu zan denporan egin izan zituen serbitzo andiak eta azaña asko,naiz zala korsuan zebiltzanetatik itsas-aldeak garbitzen, naiz berak arra-patzen, naiz zala Lisboara ta Cadiza ontzidi ta Galeonai laguntzen;zeñean eginbide balio andiko oen saritzat beraren izen gozoaibi geiago-tu zitzaion General de Flotas de Nueva España. Gitxi bat jeroixeago izanduzan Almirante armada errealeko Prinzipe Filisbertoren agindeen azpian;eta milla sei eun ogei ta bostgarren urtean egin zan Galeonen Jeneral; etaorduan Erregeren armadan izan zeban agintza arterañokoa etaGaleonarekiko bidajeak bukaturik, igo zan milla sei eun ogeita seigarrenurtean, itsasoetako armadaren Almirante Jeneral izatea. Toki goititu arta-ra igo ta laster izan zeban Okendok bere bizarriazko azañak egiztatutze-ko izan al zitekean deretxarik oberena. Milla sei eun ogeita zortzigarrenurtean Mairu samalda ikaragarri batek ertsitu zeban inguru guztitikMamorako Plaza, eta bertan Gobernadore arkitzen zan DiegoEskobedok gaztigatu zion Okendori Cadiza zer gertatzen zitzaion, etabaldin berpertatik ezbazitzaion laguntzarik joaten, galduak izango ziralanai ta nai ez Plaza ta Gaztelua. Gertakari onen barririk etzekiten Gorteanbatere; eta Plazaren galdu gordea aiñ irrisku andian ez lagatzeagaitik,


291

Urdanetarekin irabazkidatutako Filipinas eta Marianas deitzen zaiotenUgarteen izatea beste gauza geiagorekin.

Baldin suertez ere, izango balitz nor edo nor Gipuzkoatarrak itsa-soz egindako azaña oek geiegikotzat dauzkana, are arrigarriagoa ezarrikodet emen, iñork ere ezin ukatuko dabena.

Portugalko eta Andaluziako itsasaldeak zalagardatuak zeuzkan kor-suan zebillen Ingeles urgullusu batek, zeñak zerabiltzkien bi ontzi, batasei eun toneladakoa eta bestea txikixeagoa, eta oekin ikaratzen zituenalde artan zebiltzen ugarotar guztiak. Errege Felipe irugarrenak jakinzebanean Ingelesak egiten zituen bidebagekerien barri, agindu zion D.Luis Faxardo Lisboan armadarekin egun beretan arkitzen zanari, ezen,igorri zitzala buke batzubek etsaia garaitzen oitutako buruzari azkarbatekin, ezin ontzat eraman zitekean urgullu andi hura azpiratu zezan.Lanbide onetarako agintari izatea nai zutenak asko ziran onoreak irabaz-teagatik; bañan guztien artean autatua izandu zan Gipuzkoatar D.Antonio Okendo, ogei ta zazpi urte baino adin geiago etzebala. Irtenzan, bada, Tajoko uretatik milla sei eun ta laugarren urteko uztaillarenamabostgarren egunean bi bajel Eskoziako Delfin ta Dobladilla zeritzanbost eun toneladatik sei eun bitartekoak, jendez eta osteronzeko gauzaguztiaz ondo orniturik. Zenbat ibilli egin izan zeban, gelditu ere bage,San Vicente ta Santa Mariatik Cadiza arterañokoan korsuan zebiltzenenbilla, etzituen arkitu izan, alik eta aboztuko illaren zazpigarren goizeaneguna argitzen asi zan arteraño. Ingelesa aurreratu zan sutunpadi etaalkabuzakiko karga itxi andi bat disparatzera Okendoren kontra, etaonek erantzun zion otslankai berperakin, non geiago bage ekin zitzaioz-kan alkarri erasotzen portizkiro. Alboratu zitzaion Ingelesa Okendori,eta onen barkura ere sartu zituen eun gizon, zeintzubek etartuak izanziraden merezi zuten ongietorriarekin. Ekin zitzaiozkan jazarra, gogo-rrari, zeñak iraun zeban bi orduan eskuz esku peleatzen zirala. Korsukoontzi andiak jende berria unetik unera Okendoren barrura biraldu-arrea,onek desaraitu bage jardun zeban garboso, zijoakion guztia itsasoraboteaz, odol ixurte andiaren bidez bañan ere. Ingeles arrotuak ikusizebanean bere jenderik oberena eta geientsua arras galdua, egin zitueneginal guztiak igestutzeko bañan alperrik. Geroenean ere nai ta nai ezizan zeban errernditu bearra, gelditu zitzaion jende apur eta bi ontzi kor-sukoarekin D. Antonioren menpean; zeñean, oek arturik, bere barkobalaz galbaiaren gisa zulatuarekin biurtu zan ondra andian garailariCascaesara, eta Lisboan sartu zanean, agiriko deadar gozo pozkarriakingloriaz estalirik igo zuten odeiaz goiti ogei ta zazpi urte baizik etzeban


290

zezakeala ark esaten zebana, bada, Errege gandik zeukan agindea zalaesan dan jendea sartutzeko Pernambucon, jazarran izan litezketekean otzta beroen irriskuan ifini bage. Onetan geiago bage La CapitanaEspañakoak disparatu zeban pieza bat, kontuan ifinteko osterontzekoontziak jarri zitezela batallarako moduan. Bereala beste tiro bat dispara-tu zion etsaiari ataikatzen zebala peleara eta luzatuaz denpora bereanestandarte erreala. Holandesak naitzat arturik, erantzun zion bestesutunpada batekin, eta Eskuadra biak bata besteagana begira jarri ziran,hi baldin baiz, ni banauk. La Capitana Holandesa beste barku andieneta-koarekin aurkeztu zan Okendok zeramanaren kontra; beraren Almirantaere zuzendu zau Españatarraganotz, zeñari egin izan zion agitz su gogo-rra, eta Santa Barbaran irazekirik ondoratu zan bat batean, eta AlmiranteVallecilla gaizkieritua eta eskuak errerik erori zan urtara. Gertakari auikustean Jeneral Hanspaterrek bere Kapitanarekin eraso zionEspañakoari, beste lau Galeon ondoren zituela, eta iritsi zan abordatze-ra arrabi andian ezarten ziola arpoia, jarten zalarik aiñ urrean, ezik,Holandakoaren zuaitzearra edo baupresa sartzen zan gurekoaren makillanagusi eta messanaren tartean; alako moduan ezik gelditu ziran trebesa-turik alkarri josiak bezala. Etzitzaion denpora asko igaro BuruzariBatavoari bere arrokeriazko sarrera moldakaitzaz damutu bage, ustebazeban ere aixa ta fite, astinaldi ona emanik, ateratu Okendoren bajele-tik. Hanspater andia aiñ buruzpide txarrean arkitu zanean nai zukeanaldondu, bañan Okendok kalabrote lodi batekin barkua loturik, geldituzeban nai ta nai ez seguruturik; eta lemari laga zion bere erara, etsaiarenontziak egin zegikean indarrezko astinaldi eta danbatakoarekin irabazi albazezakean, barlobento gelditzen ziralarik Kapitana biak saietsetik saie-tsera alkarri lotuak. Egoera onetantxen berperean irauli ziran sua urra-tzera. Egia da etsaia bere indarraz baliatzeko era obean arkitzan zala, zer-gaitik gure Capitaneko sutunpadi beeko endanakoa ezin jokazitekean, etaberaren balak ogei ta bikoak ziran; bañan Holandesak disparatzen zituengoiko endanada eta beekoa bala berrogeiñakoakin. Etsaiak ausardiandian saltatu ziran Españakoaren Plaza armaetakora, bañan beretakorikbat bakarra ere etzan gelditu izan bizirik. Peleatu ziran ezin geiagorañoberen izateaz etsitako gizonen gisa, eta odoltzatu ziran itsasoak gorputzill montoi erorten ziradenakin. Aserreagotu zan jazarra geiago, etsaiarenbeste Galeon batek bigarren saietsetik Okendori eraso zionean, eta abor-datzen zitzaiola, gelditu zan Capitana gurea su biren erdian estukiro, aldebatera ta bestera ardura andiarekin arretaz begiratu bearrean. Estura aiñlarritasun gogorrekoan D. Antoniori laguntzalle iritsi zitzaion ontzi


293

Erregeren agindeen begira egon bagetanik, Okendo irten zan supituan,Mairuakin peleatzeko pozkida betean. Bañan oek, bera zijoakiotela ige-rri zuten bezin fite, Mamora-ri zegoen zegoenean lagarik, igesari emanzioten itsumustuan. Alere Okendok eraso zien iritsi al zitzakeanai por-tizki; bai ta kiskaldu ere arrapatu zituenak. Egikera andi onen bidez geia-goturik, are goiagora igoak izan ziran D. Antonio Gipuzkoatarraren gar-boa eta ondra; zeñari Felipe laugarrenak bere eskuz itzkribaturik eskerandiak eta asko eman izan ziozkan oparo.

Milla sei eun ogei ta amaikagarren urtean Eskuadra HolandesakBrasilen Pernambucoko eta Santa guztieneko Plazak desegindurik buruzbeeratuak zeuzkaten beretako jendearen saldu erosiari lur joerazo ziote-lako; eta oberik etzekustenean eskatu zioten laguntza Gorteari. BerealaFelipe laugarrenak agindu zion Okendori irten zedilla itsasora denpora-rik galdu bage, ongiena prestatuak arkitzen ziraden bajelakin. Esan taegin, maiatzeko illaren bostgarren egunean Lisboatik ateratu zan amaseiontzi bakarrakin. Oetako bost andienak etzeramaten bear zuketekeanjendearen erdia; beste bost irureun bana toneladan etziran igarotzen, etabakotxak berrogei soldadu Portuges buru burutik zituen; osterontzekoseiak ere, zeintzubetan ziraden La Capitana eta Almiranta etzijoatzensarritako modura jendez janziak. Eskuadra txiki onek amabi karabeletanzeramazkien esan diran Plaza bietarako señalapenduak zeuden soko-rruak Conde Bañoloren agindera. Almirante zijoan Jeneral Vallecilla, etatropa guztien zenbatetsua zan iru milla oñezko bezalatsu. Egun gitxizaurretik Santa Martako Ugartea sakeatu zeban Jeneral Holandes AdrianHanspaterrek jakindu zeban fite, gure barku txiki indar gitxirekikoaknondik, norekin, nora eta zertara zijoatzen. Gizon urgullusu au ainbes-teraño arkitzen zan arrotua, ezik, iduritzen etzitzaion ondo Españatarrenkontra indar geiagorekin peleatzea; eta bere armadan zeuzkan ogei taamairu ontzietatik aldondu zituen amasei ez besteak; zeñean gureakinburuz buru berdindu arren, anditasunean eta jendez askoz geiagokoakziraden berarenak. Bederatzi eun toneladatik millarañokoak ziran arenCapitana eta Almiranta, eta sutunpadituak ogei ta amaseitik berrogei-rañoko kanoiakin. Agorrillaren amabian urkusi ziran armada biakBrasilen aurrean emezortzi goi-mallatan zabaltasun eguerdi aldekoanAbrojostik ogei leguaz E. alderontz, Holandesak barlobento usbetatzenzebala. Conde Bañolok guda-konsellua baturik bere iritzia eman zeban,ezik, oberen-oberena izango zala, karabeletan sokorruarekin zijoan jen-dea ontzi gudakoetara igarorik indarrak geiagotu, eta gordezkera segu-ruan jartea. Zeñari erantzun zion Okendok, ezen, iñolako modura ezin


292

azaroko illaren ogeigarren egunean, non bere azaña andiaren saritzatetartu zeban consejero de Guerra edo Gudako konsellariaren titulua.

Milla seieun ogei ta emeretzigarren urtean are geiagoko mirariakegin izan zituen Okendok, Holandako almen guztiaren kontra. Paises-Bajos deitzen zaion tokikoak Franzia ta Holandaren kontra sokorruandien bearrean arkitzen zirala, Españako konsellu batiztuak eta guda-koak Okendo esleitu zuten estura larrian zeuden urrikarriai laguntzaemateko. Irten zan eginkizun balioso onetara bere armadarekin Cadiztikaboztuko illean, eta Coruñaren urrera iritsi zanean alkartu zan Don Lopede Hocesen jendearekin. Kantauriako eta Galiziako itsasaldeak zalagar-datuaz zebillen Franzes Eskuadra Bordeosko Arzobispoak agintzenziona, ezin billatuz jarraitu zeban Kanalera, zeñetara iritsi zan agorrilla-ren amargarrenean; eta amaseigarrenean agertu zan. Dunastik amalauleguara, amabi ontzirekiko Eskuadra Holandesa, zeñagana batu ziranbeste bost bereala. Oek ikustean Españatarretako batzubek nabarmen-durik joan ziran lasterrean berai erasotzera, eta Okendo ikusi zan baka-rrik bere La Capitanarekin, etsai armada guztiak ingurutua. Lanze irriskuandikoan bazegoen ere etzan estututzen potoko esnea baino geiago, etaberaren eginal guztia zan etsaiaren La Capitana billatzea buruz burupeleatzeagaitik; zeña ikusten zeban zegoela kanoi tiro batekoa bidastianberaren bajilak illargi erdiaren modura naspillatua, eta guztiak EspañakoLa Capitanari su egiten ziotela. Guztiaz ere, gitxika gitxika bidea epakiriknoizbait bear ta iritsi zan Okendo La Capitana Holandesaren albora, etaekin zitzaion sutunpa ta musketeakin portizki abordatzeko ustean; bañanbete etzeban bere naia, bela luzaturik igestu eta aizapean zeudenen babe-sera sartu izan zalako.

Etsaiaren La Capitana aldondu zanean ekin zitzaion Don AntonioAlmirantari, eta kanoi tiro batekin bota zion belatxo proakoa. Berealaetsaiak, zabaldurik geiago bere belak, laga zeban jazarra, bajel bat onda-turik bi gizon baizik salbatu bage. Egia da gure La Capitana ere, bakarrikpeleatu zalako, destresnatua gelditu zala berrogeita iru gizon illak etabeste ainbeste eriturekin, oen tartean Quiros, Escoronzeta eta Oramoro,irurak kapitanak. Bigaramunean illaren amazazpigarrenean ikusi zanberriro etsaia amasei ontzi geiago zituela eta emezortzigarren goizekoordu batean aizaldea irabazi ezkero, peleari ekin zioten gureakin. Batallaonek iraun zeban arratsaldeko lauak arteraño. «Habiendo llevado elmayor peso, dice al Rey el mismo Don Antonio, La Capitana yAlmiranta Real Santa Teresa, y algunos pocos galeones, porque losdemas se sotaventaron».


