Download - SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

Transcript
Page 1: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

SETEMBRO DE 2007

HOMENAXE

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 1

Page 2: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

Edita:

Fundación Luís Tilve

Consello de Dirección e Redacción:Xesús Mosquera Sueiro, Roxelio Pérez Poza, Juan Pais Andrade,

Domingo Barros Montáns, Emilio Garrido Moreira, Mª Xosé RodríguezGaldo, Guillerme Pérez Agulla, José Ramón Copa Novo, Manuel BarbeitosAlcántara, Laureano Aragón Arroyo, Luis Sánchez Gala, Isidoro GraciaPlaza.

Consello Editorial:Fernando Gonzälez Laxe, Xesús Mosquera Sueiro, Roxelio Pérez Poza,

José Antonio Gómez Gómez, Rosa Arcos Caamaño, Juan País Andrade.

Escriben neste número:Guillermo Pérez Agulla, Dolores de Ozámiz Lestón, Aurora

Marco, Fermín Avellaneda Vázquez, Roxelio Pérez Poza, DoloresVieites Torreiro, María Xosé Rodríguez Galdo, Emilio GarridoMoreira, Ana Romero Masiá

Redacción e administración:Avenida Cruceiro da Coruña, 22-baixo15705 Santiago de Compostela (A Coruña)Telf.- 981 58 54 90 ; Fax- 981 56 68 30;Correo-E: [email protected] e [email protected]; web: http://www.fundacionluistilve.org

Depósito legal: Depósito legal: C-1129/2006ISSN: ISSN: 1886-3639

Deseño e maquetación: Deseño e maquetación: FACTORImprime:Imprime: Plana Artes Gráficas, SLPlana Artes Gráficas, SL

Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 eurosTirada deste número: 1.000 exemplares

OS ARTIGOS PUBLICADOS NOS REFLICTEN O CRITERIO DA REVISTA,SENON A OPINIÓN QUE OS SEUS AUTORES VIRTEN NELES

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

2

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 2

Page 3: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

SUMARIO

PÁXINA

PRESENTACIÓN 5

ENRIQUE HERACLIO BOTANA 7Por Guillermo Pérez Agulla

UN SOCIALISTA GALEGO CONSECUENTE:XAIME QUINTANILLA MARTÍNEZ 25

Por Dolores de Ozámiz Lestón

O SOCIALISMO PONTEVEDRÉS ACOMEZOS DO SÉCULO XX.RAMIRO PAZ CARBAJAL (1891-1936) 35

Por Aurora Marco

LA ACTIVIDAD POLÍTICO-SINDICALDE LOS FERROVIARIOS MONFORTINOSDURANTE EL GOBIERNO DEL FRENTE POPULAR 43

Por Fermín Avellaneda Vázquez

ATEOA REPRESIÓN DUN IDEAL 49

Por Roxelio Pérez Poza

MAMUEL MAROÑO CALOSOCIALISTA COMPOSTELÁ 57

Por Dolores Vieites Torreiro

UNHA ACHEGA A DISTINTAS PERSOALIDADESDO EXILIO GALEGO EN MÉXICO 65

Por María José Rodríguez Galdo

VÍCTOR FRAIZA REBELIÓN SILANDEIRA DAS TUMBASDOS MÁRTIRES 81

Por Emilio Garrido Moreira

SEVERINO CHACÓN BERGUEIRO 87Por Ana Romero Masiá

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

3

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 3

Page 4: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 4

Page 5: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

Durante o 2006,ano no que seconmemoraba o

75 aniversario da proclama-ción da República, declaradotamén Ano da Memoria poloPresidente do Goberno, aFundación Luís Tilve desen-volveu múltiples actividades,nas que realizou unha retros-pectiva sobre o significadodaquel momento histórico, asaportacións feitas polaRepública, sobre todo no quese refire ó desenvolvementocultural, educativo e social dopaís. Así mesmo se fixo unhaaproximación ás personalida-des máis significativas daquelperíodo, sobre todo no queatinxe a Galicia.

En xuño de 2006 presen-touse a Revista Claridade cunnumero 1 titulado “Recuperara Memoria Histórica”, queabordaba o Estatuto, o ani-versario do 14 de abril de1931, as causas da guerracivil, a constitución e desen-volvemento en Galicia deUGT, o traballo forzado dospresos políticos, o exilio e oscampos de concentración, arepresión na docencia, o sin-dicalismo e a TransiciónPolítica, a figura de Largo

Caballero, entre outros arti-gos.

Co número actual oConsello de Dirección eRedacción da revistaClaridade quere proseguir otraballo realizado polaFundación Luís Tilve ó longodestes últimos anos dando acoñecer con intención divul-gativa as grandes figuras dosindicalismo e do socialismoen Galicia.

Así neste número extraor-dinario preténdese facer unhahomenaxe a líderes comoEnrique Heraclio Botana, omáis importante dirixente,dende os primeiros temposde presenza do PSOE e deUGT na provincia dePontevedra, complementadoco persoeiro socialista máissignificativo da capital ponte-vedresa, Ramiro Paz.

Entroncados co sindicatoreseñamos a figura de tresgrandes líderes, Víctor Fraiz,impulsor do sindicalismo doensino, da Casa do Mestre dePontevedra, da revistaEscuela Vivida e daFederación Galega do Ensinono ano 36, Severino Chacón,verdadeiro impulsor a nivel de

EDITORIAL

Co númeroactual,

Claridadequere proseguir o traba-

llo realizado polaFundación Luís Tilve ao

longo destes últimosanos dando a coñecer asgrandes figuras do sindi-calismo e do socialismo

en Galicia.

5

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 5

Page 6: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

España, no mundo laboralrelacionado co tabaco, dende1916 e ata a guerra civil, dunsindicalismo moderno contodo tipo de actividadessociais e servizos, que seaproximaba ó sindicalismoeuropeo máis avanzado. Opeso de Severino Chacón nomundo do tabaco chegou aser tanto que no ano 1920 foielixido Secretario Xeral daFederación Tabaquera Espa-ñola, e as cigarreiras de ACoruña foron coñecidasdurante moitos anos como“chaconeiras”. Integrada enUGT, hoxe o local da Coruñado Sindicato está ubicado naCasa das Cigarreiras. O ter-ceiro dirixente sindical é JuanTizón, artífice da gran forzaque terá en Monforte oSindicato Nacional Ferrovia-rio e a Agrupación Socialista.Tizón que nuclea a creaciónda 3ª Zona do SindicatoFerroviario será alcalde deMonforte cando se produce olevantamento militar do 36.

Na vangarda do socialis-mo galego abordamos dúasfiguras, Xaime Quintanilla,alcalde de Ferrol, importanteintelectual e gran promotor edefensor do Estatuto, dende asúa participación na creacióndas Irmandades da Fala, quefacía compatible coa súa granfe internacionalista, e ManuelMaroño o Bó, destacado diri-xente compostelán.

Non podían faltar o mundodo exilio, principalmentemexicano, por canto un consi-derable número de intelec-tuais e políticos republicanosse instalan en México, ondeseguirán desenvolvendo asúa vida profesional e deixan-do neste país unha importan-te impronta. Pero ó lado dosexiliados, obrigados a saír deEspaña pola guerra, atopa-ranse pronto os seus fillos, assúas mulleres, os seusirmáns, así como os familia-res dos líderes fusilados ouencarcerados pola Ditadura,que fuxían do duro exilio inte-rior.

Finalmente, no ámbitosectorial do sindicalismo nonse pode esquecer a decisivaaportación da República noaspecto cultural e educativo ea dinamización da vida políti-ca e da renovación pedagóxi-ca por parte do maxisterio eespecialmente da Federaciónde Traballadores do Ensino(FETE). Por iso en provinciascomo a de Ourense a repre-sión máis forte foi dirixidacontra os mestres e, en con-creto, contra ATEO, aAsociación de Traballadoresdo Ensino de Ourense.

Este primeiro HOMENAXEse completará proximamentecoa publicación daqueles tra-ballos de investigación quehoxe temos en marcha pararecuperar a nosa historia.

Este primeirohomenaxe

se comple-tará coa publicación dos

traballos de investiga-ción que temos en mar-

cha para recuperar anosa historia.

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

6

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 6

Page 7: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

Enrique Heraclio Botana

Guillerme Pérez Agulla

Todo se hunde en la niebla del olvidopero cuando la niebla se despeja

el olvido está lleno de memoria

Mario Benedetti

Transcorridos máis de cen anos dende o nacemento de Heraclio Botana faise fundamentalseguir recuperando a súa memoria, seguir lembrando a súa labor sindical, e non só por xustiza,senón pola propia necesidade histórica. É labor dos historiadores recordarlle ás novas xera-cións o seu pasado para que comprendan que o mundo no que viven non xurdiu da nada, senónque é a evolución, a consecuencia do esforzo, da labor política e social de moitas persoas ásque non debemos esquecer.

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

7Os novos sindicalistas,políticos e movementossociais, deben frear de vez encando a súa marcha, miraratrás e ver o camiño percorri-do, o punto de partida, paraque no longo andar nonesquezan cal era o destino enon se perdan en estradassecundarias, co fin de querecuperen o verdadeiro espí-rito de loita, cando a defensadun ideal de xustiza tan sin-xelo como o dereito a un tra-ballo digno podía significar amorte, cando o movementoobreiro contaba coa únicaaxuda do corazón dos afilia-dos, dos seus propios petos,do seu tempo. Lembremos,pois a un dos seus máximosexpoñentes, Enrique HeraclioBotana, o “abuelo” dos uxetis-tas vigueses e galegos, o“Jefe del socialismo vigués”,segundo a prensa da época,

o home que está na orixe,desenrolo e consolidación dosindicalismo socialista na pro-vincia de Pontevedra. Xunto ael, tamén farei referencia dou-tros homes de igual importan-cia e que tamén deron a súavida por iso que ás veces nonsabemos valorar, a liberdade.

O ComezoEnrique Heraclio Botana,

naceu na cidade dePontevedra o 4 de decembrode 1871, froito das relaciónsentre a súa nai, MatildeBotana Pérez, e o señor dacasa na que servía, JuanPortela Dios, pai de ManuelPortela Valladares e homecasado, o que provocou queo mozo Botana sufrira múlti-ples insidias, polo feito de serfillo de solteira.

A súa infancia foi dura,como el mesmo contaba,sufriu “desde muy niño la másinicua de las explotaciones,en aquella época en la que noexistía más legislación socialque la costumbre de trabajarlargas jornadas por misérri-mos salarios...”. Esta expe-riencia, tan normal por entónen España, e que lamentable-mente segue a ser atrozactualidade en moitos países,nos que os nenos traballabandende pequenos sen controlalgún, marcaría a súa futuraloita por un traballo xusto.

En febreiro de 1883, coamorte do seu padrasto e ben-feitor, Juan Portela, a súa naiveuse obrigada a ingresalono hospicio pontevedrés; con-taba nese momento con onceanos. Durante ese períodorecibirá formación no campo

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 7

Page 8: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

8

das artes gráficas, o que llepermitirá, aos 16 anos, come-zar a traballar nos mediosgráficos da cidade ponteve-dresa e que, superados os25, se traslade a Vigo, ondeseguira co seu oficio de tipó-grafo nos talleres do “Faro deVigo”.

O Vigo ao que chegaBotana é unha cidade enexpansión, tanto poboacionalcoma industrialmente, quevivía tempos de inquietudesocial e que se convertera nocentro de maior densidadeobreira de Galicia. O primeiromovemento obreiro organiza-do correrá a cargo da“Sociedad de Canteros”, áque pertencía a outra enormefigura de UGT na provincia dePontevedra: José AraújoPérez, con quen Botana pron-to fará migas.

A influenciaEn 1893 Pablo Iglesias,

fundador do PSOE e a UGT,fai unha das súas primeirasvisitas a Vigo, invitado pola“Asociación de Canteros”,onde dará dúas conferenciasque cativarán aos incipientessindicalistas da cidade, entreos que estarán Botana e ocitado José Araujo Pérez,nado en Mourente-Pontevedra, vicepresidenteda “Asociación de Canteros”,quen tamén merece ser des-tacado pola súa importanciacomo motor do movementoobreiro vigués. Precisamente,este último, participará deforma activa nas primeiras fol-

gas de canteiros que tiveronlugar ese mesmo ano, oscales protestaban contraunha xornada de máis de dezhoras de traballo, reclama-ción que foi seguida en 1896pola petición dun aumentodos soldos. O éxito destas fol-gas, que acadaron os seusobxectivos, pese a contrata-ción de canteiros portugue-ses, tivo como consecuenciaa creación de novas socieda-des, como a de “Herreros”,“Toneleros” e “Tipógrafos”, acal pertencía Botana. Estascolectividades acabarían porconstituír a “Federación deTrabajadores”.

En 1894 fundárase a“Agrupación socialista deVigo”, sendo o piar da mesmaa activa “Sociedad deCanteros”, presidida xa porJosé Araujo, impulsor da obrade Pablo Iglesias na cidade,quen xunto a Botana organi-zará o socialismo en torno aoPSOE e á UGT.

O 1 de marzo de 1899 saea luz o xornal “Solidaridad.Decenario Socialista Obrero.Órgano de la Agrupación deVigo”, promovido por JoséAraujo, Benito Feijóo (primei-ro Director) e HeraclioBotana, que continuará alabor de dirección a partir de1901. O xornal seguía omodelo de “El Socialista”, e amedida que vai adquirindoprestixio comezan a colaborarnel diversos dirixentes doPSOE e da UGT a nivelnacional, ademais de contarco propio Botana, quen poráen funcionamento a imprenta

“La Nueva Prensa”, co princi-pal fin de imprimir o que seráo vehículo máis importante depropaganda para a UGT e oPSOE de Vigo. Nela tamén sefará posteriormente o xornalque substituirá a“Solidaridad”, “Política. Órga-no de los Socialistas de Vigo”,así como manifestos, propa-ganda, etc., aos que Botanadedicaba todo o seu tempolibre (xa que era Director,administrador, escritor, etc.).Pero non será a única prensasocialista da cidade, senónque haberá tamén outros xor-nais como “El CanteroEspañol”, promovido por JoséAraujo, ou “El ObreroFerroviario” dirixido por outradas figuras señeiras de UGTe do PSOE de Vigo, JoséGómez Osorio.

José Gómez Osorio, nadoen Baleira (Lugo), formousena organización socialista esocietaria de Madrid, no“Centro de SociedadesObreras”. Tras traballar deebanista tivo que buscaremprego en provincias, reca-lando de novo no seu Vigo dainfancia, onde traballará nosector do ferrocarril e se inte-grará na “AgrupaciónSocialista”. Axudará a crear o“Sindicato de la CompañíaZamora-Orense-Vigo.

Novo século, novasesperanzas

En 1900, con motivo dachegada do novo século,Botana escribe en

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 8

Page 9: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

“Solidaridad”: “El avance con-tinuado que llevan las organi-zaciónes obreras en pro desus reivindicaciones ha hechoque los patronos en algunospueblos se coaliguen, con elfin único y exclusivo de resis-tir a las justas reclamacionesde los trabajadores. ¿Quétenemos que hacer, pues, lostrabajadores asociados paraprevenir la contingencia de lofuturo?. A más de robustecerlas organizaciones creadas,consolidarlas y llevar a efectocuanto antes el ingreso en laUGT de España, organismoque robusteceremos connuestro ingreso y que nospondrá, sin duda alguna, acubierto de todos los manejospatronales”. Ese mesmo anoBotana aparece xa comoPresidente da AgrupaciónSocialista e Secretario da“Federación de Trabaja-dores”, na que consta comoPresidente José Araujo. Osdous serán ademais elixidos,o 18 de agosto, para formarparte da “Junta Municipal deReformas Sociales” (creadapola Lei de 13 de marzo de1900), en representación dacrase obreira, a través da calpoderán actuar como árbitrosnos conflitos laborais esociais e realizar inspeccións,o que comezarán a facer deseguido dende a “ComisiónInspectora de la JuntaMunicipal de ReformasSociales”, denunciando asituación de abuso na que seatopaban moitos traballado-res, fundamentalmente mulle-res e nenos, os cales traballa-ban, nalgúns casos, dende os8 anos, con xornadas de 10

horas e media e unha soahora de descanso, incluído osdomingos, nos que se realiza-ban labores de limpeza.Tamén denunciarán as irregu-laridades de moitas dasmáquinas industriais, que noncontaban con proteccións queevitaran os numerosos acci-dentes, os traballos nocturnossen límite, a falta de luz eventilación e un largo etcéterade irregularidades, esixindo

melloras, que se expuxera notraballo a lexislación laboral,que se cumprisen os precep-tos legais en canto ao traballodas mulleres e dos nenos,que se colocasen defensasnas máquinas, ou o descansodominical.

O 30 de novembro tenlugar un “Congreso galaico-portugués”, cuxo principal finera rematar coa política

Retrato de Enrique Heraclio Botana, xa sendo secretario Xeral da UGTen Vigo

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

9

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 9

Page 10: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

10

empresarial de traer traballa-dores portugueses en épocade folgas e iniciar contactossolidarios con outras organi-zacións obreiras internacio-nais afines. Darase así come-zo a varias reunións e á crea-ción da “Unión ObreraGalaico-Portuguesa”, queestará formada por unhaComisión Internacional condúas Seccións Nacionais enViana do Castelo e Vigo, pre-sidindo está última HeraclioBotana, que será substituídopor Araujo a partir de 1903.

En 1904 celébrase enVigo o I Congreso dasAgrupacións Socialistas deGalicia, que dará lugar aconstitución da “FederaciónGallega del PSOE”, resultan-do elixido como PresidenteEnrique Heraclio Botana.

En 1905 Botana dirixe unhafolga de tipógrafos, con motivoda reclamación dunha subidade salarios, que se inicia nostalleres do “Faro de Vigo”,estendéndose ao resto da cida-de, e pola cal será detido epenado con tres anos, seismeses e un día de prisióncorreccional. O seu amigoPablo Iglesias lle manda unhapostal solidaria, e a través deUGT e do PSOE organiza pro-testas e unha campaña demitins que acabarán conse-guindo a conmutación da penae a liberación de Botana.

O 29 de xuño de 1906celébrase en Ourense o IICongreso das “AgrupacionesSocialistas de Galicia”, saín-do reelixido Botana como

Presidente do “ComitéRegional”. Ao ano seguinte,en 1907, constitúese a“Cooperativa SocialistaObrera de Vigo”, baixo o des-eño e as bases teóricas deBotana e con José Araújocomo Presidente. Esta, gra-zas á venda de accións, queaportaron un capital de saída,creou panaderías (ata novedespachos de pan), ultramari-nos, mutua e ofreceu servizomédico, servizo farmacéutico,subsidio de enfermidade edefunción, axudas para asmulleres dos socios quevaian a dar a luz, etc., co finde que a clase obreira seapoiase reciprocamente,aportando unhas axudassociais, hoxe alcanzadas,pero daquela impensables,aínda que non imposiblespara uns homes cuxo idealera a utopía feita realidade.Desta forma evitábase odrama, demasiado habitual,de que un membro dunhafamilia obreira non foxe aten-dido polo médico por nonpoderlle pagar. A súa vez, asganancias repartíanse entre aamortización de máquinas eútiles, o fondo de reserva, osgastos de propaganda, acaixa do “Comité Nacional delPartido”, a caixa do “ComitéLocal Socialista”, a subven-ción de “Solidaridad” e unpago en especie aos socioscolaboradores (segundo oseu consumo). O 9 de setem-bro de 1931 o goberno repu-blicano, por mediación doPSOE, promulgará a primeiraLei de Cooperativas.

En outubro de 1907 Pablo

Iglesias volve a visitar Vigo,onde é recibido por Botana,Araujo e máis de 500 persoasque o acompañan dende otren ata a “Federación deTrabajadores”. Durante esesdías Botana participará xuntoa Iglesias en diversos mitins.

En xuño de 1909 HeraclioBotana sufre un atentado amans dun descoñecido que llepega dous tiros, probablementemandado pola patronal, que oculpaba, xunto á “Federaciónde Trabaja-dores”, de estardetrás duns incendios de obrasen construción. A “Federación”estábase volvendo demasiadoforte aos ollos da patronal, quelevou a cabo unha campaña dedescrédito con motivo destesincidentes, provocando algúnconflito interno sen demasiadasconsecuencias.

Afortunadamente o atenta-do non foi mortal e á voz dosobreiros vigueses aínda lle que-daban moitas conciencias queaxitar.

As operacións mercantísda Cooperativa Socialistafixeron posible que a partir de1910 se levase a cabo o pro-xecto de construción da“Casa del Pueblo” de Vigo,estreándose en agosto de1913. A iniciativa correu acargo de Botana e o peso daobra a cargo de José Araujo,quen dirixiu a construcióncomo mestre canteiro queera, facendo un importanteesforzo por abaratar os cus-tes da obra sen que esta per-dera calidade.

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 10

Page 11: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

No Primeiro de Maio de1911, Botana escribe: “[...] lostrabajadores establecen lajornada de ocho horas,aumentan sus salarios, obli-gan a los patronos a hacerlesconcesiones, conquistanposiciones en los municipios,en las Diputaciones, en losparlamentos, conquistanleyes de protección al trabajo:de accidentes, de mujeres yniños, de descanso domini-cal, de retiro para la vejez, deseguro contra el paro forzoso,de impuesto sobre la renta[...]”. Da así unha clara mos-tra do camiño que se tiñaandado dende o comezo domovemento obreiro na cida-de. Un ano despois, diría:“Combatimos los socialistas,porque es defectuosa la pre-sente organización social yno esperamos de la persua-sión de la clase burguesa latransformación de la socie-dad. La esperamos, sí, delesfuerzo colectivo de la clasetrabajadora [...]”. Ese mesmoano, no IX Congreso doPSOE, decídese separar ocargo de Presidente doPartido do de Director de “ElSocialista”, ambos ostenta-dos por Pablo Iglesias, o que

lle suporía unha importanteperda retributiva na súa asig-nación persoal, razón pola calos socialistas vigueses, enca-bezados por Botana, inicianunha campaña na que propo-ñen se lle outorgue unhadieta ao “Pai do socialismo”para dito sustento, sen éxito.Finalmente en 1915, PabloIglesias recuperará a direc-ción do xornal; pero este feitopon de manifesto a influenciado Presidente socialista naAgrupación de Vigo e no querespecta a Botana e Araújo,que se definirán como “pablis-tas”.

En 1913, e a través de“Solidaridad”, Botana conti-nuará a súa guerra particularcontra o traballo infantil,denunciando o uso, cunhaxornada de 12 horas segui-das, de nenos de oito a cator-ce anos na industria conser-veira, así como as conse-cuencias que ilo ten na saúdemental dos menores, aliena-dos pola rutina laboral, os gri-tos, as malleiras, as amea-zas, de tal maneira que candoson adultos “[...] son comple-tas nulidades, son verdaderosrutinarios que ni conciencia

tienen de sus hechos, soncosas cuyo criterio se amoldaal que los demás le imponen”.Este esforzo e o de outrosmoitos acabarían mellorando,finalmente, os dereitos dosnenos. A ilusión de Botanapor un mañá mellor non eraunha utopía. O futuro demos-traría que con esforzo e loitatodo era posible. Acadarnovos dereitos, avanzar nosconseguidos foi sempre undos obxectivos do movemen-to obreiro. O era entón e oseguen sendo hoxe, aíndaque as veces poda parecerimposible.

No mundo globalizadoactual, no que a industriaestase facendo co poder e oindividuo é cada día máis undividendo, un número nunhaestatística, faixe aínda máisnecesario recuperar o espíritode loita dos nosos devancei-ros, para seguir crendo nesemañá.

O recoñecementoFroito dos seus esforzos,

da forza do sindicato e domaior número destes, chega-

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

11

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 11

Page 12: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

12

ralle por fin a Botana un certorecoñecemento, ao conseguirese mesmo ano a acta deconcelleiro na cidade de Vigo.

En decembro de 1914,Botana e reelixido Presidenteda “Federación de Trabaja-dores de Vigo” no seu XCongreso, quedando comovicepresidente Emilio Martí-nez Garrido (que logo chega-rá a Alcalde de Vigo). NesteCongreso proporase a supre-sión do traballo nocturno dospanadeiros, as 10 horas paraos traballadores mercantís, acreación dunha Caixa deAforros e dunha escola naCasa do Pobo, presentadaslogo ao Ministro da Gober-nación.

Anos de conflitividadeO inicio da guerra europea

trouxo un aumento da confliti-vidade social a un Vigo cuxapoboación duplicárase, cunalto índice de xente moza easalariada, o que xerabaunha maior concienciacióncomo clase. Todo isto provo-cará un maior número de fol-gas e unha maior actividadeda “Federación” e do seuPresidente, Botana, que mos-trará o seu parecer a travésde diversos artigos en dife-rentes medios. Dende“Solidaridad” realizará unhacampaña de apoio económicoa favor dos traballadores viz-caínos en folga e proporáadaptar o programa agrariosocialista ás peculiaridadesgalegas. Este intento deatraer ao sector agrario leva-

rá ao Comité Socialista a invi-tar á celebración do Primeirode Maio de 1915 ás socieda-des agrarias e a pedir aexpropiación dos foros e lau-demios que gravaban a pro-piedade. Pola súa parte,Gómez Osorio escribirá en1916 un artigo en “ElSocialista” a través do calsentará as bases e directri-ces para a actuación nocampo galego, mentres,Botana defenderá dende oconcello as reivindicaciónscampesiñas.

En 1917, a situación labo-ral empeorou a causa dasalzadas de prezo, ás que unsmíseros salarios non podíanfacer fronte. Sucederanse asímúltiples folgas, dos alumnosda Escola de PeritosIndustriais, dos metalúrxicos,etc., apoiados pola“Federación” e a imprenta deBotana. Esta situación cadavez máis violenta, acabará oPrimeiro de Maio con pedra-das contra o “Faro de Vigo” edisturbios contra a GardaCivil. Finalmente a tensiónsocial provocará o peche daCasa do Pobo, en vinganzapolo apoio á folga xeral nacio-nal do 13 de agosto e polomanifesto nacional do 27 demarzo asinado por UGT eCNT (en representación deGalicia firmará GómezOsorio, que, xunto a LargoCaballero, participará nunmitin en Madrid polo queserán detidos).Especialmente significadosnas mobilizacións obreiras deVigo serán José Araujo,Heraclio Botana e Emilio

Martínez Garrido, detidos eencarcerados polo delito derebelión o 14 de outubro.Botana perderá ademais asúa acta de Concelleiro. Senembargo a peor perda paraBotana, para redondear eseano fatídico, será a da súamuller, ConcepciónRodríguez García, que faleceo 4 de xuño dunha anemiacrónica.

A causa da folga xeral,José Gómez Osorio emigraráa Portugal, periplo tralo queirá a Salamanca, onde se farácargo do SindicatoFerroviario. Ingresado noSanatorio Antituberculoso deTablada, coñecerá a Besteiro,tamén convalecente, co quefará amizade.

A situación de presión aostraballadores aumentou en1918, con ameazas por partedun xefe militar a Botana, quetras insultalo só obtivo porresposta: “¿Tiene algo másque decirme?, ¿Puedo retirar-me?, o que da unha claraimaxe do carácter deHeraclio, defensor dasaccións pacíficas, moderado,“frío, que no se enardecía dis-cutiendo pero tampoco sedejaba vencer en las más agi-tadas polémicas, serio, derecto criterio, pero al mismotiempo indulgente”, segundoverbas de BernardoBernárdez.

En 1919 UGT asina unmanifesto contra a Ditadurade Primo de Rivera se reúneen Pleno, asistindo porGalicia José Gómez Osorio.

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 12

Page 13: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

No Pleno volve a tratarse otema agrícola e noméase aBotana delegado rexionalagrario por Galicia, coa finali-dade de organizar a propa-ganda entre os obreiros docampo. Gómez Osorio conti-nuará uns días máis enMadrid para asistir ao IIICongreso da OrganizaciónFerroviaria e ao II da“Federación Nacional deFerroviarios Españoles”. Eseano a conflitividade social vaialcanzar a súa cota máis altaata entón. Vigo destacarasecun gran paro xeral, baixo adirección de Botana, e folgas,que se alargan pola resisten-cia dos patróns. O portoqueda pechado, danse pro-blemas de abastecemento nacidade e grupos radicalizados

fan cortes eléctricos e acciónsviolentas. Finalmente conse-guíronse as reivindicaciónssalariais, e o Comité Localdirixido por Botana da porrematada a folga o 26 dedecembro. A cidade estivoparalizada durante un mes,pero a clase traballadoralograra saír vitoriosa grazas asolidariedade de tódoloscolectivos. Unha vez máisfacíase certa a afirmación deque a unión fai a forza.

A escisión comunistaO 13 de abril de 1921, no

III Congreso Extraordinario doPSOE, prodúcese no seno doPartido unha importante esci-sión entre os que estaban a

favor de ingresar na IIIInternacional e defendían asteses desta, que inmediata-mente crearán o “PartidoComunista Obrero Español”,e os que estaban a favor da“Reconstrucción”, de seguirpola vía do socialismo. Entreestes últimos, que serán amaioría (8.858 votos fronte a6.094), estarán os socialistasvigueses, representadosnesa votación por JoséAraujo.

Outra mostra do caráctermoderado pero forte deBotana foi o suceso aconteci-do o 25 de agosto de 1922,cando, nun pleno, pretendeudiscutir un dos asuntos quefiguraban no orde do día, aoque o alcalde, Senra, se

Manifestación do 1º de maio en vigo

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

13

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 13

Page 14: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

14

negou. Botana continuou asúa intervención e o Sr. Senrachamoulle ao orde, mentresBotana seguía falando tran-quilamente, pese aos gritosdo alcalde, que ameazou condetelo, o que finalmente lleordenou a unha parella daGarda Civil, pero esta quedoumuda e paralizada ante asverbas do uxetista: “Tengoderecho a estar aquí y este esmi puesto”; o cal era certo,razón pola cal o Alcalde nontivo máis remedio que levan-tar a sesión.

Dende aquela Corpora-ción, Botana, membro dadenominada “Junta deDefensa en pro de los intere-ses de Vigo”, en representa-ción da “Federación”, realizouconstantes presións para queo porto de Vigo recibise, porparte do Estado, a importan-cia que realmente se mere-cía. A UGT de Vigo, a travésdo seu gran valedor, convertí-ase tamén en forza viva dacidade e dos seus intereses.

En 1923, seguindo a pre-misa nacional da UGT decolaborar nos organismos ofi-ciais instaurados pola ditadu-ra, coa idea de conseguirmáis dentro que fora para ostraballadores, Botana énomeado, en xullo, delegadoobreiro por Galicia na“Comisión Paritaria Patronal yObrera del Instituto Nacionalde Previsión”, sendo ade-mais, como víamos, conce-lleiro do PSOE en Vigo. Esemesmo ano, Botana, dende“Solidaridad”, defende a tran-sixencia que debe ter o socia-

lismo coas crenzas relixiosas,mentres que Gómez Osorioafirma nunha conferenciaque: “En España hay católi-cos pero no cristianos”.

Sen embargo a boa pre-disposición de Botana aoentendemento non supónclaudicación, e así o demos-trará defendendo o dereito anon bautizar aos fillos e áliberdade relixiosa, sacando arelucir as profanacións detumbas por parte dos curas,os cales, tales coma o párro-co de Vigo, ArgemiroMartínez, ou o cura dePereiro, acudían aos cemite-rios civís a desenterrar cadá-veres para bautizalos e logoreclamalos ás autoridadescomo católicos para o cemite-rio correspondente, cousaque incriblemente conse-guían mediante “real orden”;como sucedeu no caso danena Libertad (caso que reco-lleu Botana no xornal socialis-ta), que foi bautizada no seuleito de morte aproveitandoque os seus pais non esta-ban, reclamando logo o cadá-ver como católico, pese ánegativa dos país, ateos reco-ñecidos, os cales tiveron quever como a súa filla era des-enterrada e trasladada sen oseu consentimento.

Durante ese ano Botanatamén escribirá contra o caci-quismo propio dos anos 20,contra a falta de traballo enGalicia (algo que aínda hoxeestá vixente, o que denota anecesidade de que os sindi-catos e as forzas sociaissigan loitando por mellorar as

situación laborais) e contra aGuerra de Marrocos.

O Primeiro de Maio de1924, pese á prohibición derealizar manifestacións eactos públicos, celébrase naCasa do Pobo de Vigo unmitin no que falarán HeraclioBotana e José Gómez Osorio.Ambos volverán a facelo o 29de xuño en Ponteareas.

