Teti contat sistria prpia pro mesu de sarcheologia Testos de
Ignazia Tidu bortados in sardu dae
Slide 2
Slide 3
Abini: orgine de su nmene Abini, est de seguru una parula
orientale: AB- ABI ( babbu o sennore) e IN-INI (resposta de
pregadoria), est a nrrere logu in ue sos babbos e sos avos
arrasaiant, e in ue sa divinidade cuntzediat a issos sas respostas
chi pediant. Custu significadu paret siat arribadu a travessu sos
sculos a sas generatziones imbenientes ca su situ fiat tmidu
comente iscusorzu de superstitzione. Abini est unu santuariu de
poca nurgica postu in su territriu de Teti; sos restos sunt galu
totu interrados in una badde inghiriada da montes artos e in ue che
colat unu rivu chi che essit in sa badde de su Tirsu. In su situ
sunt istadas fatas chircas diferentes, sa prima est istada fata in
su 1865 cando tzertos pastores e massajos ispirados dae sos tantos
bisos de unu pilocu ant iscavadu in ue si bidiant sos restos de unu
muru antigu de predas (cumbintos chi che esseret cuerradu
uniscusorzu) e ant agatadu unu dolio mannu de terra prenu de
trastes de brunzu Testos bortados in sardu dae
Slide 4
Sa palastria de Abini Su sennoreddu de siscusorzu Si contat chi
in santigriu, in unu logu mutidu Abini, chi est in su sartu de
Teti, in una badde inghiriada dae montes e rugrada dae unu riu
minoreddu in su tretu in ue essint a pitzu sos muros de una bidda
betza, fiat istadu carratzadu unu iscusorzu ispantosu ( su bicu de
oro ), e pro ddu chistire che aiat unu gherradore legendriu chi lu
mutiant su senoreddu de s iscusorzu. A su chi contant sos betzos,
medas de issos diat prrere chi apant tentu ocasione de ddu
chistionare, de ddere bidu passitzare e isfidare a gherrare totus
sos chi che cheriant pigare sa cosa sua. Su gherradore legendriu
provaiat sas fortzas e sa balentia a sos maleintrannaos; intre de
custas garas ddi faghiat fghere su tiru de sarcu, sa tiradura de su
matzucu, a gherrare a istrumpa e in prus una gara de cassa; ddos
poniat a su giudtziu de sabba e de su fogu e a chircare carchi cosa
chi non sagataiat mai. Custu custode balente, binchiat semper ca,
in mesu de sas garas, si mudaiat e poniat teros tantos ostculos.
Testos bortados in sardu dae
Slide 5
Abini In tempos antigos, sos betzos de Teti, cando intendiant
numenare a sa badde de sa domo e sa badde de sa bidda - naraiant
sos berbos ( brevos ): sa credntzia populare naraiat chi fiat
infestadu de ispritos malignos! Unu pilocheddu coragiosu, chi
ascurtaiat sos bisos suos fitianos, per fiat arrennssidu a
cumbnchere amigos suos pastores-massajos a isfidare sos ispritos, a
iscorrofeddare in su giassu de Abini, in ue che fiant sas ruinas de
frigos betzos e nchant bogadu a pitzu una cssia de pedra (una cista
litica)- a cguru de trastos votivos de brunzu. Custu est su chi si
contant e chi chistionat fintzas de su tempus de sagatatura: su
mese de capudanni de su 1865. Sistria ddu cunfirmat: su cannicu
archelogu Giovanni Spano, in una nota de su Bulletinu archeolgicu
pblicu suo: Ammentos subra de carchi dolu minoreddu agatadu in sa
bidditzola de Teti (tzdidos a su museu rgiu- oe Museu Archeolgicu
Natzionale de Casteddu). teru e tantu ricos sunt sos depsitos chi
ant agatadu a pustis teros pastores-massajos de Teti. In su 1878
est istada agatada una brugna manna, prena a isticu de ogetos de
brunzu chi pesaiant 108 chilos e fintzas custos nche sunt finidos
in su museu de Casteddu (chi tando serbiat pro totu sa Sardigna) ma
sispantu non finiat in cue! Cussos restos de frigos betzos bisados
dae cussu pilocheddu, a nrrere sa beridade, fiant prpiu unu
iscusrzu archeolgicu. Dae sos iscavos de Leon Gouin de su 1882 e de
Antonio Taramelli de su 1929, chi che ant bogadu a pitzu aposentos
de bvere, chi fiant a inghriu inghriu de su tmpiu de su cultu. A
pustis de sos acatos fatos in sos rtimos bintichimbe annos pro more
de sa Soprintendntzia, sunt istados dados a bdere problemas de
cronologia e de tipologia chi interessaiant sarchitetura religiosa
de sos protosardos, e mescamente sunt megioradas sas connoschntzias
de sarchitetura de sos frigos (de tipu isdomu), dedicadu a su cultu
de sa divinidade de sabba. Testos bortados in sardu dae
Slide 6
Dae sa purgadura de sas discrrigas antigas, in ue fiant
ammuntonados sos materiales de tzermicas diferentes, chi non fiant
istadas mai arregortas e mescamente dae sos brocos de pedra de mola
e pedra morta (trachite rosa) - chi beniant, sunu dae su pradu de
Abbasanta e stera dae sa Badde mdia de su Tirsu- est crara sa pelea
de sa gente nurgica pro carrare su materiale de pedra, e si podet
cumprndere simportntzia manna chi sos nurgicos daiant a su santuriu
de Abini, fraigadu aposta in una badde chi fiat sa rughe de sos
caminos de sos chi tramudaiant dae sos montes pro chistiones de
clima e de artria, rugrende sas baddes e sas campuras prus a canta.