295

Placeres berreun toneladakoa; bañan erratu zeban ekinera, zeñean etsaia-ren branka biak alkarri josi naiean aurreragi sartu izan zalako, galtzekozorian arkitu zan jende guztia uraren gañean zebala, baldin Okendorenazkartasunak bere Capitanera artzeko bidea fite egin izan ezbalu.Masibradi zeritzan gure beste ontzi bat Kapitan Juan de Prado agintarizebala soma obean eta egokiago sartu zan etsaia zirikaturik, bereganabegira ifintera, zeñak Holandes Galeona beartu zeban nai ta nai ez buruzburu peleatzera, lagatzen ziezatelarik La Capitana biai bakar bakarrean,nor geiagokoak ziraden ikust zitezen. Itsas batalla onek iraun zeban goi-zeko zortzi orduetatik arratsaldeko lauak arteraño. Denpora onetan guz-tian Okendo beldur bagea ezpata eskuan zebala, eta gorputzean oialez-ko soñeko senzilloa beste gordegarri bage peleatu izan zan etsaien kon-tra, ontzi-gaztelutik kendu ere bagetanik. Lanzerik gogorrenetan berariongiena lagundu ziotenak ziran Sarjento nagusi D. Lazaro Egiguren, etabi Kapitan Martin Larreta eta D. Jose Gabiria. Azkenean gure LaCapitanak disparatu zeban pieza bat proatik Holandakoaren poparenkontra, zeñari sartu zion sua takoarekin Santa Barbararen ateetako bate-tik. Asi zan irazekitzen portizki, eta egin al guztiak egin arren illtzen ziranHolandesak montoika beren seta gogorrean. Jeneral Hanspaterrek ikusi-rik erretzera zijoala garretan, edo arras ernegaturik, edo ta irriskuarenigesi bota zeban bere burua urtara, non ito zan salbatu zitekeana baldinnai izan balu Españako Capitanera igaro. Oni ere sei edo zazpi lekutatikitsatsi zitzaion sua, etsai irazekituaren urrean arkitzen zalako; bañan ontziMasibradik ateratu zeban irriskutik, eta seguru jarri zeban kalabrote bate-kin. Irabazi zan Estandarte Batavoa, Españakoa gelditzen zalarik arrain-tzarako sarearen gisa zulatua sutunpadi eta muskete tiroakin. Ill ziranetsaiaren aldekoak milla ta bederatzi eun gizon igaroak bakarrik LaCapitana eta Galeon bietan, beraren armada osterontzekoak galdu zitue-naz gañera. Gureetakoak ziran illak bost eun laurogei ta zortzi eta erituakberreun ta bat. Holandesaren ontzi gañerontzekoak ikusirik berenCapitanaren ausiabartza ikaragarria, belak luzaturik jarri ziran igesbidean,zeintzubei supita bizian jarraitu zitzaien gauak lekurik eman etzebanarterañoko guztian. Gure armada ere irten zan zatikatua txit, eta LaCapitanaren etzan-lekuak, ganbara ta saietsa balazoz josirik arkitzenziran desegiteko zorian. Bañan batalla irabazitako pozaz, etaPernambuco ta beste Plaza Brasilkoetan sokorruak sartutako atseginta-sun parebagekoak, gozarotu zituzten gañez eragiteraño, jazarran igarota-ko atsekabe guztiak. San Agustinen ongitu zan gure armada, Oztugarterairaultzeko lainbat izan zedin moduan, eta alaixen sartu ere zan Lisboara


294

Don Lope bera erre zan arterañokoan. Etsaiaren kopurua izanik aingeiegia, beste sei ontzi ere errendatu ziran arras nekatuak, eta oen arteanLa Capitana Galiziakoa, zeñaren agintari zan Feyjoo. Ordurako etsaiakere galdu zituen ogei ontzi bere aldekoak, eta gañera Españatarrai lena-go arrapatuak. Armada Holandesa garaitpenaren aztarna oekin guztiaarrotu eta antasterik jarri zan, Okendo bere La Capitanarekin beste era-gozpenik itsasoan ikusten etzebalako, eta azkenengo bere indar guztiakineraso zeban humanta Euskaldunaren kontra; «caso raro! una armada enteracontra sola una fragata!» dio kondairak. Egiteko andi au gaizki irten zite-kealako beldurrarekin bazituen nork esanondu D. Antoniok, obekozebala irauli Dumas-ko portura, zeintzubei erantzun izan zien «No per-mita Dios que con una mancha tan grande menoscabe mi reputacion.Jamas el enemigo me ha visto las espaldas. Lo que se ha de hacer es arriarlas velas, y esperar resuelto al enemigo». Eskuadra Holandesa arritu zanlazki, Okendoren garbo aiñ beldur gitxikoa ikustean; eta bere indar guz-tiakin erabaki zeban, sutunpadiarekin portizkiro erasorik ez lagatzeko,alik eta errendatzera beartu zedin arteraño. Ontzi bakarraren kontra etsaisamalda aiñ andia ikustean, sartu zitzaien izuikara gogorrak gure solda-do eta itsasgizonak jatxierazo zituen eskotillapera; eta Okendo ustebage-ko gertakari onen bidez atsekabeturik, joan zitzaien alaitzera, eta asizitzaien esaten onela; «¿Que humor es, ¡oh soldados y compañeros mios!el que vilmente discurre por vuestras venas? ¿Habeis olvidado que aunno ha ocho dias que este enemigo, estos mismos bageles y este generelque vemos delante, habiéndo los embestido con sola esta Capitana,teniendo él 17 navios, nos volvió infamemente las espaldas? Consideradque no tenemos mas medio que pelear; porque retirarnos no puede serviviendo yo. Si Dios fuese servido que en esta ocasion perdamos la vida,moriremos en defensa de la religion católica contra tan implacables ene-migos de ella, por el crédito de nuestro Príncipe, y por la reputacion denuestra nacion.... No os espante el número, que cuanto mas fueren ten-dremos mas testigos de nuestra gloria, Santiago y á ellos». Jeneral maitaga-rri erru andiko onen itzaldi sutsuak bere soldaduen biotzai irazekirik,eskotillapetik irten ta irauli ziran nor bere tokiak betetzera. Etsaiak beresutunpadi guztiarekin jardun zeban sutan egun artan gelditu ere bage,Okendo azpiratuko zebalako uste oso betean; bañan alper alperrik. Aldeguztietatik ertsitua egon arren gure La Capitana garaitezgarria, etsaisamalda izugarriari gogor egiñik gorde izan zan, mundu osoa arritu lei-kean moduan. Batalla onetan ogei ontzi galdu ziozkan etsaiari, eta bere-tako geienak arras ondora botatuak. Azken azkenean ikusirik


297

Patu obeagoaren diña zan Almirante Mateo Blajain balientea izan-du zan aldi onetan suerte bagea. Gizon garboso au bere ontziarekinaurreratu zan etsaia biratzera irriskuari begiratu bage, zeñari sutunpadi-ko bala batek eraman zion burua. Ustez ustekabeko ezbear donge au ger-tatzean, Ujalainen ontziko jendea gelditu zan korde bagetua bezala, eznon zegoen eta ez zer egin bear zeban etzekitela. Etsaia aiñ era oneanarkitu zalako abordaturik errendatu zeban fite eta erraz aski Ujalainenjendea bere ontziarekin, bañan Okendok, zeñarentzako etzan ezinegiñik, bere La Capitana prestamenak urratuarekin eraso zion berriroetsaiari gogorki, baita oska erazo ere itsaspendua zeukan ontzia bere jen-dearekin. Arratsaldeko lau orduak izaugo ziran Calais eta Douvres bitar-teko goaiak eraman zutenean Okendo Inglaterrako itsasaldeetarontz, etagertatu zitzaion Dumas-ko portuan sartu bearra nai ta nai ez. Egoitzadoakabe onetan arkitu ziran gure La Capitana eta ontzi Santa Teresa,iñola ere ezin ugarotu zezaketekeala; eta emendik biraldu zituenOkendok bajel batzubetan sokorruak Mardie-ra, zeñetara iritsi ziran naibezain ondo, eta bera zan irrisku andiko lanbide onen eginkizunik aurre-nengoa. Gure barku urratuak arabatu bezin prest portu berera sartu zanHolandako armada, eta bota zeban aingura aen aldamenean. Portu artanbere armadako berrogei ontzirekin arkitzen zan Almirante Inglaterrakoa,ez bataren eta ez bestearen alde irteteko, eta ez bere menpeko tokianarrotzai batallan lagatzeko ifiniak dauden lege zuzen indartsuak beartuzuten Españakoaren eta Batavoaren erdian jartea; bañan etzeban balioizan oarpen ain bidezkoak, zergaitik Holandesak, indar geiagokoakinarkitzen zalako arrotasunean, toki aiñ itzal andikoari begiratu bagetanikeraso zion Okendori itsumustuan zegoela portu berperean. Bidebagekeriau ikustean Don Antoniok egin zeban bizarria zan bereal-bereala portualagarik itsas zabalera irtetea, atakaitzen zebala etsaia baldin peleatunaiean arkitzen bazan atera zedilla bere armadarekin kanpora. Esan taegin, jarraitu zion onek garaipenaz kontatzen zebala bere indar geiago-koen bidez, zeñean zeuzkan guztitara eun ta amalau bajel, eta Okendokogei ta bat baizik ez. Alkarganatu bezin laster ingurutu zeban Okendobere La Capitanarekin erdi erdian artzen zebala, bañan damutu zitzaionprest aski gisa artan jarria, ezin buruatu zebalako Don Antoniorekin.Bereala ingurudeari lagarik etsaia sakabanatu zan zatika, gure bajel bana-kakoari ekitera. Talde beetako bati lendabizi arpegi eman zion ontziSanta Teresa, Capitana Don Lope de Hocesenak; zeñak etsaiaren zortzibukeri gogor egin izan zien luzaro, botatzen ere zituela beretako batzu-bek ondora, alik eta ezbearrez ontziak su artu eta jenderik geienarekin


296

atsegin egitearren; bañan eskuetan zeukala, izanik bera aiñ erlijioso ona,nola gudari andia, etzeban gozatu nai izan denpora laburreko atseginta-sun hura; eta Jaungoikoari egin zion azkenengo eskani edo sakrifizioa,guztiz asko naikidatzen zeban edariari lagarik. «Habia recibido (dio bereazkeneko orduetan lagundu zion Aita Gabriel Henao ElizagizonKondairatzalleak) los Sacramentos de la Iglesia con religiosa devocion, yestando muy de peligro el dia del Corpus, y al tiempo que comenzaba ásalir de la Iglesia la procesion solemne de esta fiesta, oyó el estruendo dela artilleria que disparaba la Real armada y escuadra de Flandes surtas enel puerto, y teniendo algo turbada la cabeza por la enfermedad, aprendióque se disparaba contra enemigos que las acometian. Hizo esfuerzo paraincorporarse en la cama, pronunciando remisamente; enemigos, enemi-gos; dejenme ir á la Capitana para defender la armada y morir en ella.Reconocí eran los últimos alientos, y poniendo yo á su vista un crucifijo,y haciéndole las exhortaciones acostumbradas, espiró. Entré en persua-sion que el ahinco para salir de la cama habia apresurado la muerte....Despues fué abierto el cadáver para embalsamarle y llevarle así al templode la Compañia de San Sebastian, y notamos como cosa particular queel corazon era muy grande, aunque el cuerpo pequeño, y que el corazonbrotaba un pelo crecido, que en heroes tan de primera magnitud que D.Antonio Oquendo es para reparado».

Henaok berak dudarik bage segurututzen du, Felipe irugarren, etalaugarrenaren esakuntzaz batera, ezen, Españaren lendabiziko asieratikberen egunetaraño ezagutu dan Kapitanik irriskatuena, balerosoena, etajakintsuena izandu dala, itsasorako, Don Antonio Okendo. Autormenberpera egiten dute, bada, itsasozko batallaen gañean izkribatu izanduten gizon ernai guztiak.

Ikusten da, bada, argi eta garbi, gaiñ-gañekoak eta guztiz gogoan-garriak diradela Gipuzkoatarrak, leorrez ez ezik, itsasoz ere egin izandituzten azaña sarritangoak. Eta, nork somatu al dezake Juan Sebastiande Elkano Gipuzkoatar Getarian jaio ta azitakoak zenbat ugarotu izanzeban? Bera izan zan, bada, itsasoz mundu guztia lendabizi ingurutuzebana; zeñagaitik esaten daben Indiaetako kondaira guztiakikoak berro-gei ta amaseigarren orrian onela; «Grande fue la navegacion de la Flotade Salomon; un poco mayor la de estas Naos del Emperador, y Rey DonCarlos. La Nave Argos de Jason, que pusieron en las estrellas navegómuy poquito en comparacion de la de la Nao La Victoria, la cual se debiaguardar en las atarazonas de Sevilla por memoria. Los peligros y traba-jos de Ulises fueron nada en respecto de los de Juan Sebastian; y asi él


299

Holandesak bere indar guztiakin ezin desalaitu zebala ontzi bat bakarra,artu zeban bukaerako asmoa bere La Capitana, Almiranta, eta beste bibukerekin abordatu bear zitzaiola Okendori; bañan etzan batere estutugudari Gipuzkoatarra. Arazo oetan etsaia zebillela beraren indar andiazixekaturik itxeden zion D. Antoniok zeuzkan bela apurrak jaso eta dona-rio ederrean; eta bajelak urreratu zitzaiozkan bezin prest, bala muetaaskorekiko deskarga itxi lodi batekin atzeratu zituen guztiak arin aski.Akaballako golpe erruzu onekin arras etsirik biurtu zan Holandes arma-da urgullusoa, burua makur makur zebala, eta beraren agintaria geldituzan nasitua lotsa andiarekin; zeñari, batalla gogoangarri onetan igarota-ko gertakarien kontu estuak artu izan ziozkan Estados-UnidosetakoGobernuak; eta lanbide au aipatzeaz bakarrik artzen zeban izuikara talotsarekin etzeban erantzun izan beste gauzarik, ezpada itz oek; «Que laCapitana Real de España con D. Antonio de Oquendo era invencible».Itz labur oetan etsaiak berak egiten dion alabanza baino andiagoa zere-kin ta nola egin al dakioke D. Antoniori? Holandes au ez ezik badirabeste geiago ere, Gipuzkoatar gudari andi onek egindako azaña gogoan-garriak goienengo mallara igo izan dituztenak; eta gaurko egunean ere,toki guztietan da beakurtua eta txit ezaguna D. Antonio de Okendorenizen ondra andikoa.

Gipuzkoatar oroitzarri au, Holandesai batalla irabazitako gauean,olagara ta gloriaz estalirik sartu zan Mardieko portuan, non igaro zebannegua. Bañan bere ibilliko nekeak, jazarraetako erasoak, eta berrogeiegun ta geiagoan gorputzetik erroparik kendu bageak ekarri izan zionberotasunaren bidez indarrak gitxiturik beartu zan oian jartera, zeñetanzegoela begiratzen zion leio batetik bere La Capitana ta lagun maite glo-riaz beteari, esaten ziolarik onela: «A mi, no me falta mas que morir des-pues de haber traido aquella nao y aquel estandarte con reputacion á estepuerto». Emendik irten zan milla sei eun ta berrogeigarren urteko maia-tzeko illean, eta Donostiaren urrera iristean, kupidaturik soldadu ta itsas-gizonak ondo esate asko egin izan zioten gelditu zedilla bere etxean, aliketa zuzpertu arteraño. Bañan bere lagunen ondo esanai, eta jaioterrirasartutzearekin artu bear zeban pozkida beteari begiratu bage erantzunizan zeban: «La orden que tengo es de volver á la Coruña; nunca podrémirar mejor por mí, que cuando acredite mi obediencia con la muerte».Esan bezalaixen sartu zan Coruñan eta geiagotu zitzaion elgaitza; berea-la eman zioten etsimena sendagiñak. Gaitzaren berotasunak erretzenziozkan bere erraiak, eta desengañoa arturik zegoen ezkeroz eskatuzeban mesedez laga zegiotela edaten baso bat ur. Eman zioten gogoz


298

OGEI TA BOSTGARREN KAPITULUA

Gure ama on maitati Gipuzkoak bere bular gozo indartsuarekinguriro azitako seme leial gogoangarri anitz, nor ta non jaioak eta

zer gisatakoak izan diraden argitasun garbia, errien izenak abeze-kiro dirala.

Aiako Erriak seme buru oneko anitz eman izan ditu; oen artean eza-gungarriena izan da Kapitan Matxin de Aia bere balore andi eta ondra-dutasunaren bidez, zeñaren eginbide prestuak goratu izan dituzten arro-tzetarañokoak; begiratzea dago, bada, Paulo Joviok Hugo de Monkadazitzegitean zer esaten daben, non ikusten diran argiroki beraren egikerabalioso eta gizabide andiak.

Erri bereko seme Martin Arana de Etxaniz, Kapitana, bere leialtadeeta errutasunaren bidez ezagungarritu izan zan Felipe irugarrenaren ser-bitzoan zebillela; zeñaren Majestadea denborale guztiz otz eta txit euri-tsuan lagundu zeban Errenteriatik Ondarribiara, biderik txarrenetan biz-karrean eramatea eskinten ziola. Aiako beste seme asko izan dira leialta-dean, armaetan, eta ondradutasunean, gañen gañenekoak.