O 9 de decembro de 1925morre en Madrid o iniciadordo soño socialista en España,Pablo Iglesias, o que supónun forte golpe moral para os“pablistas” de Vigo, que enví-an como representación aGómez Osorio, por entónPresidente da “FederaciónLocal de Trabajadores deVigo”, e a Emilio Martínez,aos actos en honor do“Abuelo”.

Problemas de onte ede hoxe

No acto do Primeiro deMaio de 1926, José GómezOsorio fai un discurso queben podería valer hoxe endía, xa que toca moitos dosproblemas actuais, sobretodo cando fala de acabarcoas guerras, do mantementoda xornada de 8 horas e desolucionar a crise da vivenda.Tamén fai unha chamada deatención que podería servirpara os que hoxe critican queos progresistas están aca-bando coa familia, cando di:“Nos llaman a los obrerosdestructores de la familia, y

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 14

Page 15: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

pregunto yo: ¿Gracias aquién se consiguieron lasleyes que protegen a lasmujeres y a los niños?”. Porúltimo, fai dúas propostas quedeberían ter en conta, aínda,os movementos obreiros esociais. Unha da a clave decomo enfrontarse sindical-mente a un mundo globaliza-do como o actual: “[...] no soloes necesario que los obrerosestén organizados localmen-te, sino que se hallen en con-tacto con los del mundo ente-ro, base indispensable parasalir triunfantes en sus justasaspiraciones sociales”. Aoutra recorda a necesidadedunha unión forte entre tódo-los ámbitos laborais, sen per-der a perspectiva de claseobreira pese ao acomodadodalgúns sectores nos últimostempos: “Termino haciendoun llamamiento a los socialis-tas intelectuales para que seunan a la clase trabajadora yle sirvan de directores. Lainteligencia de los obrerosmanuales debe ser cultivadapor esos intelectuales que seobstinan en no querer acer-carse a ellos”. Naquelamesma data, Botana, taménfai referencia a unha proble-mática desgraciadamente deactualidade e que da unhaimaxe do descoñecemento danosa historia, dos nososerros, cando escribe: “Elimperialismo, el despotismocapitalista parece que seimponen al progreso. [...]Esfuerzos inauditos ha hechoy hace el Capitalismo enEuropa, en Asia, en Américapor turbar la paz del mundo.[...] Subsiste el desorden eco-

nómico motivado por la [gue-rra]. La vida se está haciendodificilísima incluso para loselementos de la clase bur-guesa.” Como vemos, as polí-ticas capitalistas non cambia-ron moito nos últimos anos.Por iso hoxe, máis quenunca, débese recuperar oespírito destes homes, paracontinuar unha loita que se

antolla necesaria, con metasantigas e novas, como son:acabar coa temporalidade,coa precariedade e cos abu-sos entorno á vivenda.

O 26 de marzo de 1927deixa de publicarse“Solidaridad” debido ás débe-das dos subscritores, á faltade medios e apoios tanto eco-

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

15

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 15

Page 16: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

16

nómicos como humanos e ácontinua persecución política.O xornal sufriu dende o seunacemento continuas sus-pensións, multas, apertura deexpedientes e censuras (queobrigaban a deixar páxinasen branco). Durante a súaexistencia, “Solidaridad”supuxo non só a voz dosocialismo e da UGT, senóntamén unha importante ferra-menta de apoio social, abrin-do subscricións a favor deobreiros ou presos en situa-cións problemáticas ou deloita sindical. No seu periplocontou coa colaboración dedestacadas personalidades,como José Gómez Osorio(redactor) ou Emilio MartínezGarrido (administrador).

Anos tristesO catorce de xaneiro de 1928

Botana recibe outro golpe que llemarcará profundamente, a morteda súa filla Matilde, aos seis anosde idade. Ao falecemento da súafilla uníase a grave enfermidadedo seu amigo José Araujo. Pese aestas desgrazas, a labor deBotana non remite e así. O 29 dexuño, é elixido presidente do XIICongreso do PSOE, co apoio deBesteiro e Indalecio Prieto. Esemesmo ano, Heraclio e destituídodo seu cargo de concelleiro pormostrarse contrario a irregularesprácticas urbanísticas na praia deSamil.

En 1929 morre José AraujoPérez, o home que, xunto aBotana, contribuíra de forma des-tacada a fortalecer o movementoobreiro, non só en Galicia, senón

tamén en España. Chegado aVigo dende Mourente, primeiropara facer o servizo militar, e logocomo canteiro, fundou, xunto aoutros compañeiros, o gremio decanteiros, que acabaría sendo oxermolo da futura UGT e PSOEna localidade. Secretario ePresidente da “Sociedad deCanteros”, orientou á Asociaciónen moitos dos conflitos, sen ocul-tar nunca a súa filiación socialista,o que lle custou persecucións eprisión. A “Sociedad de Canteros,Marmolistas y Similares”, acudiuen pleno ao seu enterro no cemi-terio civil. Tiña 59 anos.

Outra das continuas preo-cupacións de Botana era aeducación da clase traballa-dora dende a infancia, comodemostra a súa contribución,tanto como concelleiro comodeputado ou vocal da “Cajade Ahorros de Vigo”, na crea-ción de Colonias Escolares,apoiado polo compañeiroEmilio Martínez Garrido, nasque coidaba especialmente aalimentación dos rapaces.

A República, o soñofeito realidade

En febreiro de 1931 Botanaviaxou a Madrid para asistir aoPlenos nacionais da UGT e doPSOE, nos que se ían decidiras posturas de ambas na loitaelectoral que acabaría dandopaso a II República, e nos queparticipará activamente, ata opunto que presentada a dimi-sión de Besteiro (contrario acolaborar coas forzas antimo-nárquicas) como presidente,

asumiría este cargo temporal-mente. Durante eses días,Heraclio formará parte dacomitiva socialista que visitaráa Largo Caballero, preso nocárcere xunto aos restantesmembros do ComitéRevolucionario que estaba apreparar a chegada daRepública. Esta proclamaríasefinalmente, o 12 de abril, cotriunfo en tódalas capitais,tamén en Vigo, das candidatu-ras presentadas pola coaliciónrepublicano-socialista. Botana,asomado a unha das ventásda Casa do Pobo, e aclamadopola multitude, fará un enérxi-co discurso no que destacaráa altura cívica do momento, otriunfo do obreirismo español ea necesidade de “construir yno de destruir”. Con esemesmo espírito de responsa-bilidade política presentarasea candidatura da “ConjunciónRepub l i cano-Soc ia l i s ta -Agraria”, formada pola“Federación RepublicanaGallega”, as agrupaciónssocialistas, UGT e a“Federación de Trabajadoresde la Tierra”, nun panfleto asi-nado por Botana, EmilioMartínez e Francisco Tilve(avó do Luís Tilve que danome a Fundación que editaesta revista e socio número 1da “Sociedad de Profesiones yOficios Varios” da UGT dePontevedra). O contido domanifesto fixo que DonAmancio Camaño lle dixera aBotana que ía asustar á xentecon tanta revolución, quedebía ter mesura e tranquilida-de, ao que Botana contestou:“Tranquilo estoy, y por elloconsidero un deber intranquili-

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 16

Page 17: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

Pablo Iglesias e Enrique H. Botana en Vigo, nunha visita do fundador do PSOE e a UGT

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

17

zar, que no asustar [...] Laedad se mide por lo aprendidoy bien aplicado. Lo que seaprende para solo retener yolvidar no conduce más que alinmovilismo, al atraso, [...] talvez por ello no es usted lo queyo: Un socialista”. Os candida-tos para aquelas elecciónsconstituíntes do 28 de xuñopor Pontevedra serían final-mente e por votación interna:Botana, Otero, Arbones eGómez Osorio. Este último,nun mitin socialista celebradoen Pontevedra, defendeu anecesidade da unión co repu-blicanismo para soster aRepública, pero pedía queestes sacaran das súas filas amoitos arribistas que facían

“alarde dunha fe que nuncativeran”. Hoxe en día outrosarribistas, ben parecidos,néganse a apoiar calquera leique lle devolva o honor áxente que loitou pola demo-cracia republicana ou quedenuncie o franquismo, a cuxoabrigo creceron eles e os seuspais.

Tras as eleccións e pese asmanobras caciquís, Botana (omáis votado) é elixido deputa-do; os socialistas conseguencatro dos 12 posibles, entreeles Gómez Osorio, destacán-dose Vigo como núcleo socia-lista e ugetista.

Como deputado, Botana,

tras deixar varios cargos porconsideralos incompatibles conovo, xogará un importantepapel nas Cortes, formandoparte de diversas comisións (depresidencia, de industria, decomercio, etc.), actuando nadiscusión de moitos asuntos e,sobre todo, facendo campaña afavor das necesidades galegase, particularmente, viguesas.Solicitará inversións para crearun campo de aterraxe en OPorriño, para mellorar e ampliaro porto de Vigo, pedirá a restitu-ción para o pobo do monte doCastro (que pertencía ao exer-cito), atraerá traballos para osestaleiros, etc.

En outubro de 1931,

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 17

Page 18: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

18

Botana e Gómez Osorio parti-cipan no CongresoExtraordinario da “Federaciónde Colectividades Socialistasde Galicia”, realizado enMonforte. Nel decidirase aunidade de actuación na novasituación política, así comoparticipar nun posibleEstatuto rexional galego, seeste se levara a cabo e sem-pre que tivera un amplo conti-do social, pese a que consi-deraban que non era unhaprioridade nese momento,pois, como diría Botananunha entrevista, o máisimportante naquel entón eraacabar co caciquismo, quesupuña o maior lastre paraGalicia. Para un internaciona-lista como el e os socialistasdo seu tempo, a autonomíapodía provocar a prolonga-ción do caciquismo e doslocalismos, outorgándolle opoder de crear redes cliente-lares ás clases burguesas,principais defensoras dosnacionalismos, dados os seusintereses económicos locais(como demostrarían ao nonvotar a favor da Constituciónrepublicana). Tamén se mani-festaba contrario ao anarco-sindicalismo, por considerarque o enfrontamento só pode-ría atraer ao fascismo, coconseguinte perigo para aRepública.

O 11 de agosto, con moti-vo do infrutuoso golpe militarcoñecido como a“Sanjurjada”, ten lugar enVigo unha manifestación deapoio á República. NelaBotana fai un chamamentoaos traballadores para que

estean alerta, por se hai quedefender ao goberno demo-crático, “pero que no realicenacto ni movimiento algunoque antes no haya sido acor-dado [...] con serenidad yenergía, haremos más por ladefensa y consolidación de laRepública, que no realizandoactos irreflexivos [...]”.

Espertando do soño,o bienio negro

Nas eleccións do 19 denovembro de 1933 os socia-listas cometeron o erro depresentarse por separado,saíndo gañadores “todos losviejos políticos, todos loscaciques [...], cubriéndosecon la etiqueta de republica-nos unos, otros presentándo-se como salvadores de lanación que han empobrecidoy llevado a los más tremen-dos desastres [...] (demos-trando) el dominio político yeconómico que conservansobre los ciudadanos en pue-blos y aldeas”, como critica-ban os manifestos saídos daimprenta de Botana.

Outro sector beneficiadonestas eleccións foi o clerica-lismo, que, coma está tendolugar hoxe, fixera campañapolítica de forma activa contraun Goberno progresista quelimitaba o seu poder, e quepara os socialistas viguesessupuña “esa roña de España,que no es la religión, sino lainfluencia del clero en la vidapolítico social del país”.

Froito das políticas con-servadoras que o novoGoberno de dereitas leva acabo, freando moitas dasmelloras sociais, prodúceseunha crecente radicalización,tanto política como social, detal maneira que as clasesobreiras, temerosas de per-der o andado, comezan atomar partido polas visiónsmáis extremistas. Así seconstatará no I Congreso da“Federación Socialista dePontevedra”, do que sairíaelixido presidente FranciscoTilve. No Congreso perfílansexa dúas correntes: a largoca-ballerista e procomunista e amoderada e reformista, daque formaría parte Botana. Osocialismo comeza, destaforma, a afastarse do seusprincipios e a albergar nassúas filas a procomunistas einfiltrados asesorados portécnicos soviéticos.

Os socialistas viguesessufrirán as consecuencias donovo Goberno, coa destitu-ción gobernamental do alcal-de socialista, Emilio MartínezGarrido, ou co procesamentode Gómez Osorio, por quei-xarse, nunha crítica carta aoMinistro de Gobernación,contra esa inxustiza.

O 10 de outubro de 1934comeza unha folga xeral enVigo, Ourense e Madrid quese irá estendendo e que terácomo consecuencia a deten-ción dos principais líderesobreiros: Botana, GómezOsorio, Brunet, EmilioMartínez, etc. Botana queixá-base ademais, dende tódolos

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 18

Page 19: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ámbitos que lle era posible,da censura que sufría a pren-sa (en especial tralos inciden-tes da “Revolución deAsturias”), “los atentados deque es víctima el pueblo, sonmuchos y de ellos no puedeni hablarse. [...] Las medidasde represión gubernativahacen que no haya en pie unsolo ayuntamiento de elec-ción popular y que no esténen vigor los derechos consti-tucionales. La libertad de losciudadanos, la inviolabilidadde domicilio y de correspon-dencia no existen”. Por pri-meira vez oíase dicir aomoderado Botana: “no lequeda al país otro caminoque el de la revolución”. Aradicalización social era xa unfeito que o alzamento popularde Asturias non fixera máisque avivar. As xuventudessocialistas e outras socieda-des obreiras comezan a avo-gar pola ditadura do proleta-riado, igual acontece en Vigo,onde a influencia dos caballe-ristas do PSOE, maioría nacapital pontevedresa, e oscomunistas de UGT é cadavez máis palpable.

Pese ao desprazamentoque están a sufrir os modera-dos como Botana, este nondeixa a súa actividade, senónque máis ben ao contrario, aaumenta, facendo campaña afavor dos encarcerados astu-rianos.

En 1935, nun artigo publi-cado en “Renovación”, dePonteareas, Botana escribía:“Todos los pueblos a quienesse prive del derecho a dispo-

ner de sí mismos tienen nues-tra fervorosa adhesión. Todoslos estados que cifren sugrandeza en conquistas gue-rreras, que a la injusticia unenla barbarie, tienen nuestracondenación más terminante.No abrigamos la esperanzade que el régimen capitalistaasegure y consolide la paz,ya que la desigualdad econó-mica engendra un estadolatente de guerra de clases”.Outra vez queda demostradoque seguimos tropezando namesma pedra e que, pese aoque creamos, queda moito

por andar. Naquel artigo,como sucedería na actualida-de, Botana equivocábase aoabrigar a esperanza de que:“la Sociedad de Nacionesimpondrá lo que es consubs-tancial con su existencia: elcumplimiento del Pacto”.

O soño convértese enpesadelo

Xa no tráxico ano de1936, Botana apoia a forma-ción do fronte común que

Enrique h. Botana, traballando no seu despacho da Casa do Pobo deVigo

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

19

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 19

Page 20: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

20

sería o “Frente Popular”, coque se retomaría de novo ungoberno de unión progresistatrala vitoria electoral. Senembargo pronto comezan aalbiscarse os movementosconservadores, que nonaceptan a derrota. Así, prodú-cese en Vigo o asasinato doobreiro da construción,Lemos, a mans do falanxistaMiguel Cuervo Núñez, ecomezan a percorrer de manen man circulares obreirasque anuncian a posibilidadedun Golpe militar, ao que haique opor resistencia. Oreposto alcalde, MartínezGarrido, ordena deter aosfalanxistas máis díscolos.

O 20 de xullo de 1936, conmotivo das noticias que estána chegar a Vigo sobre a postaen marcha dunha sublevaciónmilitar, declárase a folga xeral.Pronto saen á rúa os militares,declarando o Estado deGuerra, coa conseguinte bate-ría de altercados ao largo dacidade, detencións, mortes,feridos, etc. Diante da Casa doPobo fórmanse trincheiras,pero tras un pequeno tiroteocoas forzas públicas, os ocu-pantes foxen. DemetrioBilbatúa, presidente de“Alianza Obrera” pediu, senéxito, que se armara aos obrei-ros. Finalmente, a proclama doComandante militar da “Plazade Vigo”, Felipe Sánchez, e ocomezo das detencións e tomada cidade polos militares afogao soño democrático da cidade.

O 24 de xullo Botana é deti-do, acusado de “agresión afuerza armada”. Para elo usá-

ronse declaracións falsas obti-das pola Garda Civil a base deameazas, especialmente a tra-vés do tenente FranciscoGonzález Rodríguez, quenconsegue que FlorentinoVázquez Doval e Manuel ReyGómez acusen de repartirarmas na Casa do Pobo aBotana, Antonino BilbatúaZubeldía (deputado socialista),Ramón González Brunet(Secretario da ComisiónExecutiva da “FederaciónLocal de Trabajadores deVigo), Apolinar Torres López(mestre e Presidente daAgrupación Socialista de Vigo,destacado membro da FETE)e Ignacio Seoane Fernández(deputado socialista), pese aque ningún deles estivese alí.Pola súa parte, Emilio MartínezGarrido e Waldo Gil foron deti-dos por estar reunidos conxente (entre eles Botana) noconcello durante o Estado deGuerra e repartir tamén armas.A intención era acabar contódolos dirixentes obreiros quepuidesen resultar perigosospara o novo réxime.

Durante os primeiros anosdo alzamento serían moitos osdelatores que por medo ouinterese axudasen a encher ascunetas e os cemiterios de ino-centes; xente como ÓscarPérez Solís ou FelicianoMaceiras Casales, comunistaque o 21 de xullo apareceuuniformado coa camisa deFalanxe e grazas ao cal detivé-ronse ducias de demócratas.

Outro exemplo da amne-sia colectiva que sufriron moi-tos galegos por aquel entón é

o de José Núñez Búa, mem-bro do “Seminario deEstudios Gallegos” e cofun-dador do “PartidoGalleguista”, que ao prestardeclaración, o 20 de xullo de1936, diría: “Que le interesahacer constar que nunca tuvola menor concomitancia conlos partidos marxistas, hastael punto de que desempeña-ba el cargo de Secretario dela Patronal Maderera deGalicia y reiteradas vecestuvo que defender los dere-chos patronales contra lo boy-cots de los obreros [...] y quepersonas de orden como elPresidente de dicha Patronal[...], significados derechistas,pueden atestiguar que eldeclarante siempre repudió[...] a los partidos marxistas[...]”. Botana parecía ter final-mente razón cando dubidabado apoio real dalgúns “galle-guistas” á causa republicana,así como advertía da súa per-tenza á burguesía inimiga daclase obreira. Facendo honorao esperpento galego, aoigual que un ministro fran-quista acabou sendo presi-dente da Xunta de Galicia porelección popular, o señorNúñez Búa chegará a ser enArxentina Vicepresidente da“Hermandad Gallega”, pro-motora do “Consejo deGalicia”, e como tal, represen-tante dos moitos galegos quetiveron que emigrar polapobreza en que os caciques epatróns sumiron aos traballa-dores da nosa terra.

...............................................................................................................................

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 20

Page 21: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

O 7 de agosto realízase oprimeiro fusilamento na cida-de de Vigo. O inocente seráManuel del Río Vázquez,tranviario de 36 anos militantede UGT. Mentres, a“Federación Gremial dePatronos de Vigo” e o seu“Comité pro Abastecimientodel Ejército”, consegue unhaalta suma de diñeiro paraapoiar a sublevación, entre osdonantes, “El Faro de Vigo”,no que traballara Botana. Apatronal por fin podía vingar-se dos anos en que o move-mento obreiro impedira oabuso dos traballadores.

Durante os interrogatoriosBotana recoñecerá ter partici-pado na folga xeral que se rea-lizara a favor da República,pese ao que iso lle podía cus-tar, e máis dunha vez, xunto aocompañeiro Waldo GilSantostegui, afirmaron queseguirían na loita politicamen-te. Facendo honor a súa sere-nidade, negará ter estado naCasa do Pobo, ter repartidoarmas e afirmará que seencontraba no Concello xuntoa Emilio Martínez por razónsde amizade e de traballo e quecertamente se presentaron alíxentes solicitando armas, aocal tanto o alcalde como ospresentes negáronse, na cren-za que desa maneira só seconseguiría empeorar a situa-ción.

Pese a que tódolos pre-sentes na Casa do Pobo,cando foron interrogados,negaron que se repartisearmas na mesma, e que moi-tas testemuñas afirmaran que

os acusados non estiveronnela e a que outros moitosdixeron que non se entregouarmamento algún noConcello, do cal, ademais,non dispuña, o “Consejo deGuerra de OficialesGenerales” considerou: queEmilio Martínez Garrido eraculpábel de incautarse daradio, de dar ordes para quecontinuase a folga, de intentarsecuestrar ao ComandanteMilitar e de reunións clandes-tinas; que Enrique HeraclioBotana, Ignacio Seoane,Ramón González Brunet e

Waldo Gil Santostegui eranculpábeis de repartir armasna Casa do Pobo dandoordes de que as utilizarancontra o exército; queApolinar Torres López, comopresidente da AgrupaciónSocialista, declarou a folgaxeral revolucionaria o día 20de xullo; que todos eles eranculpábeis de traizón e de bus-car a desmembración daPatria. A sentenza, o 22 deagosto de 1936, foi a de“pena de muerte” para todoseles (incluído o falso delator,Manuel Rey), coa excepción

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

21

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 21

Page 22: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

“Guardad lasactas denuestro

proceso, algún día serárevisado y el mundo

entero conocerá el cri-men que con nosotros

se comete”.

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

22

de Pastor Rodríguez Iglesias(que estivera tamén noConcello), condenado acadea perpetua.

De ser certas as acusa-cións, non serían motivo deescarnio, xa que representarí-an a loita pola liberdade; senembargo, non o eran, pois atao último momento, esteshomes, defensores dunhasociedade máis xusta paratodos, seguiron demostrandoa súa responsabilidade políti-ca e social como representan-tes do pobo, sempre contra-rios ao uso da forza, pensan-do que así evitarían un inútilderramamento de sanguefronte ao exército.

Á segunda sesión doConsello de Guerra asistironnumerosas mulleres da boasociedade que increparonaos acusados e pediron a súamorte.

Antes de ser asasinado,Botana, con 64 anos, escribi-rá a súa compañeira JuanaRodríguez e Ibars “Juanita”,coa que non chegou a casar-se, a Guillermo Vázquez, aquen, cunha serenidade queasusta, lle indica o que tenque facer coa imprenta, e aoutros moitos. Tamén comezaa redactar o seu testamento,o 25 de agosto, sabedor doirremediábel final. Nel escri-be: “Declaro no profesar nipracticar ninguna idea religio-sa, por lo que será nula y sinningún valor cualesquierarectificación que se me atribu-ya a este respecto, despuésde mi muerte. Soy completa y

totalmente laico”. Aproveitarápara ordenar as súas contase doarlle o restante a súacompañeira, indicando que:“[...] en cualesquiera otrosderechos o recompensas quese otorguen por los AltosPoderes del Estado, a losfamiliares de las víctimas dela represión que me condenaa muerte, los que puedancorresponderme, sean otor-gados a mi tantas vecesrecordada esposa [...]”; poistiña a convicción de quealgún día a inxustiza seríarecoñecida.

O 27 de agosto de 1936,ás cinco e trinta horas, cercadunha estrada, foron asasina-dos ENRIQUE HERACLIOBOTANA, EMILIO MARTÍ-NEZ GARRIDO, IGNACIOSEOANE FERNÁNDEZ,RAMÓN GONZÁLEZ BRU-NET, WALDO GIL SANTOS-TEGUI e APOLINARTORRES LÓPEZ. Os seuscorpos serían posteriormentelevados ao cemiterio dePereiró.

Antes de morrer, Botana,firme coma sempre, dixo:“Guardad las actas de nues-tro proceso, algún día serárevisado y el mundo enteroconocerá el crimen que connosotros se comete”. De aí aimportancia que ten que oGoberno actual revise os pro-cesos e os declare nulos, por-que xa é o único que pode-mos facer, xustiza, pese aquen pese e por riba das pre-sións dos asasinos, dos seuscómplices e dos seus fillos enetos, porque só se pode per-

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 22

Page 23: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

BIBLIOGRAFÍA:

- CHAVES CUIÑAS, Antonio: “La UGT de Vigo. Una aproximación histórica”. Fundación Luís Tilve, 1998.

- “Os conquistadores modernos. Movemento obreiro na Galiza de anteguerra”.Coordinado por Dionisio Pereira. Ed.A Nosa Terra, 1992.

- VELASCO SOUTO, Carlos F.: “Galiza na II República”. Ed. A Nosa Terra, 2000”.

- VELASCO SOUTO, Carlos F.: “Represión e alzamento nacional en Galiza”. Ed. A Nosa Terra, 2006.

- GONZÁLEZ PROBADOS, Manuel: “A UGT na Galiza republicana” (1931-1934). Ed. do Castro, 2006.

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

23

doar a quen recoñece a súaculpa.

Segundo Juan Baliño,secretario xeral do concellode Vigo no ano 1936, “DonEnrique es un hombre al quese le ha tratado con manifies-ta injusticia por omisión, quizádebido a su modestia. Era enaquella época un verdaderoapóstol para las clases popu-lares”.

O 15 de setembro apare-cerá morto nunha cuneta oexdeputado socialista, Euge-nio Arbones Castellanzuelo,médico que chegara a servicepresidente da “Agrupa-ción Socialista Obrera deVigo” e gran amigo de Botanae Araújo, cuxo maior delito foiestar curando feridos daresistencia que tivo lugar enLavadores no HospitalMunicipal.

José Gómez Osorio, quese salvou nun primeiromomento por non estar enVigo, sería nomeadoGobernador Civil de Madrid

na derradeira etapa daGuerra Civil. Nese cargo, teráun papel fundamental nadefensa da capital, organi-zando e distribuíndo as sub-ministracións, establecendoas normas para a recolecciónagraria, levando a “Gaceta” eenfrontándose a gravesmomentos de carestía efame. Apresado polos comu-nistas que se sublevaran con-tra os altos mandos, foi libera-do polas tropas de Casado,pero perdido Madrid, viaxacos resistentes do Gobernorepublicano a Alicante, coaesperanza de aguantar ataque comece a inminente gue-rra mundial, sen embargo, aaceptación do réxime deFranco por Francia e a renun-cia de Azaña, acaban coassúas esperanzas. Só llequeda agardar pola evacua-ción no porto de Alicante,xunto a outros 12.000 deses-perados cidadáns, pero osbarcos salvadores non che-garán nunca. Foran intercep-tados polo exército franquista.Tras unha breve resistencia,os superviventes entréganse

ou suicídanse. Entre os deti-dos están José GómezOsorio, Larrañaga, RafaelHenche (alcalde de Madrid),o tenente Ortega e outrosmoitos. Foi fusilado, xuntocon Serrano Batanero eRicardo Zabalza, o 24 defebreiro de 1940. ParaGómez Osorio a escola idealde formación socialista era a“Unión General deTrabajadores”. José Díez deIsla o define como: “Loitadorinfatigable, imprime á Casado Pobo todo o seu dinamis-mo, coa súa enerxía empurraaos desalentados, aos pusilá-nimes que desfalecen nocamiño; de máximo talentoorganizador era desgarbado,alto e seco, todo nervio edinamismo”.

Con eles morría a raíz, aárbore de UGT e do PSOE,non só en Vigo, senón taménen Galicia, xunto a moitoscompañeiros... pero a semen-te... xa estaba plantada.

Guillerme Pérez Agulla

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 23

Page 24: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 24

Page 25: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

Un socialista galego consecuente:Xaime Quintanilla Martínez.

“Hay una enorme cantidad de problemas obreros y campesinos, que tenemos que estudiar, que es forzoso queestudiemos y ante los cuales el socialismo gallego tiene la obligación de pronunciarse, si no quiere desaparecer”

(“El Obrero. Ferrol 27.06.07)

Xaime Quintanilla é un dos socialistas galegos máis significativos do período anterior á guerracivil polo seu compromiso coa causa dos traballadores, pola súa dedicación ás tarefas políticas,pola súa capacidade intelectual e ás importantes achegas que fixo á autonomía galega, comorelator, mentor e defensor do Estatuto. Quintanilla queda moitas veces esquecido en medio denumerosos nomes ós que se lle atribúen inxentes méritos e entre os que, sorprendentemente,se eluden os dos grandes líderes do movemento obreiro galego, que, como no resto de España,xogaron un papel fundamental e foron os verdadeiros protagonistas do proxecto da RepúblicaEspañola.

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

25

Da nenez e moci-dade de XaimeQuintanilla ape-

nas existen datos. Sábeseque foi fillo de ConchaMartínez e que naceu no ano1991 na cidade de A Coruñaingresando inmediatamentena inclusa, ata que anos máistarde a nai o recuperou estan-do xa casada cun xastre leo-nés, Pablo Quintanilla, co quetivo un morea de fillos.

Nos seus escritos, a únicareferencia que se atopa destaparte da súa vida, é demasia-do feble:

“Cuando era niño admirabael túnel del Pasaje. Ante suboca yo quedaba absorto,mudo, lleno de temor ¿Quécosas negras pero palpablesvivían en su interior? Cuando

yo era niño creía en los ReyesMagos ¿Qué divina luz vendríacon ellos hasta mi cama?”

“Cuando fui hombre tuve elalma llena de fe. Fe en losdemás, en todos los hombres,en todas las cosas, pasé elumbral. Entré en la vida”.

Presumía da súa etapa demonaguillo na igrexa de SanNicolás, lugar onde é posíbelque aprendera solfexo.Amaba a música, a amoutoda, e sen tocar ningún ins-trumento musical, dou na súacasa aulas de solfexo e dirixiua un violinista e un clarinetistacon grande fervor.

Sobre a música escribiu,“Realmente, dentro delmundo musical no hay nadatan refinado como el arte reli-gioso y de todos los instru-

mentos, ninguno tan flexible,tan ponderado y tan armonio-so como la voz humana”.

O outro grande amor deQuintanilla foi a lectura, a lecturados filósofos, a do seus favoritosNietzche e Schopenhaüer, o quefixo que ós 16 anos abandonaraas súas crenzas de infancia.Tamén é posíbel que o seu gustopor estes filósofos fose o motivode que nestes anos estudase ale-mán.

Cando lle correspondeuacceder á Universidade ini-ciou os estudos de medicinaen Valladolid, que continuaríalogo en Santiago, vivindomalamente do produto dosseus primeiros esforzos litera-rios. En 1916 terminou acarreira de medicina.

Xaime Quintanilla, casou

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 25

Page 26: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

26

con Ángela Ulla Franqueira,que foi a primeira mestra enSantiago que sacou a prazapor oposición. Unha muller deideais, que chegara a dicir, “Sialgún día tienes que elegirentre tus ideas y tu familia...escoge siempre tus ideas”.

Xa casado, no ano 17,Quintanilla trasladouse óFerrol, onde gañara unhapraza de médico, pero comonon resistía un horario fixo,seis meses máis tarde decidiuestablecerse pola súa conta.Cobraba 10 pesetas por con-sulta, 5 si eran nenos.

Xaime Quintanilla foimembro das Irmandades daFala e unha das persoas queconstituíron a Irmandade deFerrol no ano 1917, sendonomeado Primeiro Consellei-ro. No acto público co que seiniciou a actividade destaIrmandade, celebrado noCírculo Mercantil, pronunciouunha conferencia en galego,e un mes despois volveu falaren Betanzos representando áIrmandade de Ferrol, nunacto no que tamén figuranpola Irmandade da Coruña,Antón Vilar Ponte, Peña Novoe Valcárcel. Así mesmoQuintanilla pertenceu ó RealCoro Toxos e Froles. O seuentusiasmo pola literaturagalega lévao a estrear o 7 deabril de 1920 o seu drama deamor en tres actos“Donosiña”, que volverá a serrepresentado, dado o seuéxito de público e crítica.

A vida cotiá de XaimeQuintanilla, no Ferrol daque-

les tempos, consistía no exer-cicio da medicina, en gozarda charla cos seus amigos nasúa casa, do intercambio deopinións, da controversia, ecompracíase da hospitalidadeque prodigaba. Eran estesuns faladoiros onde se abor-daba, sobre todo, a política,pero non so, tamén se falabade espiritismo, de música, demil e unha cousas.

Durante os anos vinteentre os temas de discusiónfiguraban, principalmente, osrelacionados coa identidadegalega. Reuníanse con el osirmáns Vilar Ponte, EugenioChacón, Manuel Sánchez,Félix Álvarez, ManuelMorgado, as veces Castelao,e o pintor Imeldo Corral.Naturalmente non todos pen-saban o mesmo e a incorpo-ración de Manuel FernándezBarreiro, economista de granprestixio, fortaleceu a posturados moderados, creándosedous bandos ben definidos.