Su recperu de totu sos materiales, finas a cantos, chi interessant
sera cultuale e sistima de sas pedras traballadas, partzidas
cunforma a sa tipologia, at batidu a iscobrrere su chi at permtidu
de cumprndere sa tipologia isdoma de su frigu cultuale originale,
chi faghiat parte de unu frigu fatu de unaposentu tundu, cun un
copertura a bvida farsa, cun un acrotriu tzilndricu cun annantas
retangulares chi essiant meda a foras (altorilievu). A sa tholos
fiat atacadu unu vestbulu retangulare, serradu dae muros dritos cun
una bvida a duas gheta-abbas cun unu colmu cun in pitzu brocos a
sestu de traptziu, in ue che fiat cravadas sas ispadas votivas
fissadas cun coladas de prumu, regortas galu oe in sos istampos
fatos aposta pro issas. A sera cultuale pertenent sas pedras ladas,
chi a printzpiu fiant in su pavimentu de sintrada, e sos basamentos
de pedra istampados pro sustnnere sos brunzos votivos chi sos
pellegrinos donaiant in su snturiu a sa divinidade de sabba. Testos
bortados in sardu dae
Slide 7
Su modellu architetnicu cun su cale si podet cunfrontare est
belle tzertu sa funtana nurgica de Su tempiesu de Orune, chi est
simigiante meda a su Tmpiu de Abini siat pro sos materiales
seberados, pro sas tcnicas e su sestu de su frigu. In intro de sa
corte, sunt essidas a campu a manu manca, sos setzidrgios a canta
de sos muros e duas fileras de gradones a mesuchircu, fraigadas a
printzpiu pro amparare sos fideles. Custa pera est giai atestada in
sa bidditzola nurgica de su romanzesu, in su comune de Bitzi, in sa
bidditzola santuriu de gremanu in Fonne e in su situ de sedda e sos
carros de Ulana. In sos rtimos annos, cando che ant segadu serba e
che ant mvidu sos muntones de terra betzos, sunt essidas a campu
sas fundatziones de tres barracas a sestu tundu, e in intro ant
agatadu bculos de brunzu, istrgios, una lama de brunzu,
bratzaleddos a capi aperti, firmapilos, ispillones, granos de
guturadas, in cristallu de roca, pendentes de brunzu, unistileto e
una punta de istileto intrea; paris cun sos trastos de brunzu, bi
fiant materiales tzermicos medas, intre de custos tocat de
sinnalare una cupa pnica cun pede, colorada de nieddu, chi imitat
sos modellos grecos. Unu blocu (longu 80cm e largu 28 cm) con 50
istampos, chi galu oe, medas de custos, ant sa colada de prumu de
printzpiu chi manteniant unu basamentu ispantosu ornadu de
chimbanta ispadas votivas. Su blocu est traballadu petzi in su
pianu in ue fiant fissadas sas ispadas a fatza- vista; podiat ssere
postu in sintrada betza de su putzu a intro de su tmenos, in unu
logu in ue sos fideles oferidores podiant abastare cun fatzilidade.