Albisturko Errian arkitzen da Etxe purubetar Atodoko jatorrien sus-traikia, zeñaren jabe ta nagusiak izan diraden beti leialak, ondraduak, etaserbitzo andiak egin izan dituztenak beren Ama doatsu GipuzkoarekinErrege bidezkoen onerako. Don Fermin Atodo balerosoak gudako egi-kera balio andiko askotan serbitzatu izan zeban, bere bizia irriskaturik,Felipe bigarrena, eta onek naitasun ezin geiagokoa berari artu izan ziola-ko biraldu zeban Enbajadore Erromara, Españako Andizki guztienartean autaturik.

Don Pedro Atodo jende armatuarekin Errege Fededunak serbitza-tzen izandu zan Granada artu bear zan denpora estura larrikoan, zeñaezagungarritu zan egikera gogoangarri artan.

Alegeriako Elizan Ama Birjiña Aranzazukoaren Aldare aurrean dagolurpetua Erri bereko seme Juan de Iria, zeñak bere ondasunetatik ifinizituen mundua mundu dan arte gogoango diraden onbideak. SanSebastianen izenarekin Elizatxo bat jarri zeban eskale bideanteentzakoArroztegi edo Hospital, gela berezitua estudianteentzat zebala, eta kapi-


301

puso en sus armas el mundo por cimera, y por letra, Tu primus circunde-disti me; que es decir; El primero eres, que me rodeaste; que conformamuy bien con lo que navegó; y a la verdad, él rodeó todo el mundo.»

Au esaten du, bada, beste gauza geiagoren artean, kondairakElkanoren azaña andiaz itzegitean; eta berari berriro Don Carlos jaunakeman izan ziozkan kargu ondra andikoen aipamena ere egiten du argiroki.

Mendietan ez ezik itsasoan ere,Gipuzkoatarrak txit azkarrak diradeBeren azañak ongi gordeak alere,Urteak joan arren agirian daude.


300

Andoaingo semea zan Aita Larramendi gogoangarria, zeñak agertara-tu izan zituen Euskarazko itzkuntz ederraren Gramatika, Itztegia, etabeste gauza anitz gai oni dagozkionak, etsai ozpindu txar askoren eskergaiztoan alere.

Erri bereko seme argidotar D, Juan Bauptista de Erro izanik jaiotza-ko itzkuntz gozoari amodio andia diona, azaldu ditu bi liburu, bataAlfabeto primitivo, eta bestea El mundo primitivoren izenarekin, zeintzubetanikusten dan argi eta garbi gure Euskara jakintsua bere gazte denporakojanzi eder aberatsakin txukunki apaindurik lendabiziko egunetan zanbezin mardul, lirain, ta pizkor.

Asteasuko semea zan Aita Julian de Lizardi Jesuita, zeñak kristau fede-dunen erlijio Santua gordetzeagatik bere bizia galdu zeban Paraguaien,non Mairuai Ebanjelioa predikatzen ari zala, ill zuten berak gezia edosaetakin.

Azkoitiko Erri gozatsuan jaio izan dira seme argidotar anitz arma etaletraetarako. Guztien artean agirikoenak izan dira Idiakezko etxePurubetarraren jaun ta jabe eta jatorriak, zeintzubek beren egikera andienbidez deituak izandu diran jarlekurik goienengoetara. D. Pedro Idiakezegon izan zan Errege Fededunen Ganbarako idukitegiaren zaintzallenagusi, zeñari, bere leialtade pin eta serbitzo andien saritzat, eman zioz-katen iru bizialdirako Alkatetza Saiazkoa, Gipuzkoako Eskribani nagusia,eta beste zenbait eskubide. Gizon gogoangarri au ill zan NapoleskoErresuman, milla bosteun ta seigarren urtean. Onen anaia D. DomingoErresuma berean egondu zan Brindisko Arzobispo.

Felipe bigarren eta irugarrenaren denporan D. Martin Idiakez egon-du zan Secretario de Estado; eta beraren osaba D. Juan de Zuazola Azkoitikoseme Obispo Astorgan zegoena ill zanean, egin zan Yarza eta Alzegakoetxe aide nagusietako jaun ta jabe.

D. Juan de Idiakez, Duque de Granada de Ega, Martizti errealetakoJenerala, izan zan Fernando seigarrenaren gorputz ta gela-zaintzalle, beralenen edo Prinzipe zala.

Dukearen anaia D. Tomas izandu zan tropa errealetako TenienteJeneral, eta Andaluziako itsas-aldeetako Kapitan Jeneral, zeñak egin izanzituen serbitzo andiak.


303

llania betikoa urtean eun ta berrogei ta amar dukateko errentarekin.Erriko umezurz ta donzailla beartuai urteoro emateko utzi zituen laureundukat. Urte guztietako Pazkuaetan Erri bereko jende beartuaren arteanpartitzeko eun dukat; eta bertako Eskola-maisuarentzako urtean eun taberrogei ta amar dukat. Gizon ongille andi au ill zan milla sei eun ta amar-garren urteko abenduko illaren seigarren egunean, eta bertan jaio tabataiatua zan bezala, lurreratua izan zan Alegeriako Elizan.

Eliza berean Ama Birjina Errosarioko Aldarearen ondoan obiatuaarkitzen da Erri bereko seme Irakasdun Don Nikolas BegiriztainBaldonsellako Arzediano Iruñeko Eliznagusian izan zana, zeñak ifinizeban Kapellania bat urtean eun dukateko errentarekin.

Alzo-azpiko Erriak ere badu seme bat emen ezarriko ditudanen alde-tik ezpadere txit oroitgarria berez dituen doaiakgaitik; seme au da Joakinde Eleizegi, zeña jaio zan milla zortzi eun, emezortzigarren urteko uztai-llaren amargarren egunean; eta gaurko egunean luzetasunean da zazpi oñeta zortzi onza; eta pisuan dauka amabost arroba. Ibilli da Españako,Portugalko, eta Franziako Erresuma osoetan, eta ez du arkitu bat baka-rrik alderatzekorik ez ezik galtzarbeaz gora igarotzen zaionik ere; argatiklegez ta bidez ifini diote Erraldoi Euskaldunaren izengaña. Aurkeztu daizendatu diran iru Erresumaetako Errege, Erregiña, eta beren jatorrikoe-tara, zeintzuk osterontzeko ikusi dabeen guztiakin batera arritu dira bera-ren anditasun oi ez bezalakoaz; andia izateaz landara, gai eta alde guztie-tara da txit egokia, zuzena, eta ondo egiña.

Amasako Errian Larrea deitzen zaion etxe lenengoetako seme ta jaun tajabe Gil Lopez de Oñaz bulardetsuak zortzi eun Gipuzkoatarrekin, Nafarta Franzes talde andien kontra irabazi zeban Beotibarko batalla gogoan-garria, lenago amaikagarren kapituluan zearo ezarria dagoen bezala.

Amezketako jatorri bat Gipuzkoan jaioa izena Juan de Amezketa zeba-na, milla laureun ogei ta amargarren urtean Inglaterratik Enbajadore eto-rri zan Errege D, Juan bigarrenarengana. Gipuzkoatar onek berari zego-kion bizimodu bidezkoa zeukan Inglaterran, Kondairak esaten debanez;eta Españara aiñ ondra andiko eginkizunera biraltzearekin dakusku argi-roki, Inglaterran gizon esleitua zala.


302

Don Jose Franzisko de Enparan izan zan Martizti errealetakoTeniente Jeneral, eta Kanariasetako aditzaña Erregezkoan KomandanteJeneral ta Dianagusia. Beraren anaia Don Fr, Sebastian de Enparan, bialdiz egon zan Priore Eskorialen, eta azkenean Obispo izan zan Urjelen.

Don Jose de Iturriaga izan zan Gipuzkoako alkarkidaKarakaskoaren lenengo zuzendari, eta Eskuadrako Buruzari; zeñak bereeginkizun andiai kobru ondo emateaz landara diabetatu izan zituen tokiasko Orinoko ibai inguruan.

Azkenik, Azpeitiko Loiolan jaioa zan Aita San Ignazio ill-ezkorraere, eta bera bataiatu zan Pontea ondo gordea arkitzen da zillarrezko txa-paz guztia estalia. Santu glorioso onen izen gozoa eta beraren mirariandiak, mundu osoak daki dirala adigarriak eta arrigarriak.

Beasaingo Errian jaio zan San Martin de Loinaz milla bosteun irurogeita seigarren urteko uztaillaren amaseigarren egunean, eta martirizatuzuten Japongo Ugarteetan Nangazaki izendatzen dan Urian milla bosteunlaurogei ta amazazpigarren urteko otsaillaren bostean, eta Urbano zortzi-garrenak Santuen artean ifini edo kanonizatu zeban milla seieun ogeitazazpigarrenean. Geroztik beneratzen da Amunarro deitzen dan jaiot-etxeberarenean milla seieun ogeita amairugarren urtean berariaz artarakoegiñeratu zan Kapillan, eta Probinziak bere gastuz etxe aren aurrean era-gin zeban Elizatxoan.

Bergarako semea zan San Martin de la Ascension, Agirreren etxetarre-takoa, Japonen martirizatua milla bosteun laurogei ta amazazpigarrenurteko otsaillaren seigarren egunean; bañan despitatzen dio VergarariBeasaingo Erriak, zeña urte gitxiz onontzaño iduki izan dan SanMartinen jaioterri egiazkotzat, eta gaurko egunean ere aintzakotzat daukaGipuzkoako Probinziaren zatirik andienak.

Antonio de Rois y Rozas, Bergaran jaioak biurkeratu zituen liburuJaungoikoren Uriaren izeneko San Agustinenak, moldizkidatuakMadrillen milla seieun ta amalaugarren urtean eta Anberesen milla seieunirurogei ta amaseigarrenean. Izkribatu zeban Ispillu obetandezko edo Espejode perfeccion Madrillen argitaratua milla sei eun ta emeretzigarren urtean,baldin ezpada besteren bat izen berperekoa D, Nikolas Antoniok zuzmu-rra zeban bezala.


305

Zuazolako etxe argidotarrak orobat eman izan ditu gizon balerosojakintsu anitz, eta batez ere D, Lorenzo de Zuazola, zeña Pilipinaetakoarmadaren Jeneral zala, ill zan doakabero.

D. Tomas de Larraspuru jaio zan Azkoitian milla bosteun laurogei tabigarren urteko abenduko illaren ogei ta amargarren egunean, zeña izan-du zan Indiaetara bideko gordedadiaren Kapitan, eta ill zan milla sei eunogei ta amabigarren urtean.

Azkoitiako Erriaren, Probinzia Euskaldunen eta España guztiarenondra ta gloriarako jaio zan Erri onetan milla zazpieun ogei ta bederatzi-garren urteko urri-illaren ogei ta irugarren egunean Don Franzisko Jabierde Munibe ta Idiakez Konde de Peñaflorida, Euskaldun LaguntzaErrealaren lendabiziko ipinle ta zuzendari betikoa; ill zan berrogei ta ama-bost urteko adinean arkitzen zala, milla zazpi eun laurogei ta bostgarrenurteko ilbeltzaren amairugarren egunean, eta izandu zan lurperatuaMarkinako Erriaren Eliza nagusian, zeñaren jaun ta godartari bera zan.Bere jaiot-erriari zion amodio gartsuak, lagun urkoa doatsueraz betetze-ko zeban naitasun izekiak, jakintza onbidezko anitz ondorengoai erakutsinaiak, nekeaz oroitu ere bage lanean jarduteko zeban jaiera andiak, bera-ren argitasun eta estudio parebageak, eta osterontzeko doain eder gizo-nagan arkitu al leizkeanakin ondo janzia zalako, Konde de Peñafloridarenizen andia goienengo mallara igo izan dabee Dierria arrotzetarañokoak,eta Soziedade Matritense, ta Euskal-errikoak doaindu dute asko berarenoroitpen argidotarra.

Azpeitiako Errian ezagutu dira bertan jaiotako seme gogoangarri anitz,beren oroipena egitea merezi dutenak. Erri onetako jaiotar Nikolas Saezde Elola izandu zan Kapitan, eta ezagungarritu zan asko Peruko irabaz-kida edo konkistan. Azpeitiko Elizan arkitzen da kapilla bat bere kapillau,kantari, organo, zillar ta apaindurakin gizon argidotar onek ifinia.

Eliza bereko beste Kapilla batean daude Erri onetako seme DonMartin de Zurbano Tuyko Obispo eta Inkisizioko Agintari nagusi izan-dakoaren ezurrak atsedeten, zeña ill zan Madrillen milla bosteun ta ama-seigarren urtean.

Don Juan de Uranga Erri onetako semea Obispo Kuban zegoela illzan milla, bosteun, berrogei ta amaseigarren urtean.

D. Fr. Martin Ignazio de Loiola, San Ignazioren illoba, erlijiosoFranziskoa, Obispo izan zan aurrena Paraguaien, eta gero ArzobispoTxarkasen.


304

guztietan. Aurrenengoen artean kontatzen da Don Alonso Idiakez KarlosKintoren goarpelari eta lenengo konsejukoa, Estremera Santiagorenordenako Gomendaria, jarraitu zion Enperadoreari Tuneza egin zebanbidajean. Berak zekutsala egin zan milla bosteun ta berrogeigarren urtean,Españarekin Franziaren arteko alkardadea, Martizti EnperadorearenaParisa etorri ezkeroztik, eta biraldu zeban Enperadoreak EspañaraPrinzipe Felipe bigarrenarengana, Infanta Doña Mariarekin Duke deOrleansen ezkontza erabakitzera, ematen zitzaiozkala dotetzat Flandeskobatiztunak.

Idiakez Donostiako seme argidotar au Alemaniatik Españara zeto-rrela Sajoniako ibai bat igarotzeko tenporan ill zuten Luteranoak millabosteun berrogei ta amalaugarren urteko garagar-illaren irugarren egu-nean, zeñean eralleak izandu ziran zemaituak merezi zuten bezalaGaribai, ta Sandobal jakintiak esaten dutenez. Beraren gorputza ekarrizan Donostiara, eta arkitzen da lurpetua kapilla nagusi Konbentu SanTelmokoan, zeñaren eta Dominika Donostiako Antigukoen Ipinlea izan-du zan bera.

Don Juan de Idiakez, seme Don Alonsorena, Felipe bigarren eta iru-garrenaren goarpelari onbidekoa, Gomendari Leongo, KonsellukoDianagusi, Biralkin Genoban ta Venezian, izan zan gizon arretatsu etaoitura onakikoa; ill zan Segobian milla seieun, ta amalaugarren urteanurri-illaren amabian, eta beraren gorputza ekarri izan zan San TelmokoKonbentu Donostiakora. Uri guztia proguko modura duloz janzia irtenzan beraren errezibimendura Oriamendiko gañeraño.

Don Migel Okendo, zeñari Felipe bigarrenak biraldu izan zionAranjueztik titulu Jeneral itsasoetakoa milla bost eun irurogei ta amazaz-pigarren urteko maiatzeko illaren amairugarren egunean egiña, jaio zanberaren izeneko etxe Purubetar Donostiako murruaz kanpotik Uliakoondartzaetan gaurko egunean ere agiri dan artan. Gizon argidotar onekegindako azaña andiak kondaira askotan daude ezarriak. Beraren semeDon Antonioren egikera miraritsuak aipatu ditut lenago, guztiak osotoroez bada ere, gudari errutsua izandu zala aditzera emateko lainbat.