Para Quintanilla un aspec-to fundamental da identidadecomo pobo era a lingua, queel utiliza nun importantenúmero de artigos:“Aplicádelle o conto ó nosoidioma galego e veredescomo, para os espíritos novose que viven no eterno des-acougo da creación artística elírica, a nosa lingua ten oupode ter, unha transcenden-cia creadora superior á detódolos idiomas europeos. Ogalaico portugués fálase nomundo de preto de trintamillóns de homes. “Dádemenovos vasos para vellas

esencias”, fai tempo que dixoo poeta. Nós podemos dar onoso novo vaso, cheo debeleza e eufonía, para todosos que queiran crear unhanova arte para unha novacivilización que alborexa.” (ANosa Terra. Outubro de1921). Por iso reaccionaduramente fronte ós ataquesou a desconsideración quepode sufrir o galego: “Din osresabidos que a fala non éprecisa para a redención daGalicia... Diste xeito, apolo-xistas do castelá, chegaredesa falar ben o francés, porqueo voso castelá nin é enxebrenin farrapo de gaita.Defenden o castelá e o asasi-nan. Fixádevos quen son osque falan mal do galego everedes coma ningúns delessabe escribir en castelá.” (ANosa Terra 20 de marzo de1917).

O galego aparece “comoproba latexante da nosanacionalidade. Pensar enque o nos idioma é dialecto épensar que tamén o é ovasco. Porque os homes queasí pensan chamaríanlle dia-lecto do castelá ó alemán, semañá houbera un pobo enEspaña que falara en xermá-nico”. (A Nosa Terra 30 demaio de 1917).

A vinculación da escola eo idioma e a cultura presénta-se como un feito determinan-te de futuro para unha xera-ción, como a da República,que cre firmemente no valorliberador da educación. “Sonprecisas as escolas – dándo-lle á escola o senso de pauta,

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 26

Page 27: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

de feixe de actividades doespírito. Fixádevos que asínon somos ninguén. E falan-do en galego, facendo que auniversidade sexa nosa,nosos a nosa ciencia e o nosoarte, veredes como facemosescola e poderemos influírnos demais, recibindo ómesmo tempo, a influenzados outros”. (A Nosa Terra,20 de marzo de 1917).

As reunións celebradas enanos posteriores son máisricas en temas de discusión eaparece a novidade da pre-senza feminina. Por aquelentón concorrían ás reuniónso violinista Balbino CoterMauriz, o seu pai Luís CoterDíaz, o clarinetista ArturoDomínguez Carballeira, eunha pianista, BlancaRodríguez, casada co gardade asalto Juan RicoGonzález, que foi fusilado naCaeira en Pontevedra o 12 denovembro do 36 e que asveces ía acompañado do seuirmán Víctor. Outra das mulle-res que participaba nestasxuntanzas, era HildegarRodríguez, unha adolescenteferrolá, sabia e clarividente.Ós 18 anos falaba idiomas,examinárase de tódalasmaterias de medicina e derei-to, escribía artigos nos quedicía que a revolución socialera impensable se antes nonse facía a revolución sexual,e acababa de publicar un librotitulado “¿Fracasó Marx?”dándose posteriormente debaixa do pagamento de cotasdas xuventudes socialistas.

Entre os asiduos visitantes

tamén estaban Piñón, un pre-cursor dos ecoloxistas, e ocrego Matías Usero, escritorde obras que foron prohibi-das, máis tarde excomunga-do. Director da EscuelaRacionalista. Afiliouse en1928 ó PSOE, exercendounha activa vida política, poloque foi executado despoisdun rápido consello de gue-rra, a raíz do levantamentomilitar.

Nos días da II Repúblicana casa de Quintanilla xuntá-base tamén o grupo municipalsocialista para preparar osPlenos e estudar a postura

política do grupo.

No ano 21 escribía, en Elcorreo Gallego, artigos nosque nos retrata a vida dacidade naquel tempo, cunestilo que el definía así:“Sencillez: tal es la palabrafutura. Primitivismo: He aquíel método artístico de estahora. Y la sencillez, que esaroma, no excluye el tropo nila metáfora. No excluye tam-poco la belleza.Sencillamente es la glosagenial”. Os escritos publica-dos ó longo deste ano, dedí-canse todos á vida cotián doFerrol incluíndo artigos sobre

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

27

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 27

Page 28: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

XaimeQuintani-

lla, socialista e autono-mista, ademais de fede-ralista, republicano e de

ideas laicas, acatoucoma ninguén a discipli-na do Partido Socialista

e defendeu dende o prin-cipio as súas teses auto-

nomistas e o Estatutopara Galicia.

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

28

o “balompié”, o cine... Nestemesmo ano tamén escribe unartigo en defensa dunhacapela do século X ou, comomoi tardía, do século XIV, nomunicipio de Serantes, candoo alcalde ordenou a súademolición para reutilizar aspedras no muro da amplia-ción do camposanto. Pero xano fin deste ano, e coa guerrade Marrocos de fondo, el, queé antibelicista convencido,escribe o 4 de novembro“Porque la sed, la espantosased fue el peor enemigo deMonte Urrut y nuestros solda-dos desesperadísimos, locos,salían a beber y eran captura-dos allí mismo por los moros”.Hai outros moitos artigos, quetestemuñan a súa posicióncontraria á guerra

No Correo Gallego,Quintanilla chegou a serdirector, como o demostra unartigo publicado no diario odía 31 de agosto do ano1931, no que se da conta doseu nomeamento. Nembar-gante, o seu nome nuncaapareceu publicado comodirector e poucos días des-pois propuxo o nome deRamón Vilar Ponte para ocu-par o seu posto.

En canto ó exercicio damedicina Quintanilla tratou decambiar as prácticas daqueltempo. Insistía en tentar evi-tar os contaxios promovendoentre os seus clientes o usoda auga e da limpeza, unhaalimentación baseada nadieta mediterránea, e en facerque os enfermos sufriranmenos, sobre todo no caso

dos que non había hipótesede que se curaran. Na xineco-loxía tentou evitar que asmulleres morreran de febrespuerperais mellorando a súaalimentación e tentando des-terrar o costume de deixalasir perdendo forzas a base dedarlles de comer so caldos.No ano 1928, con GonzálezCriado y Rivero de Aguilarcreou e dirixiu un hospital noFerrol.

Como galeguista que era,debateu e defendeu as súasopinións no seo do Partido.Aínda que no Congreso deMonforte do ano 1931 assúas teses non foron asumi-das por considerar que existí-an temas de atención máisinmediata, no momento dacampaña polo plebiscito oPSOE demostraría o seudecisivo apoio ó Estatuto.

“Ante nuestro Estatuto nopodemos ni debemos encoger-nos de hombros. Ello sería sui-cida. Hay una enorme cantidadde problemas obreros y cam-pesinos, que tenemos queestudiar, que es forzoso queestudiemos y ante los cuales elsocialismo gallego tiene la obli-gación de pronunciarse, si noquiere desaparecer”

Xaime Quintanilla, socia-lista e autonomista, ademaisde federalista, republicano ede ideas laicas, acatou comaninguén a disciplina doPartido Socialista e defendeudende o principio as súasteses autonomistas e oEstatuto para Galicia.Ingresara no PSOE no ano

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 28

Page 29: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

29

1920, e non tardou en ser opresidente da AgrupaciónSocialista de Ferrol. Colaboracon “El Obrero”, de tiradasemanal, e dende o queQuintanilla pretende facer unxornalismo rigoroso, manten-do as súas opinións, inclusocunha certa disidencia casteses mantidas polo Partido anivel dos seus órganos deDirección, o que non dificul-tou a súa relación e amizadecon Pablo Iglesias

En “El Obrero” escribentamén Angel Mato, AmaliaVergara, Edmundo Lorenzo,Carmen Parada, Santamaría,Regino Galdo, todos eles,homes e mulleres que dabanos seus primeiros pasos noxornalismo, analizando o queacontece o seu derredor.Igualmente colaboran napublicación socialistas alleosá Agrupación de Ferrol, comoMargarita Nelken sobre odereito a igualdade entrehomes e mulleres.

En 1935, xurde outro xor-nal, “Alerta”, primeiro men-sual e despois quincenal,órgano de expresión dasxuventudes socialistas.Seguía a liña mais esquerdis-ta do socialismo ferrolán. ODirector foi Manuel TeijeiroWillians, e entre os redacto-res contábase con XaimeQuintanilla Ulla que estabaafiliado as XuventudesSocialistas.

Na agrupación ferrolán,había tamén unha forte pre-senza das mulleres. Así en1926 fúndase o grupo femini-

no socialista, que chegou acontar con 120 afiliadas, paraloitar polas liberdades femini-nas. A presidenta foi ToribiaIriarte, e a secretaria MaríaAbella, que se dedicou demaneira infatigable á loita porun mundo igualitario.Quintanilla admiraba a estamuller e iniciouna na lecturade O Capital de Marx, peroela a quen admiraba era aFlora Tristán, á que Marx,consideraba, lle arrebatara aprimacía de O ManifestoSocialista, pese a que elamorrera cando difundía o seu,antes de que Marx escribiraas súas ideas.Deliberadamente María aSocialista abandona os fala-doiros de Quintanilla.

“El Obrero” apoiaba a loitadas socialistas ferrolánsdefendendo o voto feminino.Quintanilla era dos que semanifestaba claramente óseu favor. Así o 29 de outubrodo ano 33 escribiu un artigodirixido a tódalas mulleresque ían estrear o seu dereitoó voto, e que se titula “A con-quista do voto feminino”.Trátase dunha sinxela invita-ción á muller para que ocupeo lugar que lle corresponde.

Ao remate da ditadura dePrimo de Rivera, o Rei,Alfonso XIII, encárgalle óxeneral Berenguer formargoberno, e este novo gobernotrata de aplacar rapidamenteos ánimos e rectificar partedas medidas do seu antece-sor.

Berenguer, amigo persoal

de Quintanilla, ofrécelle aAlcaldía de Ferrol, pero estecomo demócrata que é, nonacepta.

Pouco tempo despois, naseleccións municipais do ano1931, as coalicións de republica-nos e socialistas triunfaron nasprincipais cidades españolas,entre as que se contaba Ferrol.Así, na tarde do 14 de abril de1931, os novos concelleiros doFerrol, xuraron os seus cargosante o Alcalde da anterior corpo-ración, e á proposta de AlfonsoQuintana Pena, Jaime Quintanillaé elixido Alcalde interino por una-nimidade. Por certo, tamén seacorda retirar o retrato do Rei, esubstituílo polo de ConcepciónArenal. Colócanse tamén, nosalón de Plenos, os retratos dePablo Iglesias e de FranciscoSuárez, Alcalde republicano deFerrol en 1868. Máis tarde, osnovos edís, despregan a bandei-ra republicana no balcón doConcello.

En dous días confórmaseo novo goberno municipal, eQuintanilla volve saír gaña-dor, cun resultado de 24 votosó seu favor e 2 para SegundoCotovad, que se presentarapola lista republicana, máisdúas papeletas en branco.

Quintanilla pronuncia oseguinte discurso:

“La revolución no ha detransformar las cosas sino losconceptos y por esto estimoque no es carga pesada el tra-bajo que va a pesar sobre mí,pues, glosando el pensamientodel filósofo, han de aceptar las

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 29

Page 30: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

30

nuevas generaciones el trabajocomo un juego hecho con ale-gría y con la misma emociónque un juego corriente de lavida, sobre todo si se tiene encuenta que nuestro trabajo cre-ador, desde ahora, ha de estarinformado de la alegría queproviene de todo hecho de cre-ación.

En estos momentos en queel pueblo español, ha logradobarrer la putrefacta y malditamonarquía, nuestro primordialdeber es consolidar laRepública; para ello requiero elconcurso, el entusiasmo y laconstancia de todos los ciuda-danos.

Desde este puesto no tengoque ocultar mi significación,por el contrario he de procla-mar con claridad mi posicióncomo socialista y mi identifica-ción con las aspiraciones de laclase trabajadora, de la cualestoy seguro que podemosesperar sea el sostén másfirme del nuevo régimen,implantado por la voluntadsoberana del pueblo. Por eso,precisamente, hago mías lasaspiraciones de la clase traba-jadora en todo lo que se refierea la política municipal, y entodo con las generaciones delpueblo”.

Pero as cousas non eranfáciles. O Concello de Ferrolestaba en bancarrota, os fun-cionarios non cobraban ossalarios e os provedores nonfiaban. A pesares disto, anova corporación conseguiurexenerar as arcas munici-pais, de tal modo que o

gobernador do Banco deEspaña, ó pouco tempo, feli-citou o Concello pola súaactuación.

Unha das primeiras actua-cións coma Presidente doConcello proxectouse namellora da vida dos nenos dohospicio que había na Prazade Amboaxe. Os nenosxamais saian a rúa, comíansó sopas de allo, vestíantodos igual cunha tea debaeta, e no hospicio facíamoito frío. El, que tamén forahospiciano, decidiu cambiaras cousas; primeiro fixo quesaíran a pasear e para asistira clase. Inmediatamente reo-rientou o réxime de comidas,para o que acondicionou acociña, cambiou os colchónse a roupa das camas, cons-truíu baños, e doulle opción aelixir con que vestirse e inclu-íu unha partida para calefac-ción nos orzamentos do ano34.

Cando no mesmo ano oGoberno Civil, suspendeunas súas funcións ós mem-bros democráticos doConcello e hai quen fai correro rumor de que se enriquece-ra a custo das arcas munici-pais, el, que desde o primeiroó último soldo entregáraopara o hospicio, escribe dousartigos cargados de senti-mento, e que se publican enEl Obrero y El Socialista.

O 34 resultou un anoinfausto para a democraciaespañola. Os socialistas deFerrol, en resposta á suspen-sión das funcións do concello

democrático e, no marco domovemento que se produciuen toda España, e especial-mente en Asturias, pola entra-da da dereita no Goberno daRepública, nun momento enque o fascismo ameazabaEuropa, acordaran deixar senluz a cidade, e para iso fabri-caran uns artefactos paravoar polos aires os transfor-madores da cidade, que forondistribuídos entre os militan-tes da zona. Entre todos, sóAngel Mato, fundador e diri-xente de FETE en Ferrol, foiquen de tentar levar a cabo oseu cometido, pero cando, xade camiño, a policía doulle oalto, el non se detivo e matá-rono a tiros.

Tan pronto como a repre-sión a consecuencia domovemento do 34 cede unpouco e as publicaciónsobreiras se volven a editar,Quintanilla en El Obrero deFerrol (5 de outubro de 1935)publica un artigo titulado“Frente a frente” no quedenuncia a actuación represi-va do goberno republicano,claramente escorado á derei-ta, que non respecta nin pro-cesos electorais, nin os derei-tos das persoas, nin a liberda-de política. Así se produciráno 34 e no 35 a prisión demoitos militantes de esquer-das e republicanos, despra-zamentos e confinamentos,suspensión de publicacións,peche de locais, etc. Tanpronto é posible recuperar apalabra denuncia, presaxian-do o derroteiro que podentomar os acontecementos sea dereita segue no poder: “La

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 30

Page 31: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ley democrática ha fenecidopara siempre. La burguesíamantinene la ley cuando laley no le estorba. Cuando laley le estorba, prescinde deella, sencillamente. Para ellose ha inventado el cómodosistema de la suspensiónindefinida de las garantíasconstitucionales. Este siste-ma se mantendrá todo eltiempo que sea necesario. Ycuando no baste, como nobastó en Octubre, a pesar delestado de guerra en todaEspaña, se pisoteará la leysin escrúpulos, se hará tablarasa de los derechos indivi-duales, se atropellará arbitra-riamente y dentro de la mayorimpunidad a los ciudadanos,se cometerá con ellos todaclase de horrendos crímenes,como ya sabe todo el mundoen España: desde su más altarepresentación hasta el máshumilde campesino”.

A persecución e as medi-das represivas do Gobernodurante os anos 34 e 35 vanparalizar, ou ralentizar, a acti-vidade das organizacións sin-dicais e políticas durante unano aproximadamente. OGoberno se equivocaba ópretender afirmar o seu podercoas duras actuacións leva-das a cabo. O movementosindical e político retomou nosegundo semestre do 35, esobre todo a fin de ano, unhaintensa actividade nunha liñamáis radical que antes.Líderes máis moderadoscomo Enrique HeraclioBotana pasaron a un segundoplano, o que posibilitou queocuparan a dirección de UGT

e do PSOE, militantes enposicións máis próximas aLargo Caballero ou, no casode UGT, tamén dirixentes vin-culados ó Partido Comunista.Un proceso similar ocorreucoa CNT. Quintanilla se faieco desta situación no artigoindicado: “Se ha liquidado porcompleto la etapa de la ilusióndemocrática. Ya nadie cree,entre los obreros, en esa ilu-sión falaz. Frente a la burgue-

sía se alza, animado comonunca, clarividente comonunca, el proletariado.Octubre ha sido el granmago, que ha descorrido enabsoluto el velo del Isis. Laclase obrera española sabeya la verdad. Y la verdad esesta: todos los trabajadores,todos, no estos ni aquellos,no los de esta o la otra doctri-na, tienen un solo interés: supropio interés. Es preciso

Xaime Quintanilla na súa época de alcalde de Ferrol

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

31

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 31

Page 32: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

unirse, para ser fuertes, paraser invencibles. Y en todaEspaña, maravillosamente,formidablemente, se vanuniendo los trabajadores.Saben que corre prisa, quelos minutos están contados,que la fuerza de todos los tra-bajadores unidos vale más,mucho más que todas la fuer-zas represivas de la burgue-sía”.

A Igrexa española, ómarxe da realidade social quevive ó país, segue a desem-peñar o seu papel involucio-nista e de defensa a ultranzados seus intereses temporais,e pon o seu poder ó servizode quen pretende negar tododereito social á clase traballa-dora. A reacción contundentede Quintanilla responde aesta absoluta evidencia: “LaIglesia Católica ayuda a laburguesía con todas sus fuer-zas. Los actos religiosos sonotros tantos actos políticos,verdaderos mítines en favordel capitalismo y de las ideasretardatarias. Cada procesiónse convierte en una manifes-tación contra la República,aunque amparada por losgobernantes, que ven en laIglesia uno de sus mejoresaliados.”

Conclúe o artigo cunhamensaxe moi precisa quedenota o momento que sevive. O seu autor fai a consi-deración de que o procesodemocrático no que participa-ran os socialistas inicialmen-te, apostando con claridadepola República democrática,está desbordado polas actua-

cións antidemocráticas dadereita. : “Frente a frente,más que en Octubre y conmás fuerza que en Octubre.Porque ahora los trabajado-res ya han visto con claridad yya sabemos cuál es su cami-no”. O Frente Popular está encernes.

Quintanilla participa moiactivamente na campañaelectoral de 1936 e observaque republicanos, socialistase a esquerda en xeral estánpresentes nos mitins conentusiasmo, Non faltaba nin-guén do ámbito progresista ehabía moitas máis persoasque no 31 “especialmente,muchas, muchísimas muje-res, tan fuertes en la luchacomo los hombres, pero másfirmes, más embriagadas depasión, más llenas de valor yde emoción”. Pero si faltabanalgúns. Entre eles os radicalsocialistas, que entregaran opoder á dereita e foran cóm-plices da represión, o quefará que se queden practica-mente sen representación,cando a tiveran, e moi impor-tante, nas eleccións do 31.

“Estaban todos menos lostraidores. En todas partes fal-taban. Se habían escondidoen sus madrigueras, se habí-an ocultado en sus covachasde falsarios. No hemos visto auno solo. Seguramente lespodríamos encontrar en lascasas de los caciques, en loscentros de los monárquicos.Traidores a la República, noapareció uno solo ante lasmasas enfervorecidas queiban a la reconquista del régi-

men republicano.Conscientes de su traición,avergonzados por su felonía,creyentes ¡aún! en que loscaciques y los grandes seño-res pueden algo contra elpueblo”. (Todos menos lostraidores. El Obrero. Ferrol,29.02.1936)

En febreiro do ano 36,Quintanilla, coa amnistía dogoberno, reincorporouse óConcello, pero poucos díasdespois presentou a súarenuncia alegando que amedicina lle absorbía todo otempo, e seguiu só como con-celleiro ata a sublevación mili-tar.

Xaime Quintanilla lidera acampaña polo Estatuto ededicará un gran esforzo áconsecución da súa aproba-ción. Así o reflicte nos seusescritos, saíndo ó paso deposibles alusións á ortodoxiasocialista e o carácter interna-cionalista do movementoobreiro. ...uno de nuestrosCongresos – y aún hoy estávigente el acuerdo – se decla-ró partidario de la “confedera-ción republicana de las nacio-nes ibéricas”. Esta declara-ción no solo confirma nuestraconvicción autonomista, sinoque reconoce la existencia delas nacionalidades ibéricas.Admitida esta existencia, esimprescindible el reconoci-miento del derecho de esasnacionalidades a la autode-terminación, al propio gobier-no. Una de esas nacionalida-des, con derecho a gobernar-se a si misma, es Galicia. Lossocialistas conformes con

32

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 32

Page 33: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

este principo somos, pues,socialistas ortodoxos, socia-listas que estamos dentro delas normas clásicas de nues-tro Partido”.

A visión do dirixente socia-lista de Ferrol, nembargante,supera o que é unha perspec-tiva pechada e reaccionariado nacionalismo, pois na súaconcepción dunha sociedadesocialista, sen clases, consi-dera as fronteiras, comodemarcacións políticas, unfeito a superar polo progresohistórico da sociedade univer-sal: “Las fronteras actualestampoco son las definitivas:Llegará un momento en quelas fronteras en el mundoestarán distribuidas con arre-glo a verdaderas divisionesnaturales sin vencedores ninvencidos, sin pueblos con-quistadores ni pueblos con-quistados; sin pueblos quedominen ni pueblos domina-dores. Unas fronteras que noservirán de separación, sinode unión. Porque nada unemás que la libertad y sola-mente los pueblos libres, enabsoluto dominio de sí mis-mos, son capaces de herma-narse con los otros puebloslibres. No se puede pedir quelos pueblos sometidos, lospueblos dominados, renun-cien a su existencia, en holo-causto a una unión que seríafalsa, tan falsa como la armo-nía de las clases sociales,que predican los burgueses,que solo podrá darse cuandono haya clases sociales.Como solo podrá darse elinternacionalismo cuandotodas las naciones se

encuentren en el mismo plande igualdad y en el mismodisfrute de sus plenos dere-chos”.

Quintanilla vai máis alá dacampaña do Estatuto e prevéa Galicia autonómica a partirda súa ideoloxía socialista.Non se trata de ir a unhaautonomía que supoña máisdo mesmo, senón que preco-niza unha alternativa políticano marco da Autonomía.“...para el parlamento gallegose debe formar un frenteúnico proletario, constituidopor todos los partidos políti-cos obreros que existen enGalicia. Porque son muchas ymuy interesantes la cuestio-nes que el Estatuto nos plan-tea, y a las que debemos deenfrentarnos con solucionesnuestras, con solucionessocialistas o, cuando menos,obreristas”.

O líder ferrolán se formulaas cuestións que é precisodespexar cara ó procesoautonómico:

“En el Estatuto se reconocea Galicia el derecho a edificarsu propia ley municipal. ¿Quépensamos los socialistas galle-gos acerca de este asunto? ¿Cómo va ser nuestra ley muni-cipal?¿ Cómo se van a nutrirlas haciendas municipales?Las parroquias van a tener per-sonalidad jurídica. ¿ Quégarantías van a tener las parro-quias?¿Van a tener haciendapropia? ¿ Van a regirse enforma de concejos abiertos?¿O por juntas parroquiales? ¿Y cómo van a elegirse esas

33

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

Avisión do diri-xente socia-

lista deFerrol, nembargante,supera o que é unha

perspectiva pechada ereaccionaria do naciona-

lismo, pois na súa con-cepción dunha socieda-

de socialista, sen clases,considera as fronteiras,

como demarcaciónspolíticas, un feito a

superar polo progresohistórico da sociedade

universal

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 33

Page 34: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

34

Juntas?

¿ Cómo va a ser nuestra leyde arrendamientos? ¿Y nues-tra reforma agraria? ¿Cómo vaa ser nuestra ley de cooperati-vas y de mutualidades ¿ Se vaa ir a seguros sobre el riesgode las cosechas y debe de irunido o no al de ganados?¿Cómo van a ser nuestrasbases contributivas? ¿Quéreformas consideramos nece-sarias en el impulso de dere-chos reales?

¿Vamos a seguir de espal-das al mar? ¿Crearemos, envirtud de las facultades quenos permite el artículo 15 delEstatuto, una UniversidadMarítima, que a mí me pareceimprescindible en un régimenautonómico?. Si se llega a ladesgravación arancelaria delmaíz y de los forrajes ¿Nosconviene o no seguir siendouna región enimentementepecuaria? ¿Iremos o no a lacreación de un Banco regio-nal? ¿Con qué características?¿Crearemos el Crédito agríco-la?” (“Ante el Estatuto: La posi-ción socialista. “El Obrero” 27de xuño de 1936).

Aínda o 29 de xuño publica en“El Obrero” un artigo no que serefire á perda dos principios queestablecía a Constitución republi-cana, polos que España era unha“República de traballadores” araíz da saída dun espontáneo notranscurso dun discurso deLerroux que berrou: “¡Viva laRepública de los Caballeros!”.“Pocas veces un hombre, con tanpocas palabras, ha sabido definirtan exactamente un estado social,

una situación política como la pre-sente. Esa es la verdad: Españaya no es una República de traba-jadores de todas clases; es unamezquina república de caballe-ros”... para concluír, despois deanalizar o que significa caballero:“Caballeros de la caballería de lahabilidad de la política nebulosa,de las zancadillas entre bastido-res, frente a las grandiosas turbasde hambrientos y deseperados,que saben, como nuestro Quijote,que hay que enterrar para siem-pre a estos desvergonzadosamadís, que nos están arruinan-do y envileciendo.”

Nos primeiros días dolevantamento dos militares efascistas, a casa deQuintanilla é rexistrada afondo e lévano detido. Non foio único esa noite. Case nonse podía entrar no recinto.Entre todos, Quintanilla seatopou con moitos coñecidos.Consecuentemente co feitode que non se lle podía acu-sar de nada e á desorienta-ción do momento, ó díaseguinte soltáronos. Uns díasmáis tarde entraron á forza nasúa casa e volveron a deteloe o levaron a “Escollera”xunto con outras persoas.

O mércores 12 de agostoa prensa da conta dun conse-llo de guerra en Ferrol, no quetodos os encausados foroncondenados a morte. Entreos trescentos condenados amorte por rebelión militar,encontrábase Quintanilla,xunto con Matías Usero eAmada Rodríguez.

O 18 de agosto, na

Estación Torpedística doCastelo, a tódolos homes selles aplicou a lei de fugas.Uns días máis tarde, unamigo avisa a súa viúva deque o fillo tamén corre perigo,e axudada por Piñón, a mai eo fillo foxen á provincia deZamora.

Baseamos esta reseña notraballo de Blanca QuintanillaRico, neta de XaimeQuintanilla Martínez e e fillade Xaime Quintanilla Ulla,que, coma o seu pai, taménfoi alcalde de Ferrol, nestecaso, na España democráticapost-franquista.

No seu libro, BlancaQuintanilla fálanos do seu avódunha forma entrañable, poé-tica, apaixonada, fermosa e,certamente, alongada do queacostuma ser unha biografíaó uso, pois aporta unha infor-mación obxectiva sobre asactividades de Quintanilla eos seus comentarios revistenunha gran sinceridade. Osdatos que faltan responden áimposibilidade de atopalos nomomento en que a súa obrafoi publicada. Compre recu-perar a súa figura como unhadas máis destacadas da polí-tica do seu momento, dosocialismo e da defensa doEstatuto Galego, obxectivo coque estivo fondamente com-prometido.

Dolores de Ozámiz Lestón

De “Biografía de XaimeQuintanilla Martínez” por BlancaQuintanilla. Ateneo ferrolán,1999.

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 34

Page 35: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

O socialismo pontevedrés a comezos do século XX.

Ramiro Paz Carbajal (1891-1936)

Aurora Marco

Universidade de Santiago

1 Vázquez Souza, E., Desta banda do Leteu. Artigos de historia cultural, literatura e sociedade desde o esque-cemento, Laiovento, Santiago, 2004.

2 Marco, A., Ramiro Paz Carbajal (1891-1936). Unha vida segada pola barbarie, Editorial Toxosoutos, Noia, ACoruña, 2003.

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

35

INTRODUCIÓN

Nun libro publicadohai dous ou tresanos, recompila-

ción de artigos de historia cultu-ral, literatura e sociedade 1,Ernesto Vázquez Souza di que"o povo galego ten, entre outrasmaldicións, unha especial ten-dencia ao esquecimento dopasado, próximo ou remoto".Subliña o asombroso que resul-ta observar a escasa tradiciónpara fixar por escrito os aconte-cementos, feito á que non resul-taría allea a situación xeográfi-ca da Fisterra galaica, un lugaronde as lendas situaron un dosríos do inferno (concretamentena Limia), o Leteu ou río doesquecemento, que facía per-der a memoria da vida anteriora quen o atravesaba.

Esta lenda axústase per-fectamente ao que aconte-

ceu, ata hai uns anos, coashistorias de vida de homes emulleres defensores da legali-dade republicana, que, tras asublevación militar de 1936,sufriron represión, morte, exi-lio..( a veces interior). Durantea longa noite de pedra dofranquismo, semella que assúas historias atravesaron oLimia e apagaron a memoriahistórica, ou o que é omesmo, a lembranza dassúas traxectorias sumiuse nabrétema do esquecemento.

Nos últimos anos a biblio-grafía sobre guerra, posgue-rra, represión en diferenteszonas, as monografías sobrepartidos políticos, as memo-rias e biografías de figurasque salientaron polo seu pro-tagonismo político-sindical,foron en aumento grazas, enboa medida, á colección“Documentos pra a HistoriaContemporánea de Galiza”,

de Edicións Do Castro. Olibro sobre o Ramiro PazCarbajal contribuíu a tirar doesquecemento a vida e obradeste socialista. Mais investi-gar sobre este pontevedrés etratar de reconstruír a súa bio-grafía, intensa e frutífera anivel sindical e político, levou-me a contextualizar o períodoen que viviu, de tal xeito queneste libro hai tamén unharadiografía da Pontevedradaquel período (1891-1936) eunha pequena historia dosocialismo local.

Paz Carbajal foi a perso-nalidade que protagonizou engrande medida os momentosmáis brillantes do socialismolocal de anteguerra e a eldedico, sobre todo, estaspáxinas. Mais lembrareitamén outros nomes, vence-llados ao Partido Socialista eá Unión Xeral deTraballadores, que salienta-

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 35

Page 36: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

36

ron na súa actividade políticaou sindical nunha etapa,1900-1936, en que a militan-cia no PSOE e o espírito aso-ciativo nas diversas socieda-des de resistencia foi moiforte, e as súas actividades,tanto no partido como no sin-dicato, tiveron grande reper-cusión.

Non podo facer un repasopormenorizado sobre tanamplo tema, mais quero cen-trarme en dous períodos moisignificados: a etapa 1917-1923, e a etapa da República,coa presenza na rúa de publi-cacións obreiro-socialistasdesde onde se defendían osdiversos posicionamentos,publicacións que permitenseguir a vida deste partido nacidade do Lérez e a dascolectividades socialistasdoutros lugares, agrupadasen torno ao ComitéProvincial.

O SOCIALISMO NAETAPA 1917-1923

Desde aquela data funda-cional de 1896, que coincidiucunha viaxe de Pablo Iglesiasa Galiza, formouse a primeiraagrupación local nesta cida-de, cunha directiva presididapor Vicente Vidal, destacadoobreiro pontevedrés quemorreu en 1903, autor depoemas e textos teatrais–como o drama social¡Maldita sociedade!– repre-sentados en distintas Festasdo Traballo por cadros e orfe-óns obreiros por el organiza-

dos. Foron moitos os afiliadosque pasaron pola agrupación,con períodos de maior activi-dade.