Sos materiales de terra (tzermica) chi sunt espostos in su Museu
Cumprensoriale de Teti, sassimigiant meda a sos de sa bidditzola
nurgica de surbale, e custu permitit de incuadrare a livellu
cronolgicu su santuriu de Abini in su perodu intre de su brunzu
reghente finale e sedade de su ferru ( XII- VII sec.a.c), praticadu
finas a sedade romana. Sa mvida de sos muntones de terra in su
santuriu federale de Abini, no at permtidu de acabare sa chirca, e
duncas est apretosu e netzessriu de torrare a isforroncare, siat
pro recuperare sos materiales siat pro chistire su situ dae sa
trascurntzia, ca sarriscu est de nchssere, a dolu mannu,
cantzelladu pro semper dae sistria archeolgica sarda. Testos
bortados in sardu dae
Slide 8
Ite sunt sos brunzetos nurgicos? Testos bortados in sardu dae
Foto de Ignazia Tidu Sa parula brunzetos nurgicos si impreat pro
indicare sas figuras de brunzu chi apartenent a su cuntestu de sa
tziviltade nurgica, chi sunt sa proa chi in Sardigna fiat meda
ispainada, isttuas minores, fatas cun sa chera prdida, pro sa cale
onni sngulu cantu at unu modellu originale, cun su resurtadu lgicu
chi issas sunt diferentes suna cun stera. Sas genias sunt duas: Uta
e Abini e leant su nmene dae sos logos in sa cale sunt istadas
agatadas. Custas duas genias segundu sarcheologia sunt sas
resurtntzia artstica- culturale de duas fases diferentes de sa
tziviltade nurgica. Medas isttuas sunt istadas agatadas in su
santuriu de Abini e se Santa Vitria de Serri, ue beniant apicadas a
su muru o saldadas in apgios de pedra chi fiant in sintrada de su
putzu.
Slide 9
Su museu In mesu de sa bidda de Teti, in sa costa de sos
montes, in mesu de su birde e in su tzentru de sa Sardigna e a
badde unu lagu artifitziale (Cucchinadorza), chest unu piticu museu
archeolgicu de su cumprensriu- Barbgia- Marndrolisai- fraigadu in
su 1990, fatu a nou cun unarchitetura moderna. Presentat duos
pianos e si cumponet in duos corpos chi parent otagonos
illonghiados a diversas mannrias, satbiant in sas duas partes prus
longas cun una uniscala in tzentru e in stera parte (silisinadorzu)
chest sa calada po sa gente chi tenet problemas de movimentu. In su
pianu terra che sunt duas istntzias mannas pro sos laboratrios de
resturu. In su primu pianu chest sespositzione de sos trastos
archeolgicos e si partzit in duas istntzias in ue che sunt vetrinas
prenas de trastos de sos diversos sitos acheolgicos de sa
BarbgiaMandrolisai (Nuraghe Talei de Sorgono - Nuraghe Nolza de
Meana Sardo - su Nuratze e Interrios de Tonara) e de sas diversas
biddas ispaniadas a frriu de sa terra. Sa bona parte de custos
trastos sunt istados fatos in uniscuta de tempus chi andat de su
Prenurgicu a sArtu Medioevo. Andande a in antis in intro de su
museo si podent apompiare parte de sos brunzos acatados in su
santuriu nurgicu fiderale de Abini. Custos trastos chi beniant
postos a dae in antis de sa divinidade issoro de sabba, in ue che
fiat unu tmpiu : lamas a forma de fozas e iscolpidas cun sinnos
geomtricos, busas e (chncalleria) zunchillos. Sighinde sa
passigiada in su museu si podet bdere su capu mannu, sos
arrasadores, sos gherradores e sos gherradores cun sarcu ; custas
sunt una parte de sos brunzos agatados in sottighentos e sunt cpias
(sos originales sagatant in su museu archeolgicu de Casteddu). Sos
brunzos prus importantes sunt sos chi jughent sos bator ogros,
bator bratzos et duos iscudos est sunt datados dae su X a su VII
sculu a in antis de Cristu Testos bortados in sardu dae
Slide 10
IIn saposentu a costau si podet bdere sos diversos tipos de
tzeramica e sas diversas decoratziones de sa bidda de sUrbale. In
sa vetrina a manca si podent bdere sas figuras de arghidda chi sunt
istadas agatadas dae sos operatores de su museu in santiga funtana,
a badde de sa bidda de Surbale.. Custas figuras parent contende sa
bida, sischntzia e sa religione de sabba issoro; semper in custu
aposentu si podet bdere sa barraca F de SUrbale, unu de sos pagos
esmpios de ricostrutzione de unu monumentu in intro de unu museu
sardu. Sa barraca tenet su foghile in mesu e sos vasos in pitzu de
sos forreddos sunt istados postos in su logu inube sunt istados
agatados paris cun teros trastos chi sunt istados lassados cando
ana lassadu sa bidda po unu fogu. In su matessi aposentu sest
torradu a costruire su pavimentu cun pizas a borta a borta de
arghidda e de orticu.