Oroitpen argidotarra merezi dabena da Jeneral Don Migel bigarrenOkendo, seme Don Antoniorena, zeña izan zuan ezkontzaz kanporakoaDoña Ana de Molina Andre leñargiti Torrejimenokoagan. Milla seieun,berrogei ta amaseigarren urtean Kantauriako eskuadraren Jeneral zegoe-la egindako serbitzo andien bidez izandu zan Felipe laugarrenaren gogo-koa. Lanbide onetarako ekidatu zituen sei Galeon eta patatxe bat; millaseieun, irurogei ta irugarren urtean bere kontura eragin zituen beste ontzi


307

Paulo Jose Arriaga, Jesuita, egitade batzuben aurkillea, Habanarengertuan ito zan urrikala batean milla seieun ogei ta bigarren urtean,Indioen artean bizi izan zalarik ogei ta emezortzi urtean.

Debako Erriak izan ditu seme gogoangarri anitz, zeintzuben artean eza-gungarrituena dan Andia Irarrazabalen jatorria. Odol garbiko sustrai eza-detsu onek eman ditu gizon asko armaetarako Españan ta Amerikanazaña andiak egin izan dituztenak.

Erri onetakoak ere ziran Fr. D. Juan de Espila NapoleskoErresuman Obispo, Masera deitzen zaion tokian egon zana; eta D. Pedrode Leizada Obispo Tripoliko izandua, zeñari Eliza artan eman ziotenlurra.

Orobat ziran Erri bereko semeak Domingo de Amasa, eta Domingode Arriola Murgia, biak Kapitanak eta armadan itsasoz serbitzo andiakegindako gizonak.

Donostiako Uriak gai guztietarako eman izan ditu seme argidotarrak,erarik egokienarekin tokirik oberenean arkitu izan dalako; zeintzubekizendatuko ditudan bakotxa beren saillari darraizkiola Eliztarretatik asirik.

Domingo Mancio, edo Mans izandu zan Obispo Baionan amairuga-rren eunkida edo sigloan.

D. Fr. Juan Esteban de Urbieta Obispo izan zan Napolesen Tellerideitzen zaion tokian.

D. Fr. Prudenzio de Sandobal izandu zan Tuy eta Iruñeko Obispo,eta Badajoz ta Zamorarako ere autatua.

D. Franzisko Segurola, Arzobispo Zaragozan egon zana jaio zanmilla bost eun laurogei ta emeretzigarren urtean, eta bataiatua izan zanDonostiako San Vicenteko Elizan.

D. Fr. Franzisko de Ganboa, Agustinoa, Teolojiako Maisu ta era-kuslea Salamankan, Erregeren Predikari-nagusia, Obispo esleituaAmerikan, de la Paz izendatzen dan lekurako, D. Juan de Austriaren kon-fesorea, Obispo Koriakoa, Arzobispo Zaragozakoa, Uri artako bakiregiSanto Tomas Billanuebakoaren ifinlea, ill zan milla sei eun irurogei taamalaugarren urteko maiatzeko illaren ogei ta bigarren egunean TorreskoMarkesen Etxeetan, jaioa zalarik milla sei eun ta zazpigarren urteko urrii-llaren bian, eta bataiatua Santa Mariako Eliznagusian.

Donostiako semeak gitxigokoak izan ez dira Gobernuko lanetan,gudan, itsasoko lanbidean eta osterontzeko eginkizun gizonari dagozkion


306

amabigarren urtean, eta egin izan zituen zuzenkiro Jeneral D. AntonioOkendoren tokian berari zegozkion lanbide guztiak.

D. Pablo Agustin de Agirre ontzi Kapitana izandu zan ezagungarri-tua iru Ingeles ontzi el Oxford, Keut, eta Lenox irurogei ta amarnakanoikori gogor egin izan zielako bere menpeko La Prinzesa bakarrare-kin Ortegalko bukaeraren goiendean, goizeko zortziorduetatik illunabarrerañoko guztian milla zazpi eun ta berrogeigarrenurteko apirillaren emeretzigarren egunean. Gertakari au zearo ta luzeagopaper anitzetan izkribaturik zabaldua arkitzen da, eta bereziki Utretxkogazeta maiatzeko illaren amaseigarren egunean, eta Felipe bostgarrenakgaragarrillaren ogei ta iruan Kapitan Agirre berperari igorri ziozkan argi-bideetan; bai ta ere, beraren etxe argidotarreko oroitpenetan.

Kapitan D. Joakin de Agirre ta Okendo, zeñak enkargu goienengo-aren bidez Erregezko agindeak baturik, egiñeratu izan zeban itsasorakobear zan lege zuzena, zeñari zatirik andienean D, Jose MazarredoJeneralak berriro azken esku-ukitua eman zion. Geroztik izandu zan, jar-duera onetarako lendabiziko aldian esleitutako Jenerala-nagusi eta ill zanGuatemalan Dianagusi zegoela.

Don Santiago Zuazola; izkribatu zeban onek libru bat itsasoz dabil-tzanentzako baliosoa txit, non ifinten zituen toki guztietako izen erazko-ak, eta gudarako ondo armatua egon bear daben ontzi batek bear dituenprestamen guztienak, eta moldizkidatu zan Kadizen guardadi itsastarrenikasbiderako, zeñaren zuzendari ta kontuartzalle bera zan.

Don Migel Santos de Kamino Kapitan itsasoko ta gudakoa,Fernando seigarrenak emandako agerien bidez egin zituen serbitzoandiak Amerikako itsasaldeetan beraren erreinaldian.

Don Santxo de Leiba, Kapitan Jeneral Gipuzkoakoa, milla bosteun,berrogei ta amazazpigarren urtean, beste Don Santxo de Leiba KapitanJeneral Gipuzkoakoaren semea, eta Don Antonio de Leiba ots andikoa-ren illoba bere argitasun ta jakinduariaren bidez gai askotarako izandu zangizon andia txit.

Don Alonso Idiakez, Duke Ciudad Realkoa Birrei Nafarroakoa,Kapitan Jeneral kaballeriakoa, eta Maeste de Campo Milango Estaduetakoa,Komandante Jeneral eta Koronel Erregiña Doña Ana de Austria, etaIsabel Borbongoaren emoitzak Bidasoan egin ziradenean, Don Juan deIdiakez goarpelari onbidekoaren seme egiazkoa, izandu zan guztiz gogo-angarria, eta Flandesko gudan eta Franziaren alkardade Hugonotesenkontrakoan agertu izan zeban balorea eta bere egikerak txit dira andiakDierriaren Kondairak esaten debanez; eta onts-andiko diakinde edo fun-


309

bi armada Ozeanokorako, zeintzubetan serbitzatu zuten Kapitan berarenbi seme Don Migel Karlos eta Don Jose Okendok.

Jeneral Don Lorenzo de Ugalde Orella, zeñaren azañak dira guztizandiak, batez ere Filipinasetako itsasoetan milla seieun berrogei ta seiga-rren urtean eta berrogei ta zazpigarrenean Holandesaren armada eme-zortzi bajel gudakoen kontra egindako pelea gogorra, zeñak iraun zebanarratsaldeko zazpi orduetatik bigaramun goizeraño, gizon bat bakarra ereKapitanatik galdu bage; eta bost baizik ez Almirantetik ere. Bizarri andiau egin zebalako errezibitu zuten Manilan olagaratze andiakin Uri osoaketa bertako Gobernadore Don Diego Fajardo jaunak.

Don Markos de Aranburu, galeon Indiaetakoen Jenerala, zeñakEskuadra bat kidatu zeban Ribadeotik Lisboara milla seieun ta seigarrenurtean. Don Juan de Etxebarri Konde Villalcazarkoa, MarkesVillarrubiakoa, lau aldiz galeonen Jenerala. Don Juan Domingo Etxebarriberaren anaia, Jeneral ontzidietakoa. Don Agustin Diustegi, zeña ezagun-garritua izan zan asko Flandesa, Rochelara, eta Burdeosako bidaje etaKartagena Indiaetakora, eta Habanara egindako irteeraetan. DonBartolome Urdinso Jeneral eskuadrakoa milla zazpieun ta amazazpiga-rren urte inguruan ezagutua. Don Blas de Lezo, gizon gogoangarria,Kartagena Indiaetakoa ertsitua zegoela, Almirante Vernonen kontra gor-dezkeratu izan zeban España guztiaren pozkida beterako milla zazpieunta batgarren urtean. Almirante urgullusu onek ponpareriaz eranzatuzeban metallu batean Jeneral Lezo belauniko beraren oñetan jarririk ezpa-ta eskura ematen ziola, garaipenaren segurantza beretzat kontatzen zeba-lako. Metallu au agertaratu zeban Maisu Florezek.

Don Antonio Alliri izan zan Almirante itsasoko Indiaetara bidekoarmadan. Don Hernando Martinez de Aranburu, Karabelaskoan.Filipinasetarako bidajean lagundu zion Jeneral Don Juan Ronkillori millaseieun ta amargarren urtean. Don Jazinto Antonio Etxebarri, Don Juaneta Don Juan Domingo Etxebarri Jeneralen anaia, irurak DomingoEtxebarri Sekretarioaren semeak, eta Pedro Etxebarri milla laureun,berrogei ta amargarren urte inguruan Nafarroako Errege Don Juan biga-rrenaren goarpelari izan zanaren jatorriak. Oraindik galdu bage eta oso-rik zintzoro gordea arkitzen da karta bat D. Jazinto Antonio EtxebarriAlmiranteari bere ama Doña Maria Ana de Loberak milla seieun ta berro-geigarren urteko apirillaren amalauean egiña, esaten ziolarik menazki,ezen, bere anaia ondraduak idurikatu zitzala eginpide guztietan. D.Antonio Isasi Gipuzkoako Eskuadran Almirante zan milla sei eun ta


308

Aita Agustin de Kardaberaz, Jesuita, izen andiko Misioa. Euskarazeman zeban argitara itzkera eder bat milla zapieun irurogei ta batgarrenurtean Iruñean moldizkidatua; zeñetan arkitzen diran ezarriak argi etagarbi, itzkuntz maitagarri are lendabiziko onetan zer nai gauzaren gañeangaindiro itzegiten bear diran neurri zuzen egoki edertasunik andienekoak;izkribatu ere zituen deboziozko libru eder onak, moldizkidatu direanakasko aldiz. Aita Domingo Meagher, Jesuita, eta Teologo andia zan bezalaValladolin goienengo mallara igoa, lotostari edo poeta oberenetakoa erezan Gaztelaniaz eta Euskaraz. Berak moldatutako itz-neurtu askorenartean jostalluenetako bat, ardoak gizonari ematen dion atsegintasunaridagokiona, zortzikoan jarria ara emen;

Gizon bat ardo bageDago erdi illa,Marmar dabiltza tripakArdoaren billa:Bañan edan ezkeroArdoa txit ongi,Gizonik txatarrenakBalio ditu bi.

Don Jose Santiago de las Casas, zeñak milla zazpieun berrogei taemezortzigarren urtean Madrillen moldizkidaturik agertaratu izan zebantomo bat sorkari berria, eguzkiarekin munduak artu daben auzia erabakinaiean izkribatua.

Don Vicente Lardizabal Sendagin ospatsua; zeñak argitara emanzituen bi liburu, bata, Sargazoren indarrak nolakoak diran eskorbutorenkontra, eta bestea, itsasoan dabillen jendeak izan oi dituen gaixo ta erita-sunean gañean.

Don Manuel Ignazio de Agirre, Gipuzkoako ProbinziarenGoarpelari izan zana, zeñak izkribatu zeban lurrak ongarritzeko marga-ren gañean. Don Franzisko Jabier de Lariz, Apaiza, KatezismoEuskarazko biren aurkillea, bigarrena moldizkidatu zan Madrillen, bereiraulkera Gaztelaniazkoarekin. Don Juan Jose de Zuaznabar, zeñak izkri-batu zituen paper balioso anitz, Darsena berri Pasaiako itsasarterako eginbear zanaren gañean. Juan Perez de Erzilla, milla bosteun, irurogei taamalaugarren urtean kanoi berri bat sortu izan zebana. Andres Loide,orobat milla seieun, ogei ta seigarren urtean alkabuz bat bost tiro batetanematen zituena egin izan zebana. Don Luis Liñan y Vera gizon jakintsua


311

zio Bergopzon, San Kintin, Noion, Txarlemon, La Txapele, eta beste ani-tzekok egin zuten aomen andikoa beraren izen gozo jatorri garbikoa.Gizon andi au ill zan Milanen milla seieun ta emezortzigarren urteko urri-illaren zazpigarren egunean, eta beraren gorputza ifini zuten gordetzenKaputxinoetako Konbentu batean, Donostiako San Telmora bere aurre-koen lurpetokira, edo Bermeoko San Franziskukora aldatzeko.

D. Juan Alonso Emmanuel de Idiakez, seme D. Alonsorena, Markesde San Damian, eta ill zitzaionean bere aita Duke de Ciudad Real,Kapitan Jeneral Galiziakoa, semetzat artu zeban Duke de Saboiak, zeña-gandik izena gelditu zitzaion Emmanuel.

D. Tomas de Andaia, Mariskal ta Jeneral Manilako kanpoetako,Kapitan Jeneral Kanariasetako milla zazpieun ta amabigarren urtean D.Manuel de Andaia Obispo Oviedokoaren aita.

Irakastun Santander juriskonsulto ospatsua, Errege Fededun DonFernando eta Doña Isabelen aditzallea. Agustin Krabaliz; milla bosteun,irurogei ta laugarren urtean izkribatu zeban España ta Franziaren lenen-tasun edo prezedenziaren gañeko ilkuskaia. Lizenziadu Kristobal LopezZandategi, Jeneral Don Antonio Okendoren aitasaba amaren aldetik, etaLuis Kruzat, zeintzubek argitara eman zuten, edo emateko moduan ifinizuten Probinziaren enkarguz beraren Fuero, lege, eta agindeen bilgumaberriztatua.

Don Luis Etxezarreta, Katedratiko eta Erretore Oñatikoa milla bos-teun, laurogei ta amaikagarren urtean gorputz izkirazko aren zuzenbideaFelipe bigarrenaren aginduz egin zanean. Gizon au jakintsu zan txit, batezere, Griego, Hebreo ta Latin itzkuntzetan.

Juan Kruzat, itzkunzaen azaldari edo interprete Lisboan zegoena,bazekizkien Tudeska, Polaka, Rutena, Italiana, Flamenka, Franzesa,Ingelesa, Latina, Gaztelania eta Euskara.

Domingo Lizaso, Donostiako Zuzelekuaren-zaia; izkribatu zituen bitomo andiak titulu onekin, Nobiliario de la Provincia de Guipuzcoa, Generalogiade sus Solares mas distinguidos; egitade maitagarria txit bere lanbidean; zeña-ren aipamena egiten daben Aita Henaok Kantauriako anziñaeraetan.

Fr. Manuel Bizente Etxebarri, Dominikoa, Konde Villalcazarkoarensemea; izkribatu zeban Probinzia Gipuzkoaren ondrari darrazkion gauzabaliosoen gañean, eta milla zazpieun ogei ta amabostgarren urtean aur-keztu zion Donostiako Urira baturik arkitzen zan Batzar guztiakikoari;bañan etzan iritsi izan moldizkidatzera, beste geiagorekin ere gertatu danbezalaixen.


310

Don Martinen semea. Juan de Isasti Kapitana. Martin Perez de IrizarKapitana. Juan Lopez de Isasti Kapitana. Domingo de Irizar Alfereza.Don Martin de Zamalbide Jeneral itsaso Egoaldekoa Felipe laugarrenarendenporan. Don Martin de Zubieta, munduaren ziazaldari andia, zeña joanizan zan Magallanesko itsas-estuaren agerteratzera milla, bosteun, lauro-gei ta bostgarren urtean. Kristobal de Gamon, Astearen izenarekikolibruaren Aurkillea eta bi tomo poesiakoak amaseigarren eunkidarenazken-alderontz Leon Franziakoan argitara eman zituenak, ErregeFededunaren konsejatzalle mami arkitzen zala; eta beste onelako gizonbalio andiko asko txit eman izan ditu Erri onek, batez ere armaetarako.