Nesa primeira etapa presi-diron a agrupación local:Marcelino Beltrán, JoaquínRea, Agapito Rey, José Orozco,Manuel Lage, GumersindoVillaverde, Benigno Suárez,José Oliveira, José F. Mora,Amando Guiance Pampín,Manuel Rivadulla, FranciscoOtero, Eugenio Urtaza, DionisioQuintillán, Ramiro Paz, ManuelAlfonsín, José Viñas, ManuelPortas, Valeriano Barros,Antonio Alonso e José Arán.Algúns vencellados ao sectorda impresión, das artes gráfi-cas, unha característica de moi-tos socialistas, non só galegos:Pablo Iglesias, Heraclio Botana,José Arán, Orozco, GarcíaSantiago, Ramiro Paz…

Proba da vitalidade de quegozaba o socialismo naquelaaltura son as publicaciónsdesta tendencia, algunhasórganos de expresión daFederación Local deTraballadores ou de socieda-des agrícolas. Houbo diferen-tes cabeceiras: LaEmancipación (1902), dirixidapor Francisco López; o sema-nario socialista El Obrero, unpouco máis tarde, dirixida porSeverino Pérez; La Causa,dirixida por Francisco Soliño(1913). Entre 1917 e 1921, aprensa obreiro-socialista tivounha etapa de especial bri-llantez coas publicaciónsAcción Obrera (1918), dirixidapor Ramiro Paz; Aurora Roja(1918), a cuxa fronte estaba

Francisco Otero, dirixentenaquel momento de“Juventud Socialista”; xornaisde orientación sindical e moicombativos que alcanzarongrande popularidade e que,un ano máis tarde, se fusiona-ron en Nueva Aurora, órganodo socialismo pontevedrés ata1921 en que, tras a rupturadas Juventudes Socialistas,pasou a mans comunistas emáis tarde desapareceu.Mentres foi portavoz dossocialistas estivo dirixida porRamiro Paz, Francisco Tilve eFrancisco Otero.

En 1917 naceu “JuventudCultural Obrera”, integradapor xente nova que queríadefender o seu ideario socia-lista. Grupo de acción e cultu-ra, foi unha auténtica escolapara unha mocidade quebulía inqueda, na cidade dePontevedra. Aquela colectivi-dade organizaba numerososactos artístico-culturais e polí-ticos, como o certame litera-rio-artístico-social celebradoo Primeiro de Maio de 1918en que foron galardoados,entre outros socialistas,César R. González, JoaquínBueso e Fructuoso López. Foiconvidada para participar nosactos Virxinia González, des-tacada propagandista socia-lista, que deixou unha pegadaimborrábel nos asistentes.

Pouco despois fundouse“Juventud Socialista” a partirdun grupo de arredor de 25mozos e algunha moza(como Carmen Portas Riveiroque, segundo as crónicas, foia encargada de bordar a ban-

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 36

Page 37: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

deira vermella), con RicardoBértola como Presidente da1ª Xunta Directiva. Tiñancomo lema “Por elSocialismo, la Paz y laRevolución Social”.Axiña comezaronos mitins, as con-ferencias, repre-sentacións artís-ticas, os certa-mes literarios e aorganización daFederación deXuventudes deGalicia. Ao lado dolabor político traba-llaban tamén noaspecto cultural.

Este foi o ambiente enque se movía o socialismonaquela pequena capital deprovincias (con apenas 20000habitantes en todo o termomunicipal, só un terzo vivíano casco urbano) que, noaspecto social, seguía marca-da polo monopolio da claseacomodada, coa loita entre orepublicanismo laico e o con-servadorismo católico ecunha grande conflitividadesocial que fixo abrollar omovemento obreiro organiza-do.

Neste contexto desenvol-veuse a vida de Ramiro PazCarbajal, unha figura caris-mática do obreirismo ponte-vedrés o que contribuíu aengrandecer; personalidademoi significada, respectada evalorada dentro do socialismodesde que comezou a súaactividade pública arredor de1918 e ata o seu fusilamentoen 1936.

RAMIRO PAZCARBAJAL

Ramiro Paz Carbajal naceuno Campiño de Santa María o29 de xuño de 1891. As circuns-tancias familiares fixéronomadurar axiña: a nai ¬procedíadunha familia numerosa, ondesalientou a figura do seu irmán,o coñecido músico e composi-tor Felipe Paz Carbajal, funda-dor da Banda Popular dePontevedra en 1878, inxusta-mente esquecido. Resultadodun amor apaixonado cunempregado do concello ponte-vedrés, Enrique Tobío López,Francisca Paz Carbajal tivocatro fillos que o pai non reco-ñeceu. Un deles foi Ramiro Pazque, aos trece anos, abando-nou o lar materno para se esta-belecer en Vigo, onde apren-

deu o oficio de tipógrafo nosobradoiros de Faro de Vigo e

El Pueblo Gallego.Posteriormente trasla-

douse a Ourensepara exercer o ofi-cio. As condiciónsdos obreiros eranmoi precariasnaqueles tem-pos polos sala-rios miserábeisque alimenta-ban, non ose s t ó m a g o s ,

senón a fame;polos horarios,

polas condiciónsmateriais en que des-

envolvían o traballo emáis pola explotación e

arbitrariedades dos patróns.Todo isto permitiulle percibirdesde moi novo as inxustizas ea desorde social, o que esper-tou no pontevedrés unha rebel-día e un desexo de defenderaos traballadores que mantivoata a súa morte. De aí que deci-dise emigrar a Arxentina arre-dor de 1910. En 1918, de voltana súa cidade natal, comezouunha intensa e frutífera activida-de, involucrado nos movemen-tos sociais, nun ambiente deímpeto xuvenil e de traballopolítico-sindical onde a súa pre-senza foi certamente relevante.Neste ano comezou a dirixirAcción Obrera, co que preten-día contribuír ao desenvolve-mento cultural dos operarios eperseguir o ideal de emancipa-ción humana. Publicábasequincenalmente e coa axudade doce compañeiros que apor-taban unha pequena cantidadedo seu salario para que vise aluz. O semanario trataba de ser

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

37

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 37

Page 38: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

38

voceiro dos humildes, defensordos traballadores agrupados ennumerosas sociedades deresistencia; tentaba contribuír aerguer o espírito asociativoentre os traballadores e, cunespírito belixerante, denuncia-ba feitos, institucións, perso-as… Nas súas páxinas publicá-banse listaxes de suscripto-res/as para apoiar familias ensituación económica extrema. Afinais de xullo de 1919 encar-gouse da dirección de NuevaAurora, outro semanario obrei-ro-socialista na mesma liña doanterior, como tamén será LaHora, ambiciosa publicación daépoca da República en quecolaboraron grandes figuras dosocialismo, non só galego.

Non desatendeu o traballode tipógrafo, era o seu mediode vida, mais en 1920 a activi-dade incesante no mundo sindi-cal e político levouno ao des-empeño de numerosos cargos,feito indicativo da autoridademoral de que gozaba entre amasa traballadora: Presidenteda Agrupación Socialista dePontevedra; Presidente daFederación Local Obreira; edilno Concello de Pontevedra;Presidente da SociedadeTipográfica da cidade. Desdetodos estes postos seguiu labo-rando en prol da xustiza, daliberdade, da igualdade, da soli-dariedade e da mellora dascondicións de vida dos traballa-dores.

En 1918 casara con PuraBeloso Telmo e agardaba oprimeiro fillo para novembrode 1920. Esta circunstancia eos salarios vergonzosos dos

tipógrafos obrigárono a mar-char por segunda vez aArxentina a fins do mes desetembro de 1920, na compa-ña do seu futuro socio nosnegocios, José Benito GarcíaSantiago. En Buenos Airespermaneceu dous anos e, ávolta, instalouse definitiva-mente na cidade que o viunacer, onde montou variosnegocios para atender á fami-lia numerosa que tiña ao seucargo: a nai e os irmáns aosque axudaba e os cinco fillosdo primeiro matrimonio:Ramiro-José (1920), Pura(1923), Óscar (1924), Isidro(1926), Josefa (1928).

Deixo a Ramiro Paz enBuenos Aires –volverei a élna etapa da República– paralembrar outros socialistas:

Na Pontevedra daquelesanos chegou a ser moi popularDionisio Quintillán Cardesín, daSociedade de Agricultores dePoio, capador de oficio e líderagrario destacado. Presidiu aagrupación local socialista dePontevedra, a FederaciónAgraria da provincia e colabo-rou no semanario obreiro-socia-lista Nueva Aurora. Era partida-rio da formación dunha federa-ción mixta de obreiros e agricul-tores para ter máis forza nassúas reivindicacións. Participouen numerosos actos públicoscomo na velada organizadapola “Juventud Socialista” enagosto de 1918 para conme-morar o primeiro aniversario dafolga xeral de agosto de 1917,xunto a Bértola, FranciscoOtero, Valeriano Barros,Goméz Osorio; ou no mitin que

tivo lugar no Teatro Principalonde interveu polos agrarios esocialistas de Poio, a comezosde 1920, para protestar polaactitude que o comercio e cer-tos elementos pontevedresesadoptaron coa clase traballado-ra; ou no mitin do Primeiro deMaio dese mesmo ano, 1920,organizado pola FederaciónLocal Obreira e celebrado napraza de touros en que taménfixo uso da palabra, por citartres actos que tiveron eco naprensa. Foi un dos contertuliosdo Café Moderno instalado acomezos de século na Prazade San Xosé e amigo deCastelao o que lle profesabamoita simpatía.

Outras figuras do momen-to que tiveron protagonismonesta época a xulgar pola súapresenza na prensa socialistaforon Manuel García Filgueira(socialista na altura, comunis-ta en tempos da República),membro do Comité Local dopartido en 1920, concelleiroen 1920, orador en mitins emembro da mesa do VCongreso da FederaciónLocal (xullo 1920); ouFrancisco Tilve, director deNueva Aurora, tras a marchade Ramiro Paz a BuenosAires en outubro de 1920.

A CHEGADA DAREPÚBLICA

Na década de 1930Pontevedra era unha cidadede 30500 habitantes, domina-da polo funcionariado e polaactividade comercial, con tres

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 38

Page 39: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

prazas extramuros (a doConcello, a da Peregrina e ade San Xosé) rebautizadascomo Praza da República, daLiberdade e de PabloIglesias, respectivamente.Unha cidade cunha importan-te vida intelectual e artística:un Museo instalado no pazode Castro Monteagudo, unhaSociedade Ximnástica, aMisión Biolóxica, o CasinoMercantil e Industrial… Era aPontevedra de CastoSampedro, Castelao,Alexandre Bóveda, RamiroPaz, Francisco Tilve, LousadaDiéguez, Adrio Barreiro,Bibiano Fernández Osorio-Tafall, Iglesias Vilarelle,Blanco Porto… A Pontevedradas tertulias no MéndezNúñez, no Moderno, no PetitBar, na Praza de San Xosé,un café que xogaría un papeldestacado os tres días dexullo do 36 porque alí habíaunha radio que a xente escoi-taba para se informar dasnoticias a través da emisoralocal e de Radio Sevilla, entreoutras.

No ámbito político, tras ossete anos de Ditadura, agro-maron unha serie de organi-zacións que abranguían todoo espectro ideolóxico: algun-has continuaban o labor inte-rrompido na etapa de Primode Rivera; outras fundáronsenaquel tempo, como o PartidoGaleguista no Nadal de 1931.O clima de mobilización socialque xerou a caída da ditadu-ra, repercutiu de inmediato nomovemento socialista e favo-receu a súa expansión. Ocompromiso co republicanis-

mo e a colaboración na cons-trución dun novo réxime, quese instaurou a seguir daseleccións municipais de 12 deabril de 1931, deron paso aun período de crecemento daafiliación. Segundo se consta-tou no Congreso de Monfortede outubro de 1931, enPontevedra había 14 sec-cións con 680 afiliados e enxuño de 1932 estas cifras

aumentaron: 19 seccións e862 afiliados, incluíndo, claroé, as sociedades agrarias.

Na Agrupación Socialista“La Internacional”, legalizadaen maio de 1931, ou naFederación ProvincialSocialista –constituída enagosto de 1932, que contabacon 16 delegacións– conti-nuaron, ou iniciaron no caso

Unha das poucas imaxes que se conservan de Ramiro Paz Carbajal

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

39

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 39

Page 40: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

3 Máis coñecido por Pepe “O Guardés”, porque a súa nai era guardesa de San Roque, onde vivía a familia.Amigo de Paz Carbajal, con el marchou a Buenos Aires en 1929 e, á volta, montaron o negocio de venda a prazos:mercaban os produtos e financiábanllos á xente que ían devolvendo o diñeiro aos poucos; ás veces “pataco a pata-co”, por iso foi alcumado como “O Pataconeiro”. Transcorridos uns anos, ficou el só con este negocio. Con Carbajalcompartiu o Guardés, amizade, negocios e militancia política. Estivo con Ramiro Paz cando presidiu o Comité Localen 1933, e no Comité Erxecitivo da Federación Provincial de Colectividades Socialistas en 1936, presidida taménpor Paz Carbajal. Tras o levantamento militar, a represión, cando non a morte ou o exilio, alcanzou a moitas fami-lias. Ao Guardés foron os falanxistas a buscalo a casa. No xuízo que se celebrou foi condenado a morte, pena queconmutaron pola de cadea perpetua. Estivo no cárcere de Pontevedra, no Lazareto de San Simón e a causa dahumidade ficou paralítico. Máis tarde trasladárono ás Illas Canarias, polo clima. Cando volveu, enfermou do cora-zón e morreu arredor de 1944.

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

40

dos máis novos, un laborintenso. Francisco Tilve (con-celleiro e Primeiro Tenente deAlcalde en 1932 e membro doComité Executivo daFederación Provincial quemáis tarde presidiu); AmandoGuiance Pampín (membrotamén do Comité Executivoda Federación Provincial eorador en actos de carácterpolítico-obreiro, como o cele-brado no Coliseum en xuñode 1933, presidido por él);Germán Adrio Mañá,Secretario do Comité Localen 1932; Manuel Pedreira,que presidiu a Agrupación en1933, entre outros. Xunto aeles, membros activos da“Juventud Socialista”, a fronteda cal estaban en 1932:Edelmiro Dios, Juan Braña,Ramón Méndez, VicenteSoto, Guillermo Castañeda,Manuel Lores e dúas mulle-res: Dolores Martínez eJesusa Rodríguez.

Tras a constitución daAgrupación local tivo lugar oCongreso de constitución doorganismo provincial, aFederación ProvincialSocialista, o 28 de agosto de1932, que contou coas dele-gacións de Vigo, Lavadores,Teis, Porriño, Tui, Mondariz,Ponteareas, Cañiza,Crecente, Cangas, Marín,

Cambados, Illa de Arousa,Cotobade, Pontevedra e aAsociación de Canteiros deVigo. O Congreso contou coapresenza de Fernando de losRíos, Ministro de InstruciónPública, e con Rodolfo Llopis,Director Xeral de PrimeiroEnsino, que estaban enPontevedra para clausurar uncursiño de perfeccionamentode mestres e mestras. Foronelixidos membros do ComitéExecutivo: Francisco Tilve,Amando Guiance, AdolfoTorres, Manuel Fernández,Lázaro Camarero, AdolfoPiñón e Casiano Martínez.

OS DERRADEIROSANOS DE RAMIROPAZ

Xunto a estes compañei-ros retomou Ramiro Paz olabor político e converteuse,en palabras de FortesBouzán, “nunha das siluetasurbanas do socialismo local”.Defensor da República eimpregnado dos valores polosque sempre loitou a través doseu compromiso público, coque pretendía transformaraspectos fundamentais daestrutura da sociedade, foi undos grandes valedores dapraxe socialista. Acumulara

unha grande experiencia noterreo sindical e político, codesempeño de postos directi-vos na organización obreira eno Partido Socialista, e apóssete anos de silencio obriga-do, entregouse ao traballocon paixón renovada.

No persoal, en 1930 erapai de cinco fillos do matrimo-nio con Pura Beloso Telmo. Acomezos deste ano enviuvoue, uns meses despois, casoucon Dolores Lois Soto, 17anos máis nova que el, quelle deu catro fillos máis: Elva(1931), Dolores (1933), Ofelia(1935) e Ramiro-Javier(1937), nacido tres mesesdespois do seu fusilamento.

No aspecto profesional,desde a volta da emigración,volveu exercer o oficio detipógrafo mais co pensamen-to posto no negocio propio,porque os fillos seguían che-gando. A Buenos Aires mar-chará en 1920 co seu amigo efuturo socio, José BenitoGarcía Santiago3. Con elmontou un negocio de vendaa prazos e tamén con el mer-cou a Imprenta Nueva Auroraen 1929, que os dous sociosdenominaron “La Popular”,instalada en Charino 7. Polasúa parte, Paz montou unquiosco na Alameda, “Centro

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 40

Page 41: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

41

de Publicaciones”, face aoconcello e encargouse dabomba de gasolina, empraza-da na lugar que hoxe ocupa oGoberno Civil. Entre el, amuller, un irmán de nai ealgún fillo atendían estesnegocios, porque PazCarbajal estaba entregadosobre todo ao traballo políti-co, intenso, e á dirección deLa Hora.

Durante os anos daRepública acrecentou o com-promiso político e foi a perso-nalidade que protagonizou,en grande medida, osmomentos máis brillantes dosocialismo local deste perío-do: foi Presidente novamenteda Agrupación Socialista “LaInternacional” de Pontevedra(1933); Presidente daFederación ProvincialSocialista (1936); Presidenteda Liga de Inquilinos (1936),unha asociación integrada noComité de Entidades que sefundara en Pontevedra en1926; Presidente do ComitéProvincial da Fronte Popular(1936); Vocal da ComisiónXestora da Deputación ponte-vedresa (1936) e DelegadoTécnico Administrativo doHospital (1936), que depen-día da Corporación provincial.Como impresor, do obradoirode “La Popular” saíu en maiode 1931 o primeiro número deLa Hora, semanario queaxiña pasou a converterse enórgano da Agrupación dePontevedra, unha publicacióncos resgos de identificacióndo socialismo nos anos daRepública, que outorgabaprioridade aos valores da

xustiza e liberdade, ás des-igualdades sociais, á solida-riedade e ao anticlericalismo,e que sería incautada o 3 deagosto de 1936, tras o levan-tamento militar.

Os acontecementos dexullo de 1936, en que RamiroPaz como moitos outrosdemócratas actuou en defen-sa da República, motivaron asúa detención: o día 20 ficouretido con vixilancia noHospital onde desempeñabao cargo de Delegado Técnico.O garda encargado da súacustodia insinuoulle quepodía saír pola fiestra, pro-posta de fuxida recomenda-da, ao parecer, por Víctor LisQuibén. Paz non fixo caso.Desconfiaba de Lis e, sefuxía, podían aplicarlle a Leide Fugas. Por outra parte,non vía a necesidade deescapar: nada fixera e nadatiña que agachar. Nas depen-dencias do centro sanitariopermaneceu ata o 6 desetembro, data en que foitrasladado á Escola Normalhabilitada como prisión desdeque comezaran as deten-cións. O 22 de outubro novotraslado, desta vez aoLazareto de San Simón, illareconvertida en prisión paraalbergar os numerosos pre-sos que non cabían nos cár-ceres. Apenas estivo uns díasneste lugar porque o 31 deoutubro de 1936 celebrouse oConsello de Guerra dos dezencausados polos sucesosde xullo: Telmo BernárdezSantomé, Amancio CaamañoCimadevila, Luís PozaPastrana, Germán Adrio

Mañá, José Adrio Barreiro,Benigno Rey Pavón, PauloNovás Souto, Víctor CasasRey, Juan Rico González eRamiro Paz Carbajal.Alexandre Bóveda, acusadoigualmente por estes aconte-cementos, xa fora pasadopolas armas o 17 de agosto.Foi aquel un xuízo-farsa por-que a sentencia estaba ditadade antemán. Por defenderena democracia e a República,aqueles dez homes –con dis-tintas ideoloxías (galeguismo,socialismo, republicanismo)–foron acusados de delito de“lesa Patria”, de traizón, econdenados a morte e aindemnizar mancomunada esolidariamente ao estado cunmillón de pesetas. O día 12de novembro de 1936 foronconducidos ás 7 da mañá aoquilómetro 1 da estrada aCampañó, na Caeira, e fusila-dos por un piquete do 15 deArtillaría ás ordes de JoséVarela de la Cerda, en pre-senza dos defensores, Lopede Roda e SanmartínCarreño; do Xuíz Instructor,José Pontijas Fernández; domercedario P. Raimundo; dosfranciscanos P. Luís e FreiGuillermo; do Vicario deSanta María, Sr. Torres e doRexistrador da Propiedade,Sr. Ríos Mosquera.

Ramiro Paz Carbajal e oresto dos fusilados aquel 12de novembro –como outroshomes e mulleres que perde-ron a vida pola causa da liber-dade–, permanecen namemoria das xentes. Na rúadenominada “12 de novem-bro” de Pontevedra, un mono-

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 41

Page 42: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

42

lito mantén viva a lembranzae o recoñecemento daqueleshomes que perderon a vidapor defenderen as súasideas.

A voz dos poetas taménrecorda, para sempre, aquelacrónica do horror:

Cantos homes defronte o mencerbaixo o axiordo dun ceode axotadas gueivotascaíron sin testigos…(…)Cantos homes nas noitébregas

sombrasdos seus fogares foron arrinca-

dosacincados xunta do chafarico dos

seus fillos,arrastrados cos ollos pechosate un muro polo sangue cubertoe morreron abrindo os longos

brazosnunha aperta imposíbel,sin testigos…(Tomas Barros, “Esquencidos”,

Abraio, 1978).

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 42

Page 43: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

La actividad político-sindical de losferroviarios monfortinos durante elgobierno del Frente Popular

Fermín Avellaneda Vázquez

Los ferroviarios monfortinos no tardaron mucho tiempo en incorporarse a la lucha sindical, unavez que en Galicia hace presencia el sindicalismo de clase, organizados fundamentalmente entorno al Sindicato Nacional Ferroviario (SNF), afín a las tesis de la Unión General deTrabajadores (UGT). Por esta razón, ya sufren en carne propia las consecuencias de la huelgade agosto de 1917, en la que 6.000 trabajadores ferroviarios de la Compañía de los Ferrocarrilesdel Norte de España (el 20% del total de la plantilla) son despedidos de sus puestos de trabajo,buscando sin duda, y en gran medida consiguiendo, el descabezamiento sindical en la citadaempresa. Varios de estos despedidos pertenecían a la residencia de Monforte de Lemos.

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

43

El hecho de queMonforte sea unnúcleo ferroviario

de primer orden y que en élconfluyan las dos empresasferroviarias más importantes deGalicia, la nacionalizadaCompañía de los Ferrocarrilesdel Oeste de España y laCompañía del Norte, probable-mente hizo pensar a los res-ponsables sindicales en la ido-neidad de la Ciudad del Cabecomo sede de la Tercera Zonadel Sindicato NacionalFerroviario, cuyo ámbito deactuación abarcaba todaGalicia y parte de la provinciade León. Es a partir de estemomento cuando los ferrovia-rios organizados se dan cuentade su fuerza y comienzan suparticular “asalto” al poder polí-tico. Para ello disponen de bue-nos dirigentes y una amplia

base de compañeros que losapoyan, unidos por la ilusión yla esperanza del nuevo régi-men que se adivinaba: laSegunda República Española.Como dinamizador de todo eseproyecto de futuro, emerge lafigura del polifacético (escritor,sindicalista y político) JuanTizón Herreros, hombre intuitivoy de fina habilidad política queel levantamiento militar de juliode 1936 no le permitió desarro-llar suficientemente.

En el viaje hacia esa partici-pación en la política, los ferro-viarios monfortinos descubrenque disponen también de lasherramientas necesarias: elSindicato, el Partido y el senti-miento de pertenencia a unaclase social ansiosa de mejorarsu futuro. Nace así, en junio de1930, a los pocos meses decaer la Dictadura de Primo de

Rivera y en plena “dictablanda”del general DámasoBerenguer, la AgrupaciónSocialista de Monforte deLemos. La Comisión Ejecutivade la recién constituida agrupa-ción, estará formada por sietemiembros, de ellos cinco sonferroviarios, algunos de los cua-les formarán parte activa de lavida política y sindical deMonforte durante los años de laSegunda República. Así,Evaristo Martínez del Sar serápresidente de la AgrupaciónSocialista, sindicalista destaca-do en el SNF – UGT y concejaldel ayuntamiento de Monforte;Miguel Chapel Salgueiro, ocu-pará diversos cargos en elPSOE y en el SNF-UGT, presi-dente fundador de lasJuventudes Socialistas deMonforte y concejal; EduardoVázquez Vales, obtuvo acta deconcejal y desempeñó diversos

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 43

Page 44: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

cargos en el partido; y JuanTizón Herreros, que compatibili-zó diversos cargos en el partidoy en el sindicato, siendo conce-jal, diputado provincial y alcaldede Monforte, puesto éste queocupaba en julio de 1936.

Quizás el momento demayor importancia de los ferro-viarios monfortinos en la políti-ca local, se produce durante elcorto período de tiempo en elque gobierna el FrentePopular. De la influencia quelos ferroviarios tuvieron enMonforte durante ese períodonos da idea el informe que elentonces alcalde de la ciudadhace llegar al Delegado deSeguridad Interior de OrdenPúblico de Lugo, en diciembrede 1937: “Antes de iniciarse elMovimiento Nacional, unsetenta por ciento de los habi-tantes del casco de la pobla-ción pertenecían a los partidosdel Frente Popular... Este por-centaje tan grande de elemen-

tos del Frente Popular dentrodel casco de población, fuedebido a la intensa propagan-da realizada en los últimosaños por los partidos marxis-tas, cuyas organizacionescomprendían la mayor partedel numeroso elemento ferro-viario y obrero de la población”.Hagamos un somero repasode los meses previos al levan-tamiento militar que dio paso ala Guerra Civil, en la Capital deLemos.

Tras la elección de diputa-dos al Parlamento celebradasel 16 de febrero de 1936 y lavictoria de los partidos integra-dos en el Frente Popular, elnuevo parlamento y el gobiernoque de él emana, rápidamenteacometen la realización de losacuerdos previos a las eleccio-nes, entre ellos la amnistía delos presos políticos y la reposi-ción de los ayuntamientos sur-gidos de las urnas el 12 de abrilde 1931.

El día 21 de febrero de1936, el Gobierno aprueba eldecreto por el cual se concedela amnistía a todos los presospolíticos existentes en aquelmomento. Entre los beneficia-dos por la medida se encuentraJuan Tizón Herreros, que porentonces se hallaba en la pri-sión de Lugo acusado de haberparticipado en los sucesos deoctubre de 1934. A las doce dela mañana del día 22 de febre-ro, Juan Tizón y RamónSomoza, ambos concejalessocialistas desde las eleccionesde abril de 1931, llegan en trena Monforte, procedentes de lacárcel de Lugo. A pesar de lafuerte lluvia que cae durantetoda la mañana, los andenes dela estación y los accesos a lamisma se encuentran ocupa-dos por miles de personas. “Alapearse del tren, el público pro-rrumpió en expresiones de júbi-lo que se sucedieron en laimponente manifestación quehizo el recorrido por toda la ciu-dad. Iban al frente todas lasbanderas de las organizacionesobreras.”1

La Gestora que se constitu-ye para gobernar el ayunta-miento, estará formada porcinco representantes delPartido Socialista ObreroEspañol y cuatro de IzquierdaRepublicana. La presidencia dela Gestora recaerá sobre JuanTizón Herreros, que estaráacompañado, entre otros, por elmaquinista de la Compañía delNorte, Miguel Chapel Salgueiro,ocupando el cargo de síndico,así como por Eduardo Vázquez

Una reunión de la Unión Ferroviaria

1 La Voz de Galicia, 26 de febrero de 1936.

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

44

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 44

Page 45: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

Vales, empleado de los talleresde la misma compañía ferrovia-ria y, al igual que Tizón, conce-jal por elección popular.

Desde los primeros momen-tos, la Gestora monfortina semuestra muy activa y ambicio-sa en sus objetivos. Las sesio-nes municipales (reuniones dela Gestora) son habitualmenteseguidas por cientos de ciuda-danos que ocupan el salón y lospasillos adyacentes, sin dudainteresados en las cuestionespropias del Ayuntamiento y enlos nuevos aires de la políticalocal. Bajo la presidencia deTizón Herreros, nombres como“Mártires de Carral” o “CurrosEnríquez” pasan a formar partedel callejero monfortino. Pero laGestora no se ocupa solamen-te de lo que podríamos denomi-nar “gestos” o “símbolos”,como cambiar los nombres delas calles, sino que acometeuna intensa labor de reactiva-ción económica de la ciudad,con importantes proyectos deobras y servicios, que buscanhacer de Monforte de Lemosuna ciudad más atractiva yhabitable, en palabras del pro-pio Juan Tizón Ramos “...unaciudad en la que la miseria notenga cobijo y en la que todamanifestación de trabajo y decultura encuentre amplio caucepara su desarrollo.”2

En línea con lo dicho en elpárrafo anterior y en escasoscinco meses de gobierno, Tizónpropone suprimir los arbitrios delos cereales, legumbres, hue-vos, aves y cabritos, con el fin

de aumentar las transaccionescomerciales y no agobiar la pre-caria economía de los campesi-nos; trabaja en proyectos paraconvertir San Vicente en ungran parque para solaz y disfru-te de los monfortinos, y la zonaen la que el río Cabe fluye porVilanova, en playa fluvial; impul-sa los centros de educaciónlocales; inaugura el Centro deHigiene Rural con revisionesmédicas gratuitas a escolares,

trabajadores y a la ciudadaníaen general, cuya construcciónvenía reclamando Tizón desdesu etapa de concejal en 1932; y,entre elogios de la prensa local,la gestora saca adelante unimportante presupuesto paraacometer distintas obras públi-cas, buscando la absorción delparo obrero existente, al tiempoque supondrían un avance enla urbanización y transforma-ción de la ciudad de Monforte,

Juan tizón Herreros en su etapa de Alcalde de Monforte de Lemos

2 Extracto de la entrevista a Juan Tizón Herreros, alcalde de Monforte, publicada por La Voz de Galicia el día27 de marzo de 1936.

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

45

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 45

Page 46: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

haciéndola más habita-ble para sus ciudada-nos y atractiva para losforáneos.

Pero a pesar de sulabor como gestores,los “concejales ferro-viarios” no cesan en suactividad política; así,Juan Tizón acude aMadrid el día 8 demayo, comoCompromisario por laprovincia de Lugo parala elección dePresidente de laRepública; el día 10,Manuel Azaña Díazserá elegidoPresidente de laSegunda RepúblicaEspañola. Por su parteMiguel ChapelSalgueiro asume lapresidencia del ComitéLocal por el Estatuto deAutonomía que, al igual que enel conjunto de Galicia, triunfaampliamente en la Ciudad delCabe.

La sublevación militar sor-prende a Miguel ChapelSalgueiro como alcalde acci-dental. Al enterarse del levanta-miento acude a la oficina detelégrafos para disponer deinformación puntual y fidedigna.En aquellos primeros momen-tos, las fuerzas del orden(Guardia Civil) de Monforteparecen indecisas. Prontocomienza a organizar partidasde hombres armados con pocomás que escopetas de caza,para combatir a las fuerzasreaccionarias que ocupabanLugo. El resultado de tal expe-

dición podríamos calificarlocomo dramático.

Tras los primeros momen-tos de desconcierto, se reúne lacomisión ejecutiva socialista ydeciden que Juan Tizón Ramosy Miguel Chapel Salgueirodeben marchar de la ciudad.Para salvaguardar a sus com-pañeros, acuerdan que toda laresponsabilidad política recaigasobre ambos dirigentes, quebuscarán refugio en Oporto,donde Tizón Herreros tieneamigos; si bien ChapelSalgueiro, que mantiene lanacionalidad francesa de supadre, continuará hastaGibraltar a través de Portugal,para más tarde llegar a Francia.Juan Tizón Herreros no volverá

a su tierra, falleciendo enel lugar de acogida endiciembre de 1945.