Slide 11
Su museu e sos repertos suos TETI NU ABINI - DEMONE > Est
unu prodotu artsticu-culturale, datu dae unu mastru bile, chi at
bvidu intre su de X e su de XII sec. i.c., e benit dae sa bidda
nurgica federale de Abini (Teti), e est istadu donadu a sa
divinidade de sabba, chi li fiat dedicadu su tmpiu. Sa cara est
ovoidale in punta de susu e longa e puntuda in sa parte de bassu,
sinzada dae sos ossos de barra e dae sos bator ogros globulares chi
essint a foras. Sa bestimenta paret mudada dae comente sunt
retratados teros gherradores: custu ponet a pensare chi baiat un
assentu militare. Unu bonete ispantosu, cun duos corros longos, cun
duos bratzos ammostrat duos iscudos e cun sos teros duos mantenet
sas ispadas. A su chi narant sos mannos de sarcheologia sarda,
rapresentat ideales mticos-religiosos chi agatant cumpangia in
figuras iperantrpicas orientales. DATAZIONE : 1200-900 a. C ERA :
BRONZO MEDIO PRIMA ETA DEL FERRO CULTURA E CIVILTA DELLA SARDEGNA
NURAGICA ARTE MAGICO -RITUALE : BRONZO VOTIVO ( ALTEZZA Cm 19).
Testos bortados in sardu dae Foto de Ignazia Tidu
Slide 12
ISPADA VOTIVA (lamas votiva) Ispada votiva chi tenet in pitzu
unelementu a forma de mesu luna, e sas puntasa finint cun corros de
cherbu in pitzu est postu unmine sacru. Custa faghet bdere sos tres
elementos: sas ispadas, sa figura de sanimale cravadu in sispada, e
una figura de mine sacru cun s'arcu in manu (stera manu est segada)
in pitzu de su corpu de sos cherbos. Est craru su ligmine lgicu pro
su cale su gherradore est postu in stziu cun sispada, ca mustrat sa
positzione sotziale sua e su sinzale de sa classe sotziale sua.
Testos bortados in sardu dae Foto de Ignazia Tidu
Slide 13
I COMMILITONI COMMILITONI - GUERRIERI ORANTI CON LUNGHE SPADE
DI CUI UNA SPEZZATA, DAL RIPOSTIGLIO DI ABINI. SONO RITTRATI DI
UOMINI D'ARME PER LA MASSIMA PARTE; CI RENDONO L'IMMAGINE DI UNA
SOCIET' GUERRIERA LA CUI SOMMIT' DEL POTERE ERA OCCUPATA DA CAPI
TRIB' E SACERDOTI, UNA ARISTOCRAZIA MILITARE E DA MILITARI DI
PROFESSIONE. IN SOSTANZA LE FIGURE RAPPRESENTANO, ILLUSTRANDOLE NEL
VARIO CONTENUTO TEMATICO E ICONOGRAFICO, CON SEMPLICIT' ED
EFFICACIA, CON COMMOVENTE ADERENZA AL REALE, CON VIGILE MISURA
ESPRESSIVA, TUTTA L'UMANIT' DI QUELLE POPOLAZIONI NURAGICHE, NELLA
CONCRETEZZA DELLA VITA QUOTIDIANA,.NELLE ASPIRAZIONI IDEALI, NEL
SUO ACUTO ISTINTO RELIGIOSO, NEI SENTIMENTI DELLA GIOIA E DEL
DOLORE. TESI CON DIGNITOSA SOBRIET' E CON QUELLA RISERVATEZZA
SEVERA E SIGNORILE CHE E' CARATTERISTICA, ANCOR OGGI, DEI SARDI.
Testos bortados in sardu dae Sos commilitones (Cumpngios de
miltzia) Sos commilitones gherradores arrasadores cun ispadas
longas de sas cales una truncada, benint dae unu ungrone de Abini.