Eibarko Errian jaio ta aziak ezagutu izan dira gizon gogoangarri anitzletra ta armaetarako, zeintzuben izenakin egiñeratu leikean lista andi bat.Oen artean guztiz argidotarrak izan dira D. Fr. Ignazio de Mallea, ObispoRio de la Platakoa. D. Fr. Andres de Ubilla Obispo Txiapakoa. D. Fr.Esteban de Alsua Kubarako esleitua. Domingo Martinez de Orbea,Zaldun Santiagoren ordenakoa, Enperadore Karlos bostgarrenarenTesorero jenerala. Beraren anaia Juan, gobernutari eta Tesorero jeneralAragoiko Erresumakoa. Kapitan Juan Lopez de Aritxulueta, Karlosbostgarrenaren denporan Indiaetarako armadan Jeneral izan zana, etabere Galeon La Flor de Lis deitzen zitzaionarekin azaña andiak egin zitue-na. Franzisko de Ibarra, Zaldun Santiagoren ordenekoa, Komisario jene-ral Holandan eta Konsejatzalle gudako Felipe bigarrenarekin egon izanzana. Diego de Ibarra zaldun ordena berekoa, eta Galizia berria irabaz-kidatu zutenetako bat. Franzisko de Ibarra beraren illoba, eta MartinLopez de Ibarra, Bizkai berriaren irabazkinzalleak. Erri onetako Etxepurubetar anitzetan arkitzen dira beretako jatorri argidotarren ekantzaedo erretratoak. Etxe Dorre Isasirenean dago Don Felipe laugarrenarenseme Infante Don Franzisko Fernandoren ekantza eiztari janzian esku-peta eskuan eta txakurra aldamenean dituela. Errege onek berak milla,seieun ogeita amargarren urteko garagarrillaren lenengo eguneanMadrillen egindako txartelaren bidez, infante onen persona aziera onaemateko ifini zuten D. Juan de Isasi Idiakez Zaldun Santiagoren ordena-ko ta Erri bereko jaiotarraren eskuetan, non ill zan infante au milla seieunta amalaugarren urteko maiatzeko illaren amaikagarren egunean, etaberaren gorputza eraman zuten Eskoarialko Elizara urte bereko lauren-bat santu egunean.


313

lankaikintzan, zeñak egin zeban zurezko zubi bat Pasaiako itsasartea gar-bitzeko.

Migel de Santa Zelai, argin-maisua, zeñak Juan de Urrutiarekin altxa-tu zeban San Bizenteko Eliza milla bosteun ta zazpigarren urte alderontz.Ambrosio de Bengoetxea, eta Juanes de Iriarte ere argin maisuak jardunzuten Eliza bereko Erretablo ospatsua egiten milla bosteun laurogei taseigarren urtean. Felipe Arizmendi, Eskultore igaro dan eunkida edosiglokoa. Migel de Olarreaga, pintatzalle oberenetakoa bere langintzaErroman estudiatu ta ikasia; eta Juan de Etxaide, zeñak agertu zeban bereizeneko Portua, Euskaldun lagunkidari milla zazpieun, irurogei ta amabi-garren urtean Terranobaren agertzeaz itzegitean esaten zitzaion bezala.

Elgoibarko semea zan D. Fr. Domingo de Alzola Obispo GuadalajaraEspaña berrikoan egon zana.

Elgetako Errian jaioak ezagutu dira gizon argidotar anitz; beren arteankontatzen da Don Andres de Orbe y Larreategi, Arzobispo Balenziakoa,Inkisidore Jeneral eta Gobernadore Konseju Kastillakoa, Aigiozarkomugapean arkitzen dan baserri-etxe Orbe deitzen zaionaren jatorria.

Ernaniko semea zan Kapitan Juan de Urbieta, Pabiako batallan millabosteun ogei ta bostgarren urtean Franziako Errege Franzisko lenengoaarrestatu izan zebana; zeñaren gorputza arkitzen dan lurperatua Erribereko Eliza nagusian Ebanjelioko aldean bere obiandearekin. Erri auondratu ere dute D. Fr. Juan Esteban de Urbieta, Obispo Telesiko Italianizan zanak, Arbiza jaun Obispo de la Puebla de los Angeleskoak eta bestegeiagok.

Errezilko semea zan Aita Fr. Domingo Herkizia, zeñak nozitu zebanmartirioa milla seieun, ogei ta amairugarren urteko aboztuko illaren eme-zortzigarren egunean.

Errenteriako Erriak eman izan ditu seme argidotar anitz; zeintzubenartean ezagungarrituenak izan dira Don Martin de Renteria Uranzu,Jeneral itsaso Ozeanokoa, bere errutasun eta jakinduariaren bidezEnperadore Karlos bostgarrenaren naierakoa txit. Don Pedro deZubiarre edo Zubiaur, Jeneral ospatsu itsaso Ozeanokoa Felipe bigarreneta irugarrenaren denporan. Juan Perez de Renteria, goien aipatu dedan


312

Elkanokoak ekarri izan zituen arteraño etzirala ezagutzen Españan kane-la, klaboa, eta intxaur jakikaia edo nuez de especia.

Erri onetako semeak ere ziran Antonio de Urkiola, Erregeren ontzi-di ta Galeonkintzako Benaitari nagusia eta Jeneral KantauriakoEskuadrarena. Baltasar de Urkiola beraren seme Kapitana. Kristobal deBasurto Kapitan itsasokoa et ontzikintzallea. Lopez Martinez de Zarauz,Erregeren Konsellukoa Don Enrike laugarrenaren denporan. Juan Lopezde Ibartola, Sebillan sal-erosiko kontuak ematen ziran Etxean kontatzallenagusi ogei ta emezortzi urtean egondu zana. Juan Lopez de Zarauz, kon-tatzalle armada Indiaetako guardadiarena. Juan Saez de Aranburu, orobatkontatzallea. Don Antonio de Arriola Alferez, Kapitan Don PedroVicuñaren, eta gero Sarjento nagusiaren Aiudante Lonbardian. JuanMartinez de Asu, zeñak egin izan ziozkan Erregeri serbitzo andiak. DonDomingo de Buenetxea Kapitan ontzikoa ta Ugarteak ezagutzera joanizan zana. Beraren anaia Don Franzisko Buenetxea Kapitan Fragatakoa,urte askotan Errege serbitzatu zebana leialkiro. Juan Bautista deBuenetxea, Kapitan armada errealekoa, itsas-gizon aitua ta asko ikusia,eta Errege jaunak guztiz maite zebana. D. Franzisko Etxabe, zeñak izkri-batu zeban Liman, Arzobispo bertan izandako Santo Toribioren kanoni-zazioaren bidez Uri ark egin izan zituen diakinde andien gañean. Zarauzdeitzen zaion Etxe Purubeko seme argidotarrak izan ziran Errege DonJuan, eta Don Enrikeren Konfesoreak.

Idiazabalko Erriak oroitezgarrizko denporatik irozotzen du oiturazkogallaldia bat guztiz begiragarria, nondik norakoa, eta zeren bidez dabendenporaren luzetasunak atzendua daukana, bañan arreta andiarekin zin-tzoki ta maitaro gordetzen dabelako, iñork ere bide onez eragotzi ezin lei-kiona. Pazkua Espiritu Santuko irugarren goizean ordubiak alderontzBatzartar jaunak beren Apaiz Meza esatekoarekin etxe bakotxatik gizo-nezko bat dutela, danboliña soñulari arturik, irteten dira prozesioan SanAdriango aitz zulatura, eta Segurako Erri ta Zegamakoan igarotzen dabere prozesioarekin Idiazabalko Alkatea zigor altxatua eskuan dabela, etaaurretik danboliña soñulari San Ignazioren martxa gozoa joaz. Izendatuditudan Erri bietan ezkillak errepikatzen diozkate prozesio oni, zeñarenetorrera gutxi gora beera izaten dan eguerdiko amaika orduetatik amabie-tarontz. Diakinde edo funzio gogoangarri au ikustera joan izandu naizberariaz Segurara, non berari begira egon nintzan, esan al guztien gañekopozkida betean, Idiazabalko Erri zintzoak bere aurreragoko gurasoetatik


315

Gatzagako Erriak bere semeen artean kontatzen du D. Jose de Garro,zeñak Buenos-Airesen Kapitan Jeneral zegoela Portugesai artu izan zienUgarte Sakramentukoa edo La Isla del Sacramento milla seieun laurogei tabostgarren urtean, eta indartu ere zeban Valparaisokoa; gisa bereanKapitan Jeneral izan zan Donostiako Urian, non ill zan milla zazpieun tabigarren urtean. Gizon argidotar au Mondragoin jaioa bazan ere, berarengurasoak eta aurreragokoak ziran Gatzagakoak, non eragin zeban Jauregibat Elizaren aurrean, ifinten ziolarik bere jatorriko Etxearen izena.

Gudugarretan arkitzen dan etxe purubetar Mujika izendatzen danarenjatorria zan D. Franzisko de Avila y Mujika Kardenal Jerusalengo SantaKruzen izenekoa.

Getariako Erriak seme argidotar anitz azi izan ditu. Guztien artean eza-gungarriena da lenago izendatu dedan Ugarotar Juan Sebastian deElkano, zeñaren gurasoak ziraden Domingo Sebastian de Elkano, etaDoña Katalina del Puerto, guztiak Getarian jaioak. Juan Sebastian izanzan munduari jira osoa lendabizi eman ziona bere ontzi La Victoria dei-tzen zitzaionarekin, zeña milla bosteun ta emeretzigarren urteanMagallanesekin irtenik, milla bosteun ogei ta bigarren urteko agor-illarenseiean sartu zan jira egiñik San Lukas de Barramedan, eta azaña andi onensaritzat Enperadore Karlos bostgarrenak eman zion Eskutarman betibetiko ezagungarri mundu osoaren idurina izkribuz jarririk primus circum-dedisti me. Gipuzkoatar gogoangarri au ill zan milla bosteun ogei ta seiga-rren urteko aboztuko illaren bostgarren egunean, Kapitan Jeneral arma-darekin Malukora zijoala; eta beraren obia arkitzen da jasoa Don Pedrode Etxabe ta Asu Zaldun Kalatrabako habitukoak milla seieun irurogei taamaikagarren urtean. Azkenean Don Manuel de Agote Erri onetako jaio-tarrak bere kostuz goratu dio tallu bat zazpi oñ luzeko irozpearekin, zeñaegin zeban Don Alonso Giraldo y Bergaz, Ikasola erreal SanFernandokoaren zuzendari eta Erregeren Ganbarako Otallugilleak, etaPlaza agirikoan arkitzen da ifinia marmolezko irozpe andi goiti batengañean iru malla zabal ederki apainduak aldamenetan dituela, eta utsune-tan izkribatua dago Latiñez, Erdaraz eta Euskaraz berak egindako azañaandia; eta beraren jaiot-etxeko jaun ta jabeak eskubidea emanik egiña arki-tzen da toki berean kapilla bat Santa Maria Magdalenaren izenekoa.Erregek eman zion Gallaldiak, Illkokas Irakastunak, Garibai jakintiak, etaPedro Montesano ernaiak esaten dabe, ezik, alik eta Juan Sebastian


314

Legazpiko semeak ziran D. Diego Aszensio de Vicuña AlmiranteJeneral itsasoko ta leorrekoa; D. Tomas de Vicuña Intendente jeneralMarinakoa, Kapitan ertzgoitikoa, zeñak ekarri zeban D. Karlos irugarrenJauna Napolestik Españara; D. Jose de Lardizabal y Vicuña, Barzelonakoadiundean aurrena salatzalle, eta gero aditzalle ta eronle, eta azkeneanhaziendako konsejatzalle egondu zana ill zan milla zazpieun irurogei taamaseigarren urtean. Orobat izan zan Erri onetan jaioa, edo beintzat ber-tako jatorria, Jeneral ospatsu Migel Lopez de Legazpia, FilipinasetakoUgarteen irabazkintzallea.

Lezoko Erria ondratu izan dute anitz bertan jaiotako seme argidotarrakgudako egikeraetan ez ezik, letraetako lanbidean ere. Don Juan Martinezde Lezo, Eliza bereko Erretorea, izanik gizon balerosoa eta jaiot-erriaga-nontz amodiozko naitasun bero bizi gartsuarekikoa, milla bosteun taogeigarren urtean, Franzesak Ondarribi-alderontz azaldu ziradenean,Erri inguruko jendea sutunpadiarekin arturik, Olearsoko muñora igo, taeraso izan zion etsaiari portizki, baita atzeratu ere kalte andiak zituela.

Don Domingo de Lezo, Kuzkon Obispo zegoela ill zan milla bos-teun berrogei ta amabigarren urtean. Don Lope Isasti, Benefiziadu Elizaberekoak izkribatu izan zeban Probinzia Gipuzkoaren kondaira, millaseieun ogei ta bostgarren urtean, eta arkitzen da oraindik moldizkidatubage, zeña amar onza urre pagaturik eraman izan zeban Madrillera bertanbizi izatez zegoen Euskaldun ernai batek milla zortzieun ogeita amairu-garren urtean. Don Franzisko de Gainzak izkribatu zeban Irun-aranzu-nena, zeñari deitzen dion bere Erria, jaioa dalarik Lezon, milla seieunberrogei ta emezortzigarren urteko azaroko illaren zazpigarren egunean;beraren egitadea moldizkidatu zan Iruñean milla zazpieun ogei ta eme-zortzigarren urtean. Erru andiko Juanot de Villaviciosa nagusiena izanduzan Probinziako Eskuadra baten Jeneral izendatua milla bosteun laurogeita bigarren urtean Franzesen kontra irteteko. San Migelko Ugartearenurrean egin zuten batalla, eta Juanot garaillari ill zan ondra andian bi balaalkabuzekoakin. Errege Jaunak saristatu zeban beraren balorea onenseme Don Migelengan, zeña iritsi zan Almirante izatera. Orobat izanziran Juanot txikia ta Juanetxo, guztiak lenengoaren ondorengoak, bestegeiagorekin itsasgizon ernai azkar gudari gogorrak.

Mondragoiko Erriak seme argidotar anitz eman izan ditu gai asko-tarako. Don Kristobal de Mondragon eta Otalora izandu zan Flandeskogudaetan serbitzo andiak Erregeri egin ziozkana, zeñaren leialtade ta


317

daben oitura maitagarria aiñ zuzenki irozotzen dabelako urteak millakajoan ta ere.

Irunaranzungo Erriak izan ditu seme argidotar anitz izendatzea mere-zi dutenak. Don Santxo de Urdanibia Jeneral itsasokoa, zeñak dotatuzituen Kapillau, Mediku, Barbero, Botikario, eta Hospitalzaiaren plazak,eta ogei ta lau oatze Erri bereko gaixo ta eri beartuentzako.

Don Gregorio de Legia Felipe irugarrenaren konsejukoa, eta bera-ren Sekretario Indiaetakoan. Don Juan Bautista de Arizmendi HabanakoMorro deitzan Gazteluko Gobernadorea. Don Lukas de Berroa, Maesede Kanpo eta Gobernadore Ugarte Santo Domingokoan Karlos bigarre-naren erreinaldian. Don Franzisko de Berrotaran, zeña izan zan Erregeonek biraldua milla seieun, laurogei ta amabigarren urtean Karakasko Urieta Probinzia Venezuelakora Kapitan Jeneral, eta beraren serbitzo onenbidez eman zion titulu Gaztelakoa Markes del Valle de Santiagoren ize-narekin. Don Bartolome de Urdinsu ta Arbelaiz, Jeneral egoialdeko arma-dan zala egikera andiak egin izan zituena, ill zan milla zazpieun ogei ta sei-garren urtean.

Larraulko semea zan D. Franzisko de Tolosa edo Anzola, izen onetakoetxe purubetar Erri berekoan jaioa San Franziskuko Erlijioan Jeneral, etaUbispo Tuin egona, ill zan milla ta seieungarren urteko agor-illaren bede-ratzigarren egunean, Katedral berean Epistola aldeko kapilla nagusianarkitzen dan obia estaltzen daben arlosako izkribuan irakurten danez.