El 19 de julio, elSindicato NacionalFerroviario declara laHuelga General. Losferroviarios monfortinosla secundan y, a pesar dela militarización del per-sonal de ferrocarrilesdeclarada en la zonaocupada por los franquis-tas el día 25 de julio,mantienen la huelgahasta el día 28 del mismomes en el que se incor-poran a sus puestos detrabajo. Pero las huestesdel general Franco, noparecen dispuestas aolvidar la fidelidad algobierno legítimo de laRepublica por parte delos ferroviarios monforti-

nos. Con Tizón y Chapel enel exilio y Martínez del Sar iloca-lizable (permaneció oculto, muycerca de la estación, en casa deun amigo monfortino durantetoda la guerra), quizá fue preci-so buscar alguien en cuyacabeza escarmentar al colecti-vo ferroviario, o quizá no fueesta la razón. Lo cierto es queel día 31 de agosto se decretala prisión incondicional paraEladio Martín Grados, factor dela Compañía del Oeste y vocaldel SNF - UGT, acusado derebelión al haber dado, supues-tamente, la orden para secun-dar la huelga ferroviaria el 19 dejulio; de nada valen los testimo-nios de los compañeros, sinduda valientes, negando la acu-sación; el día 29 de diciembrede 1936 es fusilado junto a la

Miguel Chapel con su familia

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

46

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 46

Page 47: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

tapia del cuartel de la GuardiaCivil de Lugo. Llegados a estepunto, creo oportuno destacarasí mismo la figura deConstantino González Eiras,también factor de la Compañíadel Oeste y miembro del SNFque ocupó el cargo de vocal enla Agrupación SocialistaMonfortina. González Eiraspasó la Guerra Civil en Madridcon su familia; en la capital deEspaña desempeñó diversoscargos de responsabilidad en laBrigada 112. Finalizada la gue-rra, mientras intentaba llegar aFrancia, es detenido y encarce-

lado; el 6 de octubre de 1942 esentregado a las fuerzas de laGuardia Civil y fusilado junto ala tapia del cementerio deTalavera de la Reina, dondeyace en una fosa común3.Junto a ellos, otros muchosferroviarios monfortinos sufrie-ron la represión del nuevo régi-men, bien con años de cárcel,bien con la “depuración” laboral(despido), o ambas cosas, porla única razón de haber des-arrollado una actividad sindicalen el seno del SindicatoNacional Ferroviario. Para ellos,al igual que para todos los que

lucharon y sufrieron por la liber-tad y la esperanza de una vidamejor, nuestro respeto e impe-recedero recuerdo.

Fermín Avellaneda Vázquez

Congreso del Sindicato Nacional Ferroviario de UGT en Monforte, en el centro, sentado, Enrique Heraclio Botana

3 Datos facilitados por su hijo, Constantino González Fernández

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

47

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 47

Page 48: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:26 PÆgina 48

Page 49: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ATEO

A represión dun ideal

Roxelio Pérez Poza

A longa traxectoria seguida polas asociacións do maxisterio, sobre todo a partir da adhesión daAsociación General de Maestros a UGT dende 1919, con domicilio social na Casa del Pueblo deMadrid, conduciría á creación dun sindicato, en xuño de 1931, que se convertería moi pronto noreferente para tódolos docentes demócratas e de esquerdas, a Federación Nacional deTrabajadores de la Enseñanza, pronto coñecida como FETE, cun órgano de prensa,“Trabajadores de la enseñanza.”

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

49AAGM durante a

Dictadura dePrimo de Rivera

estivo adherida áInternacional do Ensino (ITE),organización onde tiñan rele-vancia os comunistas(600.000 membros de Rusia).En razón da vinculación daITE coa Internacional comu-nista e por impulso principal-mente das seccións dos paí-ses de Europa occidental,constitúese en 1926 o SPIE,Secretariado ProfesionalInternacional do Ensino, querealizaría o seu primeiroCongreso en Viena en 1928,aínda quen habería queesperar a 1933 para a adhe-sión da AGM.

A vida asociativa dos traba-lladores do ensino pasa pordiversas vicisitudes entre 1923e 1929 ata que, coa crise daDitadura, a organización volvecoller pulo. Rodolfo Llopis,Alonso Zapata, Correas e un

grupo de mestres de Madridabordan as reformas a levar acabo en materia educativa.Será en marzo de 1930, nasede de El Socialista, cando seleve a cabo un mitin decisivopara o impulso de FETE-UGT.Neste participan destacadosprofesores como Fernando delos Ríos, Rodolofo Llopis,Marcelino Martín e ManuelAlonso Zapata.

A Asociación deTrabajadores de la Enseñanzade Ourense (ATEO) tivo osseus orixes no mesmo procesoque as outras Asociacións nomomento de crise da Ditadura edo dinámico e interesante trán-sito cara á II República, e formaparte do auxe do sindicalismo eda masiva afiliación que segueó triunfo republicano, despoisdun escuro período político enque sindicatos como a UGTsufriron unha importante des-mobilización e pasaron a unsegundo plano, namentres aCNT era prohibida.

O día 2 de abril de 1931inaugurábase o Congreso daAGM, coa ponencia “Escuelahumana, escuela de clase”,“Aspiracións do proletariado enorde á educacion” e “Formacióne selección dos traballadoresdo ensino e as súas reivindica-cións.”. A escola proletariadebería ter, segundo a ponen-cia, as seguintes característi-cas: Universalidade, laicismo,socialización, gratuidade, liber-dade, unicidade, coeducativida-de, traballo e internacionalismo.O tema da opción de claselevantou unha ampla polémica.Xa se defendeu entón a forma-ción universitaria de todo o pro-fesorado, a incorporación dasEscolas Normais ásFacultades. Tamén se falou daformación permanente e daespecialización, que suporía aintrodución de especialidadesnos estudos Maxisterio. OPresidente, Sanmartín, na clau-sura do Congreso o que deixoumoi claro foi a pluralidade ideo-lóxica dos seus membros, pero

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 49

Page 50: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

50

que a Asociación como adheri-da á UGT, é un organismoobreiro que acepta e practica aloita de clases.

O momento (xuño de 1931),despois das dificultades atopa-das durante a Ditadura, era oaxeitado para a creación dunsindicato, que se converteríamoi pronto no referente paratódolos docentes demócratas ede esquerdas, a FederaciónNacional de Trabajadores de laEnseñanza, pronto coñecidacomo FETE, cun órgano deprensa, “Trabajadores de laenseñanza”, denominación quese aplicaría ós afiliados á orga-nización.

No marco desta mobiliza-ción cara a configuración dunsindicalismo forte do ensino,nos anos 30 constituiranse as“Asociacións de Trabajadoresde la Enseñanza” en Vigo(1931) en Ourense, Ferrol (poriniciativa de Angel Mato eEmilio Felipe Seco) e Lugo(1932), en Santiago, impulsadapor Javiera Outón Pérez, en ACoruña, a partir da iniciativa deJesús Mejuto (1933), en AEstrada e en Pontevedra(1935).

A posta en marcha dos par-tidos que xorden en torno ásideas democráticas dos republi-canos atraen a numerososdocentes que os propios parti-dos necesitan para potenciar asúa estrutura e implantación, eaínda o seu prestixio. Así enOurense vai ter unha decisivaimportancia no seo do maxiste-rio o Partido Radical-Socialista,do cal é líder entre outros,

Marcelino Domingo, que seríaMinistro de Instrucción Pública,e que en Ourense conta convaledores coñecidos publica-mente como os mestres AlbinoNúñez, Manuel Sueiro, RafaelAlonso e Amadeo López Bello.

Un dos primeiros órganosno que se detecta a presenzados que serán líderes de ATEOé o Semanario La República deOurense, publicado xa desdemaio de 1930, que reflicte osideais republicanos de demo-cracia e liberdade, que contra-poñen ás actuacións e posicio-namentos dos persoeiros quedetentaron o poder político ataentón, entre os que había quedestacar, no último período,aqueles que se sumaron áUnión Patriótica promovida polaDitadura.

En principio parece que tive-ron gran importancia no impul-so do espíritu asociativo,Manuel Sueiro, director duncentro privado, e HipólitoSinforiano Luengo, vinculado óPartido Radical-Socialista, cola-borador de ATEO e de Escuelade Trabajo, que estaba ó fronteda Escola Laica neutral, quefora creada xa en 1909. ATEOcontou moi pronto cos oposito-res do 28 e coa incorporacióndos cursillistas do 31 e dosmestres interinos.

O nomeamento deMarcelino Domingo comoMinistro de Instrucción Pública,de Domingo Barnés como sub-secretario, de Rodolfo Llopiscomo Director General deEnseñanza Primaria é un feitoque contribúe a aproximar posi-

cións e garantiza o apoio daFederación ás iniciativas minis-teriais, nesta primeira etaparepublicana. No mesmo sensocóntase con 19 afiliados depu-tados, ( 16 membros do PSOE).

En pleno proceso evolutivocara a posicións máis deesquerdas os afiliados deATEO, con local en La Casa delPueblo, elixían Presidente aAlbino Núñez, que así mesmo,dirixirá a revista La Escuela deTrabajo durante seis meses en1932. Albino Núñez considera-ba prioritaria unha acción unita-ria no seo de ATEO e, dado queexistían posicións políticasdiversas, optaba polas estrate-xias de consenso para integrarasí na organización ós mestresque compartían unha pedago-xía innovadora e, deste xeito,gañar a batalla que se estabalibrando pola República e afavor dunha nova educación,inspirada en gran parte naideas da Institución Libre deEnseñanza. Isto permitiu queATEO, sen perder a súa condi-ción progresista e avanzada,puidese implantarse en toda aprovincia.

Moi pronto detectáronsevarias correntes ideolóxicas.Unha delas encabezada porAbel Carvajales, de AcciónRepublicana, que defendíaunha escola neutra, pedagoxi-camente autónoma con respec-to ó proceso político. Outraoptaba por unha escola en con-sonancia cos ideais republica-nas, e a máis esquerdista incli-nábase por unha pedagoxíamarxista, que, para algúns, tiñacomo horizonte a escola da

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 50

Page 51: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

Unión Soviética. Nesta liñapodemos situar a Felix Salgadodel Moral e a ArmandoFernández Mazas, que no seuartigo “Política e Pedagoxía”,respondendo a outro do mesmotiduo de Carvajales, di “Laescuela única, suprema aspira-ción de la pedagogía burguesa,pierde todo su valor educativo,queda reducida a una fórmulavacía, inocua, sin trascenden-cia, si no se admite antes latransformación social del ordenexistente. Esto que es innega-ble pone al descubierto la estre-cha relación que existe en lapolítica y la pedagogía. Es poresto por lo que la Pedagogíaproletaria liga estrechamentelas conquistas pedagógicas a larevolución social; y nos indicatambién a nosotros, trabajado-res de la enseñanza, la necesi-dad de unir nuestras luchas par-ciales con las luchas generales,con las reivindicaciones de laclase proletaria”. (Escuela deTrabajo, abril 1933).

Tal e como sucede a nivelxeral nas actuacións da UGTcomo nas do Partido Socialistana primeira etapa republicana,os docentes de ATEO apoiarándecididamente a política doGoberno republicano, tendo enconta o enorme esforzo deste(7.000 novas escolas, incorpo-ración de 13.000 docentes,incremento de 350.000 alum-nos no ensino primario, MisiónsPedagóxicas, miles de bibliote-cas escolares, organización decolonias de verano para osalumnos, racionalización do sis-tema de acceso á docencia,mellora da lamentable situacióneconómica dos docentes, etc.)

Aínda que as actividades,entre as que cabe sinalar aspedagóxicas, a defensa dosprocesos progresistas iniciadospola República e a acción con-xunta con outras organizaciónsdos traballadores, se centrali-zan en Ourense, ATEO seestende rapidamente por toda aprovincia. Créanse grupos deafiliados fundamentalmente enOurense, Allariz, Celanova,Ribadavia, Caldelas e Lovios.

Luis Soto é elixidoPresidente e Ignacio Herrero,Secretario, na asemblea do 16de xullo de 1933, o que implica

un cambio de rumbo cara aposicións máis radicais. Taméné entón cando deciden ingresarna FETE como colectivo á pro-posta de Baltasar Vázquez.

Na Asemblea de ATEO do10 de setembro de 1933 acór-dase que o Consello deRedacción o integren ElixioNúñez, Luis Soto Fernández,Manuel Luis Acuña, AmadeoLópez Bello e ArmandoFernández Mazas.

É agora cando se produceunha percepción do crecemen-to do fascismo en Europa, e o

Luís Soto

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

51

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 51

Page 52: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

propio resultado das elecciónsde 1933 en España constitúeun mal augurio para a democra-cia, ó mesmo tempo que, comoreacción, xurde a “AlianzaObreira”, promovida polas orga-nizacións sindicais dos traballa-dores, varias organizacións dosprofesores, que representan a31.500 docentes afiliados, entreas que se atopa FETE, respon-den co Frente Único delMagisterio, que rexurdiría noano 1936.

A raíz da revolución enAsturias de outubro de 1934,318 profesores son encarcera-dos e outros sofren a represión.Aínda que en Galicia a repercu-sión é moito máis limitada, aevolución dos acontecementosda lugar incluso á morte dundocente, Ángel Mato Peña, quefora fundador de FETE, enFerrol, xunto con Emilio FelipeSeco. Ademais resultaronencarcerados 9 mestres dePontevedra, 9 de Ourense, 3de A Coruña e 3 de Lugo. Osmestres, organizados, realizanpresións solicitando a liberación

dos seus compañeiros e poñenen marcha cuestacións públi-cas, con relación nominal dosdonantes e cuantificación eco-nómica das aportacións, o queindica o valente compromiso domaxisterio.

En Ourense os detidosforon Adolfo Rodríguez Ansias,Ignacio Herrero Fuentes,Rafael Alonso, SebastiánVázquez, Luis Bazal, EvaristoOuteriño, Amadeo López Bello,Armando Fernández Mazas eCastor Rivera, sometidos a for-tes multas a descontar durantevarios meses do seu soldo. Areacción do Goberno supón unduro golpe para todo o sindica-lismo, que durante 1935 quedamedio desarticulado, ata quecomeza a reaccionar de novo amedida que se aproxima o findeste infausto ano. Así despoisda desparición da revista“Escuela de Trabajo”, en 1935xorde “A.T.E.O.” ÓRGANOMENSUAL DE LAASOCIACIÓN DE TRABAJA-DORES DE LA ENSEÑANZADE ORENSE, da que segundo

nos informa ArmandoFernández Mazas, saíron uns 7ou 8 números.

Na festa do 1º de maio de1936 os traballadores doEnsino participan moi activa-mente levando a súa bandeirade ATEO. Pouco despois asfotos desta festa serían utiliza-das para identificalos, detelos,matalos ou destituílos.

Na constitución daFederación Gallega deTrabajadores de la Enseñanza,que tivo lugar en Vigo entre o17 e o 24 de maio de 1936 par-ticiparon 5 delegados de ATEO,sendo elixido Secretario doCongreso, Ignacio HerreroFuentes. Outro delegado foiEligio Núñez.

A pesar da proposta deATEO, xunto coas Asociaciónsde Santiago, Lugo e Ferrol(máis próximas ó socialismo),que defendían Santiago comosede, esta se fixou en Vigo coapoio da propia Asociación deVigo e as de Pontevedra,

Mancheta da publicación “Escuela del Trabajo”

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

52

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 52

Page 53: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

Cangas e Vilagarcía (con maiorincidencia comunista), entrandoa formar parte do órgano dedirección da FederaciónGallega, Luis Soto Fernández,mestre de Mondariz e IsidoroCid Rivo, mestre de Vigo,ambos procedentes de ATEO.

En 1936 e 1937 os dirixen-tes sindicais máis cualificadosdos ensinantes son asasina-dos.

Ademais dos salvaxesatentados, sobre todo nos pri-meiros momentos, que supo-ñen a eliminación físicadaquelas persoas que os res-ponsables políticos franquis-tas consideran máis afíns ásideas progresistas, a partir domesmo ano 36 se realiza unproceso de depuración, noque o propio docente debedemostrar que non se atopavinculado a ningunha organi-zación política ou sindicalsospeitosa, pero non satisfei-tos con iso, se lle demandan“probas ou garantías” confor-me axudaran ó “GobernoNacional de España” contra omovemento comunista, e tes-tigos que podan confirmar talcolaboración.

En principio se recorre aabrir expedientes informativos,pero enseguida constitúense asComisión Provinciais compos-tas por un Director de Institutode ensinanza secundaria, unInspector de Ensino Primario, oPresidente da Asociación depais de familia e “dúas persoasde máximo arraigo y solvenciamoral e técnicas”, que non tiñanposibilidade de renunciar ó

cargo. O volume do proceso dedepuración foi tal que a mesmafalta de persoal docente obri-gou ó propio sistema a flexibili-zar as decisións adoptadas e irrecuperando a profesoresdepurados aínda que non esti-veran claras as “súas responsa-bilidades”.

O proceso represivo conse-guinte ó levantamento alcanza,de moi diferentes xeitos, a unhaboa parte da sociedade. Nocaso dos docentes, ArmandoFernández Mazas contabiliza212 mestres sancionados nasúa provincia.

A partir de 1938 as execu-cións en Galicia e a violenciafísica dos dous primeiros anosentraron noutra fase de perse-cución e de castigo, non por isomenos mortal. Se pouco apouco, na década dos 40, uncolectivo importante dos san-cionados e perseguidos se rein-tegrou ás aulas e outros puide-ron abandonar a cadea, houbomoitos que o farían ó longo dadécada dos 50 e aínda nos 60,

e houbo quen non se reincorpo-raría xa nunca ou o fixo paraxubilarse.

Represaliados deATEO

En Ourense a importanteactividade de ATEO(Asociación de Trabajadores dela Enseñanza de Orense), vin-culada a FETE, se traduciu nunimportante número de asasina-tos dos docentes asociados áFederación, así como en todotipo de condenas, represalias esancións, que alcanzan a maísde 200 profesores. Entre osasasinados, todos eles perten-centes a ATEO, figuran:

- Eligio Núñez Muñoz, socia-lista, paseado na carreteira deTrives, fundador e Vicepresidentede ATEO, delegado no Congresode Galicia, membro do Consellode Dirección de Escuela delTrabajo, revista de ATEO.Participaba con Jacinto Santiago,Roberto Blanco Torres, Cándido

Directiva de ATEO

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

53

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 53

Page 54: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

54

Fernández Mazas e AlfonsoPazos Cid nas tertulias republica-nas de Ourense. Colaborara coarevista La República e no periódi-co antifascista e antibélico“Espartaco”. Participou moi acti-vamente nas eleccións a CortesConstituíntes apoiando ó daquelacompañeiro do Partido Radical-Socialista, Alfonso Pazos Cid.Participou no “Comité contra laguerra” Foi paseado perto deVilariño Frío (Montederramo).

- Jacinto Santiago García,profesor titular de Didáctica dasCiencias da Escola Normal deMaxisterio de Ourense, funda-dor e impulsor de ATEO e deEscuela de Trabajo, colabora-dor e director de La Zarpa, pre-sidente do Partido RadicalSocialista de Ourense e directordo semanario La República, noque adoptou unha posición moicrítica fronte ós popes da políti-ca local e nacional. Nas primei-ras horas da sublevación acu-diu ó Goberno Civil, no queredactou as notas que o gober-nador lle encomendaba para aradio local. Marcha a súa casae cando se produce o bando deguerra entrega a súa arma enComisaría. Será detido poste-riormente e conducido fora deCelanova. Morre en unión deEligio Núñez e do tenente coro-nel de carabineiros, FructuosoManrique e do Alcalde deCarballiño, Aquilino Sánchez.

- Amadeo López Bello, mes-tre de Beiro (Carballeda de Avia).No verán de 1933 asiste a unCongreso Internacional contra aguerra e pola paz celebrado enSantander. Na Asemblea do 10de setembro de 1933 pasa a for-

mar parte do Consello deRedacción de Escuela deTrabajo. Estivo detido na cárcelde Celanova. Foi paseado.

- Antonio Caneda Rodrí-guez, mestre de Medos (SanJuan de Río), republicano.Asasinado en Castro Caldelas.

- Eduardo Villot Canal, pro-fesor no Colexio Sueiro, dirixen-te de Xuventudes Comunistas.Colaborador de “Espartaco”.Foi asasinado no monte doForriolo, moi preto de Celanovaen agosto de 1936.

- Manuel Gómez del Valle,mestre substituto, comunista,colaborador de E. de T., que acu-diu á Gudiña para unirse ós traba-lladores do ferrocarril, unha vezcaído Ourense, e foi detido enXinzo de Limia, xunto co socialis-ta Fernando Cordón, irmán domáis tarde Subsecretario daGuerra, con Negrín, AntonioCordón. Sufrirán o primeiroConsello de Guerra, acusados derebelión militar. Fusilado o 11 deagosto no Campo de Aragón.Posteriormente serían asasina-dos a súa nai, María, e o seuirmán Ricardo.

- Rafael Alonso Rodrí-guez, mestre de Amoeiro, daoposición do 28, radical socia-lista, fundador de ATEO. Moipreocupado pola renovaciónpedagóxica da escola e homefondamente reivindicativo. Foipaseado.

- Roberto Blanco Torres,republicano, coñecido periodis-ta e escritor, executado enLovios, xunto co presidente de

“La Escuela Laica”, EulogioBlanco, ebanista, combativosindicalista de UGT.

- Félix Salgado del Moral,comunista, defensor nas reu-nións estatais da permanenciade FETE en ITE, que tivo quealistarse e acudir ó fronte deAsturias, morto en estrañascircunstancias. En calidade demembro de ATEO foi o seurepresentante no CongresoInternacional de EducadoresProletarios, celebrado enParís en xullo de 1933. ConBaltasar Vázquez e Luís Sotoconstituían a liña máis redicalde ATEO.

Outros mestresasasinados.

- José Luis Bouzas Fer-nández, de Monterrei. Aparecena Gudiña: Paseado.

- Antonio Dopazo Fernández- Sobrado de Triós. Pereirode Aguiar. Aparece enRibadavia.

- Julio González Álvarez.Gontán-Verea. Asasinado o 29de agosto de 1937 na Poza dasRas – Ourille (Verea).

- Camilo Palmeiro Fernán-dez. Prada-A Veiga. Apareceen Ponte de Bibei-Larouco

- Longino Rodríguez de laIglesia. Regueiro-Boborás

- Francisco Sierra Rodrí-guez. Mosteiro-Xinzo de Limia.

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 54

Page 55: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

Destacados dirixentesde ATEO represaliadose fuxidos.

Luis Soto Fernández, undos máis destacados líderes deFETE en Galicia. Logo de refu-xiarse en Portugal incorporaría-se desde Francia ó exército daRepública chegando a dirixirdesde Valencia o xornal ElMagisterio Español.Posteriormente acompañou aCastelao como secretario ecolaborador no seu percorridoamericano en defensa dos inte-reses da República, ó tempoque realizaba diversas activida-des como directivo de“Solidaridade GalegaAntifeixista” e membro das“Milicias da Cultura”. Perdida acausa republicana trasladousea México onde creou o LarGalego en 1939. Foi secretarioXeral do Padroado da CulturaGalega de México,. Mantivounha emisión de radio en gale-go durante dúas décadas, e foiun dos iniciadores da AlianzaNacional Galega (1941). Nocampo profesional Luis Soto foiprofesor da Escola Comercial eIndustrial nº 6 de México e undos directivos de FETE nestepaís, sendo en calidade de tal,membro da Executiva daInternacional dos Traballadoresdo Ensino (ITE), que agrupabaun gran número de organiza-cións sindicais do profesoradode todo o mundo, desenvol-vendo unha intensa e fecundaactividade organizativa durantemoitos anos.

- Isidoro Cid Rivo, mestreourensán afiliado a ATEO e

máis tarde mestre na escola deLópez de Neira en Vigo.Destacado membro de FETE.Foi elixido, no ano 36, membroda Dirección da FederaciónGalega de FETE, a quen atopa-mos no exilio no Uruguay(1938) promovendo iniciativasde promoción da cultura gale-ga, desde a súa pertenza,como comunista, a UGT e áAlianza Nacional Galega deMontevideo.

- Armando FernándezMazas nos fai chegar a informa-ción de Ourense a través dunhapublicación, “Política e pedago-xía”, que recolle as súas ideas,tanto pedagóxicas como políticase os seus anceios. É un mestresocialista consecuente, que, des-pois de intentar unirse ós mineirosen Ponferrada para seguir defen-dendo ó goberno lexítimo, xuntocon Adolfo R. Ansias, e ante oensañamento cos seus compa-ñeiros e amigos, permaneceuescondido en Castro Caldelas atao ano 1942, en que se trasladou a

Portugal, onde viviu 5 anos para,ocultando a súa identidade, des-prazarse a Bilbao para intentarpasar a Francia ou a Londres, emáis tarde a Valencia, onde resi-día, tamén con nome falso, o seuamigo, Juan Rodríguez Dever. En1955 foron descubertos e trasla-dados á cárcel de Carabanchel,da que saíron en liberdade condi-cional. Por fin en 1963 consegueo reingreso no Maxisterio, no quedesenvolverá a súa accióndocente seguindo os parámetrospedagóxicos que rexeron a súavida. Pero o seu compromiso mili-tante lévao, a pesar das penuriaspasadas e dos acontecementosvividos, a responsabilizarse, nadécada dos 70, de por en marchaa UGT, cando entra en contactocos socialistas de Ourense. Ennovembro de 1976 participa naconstitución da primeira Executivade UGT en Ourense, así como nafolga do maxisterio do ano 78.Finalmente, é artífice da legaliza-ción da Federación Provincial deOurense de FETE-UGT, quesegundo escrito da Dirección

De esquerda a dereita, Herminio Barreiro, Baltasar Vázquez e RaúlGonzález nunha homenaxe promovida por Nova Escola Galega o 14 deabril de 1985 (Foto de Armando Fernández Mozos)

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

55

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 55

Page 56: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

56

Xeral da Función Pública(Ministerio de Presidencia), acadapersonalidade xurídica e plenacapacidade de obrar o día 28 defebreiro de 1978.

Gumersindo Núñez Mu-ñoz, mestre destacado pola súalabor a prol da unificación dasxuventudes socialistas e comu-nistas. Agachouse na súa casa omesmo día vinteún de xullo, ataque tres días despois varios falan-xistas, un deles compañeiro deestudos, se presentaron na súacasa aconsellándolle que mar-chase ó domicilio dos seus paisna parroquia de Madrás (SanCristovo de Cea), á que o acom-pañaron en persoa. Presentouseás autoridades militares no mesde xullo de 1947 sen que setomase contra el medida algunha.

Antonio Fernández Ven-ces, natural de Sandiás, conescola en Bresmaus (Sarreaus).Pertencente a ATEO. Presidenteda Sociedade Agraria local, ven-cellada a UGT. Concelleiro naetapa do Fronte Popular, fuxido aPortugal e logo agachado pretoda súa casa.

Adolfo Rodríguez Ansias,radical socialista, como inicial-mente moitos dos mestresimpulsores de ATEO, fundadordesta e de Escuela de Trabajo,que administraba dende o seudomicilio en San Cosme,1.Permaneceu oculto ata 1964,durante 28 anos.

Ignacio Herrero Fuentes.Secretario de ATEO en 1933.Detido no ano 34. É elixidoSecretario do Congreso constitu-ínte da Federación Galega de

FETE. Galeguista. Exiliado, resi-diu en Panamá e Venezuela.

Manuel Luis Acuña: mem-bro de ATEO e do Consello deRedacción de Escuela deTrabajo. Pertecía ás MocedadesGaleguistas. Poeta, colaboradorde diversas publicacións e promo-tor do Ateneo de Ourense, foi san-cionado e separado do Maxisterioata 1966 e tivo que dedicarse óensino privado no CentroBóveda.

Raúl González Gómez:Condenado durante algún tempoa morte, que logo lle foi conmuta-da. Cumpriu 7 anos de cárcel.

Baltasar Vázquez Fernán-dez: Durante un período foi direc-tor de Escuela de Trabajo. Autorda páxina “Pedagoxía proletaria”,apoia unha liña marxista para arevista, que inicialmente é rexeita-da, pero que máis tarde resultaaceptada cando os acontece-mentos políticos inducen a unhamaior radicalización. É o que pro-pón o ingreso de ATEO, en FETE.A raíz do 36 se lle sanciona conseparación de servizo.

Abel Carvajales Gutiérrez:Redactor de Escuela deTrabajo. De posicións máismoderadas e pedagóxicas.Sancionado con trasladodurante 5 anos.

Celso Vila. ElixidoSecretario de ATEO en 1935.Foi separado da docencia.

Luis Bazal: Exiliado enFrancia.

Outros represaliados:Eladio Marcos. Fuxe a

Arxentina. Regresará máistarde.

José Blanco Pena, dacomarca de Carballiño, pasaunha longa tempada na cadeapolas súas ideas esquerdistas.

Roxelio Pérez Poza

BIBLIOGRAFÍA.

CID FERNÁNDEZ, Xosé Manuel:“Educación e ideoloxía en Ourensena II Repúbli-ca”.Universidade deSantiago. Servicio de Publicacións eIntercambio Científico. 1989.

FERNÁNDEZ MAZAS, Armando:“Política y Pedagogía. Memoria deun maestro de la ATEO”. Ed.Andoriña. Ourense, 1990.

DE LUIS, Martín: “Historia de laFETE (1909-1936)”. FETE. Madrid,1997.

MORENTE VALERO, Francisco: “Laescuela y el Estado nuevo. La depu-ración del magisterio nacional (1936-1943)”. Ámbito Ediciones. Valladolid,1997.

COSTA RICO, Antón: “Historia daeducación e da cultura en Galicia.Edicións Xerais de Galicia. Vigo,2004.

CHAVES CUÍÑAS, Antonio Manuel:“La UGT de Vigo. Una aproximaciónhistórica”. Fundación Luís Tilve. Vigo,1998.

GARRIDO MOREIRA, Emilio: “VíctorFraiz. Vida e asasinato dun mestreexemplar”. Fundación Luís Tilve.Santiago, 2002.

ESCUELA VIVIDA.

ESCUELA DE TRABAJO.

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 56

Page 57: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

MANUEL MAROÑO CALVO

Socialista Compostelán

Dolores Vieites Torreiro

Historiadora

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

57Hai dúas zonas nonorte da cidadecompostelán que

tiveron un gran protagonismono movemento obreiro nosanos anteriores o estoupido daguerra civil. Por unha banda, azona do Espírito Santo eGuadalupe, berce de destaca-dos persoeiros do anarquismosantiagués e galaico, comoManuel, Alfonso e AntonioFandiño Ricart, irmáns deCoralia e María, máis coñeci-das como As Marías, ouCándido Sánchez Rodríguez.Por outra, a veciña rúa dosBasquiños, máis ligada osocialismo pola presencia dosirmáns Maroño. O tamén histo-riador Emilio Garrido Moreira,refírese a Manuel MaroñoCalvo como un dos líderes polí-tico-sindicáis máis destacadosdo socialismo santiaguésnaqueles anos.

Compostelán dosBasquiños

Manuel e José MaroñoCalvo naceron o 5 de xullo de1.899 e o 12 de novembro de1.907, respectivamente, nosnúmeros dous e nove da citadarúa dos Basquiños. Eran fillosde Benito Maroño Nováis eJosefa Calvo Hermida. O pai,como outros moitos galegos,tivo que emigrar a Bos Aires,onde morreu. Medraron notempo da Primeira GuerraMundial e da Revolución Rusa.Ambos eran tipógrafos; Pepeno periódico El Compostelano,e Manolo no obradoiro doSeminario Conciliar composte-lán, onde entrara a traballar en1.919, con 20 anos. Os doustiñan unha boa formación inte-lectual, especialmente Manolo.

Compostela presentaba

entón unhas características quea facían moi próxima a idiosin-crasia vilega, cunha ampladependencia do mundo rural.Cidade pequena (sen excederos 34.000 habitantes), perotamén sede arcebispal e univer-sitaria; máis que unha urbeindustrial era unha cidadecomercial e de servicios e, portanto, o groso da súa poboaciónasalariada situábase nas activi-dades relacionadas coa ditacondición: construcción, comer-cio, hostalería e servicio domés-tico. A pesares desta circunstan-cia, a historia do movementoobreiro galego tamén pasa porSantiago. Historia que se iniciacoa constitución en 1.894 dasprimeiras sociedades de resis-tencia, creándose as dúas queserían os puntais do movemen-to obreiro santiagués: canteiros,o 24 de setembro, e carpinteiros,o 10 de Decembro.

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 57

Page 58: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

58

ComprometidoSindicalmente

Entre 1.914 e 1.919 rexístra-se un forte crecemento da con-flictividade social, con notableexpansión das folgas, incluídastres folgas revolucionarias (18de Decembro de 1.916, do 16 o23 de xullo de 1.917 e a decla-rada o 13 de agosto de 1.917),sendo os eixes das protestasdos sindicatos obreiros, o paroe a carestía da vida. O 12 demarzo de 1.915, constitúese aAsociación Tipográfica deSantiago, a que ManuelMaroño se afilia en 1.919, o ini-cio da súa vida laboral.

Nestes momentos hai enCompostela dous centrosobreiros: un en torno os carpin-teiros, con referentes anarquis-tas, no que militaban ademaisos pintores, albaneis, xastres,tipógrafos, obreiros en ferro edemais metais, panadeiros,barbeiros, zapateiros e choco-lateiros. Situouse, primeiro, naRúa Nova 19, e definitivamentena Conga 11. O segundo centroobreiro organizábase en tornoos canteiros, con referentesideolóxicos socialistas, militan-do nel, ademais, os peóns, oscurtidores e mais os carreteiros.Instalouse primeiro no Franco40 e mais tarde no Pombal 34.

