ZIBILIZAZIOAK-2

EGIPTO

TXINA

ARABIA

AMERIKA

IRTEN

HEZKUNTZAHIZKUNTZA

ERAIKINAK

NILO

JAINKOAK

GIZARTEA

LANA

KOKAPENA

AISIALDIA

FARAOIAK

KOKAPEN FISIKOA

Egipto Afrikako ipar-ekialdean kokatuta dago. Lurralde gehiena basamortua da.

Dinosaurioengaraia

Grezia Erdi aroa

Gaur egun

Duela 5.000 urte sortu zen eta 3.000 urtez luzatu zen.

EGIPTO

Erroma

KOKAPEN KRONOLOGIKOA

Nilo ibaia munduko ibairik luzeena da (6670 km).

Uholde garaian lurrak lupetz beltz batez estalita geratzen dira.

Ura jaisten denean lurrak ongarrituta geratzen dira.

NILO IBAIA

Gehienak nekazaritza, arrantza edo ehiza izan zuten lanbide.Lurra lantzeko animalia eta tresna bereziak erabiltzen zituzten.Laboreak (garia, sesamoa, garagarra, ...) eta barazkiak lantzen zituzten.Ureztatzeko ubideak eta xadufak erabiltzen zituzten.

LANA

Aisiarako denbora asko izaten zuten.

Ehiza, arrantza, jokoak, musika, dantza, ipuinak kontatzea... atsegin zuten.

AISIALDIA

Mutil aberatsak bakarrik joaten ziren ikastera. Hauetariko asko eskriba izaten ziren handitan eta faraoiarentzat egiten zuten lan.

Neskak, ordea, etxean geratzen ziren etxeko lanak egiten ikasteko: sukaldean, josten, iruten...

HEZKUNTZA

HIZKUNTZA

Rosetta harriari esker deszifratu zuten.

Idazkera zaila zenez, idazkera hieratikoa asmatu zuten.

Idazkera zaharrena hieroglifikoa zen ( irudi eta sinboloen bidezkoa ).

GIZARTEA

faraoia

langileak-nekazariak

merkatariak-artisauak-soldaduak

apaiz gorenak-nobleak

funtzionarioak : eskribak...

Gizartea oso zorrotz antolatuta zuten. Esklaboek ez zuten inongo eskubiderik.

esklaboak

Faraoiak Egiptoko erregeak ziren. Egiptoarrek jainkotzat hartzen zituzten.Egiptoko faraoiek bi

koroi zituzten batera.

FARAOIAK

Egiptoarrek ehunka jainko eta jainkosarengan sinisten zuten.

Gauza bakoitza jainko baten mende zegoela uste zuten (familia, eguzkia, heriotza...).

JAINKO ETA JAINKOSAK

Egipton eraikin mota asko zeuden.

Oso arkitekto onak ziren.

ERAIKINAK

Piramideak

Obeliskoa

Esfingea Tenpluak

Egiptoko erregeen edo faraoien hilobiak ziren.

Harrizko eraikin haundiak ziren.

Ezagunenak Keops, Kefren eta Mikerinos dira.

PIRAMIDEAK

Zutabe karratu altu hauek monumentuak ziren .

Aldeak idazkera hieroglifikoan idatziak dituzte eta puntak piramide forman.

OBELISKOA

Otoitz egiteko eraikinak ziren eta jainkoen egoitzak aldi berean.

Jainkoen estatua gela batean gordetzen zen, eta bertara faraoia eta apaizak sartzen ziren bakarrik.

TENPLUAK

Mamu erraldoi bat da. Burua, sama eta bularra gizakiarenak ditu eta gorputza eta oinak lehoiarenak.

73 metroko luzaera du eta buruak 5 metroko altuera.

ESFINGEA

KOKAPENA

AINTZINAKO TXINA

TXINA GAUR EGUN

KOKAPEN FISIKOA

Txina Asiako hego-ekialdean kokatuta dago. Munduko hirugarren herrialderik handiena da (Errusia

eta Kanadaren ondoren).