Lazkauko Erriak seme argidotarrak ez, ezik, eman izan ditu Etxeandragogoangarriak ere. Doña Maria de Lazkano Erri onetako alaba eta alar-gun D. Antonio Okendorenak milla sei eun ta berrogeigarren urtean, etamilla sei eun ta berrogei ta amargarrengoan ifini zituen bi Konbentu, bataSanta Teresa Karmen ortozekoa, eta bestea San Bernardoren ordenakoaSanta Anaren deiarekin. Etxe andra onek berak jarri ere zeban DonostianJesuitaen dakiregia, zeñaren jatorria izanik Gipuzkoan dan argidotarrene-takoa, Erriko Elizaren alboan dauka anziña anziñako Jauregi ospatsua, etaberaren jaun ta jabe gaurko egunean arkitzen da Markes de Valmediano.Etxe ondra andiko onek eman ditu seme argidotar anitz armaetarako,zeintzubei Nafarroako Erregeak izkribatzen ziezaten lengusuen izenean.Jauregi berean zintzoro gordeak daude, bada, oraindik karta berperak.


316

comenzando desde luego un camino no hollado ni tri-llado hasta entonces ; reconoció archivos, emprendióviajes, sufrió repulsas, y sin interes, ni auxilio ni protec-cion, animado de un amor verdaderamente patriótico,y de aquel moderado deseo de gloria y honor que eslícito apetecer, perfeccionó y publicó su HistoriaGeneral de España. Y aunque muchos claros varones,tomándole por modelo y dechado, trabajaron con infa-tigable zelo por espacio de dos siglos historias genera-les y particulares de nuestra nacion, la de Garibay, noobstante de ser la primera y mas antigua, deberá siem-pre estudiarse y consultarse por los que aspiran alconocimiento del importantísimo ramo de la historia.Tan cierto es que la de Garibay, ademas de su buen len-guage, generalidad y método, está sembrada oportuna-mente de exquisitas noticias, que con dificultad sehallarán en otros historiadores. M.».

Ezta gitxi autormen au Erdaldunak egitea Euskaldunarentzako.

Motrikuko jaiotarren artean ezagungarrituak izan dira gizon argidotaranitz. Don Migel de Bidazabal Kantauriako Ozeanoko armada ErrealarenAlmirante izandu zan eunkida amazazpigarrengoan, zeñetan serbitzatuzeban ogei ta amasei urtean. Milla seieun ta amalaugarren urtean eramanzeban Flandesa Eskuadra bat ogei ta bi ontzirekikoa tropa leorreratzeko-akin; milla seieun ta emezortzigarrenean Gibraltarko itsas-estuan peleatuzan Mairuen bost ontzi lodiren kontra, zeinzubek Indiaetatik zetozenaberastasun andiakin, eta guztiak garaitu ta bereturik eman izan ziozkanErregeren Erarioari irureun milla dukat; urte berean arrapatu zituen bestebi ontzi. Andik laster, aipatu dan itsas-estuaren urrean, amar ontziEspañako eta amasei Flandeskoai berak agintzen ziela peleatu izan zangaragarrillaren ogei ta laugarren egunean Mairuen Eskuadra ogei ta zor-tzi ontzirekikoaren kontra, eta oetatik ogei ta bi garaipendurik libratuzituen milla ta bosteun kristau katibu zeuzkatenak; baita bildu ere karga-mendu aberats bat Lanzaroteko Ugartetik zekartena. Eta eunkida onetanmerezi dute izendatzea Don Juan eta Don Tomas Idiakez anaia biak,lenengoa, Kapitan Jeneral Martizti errealetako, eta Don Fernando seiga-rrena Prinzipe zala onen zaintzalle egona, eta bigarrena ere orobat


319

balorea izanik gaiñ gañekoak bere agindeko zaldidiarekin porrokatu izanzeban Konde de Mauriziorena, Felipe de Nassauk gobernatzen zebana,eta ill zan milla bosteun, laurogei ta amaseigarren urteko illbeltzean, bereazaña andiaren oroitpena beti betiko uzten zebala. Maistre de Campo DonJose de Garro jaio zan Mondragoin milla seieun ogei ta irugarren urtean,eta izandu zan Gobernadore Tukuman, Buenos-Aires, eta Txilen, zeña ilzan Probinzia onen Presidioetako Kapitan Jeneral zegoela. Maistre deCampo jeneral Don Franzisko de Ezteibar zori onean izan zan Erregerenindar leorreko ta itsasokoen agintari Filipinasetan Txino eta Ingelesenkontra, non egin izan zituen serbitzo andiak ogei ta bost urtean, etaemendik biurtzen zala ill zan Verakruzen milla seieun irurogei ta bedera-tzigarren urteko uztaillaren emezortzigarren egunean. Jeneral Don Josede Iramain ill zan Potosiñen milla zazpi eun ta berrogeigarren urtean.Don Migel Ruiz de Otalora, Eronle Iruñean, Dianagusi Mejikon, etagoienengo Konseju Gaztelakoa izandu zan. D. Domingo de Okariz, etabere anaia Don Rodrigo de Okariz izan ziran Ministro, Konseju errealberean. Don Juan de Andikano, Konde de Monterron, milla seieun, lau-rogei ta amaikagarren urtean izandu zan aipatu dedan aditzañakoa. DonPablo Antonio de Ondarza konseju hazienda errealekoa. Esteban deGaribai y Zamalloa; mundu osoak daki Euskaldun garbi au zala argidota-rra izateaz landara guztiz ernaia. Egia ziertoro onen sinistmenerakoentzun bear dezute zer esaten daben Españako Itztegi LuzeazaltarKondairazkoak bigarren tomoan ogei ta amairugarren orrikatik aurrera.

«Esteban de Garibay y Zamalloa, el cual considerandolas fábulas y consejas que afeaban y aun desfigurabanlos verdaderos hechos de nuestras memorias históricas,la poca ó ninguna diligencia de los escritores en reco-nocer los archivos, y en ellos los documentos coeta-neos, y conociendo el vacío inmenso de nuestra histo-ria nacional, y que España, rica en acciones y acaeci-mientos gloriosos dignos de la posteridad, carecía deuna obra metódica, trabajada con crítica sobre instru-mentos legitimos y originales y que los abrazase todos,acometió el primero la ardua y gloriosa empresa deescribir el compendio historial de estos Reinos, y leconcluyó felizmente en Mondragon con tanto mayormérito, cuanto mas grandes y multiplicados fueron losobstáculos qne tubo que vencer su loable constancia,


318

del mes de Marzo, dia lunes del año de 1518, y fuéenterrado en el insigne monasterio de la SantísimaTrinidad que de monjas de la regla de Santa Clarafundó en Oñate patria suya».

Don Rodrigo de Merkado y Zuazola, Kolejial nagusi eta KatedratikoHueskan eta gorputz bietako Irakasleari aurkeztu zioten ErregeFededunak Santa Mariako Abadia; Inkisizioko Aditzaña Santua ifintekodenporan izandu zan deitua bear ziraden neurri zuzenak artzeko, bai taautatua ere bertarako maisu ta agintari aurreengoetatik bat; gañera izanduzan kanonigo Zaragozakoa, Obispo Mallorka eta Siguenzakoa, etaErrege-orde Nafarroako, zeñaren baratxtasun modu andikoaz baliatuizan zan Errege Fededuna, Agramontestar, eta Beaumontestarren berez-kiak donarioturik bakean ifinteko, zeñaren eginkizun onetarako talde-aginteak D, Rodrigori biraldutako irakasdeak arkitzen dira Oñatiko Errianondo gordeak; bai ta ere Luteroren fede austeak denpora berean egitenzituen kalte lotsagarri likitsen eragozpenerako, Karlos V izkribatu izanziozkan karta maitagarriak. Bereala esleitua izan zan Abilako Obispo,gero Dianagusi Granadako, eta azkenean, esaten eta sinisten danez,Santiagoko Arzobispo izendatua zegoela ill zan Valladolin milla bosteunberrogei ta zortzigarren urtean. Bere ondasunak utzi ziozkan, Errian ifiniizan zeban Kolejioari, zeñetan zintzoro gordeak arkitzen diraden, orain-dik, beraren alaja aberats anitz Apezpiku izan zanekoak paper guztiakin;oen artean dago bulda bat txit begiragarria, non Paulo irugarrenak ema-ten dion Don Rodrigori meza esateko lizenzia gauza ariñ batekin barauaausi ondoan, beraren gaixo-aldi sarritangoai begiraturik.

Aita Antonio de Araoz, Irakasle Salamankan, San IgnazioLoiolakoaren lagun maitea, zeñaren eskuetatik artu zeban Jesuitaren arro-pa. Izandu zan Españako Komisario Jeneral, ifini zituen bertan amabostKolejio; bere osaba Pedro Migel Araozkoari burutara eman zion Errionetakoa jarteko. Karlos Vren alaba Doña Juana Prinzesa Portugalkoakizan zeban bere Konfesatzalle. Esleitua izan zan ToledokoArzobispotarako, bañan etzeban jarri nai izan iñolako modutan ere.Prinzipe Katolikoen gogokoa txit izandu zan, zeintzubek galdetzen zio-ten bere iritzia, gertatzen zitzaiozkaten zalanza guztietan, eta ill zanSantuaren anzarekin irurogei ta bat urteko adiñean arkitzen zala, millabosteun irurogei ta amabigarren urte alderontz.

Irakasle Don Lorenzo Asenzio Otadui eta Abendaño, EtxePurubetar Otaduikoa, zeña arkitzen dan Uribarruko Etxadia eta


321

Kapitan Jeneral Martizti errealetako, Goberanadore eta Kapitan JeneralAndaluziakoa, zeñaren oroitpena ospatsua dan Kadizen eta Portu SantaMariakoan, toki bi oetako jendearen ornidurarako iturri geza gozo ugariederra ifini izan zebalako. Don Antonio de Gastañeta o IturribalzagaTeniente Jeneral armada errealekoa, eta itsasozko ibilleraren gañean guz-tiz jakinduri andikoa; izkribatu zituen bi liburu baliosoak txit, bata ugaro-tarrai zegokiotena; eta bestea ontzigilleentzako guztiz bear dana, zeñaksartu zeban Españan ontzigiteko modu berri ona, eta oraindik gordeakarkitzen dira berak egindako bi molde zeintzubek adierazten dabeen argieta garbi, gai onetarako iritsi izan zeban jakinduri andia. Euskaldun argi-dotar au ill zan Madrillen milla zazpieun ogei ta zortzigarren urteko otsa-illaren bostgarren egunean, irurogei ta amabi urte zituen adiñean.

Mutiloako Elizan arkitzen da San Pedroren Erlikia bat bertako jatorriD, Pedro Apaolaza Arzobispo Zaragozakoak biraldua.

Oñatiko Erriak gai askotarako eman izan dituen seme argidotarrakmerezi dute nor ta nolakoak izan diraden agertaratzea. D, Juan Lopez deLazarraga Errege Fededunen Gomendadorea, zeñaren birtute onak dain-tzen dituen Esteban de Garibai jakintsuak bere liburu emeretzigarrengo-an, amabostgarren kapituluan D, Gutierre de Kardenas Gomendari nagu-si Leongoaren eriotzaz itzegindakoan, esaten duelarik onela:

«Su encomienda mayor quisieron dar los Reyes á JuanLopez de Lazarraga, su contador, natural de la villa deOñate, que habiendo primero servido al mesmoComendador mayor, vino á tanta privanza de los Reyesque en estos tiempos andaba el Gobierno de la hacien-da por sus manos, siendo libre de cobdicia y anibicion,y tan templado, que la encomienda mayor, ni otra cosajamas quiso tomar, diciendo que en lo que tenia lesobraba. Por esto dando los Reyes la encomiendamayor á D. Fernando de Toledo, y queriéndole dar lacontaduria mayor, como tampoco la quisiese recibir,dijole la Reina; Ya sabeis Juan Lopez tan bien como yolas necesidades del patrimonio Peal, y de verdad no secon que os dar sino sarna como Job á su muger. Estetan cristiano varon acabó sus dias en Valladolid en 18


320

Irakasle Don Gregorio Lopez de Mendizabal, Kolejial nagusi Errionetan, eta gero Santa Kruz Valladolidkoan; Katedratiko KanonesetakoaUnibersidade emengoan; izandu zan salatzalle Kanzilleria Granadakoan;Aditzalle Gela berean, Erregeren Etxe eta Gorteko Alkate, GaztelakoKonseju goienengoan, ill zan milla seieun berrogei ta zazpigarren urtean,Ministro garbi maitagarriaren izenarekin.

Don Jose Antonio de Umerez y Miranda, izandu zan PanamakoObispo.

Don Kristobal de Gazteluondo, Kapitan Maese de Kanpo etaTeniente Jeneral Don Albaro Enriquez Kastillokoaren, izandu zanErresuma Peruko Probinzia Mutilones, Jabalosos eta besteak agerkeratu-rik irabazkidatzeko Agintari-nagusitzat autatua. Egin izan ziozkanErregeri guztiz serbitzo andiak, ibillera balioso oetan desegindu zebanbere hazienda, biurtu zan Españara, eta ezagungarritua izan zanFranzesak Ondarribia ertsiturik iduki zeban estura larriko denporan, nonegondu zan bere Erriko mutil armatuen Buruzari.

Don Juan Jose de Unzueta Koronel Zaldizkoetakoa, KapitanBrigada erreal Karabineroena, guraso beartuen semea, bañan odolgarbi-koena, eta Erri onetan jaio ta bizi izan direanena, soldadutza utsetik asirikbere egikera prestuen bidez igo zan malla aiñ goititura. KataluniakoMartiztian serbitzatu zeban lenagoko eunkidaren azken aldekoFranziarekiko gudan, non andizkatua izandu zan beraren izena ezin geia-goraño, eta batez ere Villalongako batallan, zeñaren asieran eritzea gerta-tu bazitzaion ere, erretiratzeko asmorik artu bage jarraitu izan zion berelanbideari portizki jazarra bukatu arterañoko guztian etsaiaren arrokeriazbeldurtu bage. Gaztigatu izan zion onek, ezagutu zezala ezin zezakealaezer egin indar andiagoen kontra, eta baldin ezpazan errendatzen tropaguztiarekin, beronen naierara, ganibetaz igaroak izango zirala; zeñarierantzun izan zion, ezik, bazeuzkala armak eta gogoa beraren kontrapeleatzeko, eta baldin atakatzen bazeban, ikusiko zala nor geiagoak ziran.Etsaiak artu zeban asmoa emateko atake guztiakikoa, eta bere tropaandiarekin joan zan gure Martiztiaren gordegarri-aurreneko edo banguar-dia zegoen tokira, zeña arkitzen zan Liers eta zubi Molinskoan, non ill zanDon Juan Jose de Unzueta argidotar balerosoa gogorki pelean ziarduelamilla zazpieun, laurogei ta amalaugarren urteko garagarrillaren zazpiga-rren egunean, bere oroitpena azaña andien bidez illezkor egin ezkeroztik,denpora artako paper agirikoak kantatzen duten bezalaixen. ErregeJaunak saristatu zituen Umantes andi onen serbitzo baliosoak, señalatzenziozkalarik beraren arrebari eguneko amaika erreal bizi zan arte guztirako.