Nos anos 20 a actividadesindical é particularmente inten-sa en tódolos sectores. O longode 1.921 Manuel Maroño figuracomo vicepresidente, e logocomo vicesecretario, daSociedade de Tipógrafos. En1.923 foi secretario da mesma,

e presidente en 1.924.Precisamente, o ano seguinte,do 17 o 25 de xaneiro de 1.925,houbo na cidade unha folga dostipógrafos en demanda dunincremento salarial do 15%,obxectivo acadado despois deoito días de paro. Durante estesanos e ate mediados de 1.935,a sociedade de tipógrafos esta-ba integrada na ConfederaciónRegional Galaica da CNT e noSindicato General deTrabajadores, tamén da CNTde Compostela.

A pesar da orientación cene-tista da Sociedade deTipógrafos, a ideoloxía deManuel Maroño era, dende unprincipio socialista, como serecolle na Acta do PlenoRexional (CRG-CNT) que tivolugar na Coruña entre o 19 e o21 de maio de 1.935. A socieda-de elixiuno a el, a comezosdese mes, como delegado dosindicato para asistir oCongreso que ía celebrar oPleno Rexional Galaico daCNT. Antes de comezar opleno, non son admitidas ascredenciais de catro sindicatosde Santiago, seguindo a normamarcada pola CRG no Pleno deAgosto de 1.931 que tiveralugar en Vilagarcía, pola quenon poderían ser delegados aplenos ou a comités da confe-deración os membros recoñeci-dos de partidos políticos. Polotanto foron rexeitados os dele-gados de carpinteiros, cons-tructores mecánicos do calza-do, metalúrxicos e tipógrafos deSantiago. Nese intre, ManuelMaroño (delegado de tipógra-fos) de Santiago, di que el ésocialista e non anarquista, que

non quería asumir a responsa-bilidade de aceptar a condiciónde delegado, e que se o fixo, foia requirimentos do sindicato;este delegoulle a súa confianzadicíndolle que de non ser acep-tada volvera outra vez aSantiago. E foi o que fixo. Destexeito, afastábanse definitiva-mente da CNT os tipógrafos,actuando de xeito autónomoate o momento do alzamento.Esto proba que ManuelMaroño, sendo socialista, foimembro destacado daSociedade de Tipógrafos, fede-rada na CNT desde comezosdos anos 20 ate agosto de1.935.

Manuel Maroño tivo un des-tacado papel no Sindicato deEmpleados Subalternos doHospital Provincial de Santiago,sociedade que ingresa oficial-mente na UGT en outubro de1.931. Figurou tamén nas direc-tivas doutras sociedades obrei-ras: en 1.922, secretario daSociedade de Constructores deCalzado, en 1.926 vocal dedirectiva da Sociedade deCarpinteiros, e en Xullo de1.934 asina como presidenteda Sociedade de Enfermeiros.

Se ben polo xeral os mem-bros das xuntas directivasdunha sociedade eran traballa-dores do oficio, en certosmomentos de especial impor-tancia podían asumir cargosxentes alleas, pero que erancaracterizados líderes sindicais.Así por exemplo, ManuelFandiño, anarquista, formouparte das direccións de obreirosen ferro e demais metais, detipógrafos e de pintores, profe-

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 58

Page 59: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

sión esta última que era a súapropia. Algo semellante ocorreuen A Coruña con SeverinoChacón.

As actividades culturaisforon tamén motivo de atenciónpor parte do movemento sindi-cal de entonces. Así, en 1.924Maroño era secretario da UniónProtectora de Artesanos. Estaentidade de carácter benéfico-recreativa naceu o 1 de xaneirode 1.894 e estivo moi vencella-da as sociedades obreiras com-posteláns, de xeito que en dis-tintas épocas participaron nassúas directivas coñecidos mili-tantes obreiros como JoséPasín, que tamén foi o seusecretario. Ese mesmo cargo odesempeñou Maroño noutrasociedade benéfica e instructi-va, a Unión Obrera, entresetembro de 1.928 e maio de1.932, e tamén como revisor decontas en 1.933.

Comprometido cosideais socialistas

Pero a súa grande loita polaigualdade social e a melloralaboral, levouna adianteMaroño dende a AgrupaciónSocialista santiaguesa, na queexerceu os cargos de secreta-rio-contador e Presidente.Dende outubro de 1.932, datana que abandonou aAgrupación Juan JesúsGonzález, para funda-la“Agrupación Socialista Galega”,Manuel Maroño dedicou tódo-los seus esforzos a boa marchada agrupación santiaguesa,xogando un importante papel

no Santiago da época republi-cana. Tamén desempeñou car-gos de responsabilidade naFederación de EntidadesSocialistas da Comarca deSantiago.

No proceso de implantacióndo Partido Socialista en Galicia,a Agrupación de Santiago é aterceira, constituída en setem-bro de 1.891, poucos mesesdespois de que se fundaran asde Ferrol e a da Coruña. Pero

no III Congreso do PartidoSocialista, que tivo lugar enValencia no ano seguinte, xanon figura a Agrupación com-postelá, que sen embargo tor-nará a fundarse en Agosto de1.895. Nos comezos do séculovinte tivo un desenvolvementoprecario, como se desprendeda documentación remitidapolo propio Manuel Maroñocomo secretario da AgrupaciónSocialista de Santiago óGoberno Civil de A Coruña o

Manuel Maroño, “O bo”

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

59

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 59

Page 60: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

En xuño de 1.931constitúese a

Federación deEntidades Socialistas,

obreiras, agrarias emariñeiras da Comarca de

Santiago de Compostela,que abarcaba os

concellos de Muros,Negreira, Noia, Padrón,

Santa Comba e Santiago

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

60

día 30 de Marzo de 1.931, naque sinala que a citadaAgrupación foi constituída en1.911, recoñecendo tamén quea súa vida administrativa foiinterrompida dende o ano1.913. Naqueles anos ossocialistas centrarán o seu tra-ballo no terreo sindical, conse-guindo a hexemonía naSociedade de Canteiros, perosen lograr asentarse naFederación Obreira Local deinfluencia maioritariamenteanarquista.

A situación non mellora paraos socialistas composteláns ateas vésperas da implantación daII República. Ó contar connúmero suficiente de afiliados,o 14 de marzo de 1.931 , procé-dese o nomeamento do ComitéDirectivo, que preside JuanJesús González; secretario-contador Manuel MaroñoCalvo; tesoureiro JoséMareque, e vocais MaximilianoCotos e Antonio Miramontes.

Con vistas ás elecciónsmunicipais do 12 de abril, ossocialistas acordan designar aCarlos Herrera, José Marequee Manuel Maroño como candi-datos as citadas eleccións, quese unirían ós republicanos eagrarios para integraren a coali-ción antidinástica. Ó final, adesorganización dos socialistasnon lles permitiu aparecer nascandidaturas republicanas. Aseleccións municipais supuxeronun triunfo moral do republica-nismo que fixo abanear todo osistema político tradicional e,aínda que non chegou ningun-ha representación socialista óConcello, os socialistas senten

unha identificación total cosrepublicanos victoriosos. Haimanifestacións de ledicia ante acaída da monarquía enSantiago e noutras cidadesgalegas como Noia, Ortigueira,Cedeira, Cecebre, Ferrol e ACoruña. A partir de entón e ata1.934 en que foron destituidospola coalición de dereitas nopoder, López Pol faríase cargoda Alcaldía e José Pasín asumi-ría o posto de tenente de alcal-de no Concello de Santiago.

En xuño de 1.931 constitúe-se a Federación de EntidadesSocialistas, obreiras, agrarias emariñeiras da Comarca deSantiago de Compostela, queabarcaba os concellos deMuros, Negreira, Noia, Padrón,Santa Comba e Santiago. Talfederación abarcaba todo tipode sociedades: sindicatosobreiros, sociedades agrariasou de mariñeiros, centros cultu-rais e profesionais, mocidadessocialistas e núcleos partida-rios. A finalidade da Federaciónera “unificar las fuerzas de lasentidades federadas y propagarlos ideales de Partido Socialistaen la comarca de Santiago deCompostela”. O local socialsituouse na rúa do Hórreo,número 102, baixo. ORegulamento está asinado, enrepresentación da asembleaorganizadora, por ManuelMaroño Calvo, Juan JesúsGonzález e Leoncio Virgós. Osseus dirixentes eran os líderesdo uxetismo e do socialismosantiagués, e constituían a súaxunta directiva: presidente,Leoncio Virgós Guillén; vicepre-sidente, Fernando Barcia;secretario, Juan Jesús

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 60

Page 61: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

González; vicesecretario, JesúsFolgar Calvo; tesoureiro,Manuel Maroño Calvo; vocáis,Daniel Pérez e Ramón Güimil.Acórdase publicar un periódicotitulado Trabajo, que teríacarácter semanal.

A actividade política deManuel Maroño é máis intensaa partir dos primeiros meses dainstauración da República. Oseu protagonismo virá dadopolo seu cargo de secretario daAgrupación Socialista, que des-empeñará practicamente ate ogolpe militar. A partir de 1.931impulsa unha ampla labor pro-pagandística e cultural. Ó longode 1.933, a AgrupaciónSocialista de Compostela leva acabo actividades de carácterantifascista. Neste ano ten lugara formación do goberno deHitler, a disolución doParlamento alemán, xunto coadetención de socialdemócratase comunistas, sendo ilegaliza-dos partidos e sindicatos.Paralelamente fortalécese ocorporativismo luso, expándeseo fascismo italiano e fenóme-nos como o de Dollfus enAustria ou as actividades fascis-tas en Polonia, e en xeral, entoda Europa, van medrando. EnEspaña, o discurso de LaComedia de José AntonioPrimo de Rivera no mes deoutono, marcará unha dataimportante na consolidaciónideolóxica destas actividades,base da futura FalanxeEspañola. Neste ano de 1.933,intensificase o activismo fascis-ta, tanto en Santiago como entoda a provincia da Coruña.

En novembro de 1.933

terán lugar as eleccións xerais,cunha clara derrota para ossocialistas, que se viron priva-dos da representación parla-mentaria en toda Galicia, o per-der o PSOE os oito postos queacadara na circunscrición gale-ga en 1.931. Prodúcese unharadicalización dos socialistas,motivada por unha serie de fei-tos: rexurdir dos monárquicos eclericais, partidos de dereitasno poder, freo a Lei de reformaagraria, ofensiva patronal, criseeconómica... xunto co perigofascista e o empeoramento da

situación en Alemaña. As críti-cas os republicanos que estánentregando a República ásdereitas tradicionais son claras.Ruptura da cooperación repu-blicano-socialista. O 26 defebreiro de 1.933 constitúese oComité Organizador dasJuventudes Socialistas deSantiago, formado por AngelMejuto, José Barreiro, RamónSegade e José Maroño (irmánde Manuel).

A principios de 1.934, asJuventudes Socialistas de

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

61

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 61

Page 62: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

62

Santiago adhírense as declara-cións feitas por Largo Caballeroa favor da Fronte Única dos tra-balladores como instrumentoorganizativo necesario para aconquista do poder. A nova liñarecibe o apoio dende numero-sos lugares de Galicia. EnMadrid, El Socialista reproduceas adhesións enviadas a LargoCaballero dende Santiago eoutras localidades galegas.

En Compostela, os aconte-cementos de outubro de 1.934tiveron pouca magnitude. Asautoridades republicanas, enparticular os gobernos civís,actúan en dous frontes; porunha banda, a destitución dealcaldes e concelleiros nonadictos ó goberno (no caso deSantiago supuxo a suspensióndo concelleiro José Pasin); epor outra, a actuación dos servi-cios de seguridade do estadoco obxecto de desartellar omovemento antes de quenaza. Os domicilios de significa-dos dirixentes son obxecto demáximo interés policial, o igualque os locais obreiros. Na cida-de os acontecementos inícian-se o sábado, día seis, declaran-do os obreiros da construccióno paro, axiña seguido polosasalariados composteláns,paralizándose a cidade. Asdetencións non se fixeron espe-rar, e entre elas a de ManuelMaroño, que tivo lugar o 10 deoutubro por orde da autoridademilitar, sendo posto en liberda-de o día 11. Por este feito foidespedido do seu traballo noobradoiro do Seminario, aíndaque sería readmitido con poste-rioridade.

O día 7 de xaneiro de 1.936asinábase o decreto que disol-vía as Cortes e anunciaba elec-cións para o 16 de febreiro. Nacidade rexístranse nestes pri-meiros meses de 1.936 impor-tantes mobilizacións, e unhaintensa actividade propagan-dística dos diferentes partidos,na que Manuel Maroño partici-pa en apoio do Fronte Popular.

A xornada electoral transco-rreu en Compostela con tran-quilidade. Na provincia de ACoruña arrasou por completo aFronte Popular con 13 deputa-dos dun total de 17. O día 23cesa a actual Corporación etoma inmediata posesión onovo Concello segundo a formaprescrita pola lei municipal, concaracter interino. O novo alcal-de e Angel Casal Gosenje, doPartido Galeguista.

O Golpe MilitarAnte a noticia do alzamento

militar o 18 de Xullo, e co fin decoordinar as accións futuras,nunha reunión que tivo lugar noConcello decídese formar unComité Executivo da FrontePopular, que estará integradopor representantes dos sindica-tos en igual número que parti-dos políticos houbese. O resul-tado foi: Fernando Barcia (pre-sidente), Miguel Alcalde (fede-ral), Rafael Frade (IzquierdaRepublicana), CándidoSánchez (anarquista), LuísRastrollo (Unión Obrera),Francisco Fernández del Riego(galeguista), e en representa-

ción dos sindicatos designase aCelestino Barcia, Jesús Horta,Juan López, Samuel Gómez,Manuel Maroño, RicardoNegreira, Domingo Pardo yLema, Jesús Rodriguez,Ricardo Rosende, Jesús Vieiro,José Vila y Marcial Villamor. OComité rexeita a idea de decla-rar unha folga xeral e opta poresperar noticias máis concre-tas.

A primeira hora da mañá dodía 19 o alcalde, Angel Casal,diríxese dende o balcón centralde Raxoi á multitude, que congran nerviosismo se congrega-ra na praza do Obradoiro, indi-cando que se adoptarán asmedidas oportunas e pedindoque se conserve a calma.

Ás nove da mañá do díavinte, o nerviosismo é a tónicacomún entre os dirixentes dospartidos republicanos, ante anoticia de que na veciña cidadede A Coruña xa empezaron ostiroteos. Pola tarde chegan aSantiago os mineiros deLousame. Concéntranse napraza do Obradoiro en esperade noticias. Esa mesma tarde,Manuel Tarrío Requejo apodé-rase con varios esquerdistasdos servicios ferroviarios e ocú-pase Radio Galicia. Ante asituación que se vive en ACoruña, e despois de falar cocomandante militar que xuraque non sairá as rúas se a ordenon se ve alterada, o alcalde,confiado, envía os mineiros deNoia á Coruña. Ás 24 horas (xase recibira da Coruña o telegra-ma da declaración do estado deguerra), saen do cuartel as tro-pas de Artillería, ás que se

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 62

Page 63: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

suman dúas seccións da GardaCivil, e ocupan os puntos estra-téxicos da cidade. Como únicanota de resistencia está a colo-cación dunha bomba no trans-formador situado na Alameda,próxima á igrexa do Pilar, queunha vez desactivada, se com-proba que é un aparello defabricación caseira e de escasapotencia. Hai que sinalar quenon foi danado ningún edificiorelixioso. Políticos e líderesobreiros como José Pasín,Manuel Fandiño ou EzequielRey, entre outros, artellaron undispositivo de vixilancia daCatedral, San Martiño Pinario,San Francisco, San Agostiño eoutras xoias da arte composte-lá, en previsión de posibles ata-ques. Conseguiuse así evitar aqueima por parte de variosexaltados do convento de SanFrancisco e de Santa Susana.Precisamente José Maroño foiun dos encargados da defensae protección do convento doCarme.

En pouco tempo a cidadepasou a mans dos militares edeclarouse o estado de guerra.Entón comezou o terror, arepresión de centos de persoasque pagarán, a veces coa súapropia vida, o simpatizar ouestar afiliados a calquera parti-do de esquerdas.

Últimos días dun bo exeneroso

Manuel Maroño non escoi-tou os consellos dun curmánseu, que era mestre enCarballal, para deixar a cidade

e esconderse nesa aldea.Decidiu ficar en Santiago, con-fiado en que nada lle pasaríapois non fixera mal a ninguén.Pero será detido no barrio deVista Alegre, onde vivía a súamoza. O seu irmán José, estivoagochado algún tempo peropronto foi detido, precisamenteno seu lugar de traballo.Ambos, xunto con outros, foronconducidos ós calabozos deRaxoi, coñecidos popularmentecomo A Falcona, onde chegouhaber máis de trescentos pre-sos para unha cadea tanpequena.

A maioría foron paseadosnos meses seguintes e oscadáveres apareceron tiradosnas gabias. Outros foron some-

tidos a consellos de guerra efusilados. Entre os paseados, oque fora alcalde, Angel Casal: oseu cadáver apareceu, xunto ode José Areosa, nas proximida-des de Cacheiras. Uns díasdespois, en Palas de rei, apare-cen os cadáveres do pintorCamilo Díaz Baliño e de SixtoAguirre.

O máis importante Consellode Guerra do ano 36 enSantiago é o que tivo lugar o 19de novembro contra os docemembros do Comité da FrontePopular. O acto ten lugar nasala da Audiencia do Xulgadode Instrucción. Preside o tenen-te coronel Sr. Rueda de Andrés.Actúa como fiscal o Sr. PugaRamón e, como defensores,

Outra caricatura de Manuel Maroño ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

63

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 63

Page 64: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

64

Reino Caamaño, Villares,Charro, Saavedra, Barrera eRomero. O fiscal acusa ósmembros do Comité, encabe-zados polo alcalde en funcións,Sr. Germán Fernández, dodelicto “traición contra la Patria,ya que diciéndose defensoresde la República, que por nadieera atacada, constituyeron uncomité con el fin de implantaruna dictadura comunista al ser-vicio de la Unión Soviética”.Pedirá para todos eles a penade morte

O 3 de Decembro son fusila-dos dez deles: José e ManuelMaroño Calvo, Modesto PasínNoya, Fernando DomínguezCaamaño, Luís MartínezNouche, Francisco Ponte Ces,Rafael Pardo Carmona, RafaelPeña, Luís Rastrollo Fernándeze José Germán Fernández.Tamén ía ser fusilado o botica-rio santiagués, que logo exerce-ría en Rianxo, dirixente doPartido Federal, José CarneroValenzuela, pero foi indultado aúltima hora por orden expresado Xeneral Franco.

O fusilamento tivo lugar nasinmediacións do cemiterio deBoisaca, de madrugada.Ambos irmáns negáronse aque lles vendaron os ollos epediron morrer xuntos. Manolocontaba con 37 anos recencumpridos e Pepe, con só 29anos, deixaba muller e dousfillos de corta idade. Días des-pois , a nai e as irmáns, asícomo a muller de Pepe, forondetidas, pasando oito días nacadea.

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 64

Page 65: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

Unha achega a distintaspersonalidades do exilio galego enMéxico

María Xosé Rodriguez Galdo

As investigacións realizadas a ambos lados do Atlántico e o renovado interese polo estudo doexilio republicano teñen, entre as súas múltiples virtualidades, a de "redescubrir", para unpúblico cada vez máis numeroso, personalidades galegas do mundo da ciencia, das humanida-des ou das artes que permaneceron por tempo semiocultas entre a morea de "transterrados"hispanos. No caso de Bibiano Ossorio Tafall, aínda non dispensándoselle o recoñecementodebido , a súa función de alto representante en organismos internacionais dotouno dunha maiorpresenza nos medios de comunicación, se ben a costa moitas veces de relegar a un segundoplano as súas aportacións científicas. A vida de Ramón Iglesia foi máis silente, recluída no ámbi-to académico, e traxicamente truncada a unha idade temprana. Alexandre Otero é recordadocomo un gran mestre polos seus discípulos do Hospital Español de México. Distinto, no tocan-te ao seu grao de coñecemento, é o caso dos irmán Mayo, célebres fotógrafos na España repu-blicana e un dos piares da historia da fotografía en México.

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

65

Alexandre OteroFernández

Alexandre Otero Fernán-dez (Redondela, Pontevedra,1888- Cidade de México1953), estudou a carreira deMedicina en Santiago, rema-tándoa en 1911 con premioextraordinario, e fai o douto-ramento en Madrid. Bolseiroda Junta de Ampliación deEstudios, viaxa a Berlín e tra-balla con renomeados espe-cialistas médicos. NaUniversidade Central ocupaunha praza de profesor auxi-liar (na cátedra do Dr. VarelaRadío) ata que en 1914 obténa cátedra de Obstetricia eXinecoloxía na facultade deMedicina na Universidade deGranada. Desta mesma uni-

versidade sería reitor en1932. “Considero este nom-bramiento –diría na súa tomade posesión como reitor-como el más alto honor quepuede otorgarse a un univer-sitario, máxime si éste no esmerced de la voluntad políti-ca, sino propuesta democráti-ca del Claustro… Hace cincoaños no hubiera aceptado,pero hoy la Universidad deGranada vive bajo unambiente de inquietud y deriesgo. Los momentos exigenmáximo esfuerzo y máximaresponsabilidad. Y yo tengo ala Universidad en el más altode mis sentimientos, por enci-ma de mis grandes amores;ni por egoismo, ni por cobar-día puedo desertar de estepuesto” (citado por J.Fernández, 1995, 98).

Para o doutor J. Bernárdez,discípulo de Otero e coma eltamén redondelán, fillo domédico da vila e refuxiado enMéxico, o día da consecuciónda cátedra de Granada“comenzó para Otero la vida deamor y sacrificio que laPedagogía impone a quienescomo él son maestros por voca-ción e instinto”. En la cátedravuelca su inteligencia, persona-lidad y tesón para lograr el nom-bre que pronto tendría en todaEspaña. El Ministerio deInstrucción Pública le comisio-nó para estudiar el problemadel cáncer y fue a Munich,Berlín, Viena y Estocolmo,nombrándosele miembro dehonor de la SociedadGinecológica de Berlín”.

Otero, moi próximo politi-

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 65

Page 66: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

66

camente a Fernando de losRios, era xa en 1931 conce-lleiro de Granada. Taménnese ano obtivera escano dedeputado nas CortesConstituíntes polo PartidoSocialista Obreiro Español,dándose a circunstancia deque obtivo acta por Granadae pola circunscrición dePontevedra, optando final-mente por esta. Moito se cavi-lou sobre o nacemento davocación política deAlexandre Otero e dun com-promiso na militancia que oacompañaría ata a morte,cando na súa vida profesionalestivo sempre rodeado derecoñecemento público e deéxito económico. Os seus bió-grafos apuntan ao exemplopaterno, a unha extremadasensibilidade social propiaante os problemas do campe-siño galego que acrecentaríacoa súa experiencia andalu-za, e tamén ao exemplo doshomes da Institución Libre deEnseñanza, envorcados noprogreso e na modernizaciónda sociedade española doseu tempo, que o marcaríancoa súa pegada.

Unha vocación políticaque non lle impediu o desem-peño da súa profesión. A esterespecto o escritor ManuelAlbar , compañeiro de Oterono exilio mexicano, salienta-ría anos despois:

“La notoriedad alcanzadapor Alejandro Otero, su capa-cidad profesional, que le diofama no sólo en Granada,sino en toda España y aunfuera de ella, el ambiente

pacato que dominaba enton-ces… no fueron obstáculopara que se entregara apasio-nadamente al combate políti-co. Era demasiado sensible,le sobraba demasiada emo-ción humana- como aFernando de los Ríos- parareducirse a un plácido vivir.Desafió la gazmoñería socialy se afilió al Partido Socialistay a la Unión General deTrabajadores. Se afilió no porsnobismo, por jugar un pocoal escándalo… sino por con-vicción profunda y duradera.Y no fue un militante pasivo,de los que se pavonean de suaudacia sin arriesgar nada,sino activo y resuelto. .. No selimitaba a contribuir con sudinero cuando se le pedía.Estaba presente en la pelea,y más de un episodio queharán historia corrobora elaserto… Ha pasado larga-mente el agua –y la sangre-por los ríos de España. YAlejandro Otero ha muerto enel destierro sin que su entere-za socialista haya sufridomerma alguna”.

Durante a guerra civil foisubsecretario de defensa,encargado de armamento enos gobernos de LargoCaballero e despois no deNegrín, tivo que facer fronte amoi graves responsabilidadespolíticas e militares que des-empeñou brevemente enParís e enseguida no interiorde España. A súa experienciaen Francia seríalle despois degran utilidade cando partici-pou activamente na creacióndo Servicio de Evacuaciónpara los Republicanos espa-

ñoles, SERE, establecido nosúltimos días de marzo de1939. En representación doPartido Socialista será un dosmembros do ConsejoEjecutivo, o órgano decisoriodo SERE. Por esta causa per-manecerá en Francia ata queeste organismo teña quecesar nas súas actividadespola interrupción das expedi-cións de refuxiados con desti-no a México e polo esgota-mento dos recursos doServicio. Isto sucedía enmarzo de 1940. Daquela,parte para o seu segundo edefinitivo exilio en México,grazas á axuda do seu irmánXosé (rexistrador da propie-dade en Santiago deCompostela) e de outrosfamiliares que acudiron noseu auxilio e lle facilitaronmedios para poder trasladar-se a México.

Topouse en México inicial-mente con problemas para arevalidación do seu título demédico polo que tivo que rea-lizar traballos administrativospara unha fundición. Dábasea circunstancia de que a súachegada a México coincidíatamén co fin das actividadesdo Comité Técnico de Ayudaa los RepublicanosEspañoles, organismo repre-sentante do SERE en México.Otero aparece, con todo, nalista de profesores exiliadosque "laboran dentro de laUNAM" en 1940 (V. DíazArciniega, 1999 , 216).

Conta o seu biógrafo J.Fernández que eses primei-ros tempos en México foron

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 66

Page 67: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

“difíciles, casi dramáticos”;citando á segunda esposa deOtero escribe que os seustítulos de médico “que resca-tó su hermano en Granada ylos llevó a París cuando yasabíamos que nos iríamos alcontinente americano –prosi-gue a esposa- y lo indispen-sable que eran para rehacersu vida, tardaron mucho enrevalidarlos aquí; como habíaque esperar andando, sepuso a trabajar en la fundicióndonde yo también ayudabaen todo lo relativo a papeles”.

Recoñecidos os seus títu-los profesionais foi un médicomoi notable no exercicio dasúa profesión, sendo un dosmédicos da casa presidencialmexicana. Participou en cur-

sos da facultade de Medicinada UNAM. Foi xefe de xineco-loxía no Hospital Español deMéxico , institución na quefacilitaría a acollida a novasxeracións de médicos fillostamén do exilio, como bensalienta o seu discípulo noHospital o doctor JoséBernárdez, natural asimesmode Redondela. E tivo azospara colaborar na creación daSociedad Mexicana deObstetricia y Ginecología ena Unión de ProfesoresEspañoles en el Extranjero.

As testemuñas de colegassalientan a vocación médicade Otero. García Téllez, car-diólogo e colaborador seu enMéxico afirmaba: "si la medi-cina debe ser Ciencia, Arte y

Filosofía , don Alejandro eraun cirujano completo.Atesoraba un amplio caudalde conocimientos, dominabamuchas técnicas, con granhabilidad y destreza manual;hacía florecer la esperanzaen el alma de sus pacientes;sabía lo que debía hacer, ypodía hacerlo perfectamente;era un artista en la cirugía yun sabio en la medicina, loque aprendió no sólo en loslibros, sino en la realidadmisma, en el enfermo mismoy en la autopsia; por eso eraun admirable clínico y desta-cado maestro. Reunía apti-tud, espíritu crítico fino yvocación" (J. Fernández,129).

Sería o Dr. Bernárdez

O “Sinaia”, primeiro barco en desembarcar exiliados españois en México

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

67

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 67

Page 68: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

68

quen na homenaxe póstumaque lle renderon a Otero osColexios e Institucións médi-cas de México recordaría:

“Aquí todos le conocíais.Sabíais de la lealtad de susprincipios, de su firmeza decarácter, de su compañeris-mo exacerbado, de su ade-mán brusco y su manotazocariñoso, fieles al sentimientode su pueblo, hacia el cualultimamente, puedo asegura-ros, orientaba sin descanso lomás bello de su imaginación yde su recuerdo. Aquí tambiénsabíais más que ningún otrositio, que su figura desborda-ba los campos de lo político yde lo científico y en su huma-nismo, en su entrega perso-nal, supo llegar hondamentea gentes de todas las tenden-cias y de todos los pareceres”(recollido en J. Fernández,1995, 71).

Fiel a súa vocación políti-ca, como tantos exiliados enMéxico lle recoñecían, seríavicepresidente da comisiónexecutiva do seu partidocando este se reorganiza enMéxico en 1941. Contaba aoseu biógrafo, un vello correli-xionario exiliado en México,que “aparte de su trabajo enel hospital Español, Sanatorioantiguo que ahora es un edifi-cio fantástico, daba ciclos deconferencias y cursillos en laFacultad de Medicina de laUniversidad Autónoma, sinperder por ello el contacto yrelación con los amigos ycompañeros del partidosocialista. Su delicadeza enese aspecto era excelente.

En México había dos gruposde socialistas, los queseguían a Negrín en elCírculo Jaime Vera y los queseguían a Prieto en el CírculoPablo Iglesias, división queha durado hasta el final, hastaque murió Negrín yLamoneda que todo desapa-reció… Don Alejandro mantu-vo buenas relaciones con losdos grupos y en más de unaocasión quiso unirlos sin con-seguirlo, por lo que se mante-nía al margen, si bien, cuandounos u otros necesitabanayuda, él sólo veía que erancompañeros socialistas” (J.Fernández, 244-245).

Morre en Mexico en 1953,país no que recuperou o éxitoe o prestixio que o acompa-ñaran na súa vida profesionale pública na España de antesda guerra. A Superiora dasmonxas do Hospital Españolcomunicou á familia deGalicia as circunstancias dasúa repentina morte engadin-do: “Hoy a las cuatro de latarde ha sido la conduccióndel cadaver al HospitalEspañol, donde permaneceráhasta su traslado a España.Ha sido un verdadero triunfoen la tierra… no se ha vistoun entierro como el del doc-tor Otero. Parece que no faltónadie de la Colonia, puestanto pobres como ricos, élpara todos era servicial ycaritativo”. E remataba sina-lando que “el doctorBernárdez ha sufrido mucho;le quería como un padre”. Asúa morte tivo un amplio ecoen México. En España tan sóGregorio Marañón escribíulle

unhas sentidas liñas noBoletín del Instituto dePatología Médica . Tamén odoutor Alejandro Novo enSantiago de Compostela eDiego San José no Faro deVigo recordaron ao exiliadogalego que non conseguiravolver en vida a súa vila denacemento.

En setembro de 1954 reci-be definitiva sepultura no pan-teón familiar de Redondela. Oseu corazón quedara enMéxico. Pois “unas monjas,que habían recibido entraña-bles pruebas de afecto, res-pecto y amistad del doctor,rogaron que les dejaran aaquellas ‘aquel hermosocorazón’ que guardan, comouna reliquia, en un valiosofrasco de cristal tallado”

Fora a súa vida, comoescribe o seu apaixonado bió-grafo J. Fernández Castro “unbosque misterioso, deslum-brante”. Tras internarse noseu personaxe confesaFernández que resulta “impo-sible captar el fondo de unapersona que lo hacía todoapasionadamente, con ilusio-nada entrega. ‘Operaba conalarde y soltura neta – se afir-ma-; algo especial, muy suyo,como un Andrés Segovia enla guitarra’. Si las enfermerasle decían ‘manos de plata’,los campesinos de HuétorSantillán ‘el rayo’, los deRedondela ‘relámpago’, algu-nas monjas ‘demonio santo’,y sus ayudantes ‘el hombreluz’, porque todo en él ema-naba comprensión y sabidu-ría” (1995, 20).

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 68

Page 69: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

69

Ramón Iglesia PargaRamón Iglesia Parga

(Santiago de Compostela1905- Madison, Wisconsin,1948). Estudou o bacharelatono Instituto de A Coruña. Cótraslado da familia a Madridlicenciase en Filosofía eLetras na UniversidadeCentral, onde se iniciaría nainvestigación histórica.Realiza diversas viaxes polonorte de Europa e durante oano 1928 será lector de espa-ñol en Goteburgo (Suecia);desde alí envía colaboraciónsa La Gaceta Literaria dirixidapor Ernesto GiménezCaballero (Mª F.Iglesia, 1999,1244).