KOKAPEN KRONOLOGIKOA

Txina munduko zibilizaziorik zaharrenetarikoa da.

Dinosaurioengaraia

Grezia

Erdi aroa

Gaur egun

Erroma

Errenazimentua

0 urtea

EgiptoLehen gizakiak

TXINA

ANTZINAKO TXINA

HISTORIA

HIZKUNTZA

ASMAKIZUNAK

FILOSOFIA

HISTORIA

Txinatar zibilizazioa Ibai Horiaren inguruan garatu zen.

Historian zehar, hainbat dinastiak gobernatu zuten.

Dinastia guztietatik Qin (Txin) izan zen famatuena, imperioa osatu zuelako.

Qin familiatik dator Txina izena.

ASMAKIZUNAK

FILOSOFIA

Antzinako txinatarrak pentsalari eta filosofo onak ziren.

Txinatarrentzat filosofia zen naturaren eta gizakiaren errealitatea ulertzeko bide bat.

Txinatarrek papera asmatu zutenez, filosofoek beren olerkiak eta erranak idatziak utzi zituzten.

Konfuzio

HIZKUNTZA

Txinan hizkuntza eta dialekto ugari daude, baina hizkuntza ofiziala mandarina da.

Idazkera ideografikoa egiten dute.

TXINA GAUR EGUN

OSASUNA

MENDIAK IBAIAKARTEA BIZTANLERIA

SUKALDARITZA

BIZTANLERIA

Txina, betidanik, izan da munduko lurralderik jendetsuena.2001. urtean 1.300 milioi biztanle zituen (Euskal Herrian 3 milioi biztanle).Biztanle kopurua kontrolatzeko lege bat ezarri zuten: bikote bakoitzak ezin du haur bat baino gehiago izan.

MENDIAK ETA IBAIAK

Himalaia mendikateko mendiak Pakistan, India, Txina, Tibet eta Nepalgo lurraldeetan daude. Himalaian dago munduko mendirik altuena: Everest.Ibaiak oso luzeak dira: Ibai Urdina (Yangzi) (6.300 km), Ibai Horia (Huang Ho) (5.464 km)...

SUKALDARITZA

Txinatarrak, euskaldunak bezala, sukaldari handiak dira.

Janaria zentzumen guztiekin gozatzen denez, artelan bihurtzen dituzte euren platerak.

OSASUNA

Txinatarrentzat, osasuna akupunturan (orratzen bidezkoa), sendabelarren erabileran (masustak, txinatar batata, onddoa...) eta dieta orekatuan oinarritzen da.Osasuntsu egoteko Tai Chi ere praktikatzen dute; lasaitzen, giharrak gogortzen eta sasoian egoten laguntzen du.

ARTEA

Asialdirako opera, musika, abestiak, antzerkia eta akrobazia gustokoak dituzte.Ekitaldi hauetako janzkerak (zetazko soinekoak) eta makillajeak garrantzi eta esangura handia dute.

KOKAPENA

EUSKALDUNAKAMERIKETAN

KOLONIZAZIOA

AMERINDIARRAK

KOKAPEN FISIKOA

Amerindiarrak Amerikako lehen biztanleak izan ziren.

KOKAPEN KRONOLOGIKOA

Beren arbasoak duela 40.000 urte Asiatik etorri omen ziren.

Dinosaurioengaraia

Grezia

Erdi aroa

Gaur egun

Erroma

Errenazimentua

0 urtea

Egipto

Txina

Lehen gizakiak

Kolonaurreko Amerika

Kolonizazioa

AMERINDIARRAKIPAR AMERIKAKO AMERINDIARRAK:

Lautada handietako indiarrak.

Basamortuko biztanleak.

Inuitak.

HEGO AMERIKAKO ETA ERDIALDEKO AMERIKAKO AMERINDIARRAK:

Aztekak.

Maiak.