Sa bona parte de custos benint pintados che mines de gherra; custa
istatueddas nos mustrant una sotziedade gherrera, in pitzu de sa
cale su podere fiat manigiadu o dae sos capos trib e o dae sos
ministros de su cultu o dae unaristocratzia militare e dae
militares de mestieri: sarcheologia ufitziale no est ancora
arrennssida a dare unispiegatzione crara. Sas figuras duncas
rapresentant, pintadas cun semplitzidade e a manera adeguada a sa
realtade, totu sumanidade de sas populatziones nurgicas, in sa
pratitzidade de sa bida fitiana issoro, in sas punnas ideales, in
sistintu religiosu biu, in sos sentidos de su bresu e de su dolu,
cun moderatzione, dinnidade e cun su riguardu severu e signorile
chi est piessignu, galu oe, de sos sardos. Foto de Ignazia
Tidu
Slide 14
CAPO TRIBU' ORANTE (BRONZO). Al sommo delle gerarchie dei
ministri di culto, la religione sarda dell' et nuragica aveva posto
un personaggio di cui sinora sono state catalogate cinque
rappresentazioni. Questo personaggio, grande vicario, fa supporre
che sia in tenuta da cerimonia: tunica chiusa che ricopre un
vestito leggero, che arriva sino all'inizio delle cosce, mantello
gettato sulle spalle: sulla testa una semplice calotta, nella mano
sinistra tiene un bastone, specie di scettro religioso( o bastone
del comando). La mano destra sollevata in segno di adorazione.
Porta obliquamente sul petto, il pugnale sacro sospeso ad una larga
bandoliera( pugnale ad elsa gammata ). molto probabile che in et
nuragica i capi trib abbiano esercitato le funzioni di officianti.
Testos bortados in sardu dae Capu trib arrasadore in brunzu In su
gradu prus artu de sa gerarchia de sos ministros de cultu de spoca
nurgica bi fiat unu persongiu, pintadu e catalogadu fintzas a commo
in chimbe istatueddas ebbia. Custu persnagiu, domeri mannu, si
pensat chi siat bestidu de tzerimnia: sa tnica agutonada chi
cucgiat unu bestire prus lbiu, longu finas a sas cossas e una gapa
ghetada in palas, in conca una genia de berrita semplitze, a manu
manca aguantat unu bculu a nodos che a uniscetru (o che bculu de
cumandu). Sa manu destra est ampulada chi paret in adoratzione.
Postu de travessu in petorras giughet sistileto sacru apitzicadu a
una bandulera (istile a mniga de elsa gammada). Si podet dare chi
sos capos trib in poca nurgica sserent istados finas una genia de
ministros de cultu. Foto de Ignazia Tidu
Slide 15
GHERRADORE CUN ARCU E STGIU FORNIDU DE UNA FRITZA E DE UNU
MATZUCU CUN SA PINNIA ABINI (TETI) Brunzu de artria de 30 cm. Sa
tcnica usada pro fghere custu ex voto est mutida a chera prdida, ca
a pustis de ere sestadu su modellu in chera (o teru materiale chi
si podiat iscazare) lu si inghiriaiat de materiale refratriu a
manera chi cando si ghetaiat, pro mdiu de unistampu, su brunzu
buddidu, sa chera siscazaiat e lassaiat su logu a su brunzu matessi
e nde pigaiat sa forma. - Su mastru a pustis acontzaiat
sistatuedda, rifiniat carchi cantu e carchi teru nde agiunghiat a
pustis de lere postu a iscazare. - Su mastru manigiaiat metallos
cun ligas diversas (rmene-istanzu) pro fghere brunzetos destinados
a ordinadores diversos e consumadores cun esigntzias diversas ( ex
voto de totus sos prejos comente los acatamus in sas crsias
cristianas). - Su mastru espressat e trasmitet, unu pagu ca ddi
benit ordinadu e unu pagu ca ddi benit consigiadu, sos ideales de
sa sotzietade ordinadora de sas istatueddas. ( Abini - Teti )
Testos bortados in sardu dae Foto de Ignazia Tidu
Slide 16
ARCHERI ARRASADORE BRUNZU ARTRIA 30 cm. Custas istatueddas sunt
cravadas a sa pedra cun su prumu. Ddas poniant a dae in antis de
sas divinidades de su tmpiu in ue sos fideles arrasaiant e pediant
a sas divinidades de ddis dare auditu. Custas ant unu sinnu
solenne, donadu dae satzione religiosa chi issos sunt faghende e
chi sarte pintat. mines chi faghent traballos diversos, pintados in
momentos de sa bida de onnia die, chi mustrat su simbolismu de su
status prpiu. Testos bortados in sardu dae Foto de Ignazia
Tidu