323

Aranzazuko santuarioaren bitartean. Izandu zan Kolejial nagusienekoAlkalan, Katedratiko de Prima de Eskoto ikasola berekoan, BenefiziaduSan Migelko Eliza Oñatikoan, Kanonigo Alkalako San Juston, MajistralCuencan, Obispo Lugon milla bosteun, laurogei ta amaikagarren urtetikaurrera, non altxatu zeban Eliztarrentzako azitetxea San Lorenzoren ize-narekin; milla bosteun laurogei ta amalaugarren urteko apirillaren ogei tabederatzigarren egunean ospatu zeban batzar diozestarra; milla bosteun,laurogei ta emezortzigarrenean aurkeztua izan zan Abilako Obispo, nonJaungoikoari kontu eman zion, bera datzan Obiaren gañeko arrian arki-tzen dan izkribuak esaten daben egun ta urtean, zeña dagoen ezarria letraoekin:

D.D: Laurentis Otadui et Avendaño Episcopus Abulensis, quondam Lucensis, Regius Consiliarius frequentissimus, vere pientissimus paterpauperum et patriaeOiit 4 decembris anno 1611

Irakasle Don Lukas de Lazarraga, Kolejial nagusi Sancti Spiritus Errionetakoan, eta Santa Kruz Valladolidkoan; legetako KatedratikoUnibersidade onetan eta gero Ministro Kanzilleriako Uri izendatutakoan,non ill zan pobrekiro, Ministro jakinti bear bezalakotzat jende guztiakzeukala.

Irakasle Don Juan de Lazarraga, Kolejial nagusi Sancti Spiritus Errionetakoan eta Santa Kruz Valladolidkoan; Katedratiko KanonesetakoaUnibersidade onetan; Almirantazgo errealean salatzalle; TarragonakoMartiztiaren Aditzalle jenerala, zeñaren leialtade piña eta balore andiaezagungarrituak izan ziran Uri bera ertsiturik zegoela milla seieun, berro-gei ta laugarren urtean, eta azkenean Jaungoikoak beregana deitu zeban,Erregeren Etxe ta Gorteko Alkate arkitzen zala.

D. Fr. Kristobal de Lazarraga aurretik esan dedanaren anaia,Zistertarren ordenakoa, graduatua Salamankan, Katedratiko TeolojiakoaUnibersidade onetan, Obispo esleitua Txiaparako, eta konsagratuaMadrillen milla seieun ogei ta emeretzigarren urtean, izandu zan goiago-tua Obispo Kartajena Indiaetakora, zeñaren menpetasuna artu zebanmilla seieun ta berrogeigarrenean, eta geroztik iru aldiz berak berez bigi-raturik ill zan milla seieun berrogei ta zortzigarrengoan, beraren adiñaberrogei ta iru urtetan igarotzen etzala.


322

andizkatzen ditu Garibai jakintiak zortzigarren liburuko ogei ta amarga-rren kapituluan.

Pasaia Donosti-aldekoan jaioa zan Don Blas de Lezo, Teniente Jeneralitsasokoa, zeñak, beste serbitzo balioso anitzen artean, ontzi ta jende bereagintekoakin egin izan zeban laguntza andia Kartajena Indiaetakoarengordezkeran milla zazpieun berrogei ta bostgarren urtean, indar andikoEskuadra Ingeles Almirante Vernonen eskura zegoenaren kontra.

Jaun argidotar Don Agustin de Lezo Arzobispo Zaragozakoa, DonBlasen illoba; bere jaioterriko Elizari utzi ziozkan apaingarri ederrak bestegauza balioso askorekin.

Ondarribiako seme argidotarren artean kontatzen dira Don Kristobalde Rojas, y Sandobal, Kapillau Karlos bostgarrenarena, ObispoOviedoko, Badajoz'ko, eta Kordobakoa, eta Arzobispo Sebillakoa, zeñaegon zan Konzilio Trentokoan, eta Santidadearen aomenarekin ill zanmilla bosteun ta laurogeigarren urtean.

Aita Maisu Irakasle Fr. Manuel de Kalataiud, Zistertarren ordenakoaFiteroko bakartegian, zeñaren egitade polemika eta kondairatarrak dira-den ondo ezagunak; Matxin de Arsu Jauregi ta etxe Arsukoaren jaun tajabea, bere jakinduria andi gudarakoaren bidez ezagungarritua DonSantxo el Sabioren denporan, zeñak saristatu eta ondratu ere izan zebanmesede asko ta eskutarmakin, non ikusten dan gaztelu urrezko bat gorria-ren gañean goiko aldetik, eta beekotik ibai bat eta bost buru epakiak, irulorelis urrezko bere diñakoak gazteluaren gañean, eta ertzean zortzi bioz-kuta berde sinoplezkoak urrezko kanpoan dituela.

D. Juan eta D. Migel Ezkibel ezagungarrituak izan ziran Moluka, etaManilasko Ugarteak berriro artu ziradenean. D. Antonio de Ubilla,Markes Ribaskoa, Estaduko Konsejukoa, Sekretario Indietako despatxuguztirakoan Felipe bostgarrenaren denporan. Don Gabriel Jose deZuloaga, Konde de Torrealta, berezitu zan asko VenezuelakoProbinziaren gordezkeran, non Gobernadore egon zan milla zazpieunberrogei ta bigarren urtean, Ingeles anitzen galgarri.Uri onetan izan dira beste seme asko, izen txikiagokoak badira ere, serbi-tzo andiak egin dituztenak leorreko martizti eta itsasoko armadaetan.

Orioko semeak ziran D. Gabriel de Hoa, Sekretario Estadu ta DespatxuIndiaetakoa; Irakasle Fr. Franzisko de Segurola y Ganboa Arzobispo


325

Koronel Don Santos de Antia, Kapitan sutunpadi errealekoa,Erregeren serbitzoan sartu zan Zaldun berezi edo Kadete milla zazpieunirurogei ta bederatzigarren urtean. Beraren buruzpide gudartarra izanduzan, sarritango enkargu andi eta eraman ekarriko ibillera baliosoetan;arkitu zan bera Amerika eguerdi-aldekoan egin izan zan leorreratzean, etaSanta Katalinako Ugartean gertatutako eginkizun andietan, bai ta ereSakramentuko erdaliriaren ertsitze eta errendatzean; Gibraltar ertsituaegondu zan denpora guztian serbitzatu izan zeban leialkiro ta portizki;Orbaizeta Eta Eugiko ekida erreal munizioetakoen zuzendari eta eraon-tzalle egon izan zan Erregek izendaturik, non egin izan zituen aurrerapenandiak txit. Franziarekiko guda Taldeagintzakoan San Sebastian de laMugan zegoela biraldua izan zan Kataluniako martiztira. Guda onetanegin izan zituen serbitzo andiak guztiz dira gomendagarriak; Kol dePortelko bateria berak eragin ta agindu ere zeban Bellegarde errendatuarterañoko guztian; Salzesko batallan irten zan gaizki eritua; Kol deBañuls eta onen izeneko Erria artutzeko denporan berak agindu zebansutunpadia: eta onen jakinduria ta bizitasunaren bidez irabazkidatu ziranPort-Vendre, San Telmoko gaztelua, eta Koliubreko plaza. Erregerenagindea etorri zitzaion igaro zedilla Asturiasa, ekida berria muniziogitekoSargadelosen ifintera, non iritsi ta illabetegarrengo, bere sasoirik obere-nean ogei ta emeretzi urteko adiñean arkitzen zala, eriotzak arrapatuzeban milla zazpi eun, laurogei ta amalaugarren urteko agorrillean; zeña-ren serbitzo andiak igo izan zituzten goienengo mallara berarenBuruzariak, milla zazpi eun laurogei ta amairugarren, eta laurogei ta ama-laugarrengo Gazetak esaten dabeenez; eta Errege biotz biguñak saristatuzeban seme argidotarrari zor zitzaionaz beraren ama maitea, egunekoamar erreal señalatzen ziolarik bizi zan arte guztirako.

Oiarzungo Erriak seme argidotar anitz eman izan ditu. Don Sebastiande Lartaun Obispo de Kuzko izandu zan sansagratua bere jaioterriakoEliza San Esteban de Lartaun Protomartirren izenekoan, zeña dagoenaipatua lenago.

Don Franzisko Antonio Feloaga, Kalatrabako Zalduna, SenadoreNapoleskoa, eta egitade Enchiridion juris controversi-ren Aurkillean, zeñamoldizkidatu zan Madrillen milla seieun irurogei ta amabostgarren urtean.

Kapitan Tristan de Ugarte, azaña andiak egin izan zituena, batez ereitsasoz. Erri onetako seme azkarrak egindako bizarria gogoangarriak


324

Anton Gonzalez de Andia, Domenjon eta Doña Katalina deTapiaren semea, zeñarengana batu ziran Andia eta Irarrazabal etxe argi-dotar biak; beraren leialtadea eta balorea zenbaterañokoak ziraden adie-razo izan zeban Donostiaren gordezkeran eta Ondarribia Franzesarenmenpetik milla bosteun ogei ta batgarren urtean atera zanean, ikusten danbezala argiroki, D, Braulio de Lanak milla bosteun ogei ta amaikagarrenurteko epaillaren zortzigarren egunean Debako Errian artutako billakin-de argitara eman izan zituenetan. Erregiña Doña Juanak itzkribatu zionkarta bat milla bosteun ogei ta amargarren urteko epaillaren amaseigarrenegunean agintzen ziolarik, ezen Españan geldituak izan ziran PrinzipeFranziakoak lagunkidatu zitzala beren Erresumarako joaneran.

Domenjon Gonzalez de Andia, Antonen semea Felipe bigarrenarenInglaterrako joan-aldian izan zan onen jarralle ta ezkutari; eta egin zioz-kan serbitzo andiaz esker-ondurik, Prinzesa Portugalkoari gomendiatuzion milla bosteun berrogei ta emezortzigarren urteko orrillaren amairu-garren egunean itzkribatutako karta gozo maitagarrian.

Joanes de Yurreamendi, bere izeneko jauregiaren jaun ta jabeaTolosan, Nafarroako Santxo lendabizikoaren denporan izandu zan solda-du ta buruzari bitorea txit.

Martin Ruiz Yurreamendi jauregi berpereko jauna ErregeFededunak serbitzatu zituen Gipuzkoatik eramandako jendearekin,Granada ertsitua egondu zan denpora estura larrikoan. Tolosako semeargidotar au zan Doña Katalina Yurreamendikoaren Aita, zeñaren jato-rritik datozen Duke Ciudad Realkoak.

Alberto Perez de Regil ospatsua eta ezagungarritua izan zana millabosteun ta amabigarren urtean Belate eta Elizondoko arkaitzetanGipuzkoatarrak Franzesa porrokatu zutenean.

Juan Perez Auziondo, Guda maisua Noaingo batallan milla bosteunogei ta batgarren urtean.

D, Pedro de Aranburu Kantauriako Eskuadraren Almirantea, zeñakegin izan zituen serbitzo andiak.

D, Jose Franzisko de Aranburu, Kapitan Jeneral Mallorkakoa,Teniente Koronel Españako guardia Errealetakoa, Komandante JeneralOran, Mazargibir eta beren gazteluetakoa, berezitu izan zan milla zaz-pieun berrogei ta laugarren urtean Villafranka Alzakoaren aurreko lute-sian emandako batalla andian, zeñaren bidez Felipe bostgarrenak sarista-tu zeban Konde de Villafuerteren tituluarekin.

D, Alonso Idiakez, Karlos bostagarrenaren Sekretario eta EstadukoKonsellukoa, Tolosako jaiotarra eta Donostiako biztanlea.


327

Zaragozakoa, San Agustinen Ordenakoa; M. Fr. Jose de Urtezabel,Karmentarra, izkribaria, eta D. Antonio de Arizaga, Almirante armadaErrealekoa.

Tolosako Erriak gai guztietarako eman izan ditu seme argidotarrakugari, eta oen artean aurrenengo lekua betetzen dabena, eta izendatuenada Domenjon Gonzalez de Andia, Koronel Probinzia Gipuzkoakoa.Onek Inglaterrako Errege Eduardo laugarrena tropa lagungarriakin soko-rritu izan zebanean, eta lanze estura larriko artan leialkiro serbitzatu izanzebalako saristatu zeban Prinzipe ark Jarretierako ordenaren señale ondraandikoakin, izan zitzan beretzat eta bere ondorengoentzat beti betiko eza-gungarri, esaten daben bezala argi eta garbi milla laureun irurogei ta amai-kagarren urteko abuztuko illaren ogeigarren egunean Eduardok emanda-ko bitezarde batek, zeña kopiatu zeban D, Braulio de Laga jakintiak etxepurubetar Andia, Irarrazabal eta beste geiagoren sustrai pin garbiak argi-taratzean. Enrike laugarren Gaztelakoak ere eman ziozkan fuero batzu-bek bere naitasuna iragarritzeko milla laureun irurogeita bostgarren urte-ko agorrillaren ogeigarren egunean, eta milla laureun irurogei ta zazpiga-rreneko garagarrillaren amarrean, zeintzubek ontzat arturik ErregeFededunak eman ere ziozkaten Gipuzkoaren Batzarretako itzkribautzaeta bertako Alcalde de Sacas izateko eskubidea, zeñean jarduera edo enpleooek biak Erregezko gallaldiaren bidez gozatzen dituen gaurko eguneanProbinziak, beraren fueroetako liburuan ezarria dagoen bezala. Eduardolaugarren Errege Inglaterrakoarekin Gipuzkoaren artean egindako alkar-tze ta tratadu milla laureun laurogei ta bigarren urtekoan, ProbinziarenEskribau fidel arkitzen zan bezala izandu zan balio andiko itzbide arizuzenbidea ematen, Batzar bereko kapitulazioetan Rimerrek esatendaben bezala. Probinziaren alde jarraitu zeban Aide nagusien kontra, oengenaste eta zegarrera kaltarkitsuak indarrean zeuden denporan; eta aurre-nengoetatik bat bera izan zan urgullutsu oen arrotasuna buruz beeratuzebana, zeñaren bidez izandu zan dunduariaturik andizkatua Erriko izke-ran kantatzen ziotelarik onela.

Sagarra eder, gezateaGerriyan ere ezpateaDomenjon de AndiaGipuzkoako Erregia.


326

gañean ere izkribatu zeban; zeña dan eranzunkida eder bat ErlijioSantuaren alde.

Urrestillako semea zan D. Mateo de Urdanbidelus y Patiño, ArtxidukeD. Juan de Austriaren Estadu ta gudako Sekretarioa; eta erri onetan arki-tzen da jauregi Antxietakoan jaio ziran Jesusen Konpañiako Jose deAntxieta misiolari ospatsua, eta bere aita Juan de Antxieta, zeña izan zanKapitan eta Juradu Kanariasetako Ugartean milla bosteun berrogei tabostgarren urtean.

Usurbilko semea zan D.Franzisko de Etxebeste, Filipinasetako galeraenJenerala, Txinaren agindeko Tunkingo Erregerengana Enbajadore joanizan zana, Priore ta Konsul España berrikoa, zeñak bere gostuz eraginzeban Elizako ezkillategi berria. Migel Lukas de Iranzo KondestableGaztelakoa, D, Albaro de Lunaren oñ ordekoa. Badira esaten dutenak jaiozala Belmonte Usurbilkoan. Garibaik esaten du zala Belmontekoa baka-rrik, geiago erantsi bage; beste askoren iritzia izanik Ondarribiako jatorriazala, bera griñatzen da izan zitekeala Nafarroakoa. Edozein modutan dalaIronzo izengañekoak adierazten du argi eta garbi, euskararen bere berekiadala.

Villabonako semea zan Fr. Diego de San Pedro e Ibarra, SantoDomingoren ordenakoa, Karlos bostgarren Jaunaren konfesorea, zeña-gandik iritsi zeban gallaldia bera jaio zan tokiari Erriaren izena ifinteko,eta Arzobispo Toledoko ere izan zitekean, bañan etzeban artu nai izandignidade andi au. Esaten du, bada, Irakasle Isasti jakintsuak, ezen,Karlos bostgarren Jaunak bere konfesore Fr, Diego, Kamarako MedikuD, Esteban Zabala eta Sekretario D, Alonso Idiakezkoarekin izan zebantratamenduaren bidez ikasi zebala Euskaraz trebe itzegiten. Gauza jakiñaeta egiazkoa ere da, Enperadore andi onek guztiz asko maitatzen zituelaEuskaldun prestu leialak, beren itzkuntz eder illezkorra, eta Españarenlendabiziko asieratik gozatzen dituzten oitza ta oitura oneski beren bere-kiak. España guztiko jaun ta jabe eta buruzari-nagusi onen eginpideondraduak adierazten dute argi eta garbi, Gipuzkoatarrak ziradela berarenbiotzeko kutunak, eta amodiozko naitasun legez ta bidezko au ontzat ezineraman zutenak asmatuak dirala, Historian arkitzen diran bi itz neurtuoek.