Inkak.

LAUTADA HANDIETAKO INDIARRAK

Hogeita hamar naziotako indiarrak bizi ziren: dakotak, pawneeak, komantxeak...Tribuen arteko borrokak sarri izaten ziren.Batzuk nomadak ziren (dakotak, cheyenneak, komantxeak...) eta beste batzuk sedentarioak (mandanak, hidatsak...).

Bufalo ehizatik lortzen zutena: larrua, arropak eta tipiak egiteko; haragia jateko; hezurrak, tresnak egiteko...Ehiza hasi aurretik hainbat egunetako errituala egiten zen suaren inguruan, izpirituei laguntza eskatzeko.Xamana zen indiarren aztia.Izaki edo fenomeno naturalak gurtzeko totemak eraiki zituzten. Tipiak haiek bizi izateko larruzko eraikuntzak ziren.

BASAMORTUKO BIZTANLEAK

Ipar Amerikako hego-mendebaldeko lurralde lehor eta malkartsuetan hainbat tribu bizi ziren: zuñiak, hopiak, apatxeak, nabajoak...

Batzuk ehiztari eta gerrariak ziren, beste batzuk nekazari, abeltzain edota artisauak.

INUITAK

Inuitak, Amerika eta Groenlandiako lurralde artikoan bizi ziren.Ehiza eta arrantza zuten bizimodu.Izotzez egindako erainkutzetan (iglú izenekoetan) bizi ziren.Garraiorako txakurrak eta trineoak erabiltzen zituzten.

AZTEKAK

Nekazariak eta artisau onak ziren .Jainkoak gurtzeko piramide mailakatuak egin zituzten.Borrokalari sutsuak ziren.Hernan Cortes eta bere armada espainola izan ziren inperio horren suntsitzaileak.Hieroglifiko bidez idazten zuten.

MAIAK

Nekazari eta artisau bikainak ziren.Eguzkia eta ilargia gurtzeko piramideak egin zituzten.Borrokarako soldaduak zituzten.Aritmetika, idazkera hieroglifikoa eta 365 eguneko eguzki-egutegia asmatu zituzten.Matematikan, arkitekturan eta astronomian oso jantziak ziren.

INKAK

Nekazari eta artisau onak ziren (batez ere urrea lantzen).

Harrizko hiri handiak eraiki zituzten (Machu Picchu).

Atahualpak, azken erregeak, armada handia osatu zuen.

Marrazkien bidez transmititzen zuten jakinduria.

1530. urtean, Francisco Pizarrok, hiria suntsitu zuen.

KOLONIZAZIOA

1492ko urriaren 12an, Kristobal Kolon Amerikara iritsi zen , India zelakoan.

Arkikuntza honetarako Niña, Pinta eta Santa Maria izeneko itsasontziak erabili zituzten.

Konkistatzaileek Europatik gaitzak eta izurriteak eraman ezezik, izugarrizko sarraskiak ere egin zituzten, koloniak osatzeko.

Americo Vespucio marinela ohartu zen kontinente berri bat zela, eta munduko mapa aldatu egin zen.

Indigenekin komunikatzeko erabiltzen zen hizkuntza sinplea “pidgina” zen.

Hizkuntza ugari daude (ahoz garatuak), dagoeneko hainbat desagertuak.

Kolonizazioak merkataritzan sekulako garrantzia hartu zuen.

Amerikatik Europara: patata, artoa, tomatea, kakaoa...

Europatik Amerikara: zaldia, behia, txerria, ardia...

EUSKALDUNAK AMERIKETAN

Kolon Amerikara heldu aurretik, euskaldunak ibili omen ziren baleak harrapatzen.Indiarrekin harreman onak izan zituzten (pidgina), lurralde haiek kolonizatu gabe.Ingelesak heldu zirenean, euskaldunengandik arrantza-teknikak ikasi ondoren, euskaldunak bota egin zituzten.