Con apenas vintecincoanos ingresa no Centro deEstudios Históricos de Madriddirixido por Menéndez Pidal,un centro, vencellado á Juntade Ampliación de Estudios,de gran vitalidade intelectuale plenamente representativoda “Edade de Prata daCultura Española”, que seatopaba en vías de consolida-ción neses anos. En 1931ingresa no "CuerpoFacultativo de Archiveros,Bibliotecarios y Arqueólogos"e destínano á Sección deLibros estranxeiros polo seucoñecemento de idiomas. En1933 substitúe a AgustínMillares Carlo no posto dedirector da Comisión deBiblioteca do Ateneo deMadrid, posto que simultaneaco de "Archivero-biblioteca-rio" na Biblioteca Nacional deMadrid, segundo consta no

seu expediente conservadoen El Colegio de México (A.Lira, 1999, 127).

Convertido nun notableamericanista, colaborará conEnrique Díez Canedo narevista Tierra Firme (1935-1936), órgano precisamenteda Sección Hispanoamerica-na do Centro de EstudiosHistóricos fundada porAmérico Castro en 1933, sec-ción da que Iglesia chegará aser director. Da sección for-maban parte taménBallesteros, Silvio Zabala, A.Rosemblat, R. Barón Castro eRaquel Lesteiro . TierraFirme, dirixida por DíezCanedo e da que era secreta-rio Iglesia, tan só puido sacarcatro números á rúa. Na súabreve andadura conseguiuconsolidar os estudos ameri-canistas en España, pondoen marcha un ambicioso pro-grama de investigación edocencia neste eido.

Ramón Iglesia publicaantes do seu exilio mexicanounha serie de colaboraciónsde tema americano ademaisde outros dedicados á histo-riografía castellana en outrasrevistas, como Cruz y Rayapara a que escrebe "Trailerde cuatro crónicas" (no querecolle catro crónicas anóni-mas do século XIV).Colabora con DámasoAlonso, con Marcel Bataillon,Jean Serrailh, AntonioBallesteros... É xa daquelaun especialista nos cronistasda Conquista, e de maneiraespecial na obra de BernalDíaz del Castillo.

Nas páxinas de presenta-ción, que máis ben teñen ocarácter de breves notas bio-gráficas, que a editorial FCElle dedica en 1998, a propósi-to da edición póstuma do seulibro Semblanza de BernalDíaz del Castillo léese: "Tocóa Iglesia la penosa vivenciade los combates, la vida enlas trincheras y la cercanía delas balas. Estas circunstan-cias no tendrían que sersubrayadas si no fuera por eltremendo impacto que causa-ron en su mentalidad comohistoriador y en el desenlacede sus actividades académi-cas e intelectuales". Co apoiodunha cita de Álvaro Matute,o máis preclaro estudoso daobra de Iglesia, continuase:"Si bien la vida cotidiana, vivi-da por intelectuales, fueintensa en los años en que laRepública trató de poner aldía un rezago secular, no sepodía comparar con lo quesignificaba marchar al frentede guerra a matar y ver morir,a combatir para que lo que sehabía ganado no se perdieray, lo que fue peor, sentir laderrota, el abandono de sutierra natal, la incertidumbre y,por fin, el embarcarse a lolugares que sólo se conocíana través de las descripcio-nes".

Conta a súa filla Mª F.Iglesia que "cuando estalló laguerra, se disponía a trasla-darse de vacaciones aGalicia, para reunirse con sufamilia, desde Santander,donde participaba en los cur-sos de la UniversidadInternacional Menéndez

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 69

Page 70: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

70

Pelayo. No le fue posible, alquedar Galicia en la zona enpoder de los militares rebel-des"(1999, 1245).

Na guerra civil chegou aser capitán de artillería doexército republicano destaca-do no fronte do norte primeiroe do Ebro despois, e coman-dante das BrigadasInternacionais e axudante doxeneral Lukacs. Na revistaHora de España publicaría assúas vivencias da guerra nofronte de Asturias e a situa-ción anímica que atravesaba;titulounas “Testimonio. Diariopara Aurora” que escrebe enoutubro de 1937 desde Xixónnun ton intimista mentres estáde baixa médica por depre-sión e amosa pensamentosa u t o d e s t r u c t i v o s .Impregnadas de desacougo,a perda de posicións enAsturias polo avance dos“nacionais” faille anotar:

“Se acabó, Aurora, vida.No me han desahuciadonunca; pero una sensaciónasí debe experimentarse.Como la que tengo yo ahora.Me han quitado el único sitioen que yo había encontradocariño y ternura desde queempezó la guerra… Yo esta-ba esperando esto, que meamputaran Cangas, que meamputaran Llueves, que meamputaran Villanueva, con elpuentín, adonde tenía que lle-var las órdenes a los vascos.Ya está. Y ahora yo aquí,solo…”.

E noutro momento de con-tinuo bombardeo sobre a

cidade asturiana, en circuns-tancias que, anota, “la Muerteha paseado por el aire todo eldía”, reflexiona en voz alta:“No soy solo yo el que andaloco, sino el tiempo, no elatmosférico, que ¡maldita seasu estampa! es ‘buen tiempofijo’, sino el otro, el histórico,que diría don Pepe Ortega”.

Consigue recuperarse econtinuar a campaña bélica.No 39, trala caída deCataluña pasa os Pirineosbuscando refuxio en Franciaata que puido embarcarse noSinaia, un dos barcos emble-máticos dos exiliados republi-canos. Durante a travesíaencargouse da radio realizan-do funcións de telegrafista,colaborando no envío dosinformes das diferentes sec-cións de aquel buque ateiga-do de tantas vidas e esperan-zas, que despois se verquíanno xornal editado durante atravesía. Na mesma publica-ción Sinaia recóllese a súaconferencia “Conquista ydominación española”, pro-gramada o 5 de xuño do 39entre os actos culturais quese desenvolvían abordo.

Desembarca en Veracruze alí permanece varios mesesata que Alfonso Reyes ochama para que se encarguena Escuela de Verano de laUniversidad NacionalAutónoma de México duncurso para estudantes nortea-mericanos sobre El Quijote.Nesta Escuela impartiría asímesmo Diez Canedo un cur-sillo de literatura española eBenjamín Jarnés outro sobre

a novela picaresca. Osapoios recibidos de Reyespara enfrontar a difícil subsis-tencia diaria recoñécellos encarta anos despois Iglesia,desde Wisconsin, cando lleescribe:

"Una vez más ¡qué lástimano poder hablar con Vd., dejoparar la máquina y dejo apa-gar la pipa, cavilando en loque han sido estos años,desde que Vd. en 1939 metendió la mano cuandoMarina y yo comíamos enaquel comedor de caridadque está en el Zócalo, al cos-tado de Catedral" (reproduci-do en A. Lira, 1999, 129).

Alfonso Reyes, como pre-sidente de La Casa deEspaña, antecedente de ElColegio de México, devece-rase en efecto por acoller aIglesia no seo da Casa. Econseguiuno moi axiña.Nunha carta datada o 25 dexullo de 1939 confírmalle oencargo dun "estudio mono-gráfico sobre los cronistas ehistoriadores de la NuevaEspaña en los siglos XVI yXVII". O encargo, comocomentaría o filósofo JoséGaos, outro compañeiro deexilio, "era un traje a la medi-da, cortado en la tela de laque se disponía, para acogera un talento que fructificaba yal que había que arraigar" (A.Lira, 1999, 130). Iglesia publi-caría en México dous librossobre o tema: Cronistas e his-toriadores de la Conquista deMéxico. El ciclo de HernánCortés, publicado por ElColegio de México en 1942 e

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 70

Page 71: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

máis El hombre Colón y otrosensayos, aparecido en 1944 edo que Álvaro Matute prepa-raría as edicións críticas paraFCE de 1986 e 1994.

Sabemos das súas cola-boracións de temas historio-gráficos na revista Romance.Da súa participación nas acti-vidades que La Casa deEspaña programaba en dis-tintas universidades da repú-blica mexicana como na deGuadalajara, na que imparteun cursiño sobre "La historia ysus limitaciones". En 1940,transformada xa La Casa deEspaña en El Colegio deMéxico e continuando na pre-sidencia Alfonso Reyes,Iglesia recibe a invitación deintegrarse como membro enEl Colegio para encargarse

do "Seminario deHistoriografía de la NuevaEspaña" do Centro deEstudios Históricos que seestaba a formar baixo a direc-ción de Silvio Zabala. Iglesiapensou en poder continuarcoa obra sobre historiografíanovohispana ó tempo queaceptaba unha invitación nauniversidade de California enBerkeley. Posiblemente asobrecarga de traballo condu-ciuno á crise nerviosa que selle desatou en California epola que estivo internadovarios meses, segundo elmesmo comunica en cartaaos seus amigos mexicanos.Retorna a México en maio do41.

Continúa co seu traballono Colegio de México durante

os anos 1942 e 1943. Nocurso 1944 trasladouse aWashington becado polaGuggenheim Foundation.Reincorporarase a México en1945 por un semestre, vol-vendo logo aos EE.UU candoconsigue a renovación dabolsa da Guggenheim.Apenas chegado recibe ainvitación da universidade deIllinois para integrarse no seuclaustro de profesores comoprofesor visitante. Acepta.Apenas un ano despois é pro-fesor asociado naUniversidade de Wisconsin.Iglesia coméntalle en carta aAlfonso Reyes que ten morri-ña de México pero sínteseobrigado a "pensar con lacabeza" debido a saúde dasúa esposa e a que "tanto ellacomo yo tenemos familiares

Exiliados españois a punto de desembarcar en México

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

71

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 71

Page 72: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

en España a los que habríaque ayudar, cosa en la que nopodemos pensar estando ahí"(A. Lira, 1999, 129).

Non interrompe o seu vín-culo co Colegio, pero vaiespazando os seus contac-tos. Esperaba apurar os tra-ballos pendentes para edita-los en México a súa volta, quecoidaba se produciría noverán do 48. En maio deseano buscaría a morte enMadison, Wisconsin. Deixabaatrás unha obra notable plas-mada en libros, monografías,folletos, cursiños, conferen-cias e traducións de libros dehistoria.

O inxente labor historio-gráfico desenvolvido enAmérica por Ramón IglesiaParga tan só ten parangón,para Emilio González López,co desenvolvido por outrogalego como Salvador deMadariaga. Tamén A. Lira noseu ensaio Cuatro historiado-res (1998) dirá sobre a súaetapa mexicana: "Comparadacon la de otros ilustres repu-blicanos españoles, la estan-cia de Ramón Iglesia enMéxico fue breve, pero gene-rosa en frutos, debido a laintensidad de las jornadasque rindió como historiador,como traductor, como crítico yenriquecedor de las laboreseditoriales (dígalo, si no, elcatálogo del Fondo deCultura Económica) y comoprofesor de la Facultad deFilosofía y Letras de laUniversidad y del Centro deEstudios Históricos delColegio de México, donde for-

malmente fue sólo profesorde la primera generación, pormás que quedó en la memo-ria de los siguientes, debidoal recuerdo de su personali-dad y al vigor de sus escri-tos".

Bibiano Fernández-Osorio Tafall

A vida de BibianoFernández-Osorio Tafall(Pontevedra, 1902-Cidade deMéxico, 1990) foi intensa e,en contraposición á de R.Iglesia, alongada no tempo.Desenvolvera antes do seuexilio americano unha máisque notable actividade políti-ca e científica. Considerandoa súa xuventude e a sumadas súas actividades, ben sepode afirmar que se tratadunha das personalidadesgalegas máis relevantes da IIRepública.

A derrota na guerra civil eo forzado exilio truncaránpara Galicia unha carreiraque, moi axiña, ía atopar en

México vías de realizacióncientífica e académica, nonsempre ensaiadas con ante-rioridade, pero enormementefrutíferas. A Osorio Tafallinclúeselle entre os notablesnaturalistas que iniciaron aexperiencia do exilio có inten-to de reconstruír en Méxicounha parte da actividade cien-tífica xa madurada enEspaña, aínda que este pri-meiro propósito tivera quereorientarse e redefinirse pos-teriormente en función darealidade e o marco sociopro-fesional do país de acollida(S. Casado, 1999,499).Tampouco deixa de ladoa actividade pública, que des-envolverá así mesmo nunescenario ben distinto ao vivi-do anteriormente, pero quesen embargo se nutre daexperiencia acumulada aoservizo do goberno daRepública Española. E che-gará a ser o galego de orixeque máis alto rango acade enorganizacións internacionais.Tafall xubilouse coa categoríade subsecretario xeral daOrganización das NaciónsUnidas (ONU), logo de 26anos de servizo ao alto orga-nismo internacional; e aíndatería folgos para retomar avida universitaria.

Bibiano Fernández-OsorioTafall estudou a carrerira deCiencias na universidade deSantiago de Compostela, enesta cidade formou parte doSeminario de EstudosGalegos. Máis tarde continúaos seus estudos de doutora-mento en Ciencias Naturaisen Madrid (1919-1925), perío-

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

72

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 72

Page 73: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

73

do no que, como outros moi-tos estudantes, ampliou estu-dos no Museo de CienciasNaturales, onde foi alumno docurso de xenética de Antoniode Zulueta no curso 1921-1922. Ampliou estudos enAlemaña (na BiologischeAnstalt de Berlín), e asiste aseminarios en Inglaterra eFrancia . Foi catedrático eDirector do Instituto dePontevedra, e secretario daMisión Biolóxica de Galicia.Deputado en dúas lexislatu-ras (primeiro pola FRG en1931; no ano 1932 pasa aAcción Republicana e final-mente será deputado porIzquierda Republicana no1936), e Alcalde na súa cida-de natal (con tan só vinte eoito anos), director do xornalrepublicano "El País", taménde Pontevedra, e Presidenteda Deputación dePontevedra. Subsecretario deTraballo e Subsecretario daGobernación.

Presidente do ComitéCentral da Autonomía deGalicia e líder do sector máisgaleguista da esquerda, con-verteuse nunha das figurasmáis representativas daAutonomía de Galicia desde1930. Home da máxima con-fianza de Santiago CasaresQuiroga, xogou un papelimportante na definitiva con-vocatoria do Plebiscito doEstatuto de Autonomía deGalicia, apoiado polo FrentePopular en Galicia, triunfantenas eleccións de 1936.

Durante a Guerra Civilocupou o posto de Comisario

Xeral dos Exércitos daRepública e comisario deDefensa entre 1938 y 1939.Recibiu de Negrín o encargode recadar fondos para aRepública en América. Alíreclamábano tamén a FrontePopular Antifascista Galega eas Sociedades HispanasConfederadas dos EstadosUnidos . Chega a Nova York,o 21 de marzo do ano 1938abordo do "Manhattan", condous obxectivos. Un, solicitarapoios á decisión do gobernode Negrín de continuar aguerra sen vacilacións. Osegundo, expoñer a situacióndo Estatuto de Autonomía deGalicia, xa que el participarana elaboración do Estatutocomo presidente daAsemblea de MunicipiosGalegos celebrada enCompostela en 1932.

Refuxiado primeiro enFrancia, non se desentende-ría da responsabilidade quelle correspondera comoComisario General do gober-no republicano. Por este moti-vo aceptou o cargo de secre-tario xeral do Servicio deEvacuación de losRefugiados Españoles(SERE) que lle encomendaraJuan Negrín. Rematadas assúas obrigas en Francia mar-cha a América.

Despois de pasar polaRepública Dominicana vaipara México, país no que senacionalizaría e residiría xade maneira definitiva, agásnos momentos en que poloseu cargo debeu desprazarsea outros países. En México

foi nomeado en 1941 profesorda Universidade Autónoma edo Instituto PolitécnicoNacional, nestes postos per-manece ata a ano 1948 enque acada a praza de funcio-nario da ONU. Entre 1942-43tamén foi secretario daSociedad Mexicana deHistoria Natural e asesor téc-nico da Dirección de Pescada Secretaría de Mariña .

Tamén en 1943 ocupou oposto de asesor técnico de'Guanos e Fertilizantes deMéxico' (Fertimex). ParaB. Cores , por moito que inte-resara a Tafall a ciencia pura,non esquecía por iso a súacondición de profesor deAgricultura e mesmo as súasprimeiras experiencias naMisión Biolóxica a carón deCruz Gallástegui Unamuno eno Seminario de EstudosGalegos.

Dentro desa liña de estudodo mar mexicano, Tafall teráocasión de facer algunha pro-posta, de tan excepcionalcomo imprevisible alcancepolítico e internacional, comofoi que no II Congreso deCiencias Sociais, organizadoen 1945 pola SociedadMexicana de Geografía yEstadística, propuxo quepolos Estados Unidos deMéxico se fixera unha decla-ración sobre o seu dereito áplataforma continental dassúas ribeiras marítimas.Proposta que o presidente,Manuel Ávila Camacho fixosúa de inmediato, reivindi-cando toda a plataforma ouzócalo continental adxacente

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 73

Page 74: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

74

e todas e cada unha dasriquezas naturais coñecidas einéditas que se encontraranna mesma. O alcance destaproposta amósase de novoen 1972, cando o presidenteLuís Echeverría defenda,para dar sentido á súa defen-sa do mar patrimonial deMéxico, a zona de influenciadas duascentas millas.

Osorio Tafall obtivo oposto de profesor deRecursos Naturais doDepartamento de xeografíada Universidad NacionalAutónoma de México en1947. Foi colaborador doBanco de México e da NaciónFinanciera, así como membroda Sociedad Mexicana deHistoria Natural e de outrasmoitas sociedades. OsorioTafall publicou profusamentena revista do exilio, Ciencia,da que foi redactor duranteuns anos. Os temas sobre osque publicou estiveron princi-palmente relacionados, aíndaque non en exclusiva, coabioloxía mariña.

Entre os postos que ocu-pou como funcionario daONU cómpre salientar o deDirector da Oficina Rexionalda FAO para Occidente deAmérica Latina, Director daOficina Rexional para aAgricultura e a Alimentación,representante da ONU paraChile e Indonesia, encargadode misións de asistencia téc-nica en Costa de Marfil, AltoVolta, Nixer e Benín, Directordo fondo especial da ONU enExipto, Director da misión noCongo e representante espe-

cial do secretariado xeral daONU en Chipre.

Ao retirarse en 1974 dedi-couse á docencia naUniversidad Autónoma deMéxico e desempeñará ocargo de asesor da DirecciónGeneral de la PlanificaciónRegional de la Secretaria dela Presidencia en 1975, parasimultaneamente exercercomo profesor do Centro deEstudios Internacionales (S.Álvarez, 1992,171-172). Nosúltimos anos da súa vida acti-va, alternará a dirección doCentro de EstudiosEconómicos y Sociales delTercer Mundo, coa dos semi-narios de problemas interna-cionais no Colegio de México.Aínda en decembro de 1981o Boletín de Información doCentro Republicano Españolde México publicaba, da auto-ría de Osorio Tafall,"Cincuenta años después. LaII República y suConstitución".

Cómpre salientar que aresponsabilidade dos postosdesempeñados non lle impe-diu destacar na investigacióndas ciencias naturais, espe-cialmente na ciencia aplicadaá alimentación nos camposda pesca e a conserva, seben no tempo que estivo enpostos internacionais publi-cou máis ben obras relativasa temas de desenvolvementoe de política en xeral. Foi el ocreador do chamado “Grupoda FAO” para o que contoucoas contribucións de exper-tos galegos como ValentínPaz Andrade, Domingo

Quiroga e Francisco LópezCapont. En 1987 a AcademiaGalega das Ciencias concedí-alle a súa Medalla de Ouro een 1988 a Xunta de Galiciatamén lle concede a "MedallaCastelao".

Subliña un bo coñecedorda obra de Osorio Tafall,como o é B. Cores, que "orecordo de Galicia apareceráde moi distintas maneiras nodevalar estudoso de Tafall",por exemplo cando relacionaa súa preocupación polafauna mariña, polos recursosmariños, polas enormes posi-bilidades dos mares coa súaprimeira vocación atlántica,ou como cando en 1943, en"Algunos datos sobre zoolo-gía económica del mar deCortés", para demostrar queera necesaria unha flota pes-queira que explotase oesquecido Golfo deCalifornia, recordaba: "enrelación con este punto cree-mos oportuno citar lo quesucede en nuestro país natal.La región gallega, en el ángu-lo noroeste de España, quepor su Finisterre avanza en elAtlántico y apenas con 640kms. de costa y poco más de29.000 kms2. de superficie,tenía en 1936 más de 13.000embarcaciones pesqueras aremo, vela y vapor, más de1.000 barcos grandes (moto-ras que trabajan en parejaspara el trawl) para la pesca enlas zonas pesqueras del nortedel Atlántico con un total de60.000 toneladas de despla-zamiento y 50.000 hombresembarcados".

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 74

Page 75: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

75

O caso galego utilizábaode aguillón para incitar aosmexicanos a desenvolver osseus abondosos recursos:"en las aguas de Galicia lariqueza pesquera es extraor-dinaria y la especie másabundante es la sardina queen ocasiones se presenta enenormes bancos o cardúmes,proporcionando las mayoresutilidades a aquellos bravospescadores, si bien en algu-nos años se resintió por eluso inmoderado de las artesprohibidas y el empleo de ladinamita. De 100.000 tonela-das anuales de sardina quese solían pescar en las costasde España, los 2/3 se captu-raban en aguas gallegas.Compárense estos datos con9.500 kms. de costas que, ennúmeros redondos, tieneMéxico, con la variedad yabundancia de su riquezapesquera y el número, másque exiguo de sus pescado-res, para deducir cúantopuede hacerse en el sentidoapuntado".

Teima Santiago Álvarez naespecial preocupación porGalicia que acompaña toda atraxectoria vital de OsorioTafall. Fica sinalado comotanto Domingo Quiroga comoPaz Andrade ostentaban assúas condicións de asesoresda FAO a instancias de Tafall.Na mesma liña insiste B.Cores que cita un artigo deRamón Piñeiro, publicado enEl Correo Gallego o día 28 dexuño de 1989, no que esterecordaba un feito por elmesmo vivido: "Durante estalonga travesía temporal por

mundos afastados, OsorioTafall non esqueceu a Galicia.Por familiares e amigos íarecibindo información e coida-ba de recibir a revista "Grial".A min aconteceume en NewYork, ao remate dun actopúblico, sobre a nosa cultura,que se me achegou un homenovo e díxome: Olle, eu sou-ben polo profesor OsorioTafall, co que estiven hai pou-cos meses no Congo, que nanosa Terra hai actividade cul-tural galega. Hoxe estouemocionado ao comprobalo".

A presenza de Galicia e aconfianza no futuro democrá-tico de España acompañáro-no sempre aínda que se man-tivera arredado da política departido. Segundo as súaspalabras, recollidas porAscensión H. de LópezPortilla (1978), ese aloxamen-to parecía obedecer a un pro-ceso gradual, que o distancia-ba das forzas políticas, dividi-das e sen capacidade paracoñecer realmente as dificul-tades que podían atopar.Pero non por iso esquecía asúa "militancia" democrática.E así, en decembro de 1944,recordando a Ignacio Bolivar,o gran mestre das cienciasnaturais, deixaba constanciada súa fe, pero tamén dapaciencia que debían ter ataque chegase a restauracióndemocrática: "el homenajeque se merece nuestro ilustremuerto, el honor que corres-ponde a la elevada condiciónde don Ignacio, se demorarátodavía algún tiempo, peroirremediablemente habrá decelebrarse algún día. Será en

nuestra patria, en la capital denuestra República, bajo ellimpio cielo español. Y allí sedemostrará como siempreacaba prevaleciendo la justi-cia contra las fuerzas del mal.En ese día jubiloso la celebra-ción indicará que de nuevoEspaña ha sido ganada parala libertad".

A súa decisión, firmemen-te mantida, de permanecer aomarxe da política concreta,levouno a non participar ninna creación, en novembro de1944, do Consello de Galizaen Montevideo nin, o queresulta aínda máis notable,tampouco estivo presente naxuntanza do Congreso dosDeputados da Repúblicaespañola na cidade deMéxico, o día 9 de novembrode 1945, onde Tafall residía emáis celebrándose no paísonde estaba nacionalizado.Precisamente aquel día esta-ba previsto que se constituíraa Comisión do Estatuto deAutonomía de Galicia, acep-tando o presidente dasCortes, Luís Jiménez deAsúa, o recordatorio que llefacía Negrín, o presidente doConsello de ministros, a ins-tancia dunha maioría dedeputados galegos.Posiblemente esa fora arazón que, xa no momento datransición política en España,Osorio Tafall non responderapositivamente á invitación deAdolfo Suárez para situalo áfronte da preautonomía deGalicia (S. Álvarez, 1992,177).

Osorio estivo en Galicia en

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 75

Page 76: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

76

1986 participando nos actosdo 50 aniversario do Estatutode Galicia. De novo en 1988para recibir a medalla de ouroda Academia das Ciencias deGalicia, e en 1989 cando lleoutorga a Xunta de Galicia amedalla Castelao e o rehabili-ta oficialmente (e simbolica-mente) no seu posto no insti-tuto de Pontevedra. Aínda enxuño de 1990 recibiría oPedrón de Ouro representadonese acto polo seu fillo máisvello, J. A. Fernández Arruty.Non tería xa tempo de recibiro doutoramento HonorisCausa en Bioloxía polaUniversidade de Santiago deCompostela.

Os fotógrafos“Hermanos Mayo”

Detrás do nomeHermanos Mayo ocúltanse aspersonalidades de FranciscoSouza (1912-1949), JulioSouza (1917), CándidoSouza (1922-1985), Faustinodel Castillo (1913) e Pablo delCastillo (1922) excelentesfotógrafos de prensa que che-garon a México en 1939como moitos outros españoisrepublicanos; coa excepciónde Julio que se incorporaríamáis tarde, en 1947, dousanos antes da morte deFrancisco. Os irmáns SouzaFernández, galegos oriúndosde A Coruña, e os irmáns delCastillo Cubillo procedían deMadrid.

Os Mayo traballaron enmáis de corenta xornais, tanto

en España como en México.Entre outros, os diarios El día,Diario de México, El Popular,La Prensa, e as revistasTiempo, Siempre, Mañana, eHoy, e mesmo participaron nafundación de revistas comoTricolor e Más e xornais comoo anteriormente citado El Día.Unha mostra do seu intensotraballo (pois manterían enactivo o estudio ata 1992),constitúena os millóns denegativos reunidos no ArchivoGeneral de la Nación da capi-tal mexicana, conformandoun fondo de case seis millónsde negativos, considerado omellor e máis completo nonsó de México, senón deAmérica Latina. O propioJulio Souza en “Fragmentosde un discurso” (na recompi-lación de Manuel García,1992, p. 15) afirmaba enrepresentación do grupo"Hermanos Mayo" que “por sumagnitud y su naturaleza cre-emos que no existe en todaAmérica Latina un archivosemejante al de losHermanos Mayo”.

O seu vasto labor abran-gue tanto os campos habi-tuais de interese periodístico(deportes, política, sociais,cultura, espectáculos), comoos gustos e intereses perso-ais de cada un dos célebres"irmáns " Mayo. En Méxicoconsidérase o que fora o seuarquivo persoal da rúaIgnacio Mariscal parte dopatrimonio da memoria nacio-nal. Como escribiu LeonorOrtiz Monasterio en 1992,directora daquela do ArchivoGeneral de la Nación, deposi-

tario dos fondos dos Mayo,“los Mayo registraron losmuchos México de la ciudadcapital; nos han permitido ver-nos y lo seguirán haciendo,pero a condición de que seagradualmente, poco a poco,pues se requeriría de genera-ciones enteras para revisar yapreciar sus miradas: lasvidas de los hermanos Mayo,Mayito como aún les dicen losamigos, son muchas vidas,parecen expandirse dando laimpresión que nunca descan-saban… Sus fotos edificaronla memoria de las corridas detoros, del beisbol… y detodos los deportes… tambiénestá la memoria de la vidapública: los políticos y suscaudas; los partidos y suscorreligionarios; los sindica-tos y sus demandas. No fal-tan desde luego los artistas,están todos. Lo más intere-sante, sin embargo, es que elpersonaje principal nuncadeja de ser la ciudad, porquelos Mayo gustan de las calles,o mejor de la gente en lacalle, por sobre todas lascosas…” Mais, non se limita-ron á cidade, todo o territorioda república mexicana foicaptado pola súa cámara. Etampouco abandonarían oseu papel de "auténticosnotarios da vida do exilioespañol en México" (M.García, 1995, 43).

Tódolos profesionais dafotografía interesados polasrealizacións dos Mayo, aoigual que os analistas e estu-dosos da fotografía coincidenen salientar que os "Irmáns"aportaron, en efecto, a

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 76

Page 77: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

México un rico caudal deexperiencias acumuladas nosanos anteriores en España,cando cubriron coas súaspequenas cámaras leica(inventadas en Alemania en1924) os aconteceres daEspaña da esperanza republi-cana e a dos avatares daguerra civil. Héctor García,fotógrafo mexicano e envarias ocasións premioNacional de Periodismo, noseu libro Escribir con luz ,contaba que : “Ellos (os"Hermanos Mayo") fueron lle-gando en diferentes épocas,al final de la guerra deEspaña, entre el 37 y el 39.Algunos por los cuarenta, omás tarde. Paco Mayo meparece que llegó al principio,en ese barco famoso quetrajo una remesa muy grandede refugiados…. Entonces,cuando los Hermanos Mayollegan a México, traen unascamaritas de 35mm: lasLeica. Increíblemente podero-sas. Con rollos de 36 exposi-ciones, mientras los otroshacían placa por placa... Encambio, los Hermanos Mayotrabajaban con lentes inter-cambiables muy poderosas,de una gran luminosidad y debuena película. En realidad,llevaban todo su bastimentoen una bolsa: un lente nor-mal, un gran angular, un tele-foto, sus cámaras y película.Nosotros, de puro ver, o comoquien dice, ojear y preguntar,fuimos realmente aprendien-do la lección".

En entrevista concedidapor Julio Souza Mayo en1989 á escritora mexicana

Elena Poniatowska, queinclúe no seu libro Tinísima(1992), fai, nun determinadomomento, un repaso da histo-ria familiar. E, así, cóntalle áescritora:

''Mi madre, África, vino enel Mexique, con mi hermanaÁfrica, mi cuñada María Luisay su hija Luisita, y mis herma-nos en el Sinaia en 1939. Yollegué hasta 1947”. E ense-guida engade:

''En España hacíamosfotos Paco, el mayor, y yo leseguía. Cándido era muyjoven y todavía no hacíanada. Cándido comienza atrabajar después de la pérdi-da del Ebro. Paco era faro yguía de toda la familia. Sehabía iniciado en la aviaciónmilitar en el año 29 y perma-neció en ella hasta 1931 sien-do fotógrafo piloto con plazaen vuelo. Se separó del ejér-cito y se dedicó a la fotografíade prensa. Empezamos de

planta en Mundo Obrero ycolaboramos en Estampa, enMundo Gráfico, en ElSocialista de Madrid. En1934, Paco se distinguió porunas fotos feroces tomadas alos moros cuando el gobiernode la República vivió su bien-io negro. Para sofocar a loshuelguistas, el gobiernomandó a varios batallonesmoros. Paco tomó las fotosterribles… y por si fuera pocose metió en Asturias a la minaen huelga con todos los mine-ros y se negó a salir mientrasno se solucionara la huelga.Hizo fotos a la luz de los can-diles de carburo y esas fotoscausaron un gran escándaloy le dieron mucho nombre.Perseguido políticamente, laúnica manera de salvarnos yseguir trabajando era cambiarde nombre, y en vez de 'FotoSouza' nos pusimos 'FotoMayo', en honor del Primerode Mayo. Durante toda laguerra, 1936, 37, 38, 39, nosllamamos 'Foto Mayo'.''

Unha fotografía tomada por algún dos “hermanos Mayo” tras un bom-bardeo dos sublevados contra a República en Madrid

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

77

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 77

Page 78: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

78

En febreiro de 1939 PacoSouza, seu irmán Cándido eFaustino del Castillo cruzan afronteira francesa. Primeiroforon internados no campo deconcentración de SaintCyprien, enseguida, por"indisciplina", enviaron aCándido e Faustino a realiza-ren traballos forzados no cas-telo de Colliure. Tras difícilesxestións Paco conseguiríaincluílos na lista que embar-caría no Sinaia con destino aMéxico, formando parte daautodenominada "Primeraexpedición de republicanosEspañoles a México". O outroirmán Souza Fernández,Julio, fora detido en Alicantenos momentos finais da gue-rra, permanecendo dous anospreso e outros dous máis ser-vindo no exército. Entre 1943e 1947 exerce a fotografía enMadrid, ata que neste últimoano foi reclamado polaembaixada mexicana enLisboa e logrou ingresar enMéxico. Pablo del Castillonon o conseguiría ata 1952.