329

Martin de Gaztelu Sekretario Ordenaetako eta PatronatoGaztelakokoa, Karlos bostgarrenaren Testamentarioa, eta beraren azke-naitxoa egin izan zebana milla bosteun berrogei ta emezortzigarren urte-ko agorrillaren bederatzigarren egunean, zeñaren oroitpen ondra andikoaegiten duten Garibai eta Fr, Diego de San Pedro ta Ibarra konfesoreKarlos bostgarrenarena, denpora artan Tolosaren menpean arkitzen zanErri Villabonakoan jaioak.

D. Franzisko Fernando de Inarra y Atodo Isasti, seme pontekoInfante D. Franzisko Fernandorena, zeñak ifini zion bere izena, KoronelProbinzia Gipuzkoarena eta beraren Diputadu jenerala milla seieun tairurogeigarren urtean.

D. Fr. Franzisko de Tolosa, San Franziskoren Ordenako Jenerala,Obispo Tuikoa, Fededo ikusbide edo Demostraciones catolicas izenarekin millasei eun ta amabigarren urtean Bilbaon moldizkidatutako egitade maitaga-rriaren aurkillea.

Batxiller Martinez Zaldibia, jakinduri andiko letradua, izkribatuzeban liburu bat Probinzia Gipuzkoakoari dagozkion anziñaerako gauzabalioso asko dakarziena; zeñagaz baliatu izan zan Irakasle Gebara,Españaren ipiñera ta anziñatasuna, eta Kantauriako noblezaren iraupenaargitara emateko milla bosteun laurogei ta seigarren urtean Milanen mol-dizkidatutako liburuan.

Fr. Franzisko de San Julian, Ministro Jeneral Trinitario Ortoz zena;argitara eman zeban egitade Tribunal regulare Leon Franziakoan, zeña aipa-tzen daben D, Nikolas Antoniok, esaten ere debala aurkillea ill zalaAlkalan milla seieun irurogei ta irugarren urtean.

Migel Elizalde, Kapitan itsasokoa, zeña arkitu zan batallaLepantokoan, eta antolatu ere zeban liburu aritmetika eta jeometriakoa.

Martin de Antxieta Nafarroako Birrei D, Alonso IdiakezkoarenSekretarioa; izkribatu zeban esakuntza bat Españako Erregiña Doña Anade Austria eta Isabel de Borbonen emoitzak Bidasoako ibaiaren gañeanmilla seieun ta amabostgarren urtean zeren bidez ta nola egin izan ziran.

Don Jose Lapazakoak egin izan zeban biurkera on bat Konde deSaxe ospatsuaren Historiaren, zeña moldizkidatu zan Donostian millazazpi eun berrogei ta amalaugarren urtean.

D. Diego de Lazkano Euskaldunen noblezaren gañeko saiakerarenaurkillea, zeña moldizkidatu zan Tolosa berean; eta ApaizbatuneGalikanoak milla zazpieun irurogei ta amargarren urteko biltzarkidanliburu gaiztoen kontra kristau fidelai egindako azaldura eta gaztiguen


328

estanpaetan. Egikera hura, zeñen bidez egin zan ain aomen andikoa Fr,Pedro Argaia Zaldibikoaren izena, da Maragatoa zeritzon lapur ospatsuaarrapatzea. Gizon gaitzgille lapur baztar guztiak izutu eta larritzen zituenMaragatoak egin nai izan zion, osterontzekoai oi ziena, Fraile esketanzebillenari ere, eskatzen ziozkalarik zakutoan edo alforjan zeramazkianoñetakoak; bañan Fr, Pedrok, jarri ziradenean aurkez aurke, ill edo bizi,eldu zion Maragatori besotik eta eskuan zeukan alkabuzetik; eta luzaroburruka alkar ezin benzutuz jardun ta ondorean, menderatu zeban noiz-baten ere, eta ifini zeban Oropesako Alkate jaunaren eskuetan gizon kal-tarkitsu hura, erakarten ziela pake andia ingurumaiko bidante guztiai, etadenpora gitxiren buruan nozitu zituen Maragato gaiztgille izugarri arkbere oker eta gaitztakeriak Madrillen, utzirik bere bizia urkamendian.Errege Karlos laugarrenak ezaguturik egikera onekin zer on andiak eginziozkan España guztiari, batez ere Estremaduran Oropesa inguruan ibillibear zutenai, saristatu zeban Fr, Pedroren azaña ospatsua, señalatzen zio-larik urtean zortzi milla erreal, zeintzubekin bizi izan zan artean egin izanzituen, isill edo agiri, mesede ta laguntza andiak, eta limosna gogoanga-rriak; eta oetatik uste dabee bere erri Zaldibian artu zutela milla zortzi eunogei ta zazpigarren urtean; bada sinistmen osoan oi daude beraren errita-rrak, ezen, esan dedan urtean Ama Birjina Errosarioko Eliza bereandagoenari ez nondik eta ez norgandik etorri zitzaiozkan urrezko errosa-rio eder galantak, Fr, Pedrok biralduak direala. Fraile errutsu aomen andi-ko au ill zan Arenas deitzon erri Estremadurakoan milla zortzi eun ogeita emezortzigarren urtean, arkitzen zalarik irurogei ta bat urteko adinean.

Ots andiko egikera onek badirudi bere odolekoetara ere zabalduzebala balorea ta errutasuna; bada denpora gitxiren epean agertu zanberaren bestengusu D, Gaspar Jauregikoa, Villaerrealean jaioa bazan ere,aurrekoetatik Zaldibiakoa, eta Fr, Pedroren jatorrikoa. D. Gaspar izen-goitiaz Artzaia zeritzana, artzaintzan zebillen mutil gaztetxoa gudara irtenzalako, ondo ezagungarritua izandu zan Napoleonen kontrako gudagogorrean. Utsetik asita egiñeratu zituen iru batalloi, zeintzubekin topa-tzen zituen toki guztietan, eman izan zien astin-aldi latz, eta gogorrazoroitzen dira gaur ere Franzesak. Bere gudako egikera gogoangarrienbidez igo zan Martizti Errealetako Mariskal de Kanpo beste onore ani-tzekin izatera, eta milla zortzi eun berrogei ta laugarren urteko abenduanill zan Vitoriako Urian.


331

Karlos kintoren baratzanAkerrak ezpata dantzan.

Villafrankako Erriak eman izan ditu seme argidotarrak. Aita Fr,Andres Urdaneta, Ontzigidari andia, zeña San Agustingo erlijioso eginezkeroztik esleitu zeban Karlos bostkarrenak Luzongo Ugarteak agerta-ratzeko, eta bera izan zan Zebuko Uriaren ipinlea.

Don Agustin de Aiestaran y Landa Obispo laguntari Sebillan, etagero Obispo Kordoban; onen arrebaren bi seme Don Ramon eta DonJose Luis de Ubillos Kanonigo Kordoban.

Don Esteban Jose y Don Jose de Abaria e Imaz; bitezardetu zituz-ten bi dote eun ta berrogei ta amarna dukatekoak donzella beartsuentzaturteoroko.

Don Manuel Aszensio Okariz gogoangarriak bere jaioterriko bear-tsuak sokorritzeko utzi zeban urtean sei milla ezkutu errenta ematendaben oña edo kapitala.

Ikaztegietako semea zan Don Martin de Zelaieta y Lizarza ObispoLeonen milla zazpieun ta ogeigarren urtetik milla zazpieun ogei ta zor-tzigarreneraño egon zana, zeñak asestitu zeban Elizbilguma Lateranense,milla zazpieun ogei ta bostgarren urtean, Benedikto amairugarrenarenaginduz egindakora. Erroman zegoela iritsi zeban Aita Santuagandikbenefizio sinple San Klementekoa Diozesea Kuenkakoan, Salamankanzegoen Kolejio nagusi Kuenkakorako, non egon izan zan kolejial, etaberaren gozamenduarekin estaldu zan Kolejioaren beartasuna; zeñakmilla ta bosteungarren urtean ifinia izan zanetik orduraño, etzeban izanbere gidari ta serbitzalleak bazkatzeko lainbat errenta. Obispo onen erre-guz Aita Santuak egin ziozkan Leongo Elizari laguntza andiak: ifini zebanbere Katedraleko aldare nagusian Santa Zelestinaren gorputza, eta erre-galatu zion beste gorputz santu bat Felipe bostgarrenari. Aita Risko ezez-tatu zan Ikaztegietari Leaztegieta deitzean, utsaldi berperean erori izan zala-rik D, Antonio Pons Españatik kanporako bidajearen lenengo tomoan.

Zaldibiako Errian jaio ta azia zan Fr, Pedro de Zaldibia, zeñaren ausar-di, balore, eta errutasun pare bageak gogoango diraden mundua mundudan arte, milla zortzieun ta seigarren urteko garagar-illaren amargarre-nean berak egindako azaña andia izanik aiñ oroitkarria, Madrillen mol-dizkidaturik argitaratua arkitzen dalako, bai izkribuz, eta bai ezanza edo


330

ill zan Madrillen irurogei ta lau urteko adinean. Bere jaioterrian arkitzenda Etxe eder galant bat berak egiña, azkeneko urteak bere erritarrakinigorotzeko asmoan, bañan Jaunak atotsi zion lenago, bere adiskide ta eza-gun ugarien miñean.

Zestoako semea zan Don Juan de Perez de Gebara y Alzolaras ospa-tsua, zeñak egin izan zituen amar urteren epean azaña ta irabazkida anitzTxatxapoia, eta Moiabanbako Probinziaetan; eta berak diabetatu erezeban Santiago de los Vallesko Uria Kapitan Jeneralaren izenean.

Zumarragak baditu anitz seme txit gogoangarriak; Don Migel Lopezde Legazpia Jauregiko etxean jaioa izan zan Filipinasko Ugarteak agerta-ratu zituztenetatik bat amaseigarren eunkidaren azkenalderontz. Erribereko alaba zan Maria Orazandi Don Albaro de Luna KondestableGaztelakoaren, eta Don Juan de Zerezuela Toledoko Arzobispoarenamasaba, zeña Domingo Lizasok, Nobiliario de Guipuzcoa, deitzon liburuanesaten dabenez, jaio zan Etxe purubetar Urazandikoan.

Zumaiako semea eta Oikiñako Ibarrean jaioa zan Baltasar de EtxabeMinistro Tokaduna Mejikon, eta Kantauriako itzkuntzaren anziñatasuna-ren gañeko egitade milla seieun eta zazpigarren urtean Uri Mejikoan mol-dizkidatuaren aurkillea.

Gipuzkoak izandu ditu beste gizon anitz goeneneko mallan ifinteamerezi izan dabeenak beren egitade, jakinduri, ausardi, errutasun, azkar-dade eta doai eder andien bidez; eta iñori ere ez legorrean eta itsasoan, ezgudan eta pakean, ez Elizan eta kanpoan, eta beste edozein lanbidetanezer zor ez diotenak, bañan asko dira izendatu ditudan oek, ezagutzekozein seme on eta andiak azitako ama dan Gipuzkoako Probinzia.

Gipuzkoak baditu semeak ugari,Jakin izan dutenak ekiten lanari;Erakutsiaz garbi mundu guztiari,Zer nai gaitan dirala buru ta giari.

Gipuzkoako seme ta jatorriak; ara non dauzkatzuten azaldurik gureAma on Gipuzkoaren izaera ta bizitza, bear ainbat ezpadere, nere labur-tasun eta moztasunak agindu direanaño; nik orain opa dedana da, asitakolanbide andi au gizon argi ta jakinti beren erriari ondo nai diotenak, eta


333

Zarauzko Errian izandu dira gizon argidotar anitz; bertako semea zanD, Juan de Manzisidor Españako Errege Felipe irugarrenaren Sekretarioeta Gudako Konsellaria Flandesen. Egiñeratu zeban Erri berean dagoenSan Franziskoren ordenako Konbentua, utzirik izendatuta amabost FraileMezako eta bost Lego bizitutzeko lainbat ondasun, gordetzen zebalaberetzat, eta bere ondorengoentzat konbentu onen nagusi ta jabetza.Egiña izan zan au milla sei eun eta amargarren urtean, noiztik onara irtenizan dira Etxe beneragarri onetatik ezin esan-ala misiolari jakintsu taanima asko bide zuzenean jarri dituztenak denpora guztietan. Asi zebanKonbentuaren alboan etxe andi eder bat ere Flandeskoen antzera; bañanetzeban bukatu.

Erri onetan jaioa zan Doña Mariana de Zarauz, D, Franzisko deBouker ta Bartonen alarguna, eta Zarauz deitzon Jauregiko alaba ta jabea.Andre gogoangarri onek egiñeratu zeban Erri bereko Eliza andia, zeñennagusi ta jabe izan zan bera, eta dirade geroztik bere ondorengo ta jato-rriak. Egin ere zeban Santa Klararen Ordenako MonjaentzakoKonbentua amazazpigarren eunkadaren asieran, eta sartu ta profesatuzeban Konbentu onetan berak bere bi alabakin, non igaro zituan bereegunak. Zarauz deitzon Etxe anziñako onek izan ditu denpora guztietanseme anitz ezagungarritu diradenak gai guztietan, eta zabaldu dabeenakberen izena baztar andietara; eta gaurko egunean ere Etxe au da Probinziaonetan ospatsuenetakoa, eta bereganatuta daukana NarroskoMarkesadua.

D, Juan Ignazio de Aiestaran Erri onetako semeak egin zituan serbi-tzo txit andiak eta leialak Karlos irugarren, eta laugarren, eta Fernandozazpigarrenaren Erreina-aldian. Izandu zan Aragoiko nagusitza edoPatronatoko Sekretario aurrena, eta Gaztelakoa urrena, ematen zitualaErrege Jaunak txit ontzat, aginte ta zer-egin andietarako, bere eginkizunakala aginduta, izendatzen zituan gizonak. Jose Napoleon Erregetzat jarrizanean, onen aginduak egin nai etzitualako, joan zan Kadiza, eta emenegon zan ezertan ere sartu bage, leku andietan ifini nai izan bazuten ere,alik eta Fernando zazpigarrena bere Koroaz jabetu zan artean. ErregeJaun onek bere eskuz izkribatu zion Españan sartu ta Madrillera baño len,esaten ziolarik, ezen, ifini zitzala Gobernuko Sekretari guztiak lengooñean, auturik onetarako onenak zerizkion gizonak. Egin zeban guztiatxit ondo eta zuzenki, Errege Jaunaren gogo betera. Milla zortzi eun taemezortzigarren urtean egin nai izandu zeban Grazia ta JustiziakoMinistro, bañan etzeban nai izan artu ondra andi au; eta urrengo urtean


332


gure itzkuntz gozo parebagea maite dabeenak esku-ikutu, apaindu etaedertutzea, ezagutu dezaten gizon arrotz guztiak, iñori ezer ere zor ezdiona, eta besterik ez bezalako doain andi ta ederraz janzia dalaGipuzkoako orua.

Non nekatu badute gizon jakintiakEman nai badituzte emengo barriak;Bestek ez bezalako doai on andiakDauzka Gipuzkoako baztar maitatiak.

AZKENA


334

0Iztueta JI, Gipuzkoako probintziaren kondaira · tik ibar zabaletara jesten; ... mundua mundu dan...

Documents

Transcript of 0Iztueta JI, Gipuzkoako probintziaren kondaira · tik ibar zabaletara jesten; ... mundua mundu dan...