MUSULMANAK GAUR EGUN

BIZIMODUAERDI AROAN

ISLAMA

ISLAMARENHEDAPENA

MUSULMANAKEUSKAL HERRIAN

EKARPENAK

ARABIA

KOKAPENA

KOKAPEN FISIKOA

Arabiar penintsula Asiako hego-mendebaldean kokatuta dago. Lurralde gehiena basamortua da.

KOKAPEN KRONOLOGIKOA

Musulmanek VII. eta VIII. mendetik aurrera zibilizazio garrantzitsu bat hedatu zuten.

Dinosaurioengaraia

Grezia

Erdi aroa

Gaur egun

Erroma

Errenazimentua

0 urtea

EgiptoLehen gizakiak

ISLAMIAR ZIBILIZAZIOA

Basamortuetan nomadak (beduinoak) bizi ziren oasien inguruan.

Artzaintza zuten ogibide (ardiak, ahuntzak eta gameluak).

Jaima izeneko denda zuten etxebizitzatzat.

BIZIMODUA ERDI AROAN

Betidanik euri urriko lurraldea izan denez, bizimodu oso gogorra izan dute.

Arabiarren biztanleriaren zati handi bat hirietan bizi zen: Damasko, Bagdad, Kairo, Kordoba...

Hiri barruan eskulangintzan eta merkataritzan jarduten zuten gehienbat.

Nekazari askeek landetxeetako lurrak eta hiri inguruko baratzeak lantzen zituzten.

ISLAMA

Arabian hainbat erlijio zeuden, naturako indarrak eta fenomenoak gurtzen zituztenak (politeismoa).

VII. mendean Mahomak jainko bakarra (monoteismoa) gurtzen zuen erlijio berria sortu zuen: Islama.

Islamaren jarraitzaileak musulmanak dira, eta euren jainkoa Ala. Bizitzan behin Mekara (hiri santua) joan beharra dute.

Musulmanek beti Mekarantz begira egiten dute otoitz.

Haien liburu sakratua Korana da.

HEDAPENA

Erlijio berriaren izenean mundua konkistatzera abiatu ziren Gerra Santuaren bidez.Hasieran Asian, ondoren Ipar Afrikan eta azkenik Iberiar Penintsulan sartu ziren.Iberiar penintsulan (Al Andalus) Kordoba zuten hiriburua.Iberiar penintsula VIII. mendetik XV. mendera arte musulmanen agintepean egon zen.

ISLAMAREN EKARPENAK

750. urtean, musulmanen zibilizazioak aurrerapen handiak egin zituen teknologian, zientzian eta medikuntzan.Itsasontziek itsasoan zuten posizioa neurtzeko astrolabioa asmatu zuten.

Lur azpiko ubideak egin zituzten eta noriaren erabilera hobetu zuten.

Usoak erabiltzen zituzten mezuak bidaltzeko.

Arraza ezberdinak nahastuz, zaldi indartsuago eta osasuntsuagoak haztea lortu zuten.

Gaur egun erabiltzen ditugun zenbakiak asmatu zituzten.Idazkera berezia da: bokalak ez ditu erabiltzen eta duen norabidea eskumetatik ezkerretara doa.Eraikinak, objetuak, etab. apaintzen eta dekoratzen artistak ziren, batez ere, diseinu geometrikoak erabilita (modulazioa).

MUSULMANAK EUSKAL HERRIAN

Musulmanek beren arrastoak utzi zituzten Nafarroako erreinuan.

Tutera sortu zuten 800. urtean.

Musulmanak eta euskaldunak interesen arabera, bai lagunak, bai etsaiak izan ziren.

MUSULMANAK GAUR EGUN

Islamismoa indarrean dagoen erlijioa da, batez ere Asian eta Afrikan.Petrolioa ustiatzearen eraginez, maila sozialen arteko desoreka handia dago: xekeak daude batetik, herri xehea bestetik.Petrolioaren interesak nazioarteko liskar eta gerra handiak sorrarazten ditu.