Os comezos na terra deacollida nos foron fáciles. Osdirectores de fotografía daspublicacións habituais des-confiaban das posibilidadestécnicas das leicas fronte ásmáis tradicionais SpeedGraphic. Ata que a teimosíados Mayo conseguiu conven-celos da mellor adecuacióndas súas cámaras, que per-mitían realizar un maiornúmero de fotos e, o que nonresultou menos importante,adaptar lentes ás súasLeicas. Unha das capacida-des técnicas dos Mayo era

precisamente o uso de lentestelefotos, e a habilidade,sobre todo de Paco, na utili-zación do filtro ámbar e oamarelo verdoso engadían unresgo distintivo a súa obra (J.Mraz, 1995, 27).

É de salientar que o donde ubicuidade dos Mayo, tanexpresivamente apuntado porCarlos Monsivais en 1981 narevista Siempre, explicasepolo traballo de grupo. A con-xunción das vantaxes técni-cas e o labor colectivo é arazón tamén de reuniren unarquivo tan considerable.Julio Souza explícao así:"Siempre hemos consevadouna cierta autonomía y liber-tad. Digo cierta porque -sibien cumplimos con nuestrosclientes de una manera seriaal no duplicar el trabajo niecharlo a perder dándoselo aotras publicaciones que nopagaran los gastos- sinembargo, el material negativoes nuestro. Entonces, si íba-mos a una fábrica y el repor-taje constaba de seis fotos,tomábamos sesenta o seten-ta de todo el proceso. Porquesabíamos que más tarde nosiban a servir las fotos delobrero textil o del obreropetrolero o del obrero deltorno, etc" (reproducido en J.Mraz, 1995, 27).

As súas fotos darían enocasións a volta ó mundo,como a realizada Trotski e aoseu asasino RamónMercader. Unha morea depersonaxes posaron para osMayo. A escritora ElenaPoniatowska preséntanos un

amplo abano con "El KidAzteca, Xavier Villaurrutia,María Félix, Margarita Xirgú,Gary Cooper, Clark Gable, elIndio Fernández, Tongolele,María Antonieta Pons,Manuel Avila Camacho,Cantinflas, Luis Buñuel, SaraMontiel, Jorge Mistral, RaquelWelch, Jayne Mansfield,Marga López y FranciscoRabal hacían cola en el cuar-to oscuro en espera del líqui-do revelador".

Ademais tiveron tempopara contribuír a crear aAsociación Mexicana deFotógrafos de Prensa, AC, en1946, que pugnaba por digni-ficar o xornalismo gráfico.Unha profesión, o fotoperio-dismo, que, sinala con teimo-sía a mesma escritora "exigevalor, presencia de espíritu,iniciativa, oportunidad, rapi-dez, buenos reflejos, capaci-dad de entrega. Los Mayodejaron de dormir y de comercon tal de no perder la noti-cia". Así entendérono osMayo cando por boca dundeles (neste caso Julio) mani-festaban: "El fotógrafo deprensa cumple como un sol-dado la orden que recibe dia-riamente. es tan fiel enMéxico que contra viento ymarea, sin comer y sin dormiry sin equipo va a un acciden-te aéreo, sube a un volcán,acude a un rescate maríti-mo... No he visto soldadomás leal -y conste que fui sol-dado en la guerra civil espa-ñola- que el fotógrafo deprensa en México".

Deixaron ben plasmado,

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 78

Page 79: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

tamén por escrito, a súa con-cepción da fotografía. Nasreflexións de Julio SouzaMayo, recollidas en"Fragmentos de un discurso"atopamos afirmacións destetenor: "La fotografía se hatransformado en un arte.Naturalmente el reportero grá-fico, como es nuestro caso, nose dedica a hacer arte, sinouna fotografía informativa quehabla, que explica, que sirvepara comunicarse. Esta foto-grafía tiene también su partecreativa, pero dentro de la rea-lidad". O oficio esixía o com-promiso do fotógrafo: "El pro-fesional de la información foto-gráfica primero debe estarconsciente de su realidad yligarse a la vida del pueblo entodas sus manifestaciones;luego hacer la crítica, regis-trando con imágenes los cam-bios de la sociedad, sus erro-

res y aciertos".

É máis requírese do profe-sional "gran sensibilidad y cali-dad humana, para que al verlas cosas a través de su cáma-ra, obtenga fotos que seandenuncias y protestas de lahistoria que diariamente seconstruye", porque "el fotógra-fo de prensa retrata lo que ve,no lo prepara. El reportero nor-teamericano está acostumbra-do a eso del 'muévase unpoquito a la derecha... vamosa hacer una toma mirandohacia acá...' Los fotógrafosespañoles e hispanoamerica-nos hacemos que cada fotosea irrepetible porque no pre-paramos la escena. Los repor-teros auténticos no podemosinventar ni escenificar".

Eran moi conscientes, eexperimentárano na súa pro-

pia pel, que "la historia laescriben los vencedores, nolos vencidos y se puede tergi-versar sin darle muchas vuel-tas a la realidad. A una foto-grafía por muchos pies que lepongan es muy dificil darle lavuelta. La fotografía nos hadado un reflejo mucho másfiel que la propia historiaescrita, con todo el respeto alos historiadores. Yo no consi-dero la fotografía como uncomplemento de la literatura.Las fotografías, como losgrandes notarios, dan simple-mente fe de los sucedido".Carlos Monsivais interpretaque "el de los Mayo es, clara-mente, testimonio dirigido quetiene por límites notorios a lacensura gubernamental (infle-xible pero no muy perspicaz),y los miedos políticos, el'buen gusto' y la falta de sen-tido del humor de los directo-res de las publicaciones (Unporcentaje considerable delas mejores fotos de prensade esos años jamás se publi-can)" (1995, 18).

Razóns de oficio, detemperamento artístico e deconviccións profundas combi-náronse nos Mayo para con-vertilos en México nun refe-rente no oficio de xornalistasgráficos. Xa vimos a súa con-tribución á creación daAsociación Mexicana deFotógrafos de Prensa, AC, en1946; aportaron tamén asbases do que debería ser adefensa dos dereitos de autordos reporteiros gráficos. En1994, con ocasión da I Bienalde Fotoperiodismo, constituí-use en México o "Premio

Outra fotografía asinada polos “Hermanos Mayo”, realizada en Méxicoe que pertence ao seu fondo gráfico

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

79

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 79

Page 80: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

80

Hermanos Mayo" de fotogra-fía na categoría de deportesen recoñecemento á catego-ría da axencia FotoHermanos Mayo. Una axen-cia comprometida coas xen-tes de México, ata tal puntoque o historiador da fotografíaJohn Mraz puido escribir: "Aligual que la obra de los cons-tructores anónimos de laspirámides, de los talladoresdesconocidos de las iglesiascoloniales y de los grabado-res populares como JoséGuadalupe Posada, la obrade los Hermanos mayo esuna expresión más de esaantigua tradición mexicana enla cual el arte es producto dela lucha por el pan de cadadía".

María Xosé Rodríguez Galdo

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 80

Page 81: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

Víctor Fraiz.

A rebelión silandeira das tumbas dosmártires

Emilio Garrido Moreira

(1) Emilio Garrido Moreira. Víctor Fraiz: vida e asasinato dun mestre exemplar. Fundación Luís Tilve, Santiago,2002, páxs.127-128.

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

81

O desexo de recuperara memoria histórica

Víctor Fraiz Villa-nueva presentíana antesala do

seu fusilamento que algún díapodía chegar o intre no queunha sociedade civil san, quese preciara, levaría adiante arecuperación da memoria his-tórica dos defensores do réxi-me político legalmente esta-blecido polas urnas naEspaña dos anos trinta doséculo pasado.

De feito un mes antes deser fusilado escribía nunhacarta dirixida a súa donaPlaceres Castellanos:

“Las tumbas de los már-tires hablan mucho másante la Historia que lo queellos pudieran decir” (1)

Unha premonición queparece ser que a sociedadeactual está disposta a levaradiante, a pesar da férreaoposición do sector ultracon-servador español empeñadoen seguir defendendo valoresprehistóricos para unhasociedade civil moderna. Polotanto semella que estamos ásportas dunha reconciliaciónben entendida, sen rancores,coa única ilusión de restable-cer o “status quo” que cadaun ocupou naquela parte dahistoria de España. Non setrata de enxalzar nin de afun-dir a ninguén, sinxelamentetrátase de reflectir o cadernode bitácora que cada unescribiu, con nomes e apeli-dos, ao longo da súa navega-ción polos mares atormenta-dos daquela España de dúasesferas ben diferenciadas,unha que navegaba a favordos ventos legais da

Constitución e outra que seopuxo con canóns e baione-tas á norma fundamental queviña debuxando a verdadeiraliña de flotación, que debíarexer os destinos daquelaEspaña, pois así o decidira amaior parte da poboación através dun proceso electoral.

Non debemos esquecerque a II República proclama-da o 14 de abril de 1931garantiu, dende a súa instau-ración, a defensa, por mediosdemocráticos, das diferentesideoloxías e vías políticas. Defeito debemos recordar quedurante a súa breve vixenciano tempo rexeron os destinosde España Gobernos de dis-tinto signo político, o cal des-lexitima, se cabe aínda máis,a actuación dos autores dogolpe de estado do ano 1936.

Tampouco é menos certo o

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 81

Page 82: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

(2) El País. 31-03-1998.

(3) Emilio Garrido Moreira. Víctor Fraiz: vida e asasinato dun mestre exemplar. Fundación Luís Tilve, Santiago,2002, páxs.126-127.

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

82

tan socorrido dito de que énecesario coñecer a intrahisto-ria de cada tempo para verda-deiramente poder comprenderas épocas que precederon ánosa. Polo tanto faise necesarioo difícil traballo da recuperaciónda nosa memoria histórica parafacer efectivo o tan socorridoaxioma nomeado ao comezodeste parágrafo.

Xa pasaron anos, perosobre este aspecto xa facíareferencia a el no ano 1998, oexreitor da Universidade deSantiago de Compostela,Ramón Villares. (2) Naquelesintres, o prestixioso historiadoropinaba: “Aquí recuperaremoseste clima (comparaba a situa-ción de Francia, sobre os deba-tes que se estaban levandoadiante sobre o seu pasado his-tórico, co que podía pasar enEspaña) cuando descorramosel olvido sobre la guerra civil y larepresión franquista que nosautoimpusimos en la transición.Creo que ahora ya estamos encondiciones de recordar”.

Isto agora semella que porfin se vai facer realidade. Omesmo Víctor Fraiz intuía, nosseus derradeiros días de sufri-mento, a chegada destemomento, co paso do tempo,pois na carta dirixida ao seuirmán Celso Fraiz Villanueva,escrita no cárcere de Vigo, dei-xaba constancia do seu desexo:

“Tiempos vendrán enque lo sepas todo. En que

conozcas, con horror, elespantoso martirio de tupobre hermano”. (3)

A Fundación LuísTilve: un referente nareconstrución donoso pasado

Neste senso quero recor-dar, nestas liñas introdutorias,que a Fundación Luís Tilve xaleva anos facendo conscien-temente este labor de recupe-ración da memoria histórica.Un labor arduo, silencioso epouco recoñecido socialmen-te, pero que co paso dotempo vai deixando a súaimpronta na sociedade gale-ga. Esperemos que coa apro-bación da Lei sobre a memo-ria histórica o seu traballo sevexa recoñecido e apoiadoeconomicamente, que é algofundamental para seguirinvestigando, neste caso noeido do mundo sindical, olabor dos nosos antepasadosnuns momentos tan difícilesda historia de España, no quetan só con ser sospeitoso demilitar nunha organizaciónsindical, caso da UGT, xa eramotivo máis que suficiente deser perseguido, detido, pase-ado ou “sibilinamente” xulga-do.

Sobre este aspecto aFundación Luís Tilve xa levarecuperado un bo puñado dehistorias de perseguidos, mal-

tratados e incluso asasinadospolo novo réxime establecidoilegalmente, debido sobretodo a que boa parte da máisque centenaria historia daUnión Xeral de Traballadoresestá chea de tristes e inxus-tas situacións vividas polosseus militantes e dirixentes.Polo tanto sendo certa estapremisa, como así se vaidemostrando traballo tras tra-ballo de investigación, nonsería xusto esquecer unhaparte, aínda que tan dura esanguenta, da historia sindi-cal da UGT en Galicia, sinxe-lamente porque ocorreu e osprotagonistas non tiveronculpa da súa persecución ninda actuación do novo réxime.

Todos eles merecen serrecordados por formar parteda historia, neste caso daUGT, con maiúsculas, xa quelibremente decidiran defenderos postulados da organiza-ción sindical socialista duran-te o período republicano dosanos 1931 a 1936.

Unha vida á imaxe esemellanza doutrosmoitos galegos

A vida de Víctor Fraiz benpodería representar as viven-cias de moitos galegos anóni-mos da Restauración e IIRepública española. A súa vidaencerra a busca da xustizahumana, o supremo ideal da

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 82

Page 83: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

súa existencia, a emigración nasúa loita pola supervivenciaentre espazos fronteirizos paravolver a renacer. Pasou por serun fuxido, un agochado nomonte, a persecución da súafamilia, noites de terror sen des-canso, pola farsa dun xuízo efinalmente polo “típico” fusila-mento ao mencer.

Unha vida que ben pode serunha estampa da inxustizadaquela sociedade esquizofré-nica empeñada en encher ascunetas de corpos de nobreespírito. O terror chegou a talextremo, que os detidos nonquerían saír dos cárceres por-que sabían que ían a ser pase-

ados. Unha das maneiras máisinnobles de vinganza nunhasociedade enferma.

A recuperación da memo-ria de Víctor Fraiz, supuxopara min, algo máis que res-catar do esquecemento a vidadun mestre cun tráxico final,xa que o ir avanzando nareconstrución dos feitos, polamiña mente ían pasandopalabras como: esforzo, edu-cación, comprensión, humil-dade, intelixencia, e un longoetc., aínda que sabía de ante-mán que estaba diante dunnaufraxio anunciado, dunveleiro da liberdade afundidopola erosión do entorno do

seu patrón, a través da chan-taxe emocional e persecuciónimplacable da tripulación for-mada pola súa propia familia.

O estraño da situación foique descubrín que aquelassensacións tamén formabanparte do texto básico da vida,como lle gusta denominar áfamilia de Víctor Fraiz a herdan-za que lle deixou o noso prota-gonista. Como digo, aquelassensacións proviñan das viven-cias do mestre que foi o encar-gado de trasladarlle, aos seuscompañeiros galegos, a deci-sión tomada no Comité Federaldos traballores do ensino, cele-brado nos primeiros días de

Victor Fraiz, no centro, nunha fotografía familiar

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

83

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 83

Page 84: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

(4) “El recuerdo es el único paraíso del que no podemos ser expulsados. Johan Paul Fr. Richter. Recollemosesta cita porque está en sintonía co escrito por Víctor Fraiz nas dúas cartas redactadas no cárcere de Vigo dirixi-das a súa dona e ao seu irmán.

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

84

xaneiro de 1936, de poñer enpé a FETE (na actualidadeFederación de Trabaladores doEnsino) nas distintas rexións danación española, feito que enGalicia se conseguiu no mes demaio de 1936.

A vida de Víctor Fraiz lem-bra unha serie de valores quea sociedade non debe deixará beira nunca, entre eles, oda amizade, a solidariedadee, ¡sobre todo! o da loita!, quenunca debemos abandonaraínda que nos digan arreoque xa non hai por que loitar;Víctor Fraiz diríanos que nasociedade sempre hai unhacausa pola que loitar.

A biografía de Víctor Fraiz,como outras moitas que estánsaíndo á luz, débese contem-plar como un deses aconte-cementos que nos debe facercavilar e ver que a historia, averdadeira historia, nuncaestará completa ata que per-soeiros da calidade humana eintelectual deste sindicalista,mestre e home preocupadopolos seus semellantes, dei-xen ver reflectida a súa loita ea súa vida en cuartillas cheasde tinta e paixón, xa que aofin e ao cabo o verdadeira-mente importante son os seusfeitos, as súas loitas, as súaspreocupacións, as súas pau-tas de comportamento e osseus soños...en definitiva assúas vidas, que tristementeremataron dunha maneirairracional e brutal.

A súa vida podémola consi-derar como un mosaico forma-do por múltiples tarefas, ondesobresae a de sindicalista,vocación por excelencia dosobriño do doutor, Vicente FraizAndón; pero non podemosesquecer o resto da súa intensaactividade, dende exploradordos scouts de Pontecaldelas,ata aventureiro nos seus tem-pos mozos na Habana; asícomo fundador do xornal elHeraldo de Puente-Caldelas earticulista incansable en nume-rosos xornais e revistas, desta-cando a súa participación narevista “Escuela Vivida”, unhadas mellores revistas pedagóxi-cas de Galicia, segundo a opi-nión de varios expertos, editadapola Casa do Mestre dePontevedra.

Aquel fermoso mosaico foiesnaquizado, en mil anacos,pola maquinaria do terror senningún tipo de contemplacións,no mes de setembro de 1937,pero como “o recordo é o únicoparaíso do que non podemosser expulsados” rescatamos doanonimato, a través dunhamodesta biografía, ao polifacéti-co mestre de Bandeira. (4)

Os acontecementos dexullo de 1936 trouxeron aVigo, como á meirande partedas poboacións galegas, oterror, o momento dos pase-os, a represión e converteronao noso protagonista nun dostantos fuxidos daquela época,ata que se entregou ás autori-

dades por medio do consul deUruguai, para salvar a súafamilia de máis represalias.

No medio daquela atmosfe-ra contaminada e atrapado naescuridade do cárcere de Vigo,Víctor Fraiz xa intuía a fin dasúa existencia, unha “desdicha-da existencia que o caprichosodestino lle deparou.”, segundopalabras do seu puño e letradirixidas a súa dona PlaceresCastellanos, inolvidable compa-ñeira da súa vida.

No seu particular calvario,(todos os calvarios son particu-lares), nun tono conciliadoranunciáballe a súa mullerPlaceres, a través dunha estre-mecedora carta (á que xa fixe-mos referencia e que se podeler enteira na biografía editadapola Fundación Luís Tilve), quexa lle estaba chegando omomento de descansar dassúas fatigas e non precisamen-te pola súa vontade.

“Quisiera escribirte mucho,mucho, tanto que pudiesehacerse un gran libro con elrelato de mi tragedia. ¡Nopuedo! más no importa. Lastumbas de los mártires, hablanmucho más ante la historia quelo que ellos pudieran decir”.

A familia do mestre deBandeira sempre lle agradeceucon agarimo o seu labor a favorda xustiza humana, como llegusta aos seus descendentesque se defina o ideal de Víctor

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 84

Page 85: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

(5) Carta a que xa aludimos na primeira parte deste texto e que pode ser consultada na biografía editada polaFundación Luís Tilve para rescatar do esquecemento a figura do impulsor da Federación de Traballadores doEnsino en Galicia.

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

85

Fraiz; e el sempre se sentiuquerido polos seres que o rode-aban, tanto que el mesmochega a escribir: “me hanamado hasta la idolatría”, domesmo xeito que os seus inimi-gos “o maltrataron ata o ensa-ñamento”, rematando o pará-grafo da súa carta coa seguinteconclusión para definir a súatraxectoria, que ben podía ser adoutro galego calquera do seutempo, debido ás circunstan-cias vitais que lles tocou vivir:

“Crueldad espantosa yamor sublime, es lo quearroja mi drama”.

Aquel mundo que secomezaba a construír non erao mundo de Víctor Fraiz, eraun mundo antagónico aosseus ideais, por iso a súaescola e os seus métodospedagóxicos non tiñan cabidano albor daquela sociedadedestinada a vivir tristementebaixo a represión, onde oshomes de bo corazón e ideaisdistintos aos do novo réximetiveron que vivir baixo unhaidentidade solapada. Isto foiasí aínda que os virus quesoen corroer a nosa memoriano lo queiran agochar napapeleira do esquecemento.

Para rematar esta brevesemblanza permítanme queempregue unhas palabras dopropio Víctor Fraiz, escritas o15 de agosto de 1937 no cár-cere de Vigo e dirixidas aoseu querido irmán Celsiño

emigrado na Arxentina (5):

“El día que Galiciaconozca mi muerte, milesde lágrimas empañaran lasmejillas y miles de corazo-nes latirán de dolor”.

Un mes máis tarde, o 14de setembro de 1937, cum-príanse tristemente os agoi-ros do honesto Víctor Fraiz.Daqueles tristes acontece-mentos deixábanos constan-cia a súa dona PlaceresCastellanos, nunha pequenabiografía da cal nos ocupa-mos moi brevemente no tra-ballo dedicado ao seu home.Placeres Castellanos dunhamaneira breve e concisa ofré-cenos a seguinte versióndaqueles acontecementos:

“En los últimos días del mesde noviembre me encontré enla calle de Alcalá al Sr. Mella,que al saludarme se le escapódarme el pésame por Víctor...,posteriormente mi hermana meenviaba un mensaje por la CruzRoja corroborando la masacrecometida. Con mi dolor demadre, bebiendo lágrimas yahogando suspiros, me acer-qué a una familia amiga porsaber algo más y me contaronque a mis hijos los habían lleva-do como rehenes por que noencontraban al padre y paraque mi marido se entregara,habían dado muerte al chicoanunciando que los matarían atodos si mi marido no aparecía.Mi hijo Víctor había cumplido 19

años en septiembre. Una ino-cente víctima, sufrió el martiriode los justos y en la carreterade Vigo a Redondela apareciómuerto. Al saber esto el padrese presentó para evitar lamatanza de los otros hijos, alver que el fascismo cruel se ali-menta de sangre inocente, des-pués de condenarlo a muerte,al cabo de unos meses lo fusi-laron por pensar, y porque eraun Maestro Nacional que canta-ba en su escuela el HimnoRepublicano...(en el cementeriode Vigo fue enterrado estemaestro y yo sé que a los cincoaños, al querer hacer el trasla-do de sus cenizas, estaba sucadáver intacto. No se habíadescompuesto en cinco años,demostrando así que era justo).Ha sido un mártir más en lacausa de la libertad...”

Creo recordar que foi Miltonquen describiu a destrución dunlibro como “unha forma dehomicidio”, sen dúbida a des-aparición do mestre deBandeira, Pontecaldelas, Coiaetc., e membro do ComitéNacional da Federación deTraballadores do Ensino daUGT, tamén foi un “homicidio”para o ensino e o sindicalismogalego, para a FETE-Galicia een xeral para a sociedade gale-ga, que perdía unha alma pornon comulgar cos novos pre-ceptos ideolóxicos impostospola forza.

Cando estaba preparandoesta pequena recensión viñé-

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 85

Page 86: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

86

ronme á memoria unhas pala-bras do galego Manolo Rivas;ao que alguén denominoucomo o campesiño das pala-bras, e ao que a min me gustadefinir como o carpinteiro doabecedario. Aquelas verbassemellaban axeitadas para estabreve reseña, pois nelas haimoito da vida de Víctor Fraiz.Nelas dicíase:

“Hai que recordar áspersoas que representan otriunfo da especie humana,e do mesmo xeito ama-loberce é a primeira condi-ción necesaria para quemedre a xente honorable”.

O lector, se ten ocasión,poderá comprobar, ao longo detoda a biografía, que a intencióndo autor non foi outra que dei-xar que Víctor Fraiz se expresa-se por sí mesmo, polos seusfeitos, a través da escasacorrespondencia epistolar quese conserva, por medio dosseus escritos... en definitiva quenos amosase o seu interior, assúas intencións e o seu sentirda vida...

Debo aclarar que nesta tra-xedia, coma noutras moitas, osfeitos falan por si solos e, polotanto son sinónimos da verdadevivida e sufrida polo impulsor daFETE-UGT de Galicia e a súafamilia.

As distintas maneiras derepresión levadas adiante con-tra o persoal docente de Galiciatamén se recollen neste libro,deixando constancia dunhaserie de listas rescatadas doesquecemento, nas que se

especifica o tipo de sanciónimposta, que variaba dende o1º ao 3º grao, coincidindo cosseguintes epígrafes:

- Destitucións.

- Traslados.

- Suspensión de empregoe soldo.

Debemos recordar que omundo do maxisterio foi un dosgrupos sociais máis dinámicosdurante o curto período devixencia da II República, ecomo consecuencia disto seráun dos sectores sociais máisperseguido e castigado polosmilitares e os seus apoios a par-tir de xullo de 1936.

Non debemos de esquecerque foron moitos, como VíctorFraiz, os mestres represalia-dos, perseguidos e masacra-dos durante a contenda bélica ea súa prolongación na cúspidedo poder. As represalias póden-se seguir por informes tan suxe-rentes como os seguintes:

Manuel Migot: Destituído,mestre en San Martín, gran pro-pagandista do Marxismo.Incitador á rebeldía dos debe-res cidadáns na parroquia deRubiales, culpable da persecu-ción de que foi obxecto o curapárroco.

José Sangalo: mestre enTuxe, grande Marxista con ribe-tes de comunista e de activapropaganda.

Nestes intres venme ámente a imaxe do bo mestre da

“Lingua das Bolboretas”, quecometera o grave pecado deensinarlle a todos os rapacespor un igual o seu saber. ¡Gravepecado para os novos temposque se aveciñaban!. O actoseguinte ao da súa detenciónxa o podedes imaxinar todos.Algo semellante lle ocorreu aoinsigne e sobranceiro VíctorFraiz. Un mestre, unha vítimamáis dunha sociedade que setransformaba e non se recoñe-cía, nin a si mesma, por ningúndos catro costados.

Xa para ir rematando haique recordar que nas cousasdo espírito e da historia hai her-danzas ás que non se poderenunciar; por iso non podía-mos deixar de rescatar doesquecemento a un home cultoe polifacético, emprendedor exeneroso, inquedo e enxeñoso,loitador e traballador, en definiti-va un bo home que se fundiudurante toda a súa vida nunabrazo coa tolerancia.

Como é sabido, a estas altu-ras do camiño, a tolerancia daque facía gala Víctor Fraiz nona tiveron con el, nin coa súafamilia, os novos donos do réxi-me ilegalmente establecido noverán de 1936. As bolboretasdeixaron de voar de flor en floresquecendo o doce néctar davida e a sociedade mantívoseen corentena, ata que chegarontempos mellores nos que aflo-raron de novo as bolboretas dalimpa e interrompida liberdade.

Emilio Garrido Moreira

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 86

Page 87: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

Severino ChacónBergueiro naceu enSan Pedro de

Parada (A Estrada,Pontevedra) o 14 de novembrode 1884 e faleceu en Madrid o31 de xullo de 1978. Foi o fun-dador e máximo líder da maiororganización sindical do mundodo tabaco en España –aFederación TabaqueraEspañola- na que desempeñouo cargo de secretario xeraldesde os seus comezos ata asúa disolución en xullo de 1936.

Fillo dunha humilde familiade campesiños, traballou comocanteiro en Ferrol (1897), cida-de na que entrou en contactocoas organizacións obreiras,sentíndose desde moi novo tra-ído polo pensamento e as tácti-cas socialistas. Trasladado áCoruña (1903), Chacón se con-verterá no referente sindical epolítico socialista no gran feudoanarquista galego que era acidade herculina, polo que reci-biu duras críticas á súa actua-ción.

Como tantos galegos dasúa época, en 1905 emigrou aCuba, continuando alí a activi-dade sindical e política. En

1906 o seu nome figura entreos dos fundadores do PartidoSocialista Cubano, do que foielixido membro do seu ComitéNacional. Tras un breve retornoá Coruña en 1908, ano no quecasou con Dolores Rey Péreze actúa como delegado no VII

Congreso do PSOE, volve áHabana e reinicia a actividadesindical (elixido presidente doSindicato de Albaneis) e política(igualmente elixido presidenteda Agrupación Socialista), ade-mais de involucrarse en proble-mas dos emigrantes galegos através da súa actuación noCentro Galego e na UniónRedencionista. A activa partici-pación de Chacón na folga dostraballadores que estaba naconstruíra rede de sumidoirosda Habana foi o pretexto paraque as autoridades da illadecretasen a súa violentaexpulsión en xullo de 1911.Este feito resultou altamentesignificativo, por canto era a pri-meira vez que tiña lugar unhaexpulsión deste tipo por moti-vos políticos e sindicais.

Entre 1911 y 1920 Chacón,acrecentado o seu prestixiopola expulsión cubana, traballaincansablemente a favor dacausa socialista na Coruña:preside a Agrupación Socialista;funda e preside a Asociación deDependentes de Comercio, aUnión Ferroviaria, a UniónTranviaria, a Unión de ObreirosMunicipais, a Unión de Mozosde Almacén, a Unión Téxtil, aUnión de Refinadores de

Severino Chacón Bergueiro

Ana Romero Masiá

Chacón nunha foto de La Voz deGalicia de 1931

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

87

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 87

Page 88: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

Chacón ampliouo seu radio

de acciónlogrando unha masiva afi-

liación de cigarreiras etabaqueiros en tódalasfábricas de tabacos da

Península. É entón candonace a Federación

Tabaquera Española, queo elixiu sempre como oseu secretario xeral nos

sucesivos congresos

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

88

Petróleos, a asociación de mis-teiras La Lucha, ademais decolaborar na fundación denumerosas sociedades campe-siñas e participar en numerososactos de protesta contra acarestía da vida, a guerra deMarrocos ou en defensa daensinanza laica. Pero desdedecembro de 1916 en quefunda Unión Tabacalera, a acti-vidade de Chacón concentrara-se neste ámbito.

A partir desta organizacióncoruñesa, Chacón ampliou oseu radio de acción lograndounha masiva afiliación decigarreiras e tabaqueiros entódalas fábricas de tabacosda Península. É entón candonace a Federación TabaqueraEspañola (1920), que o elixiusempre como o seu secreta-rio xeral nos sucesivos con-gresos que a federación cele-brou. Trasladado a Madridpara poder coordinar mellor otraballo, Chacón fixo da FTEa central absolutamentemaioritaria do sector e manti-vo o seu carácter autónomoata a entrada na UGT ensetembro de 1936.Desenvolvendo prácticasnovas no seu tempo, como aparticipación dos traballado-res na Xunta de Accionistasda Compañía Arrendataria deTabacos a partir de 1924, aorganización conseguiuimportantes éxitos nas mello-ras salariais e laborais.Animado por estes éxitos, en1931 Chacón organizou aConfederación de Industriasdel Tabaco na que se agrupa-ban traballadores das fábri-cas, persoal de administra-

ción e técnicos, cultivadores eexpendedores de tabacos; anova organización foimedrando e mantívose moiactiva ata as dificultades oca-sionadas pola revolución deoutubro de 1934 que ocasio-nou numerosos despido sesancións nos cadros dirixen-tes da CIT, pois dos seusmembros participaran activa-mente na revolución en asAlianzas Obreiras. Chacón foitamén o director e principalredactor da publicación UniónTabacalera, que se publicoucon total regularidade entre1920 e 1936.

Ademais da súa actividadesindical, Chacón foi un dos asi-nantes da acta fundacional doPartido Comunista ObreiroEspañol en 1921. Durante aSegunda República participouen mitins contra o fascismo e aguerra, apoiou ás AlianzasObreiras e á formación da cen-tral CGTU, presidiu o Comité deAxuda ás Vítimas de Outubro efoi activo orador a favor daFronte Popular.

A sublevación de xullo de1936 sorprendeu a Chacón naCoruña, onde permaneceu unano escondido. Condenado amorte por tribunal militar, logroupasar a Valencia e incorporarseao Comité Nacional da UGT. En1939 inicia, coa súa familia, unexilio que o levou a Francia(1939), Santo Domingo (1939-40), Venezuela (1940-46), denovo Francia (1946-50),Checoslovaquia (1950) e nova-mente Venezuela (1950-67),para retornar a Madrid, ondefaleceu en 1978.

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 88

Page 89: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

89

BIO-CRONOLOXÍA

1884-1897- 1884 O 14 de novembro nace

Severino Chacón en San Pedro de Parada (AEstrada, Pontevedra)

Formación escolar deficiente

1897-1903. Ferrol- 1897 Marcha a Ferrol para traballar como

canteiro

Entra en contacto coas organizacións obreirase as súas tácticas

- 1903 Trasládase á Coruña

1903-1905. A Coruña- 1904 Primeiro acto público como represen-

tante dos canteiros nun mitin contra a carestía davida

Elixido vocal obreiro na Comisión Local deReformas Sociais

- 1905 Participa en mitins na Coruña comosocialista e como canteiro

Emigra a Cuba, onde traballa como albanel

1905- [1908]-1911. Cuba- 1906 Co-fundador do Partido

Socialista Cubano. Elixido membro do seu Comité

Nacional

Actuacións no Sindicato de Albaneis naHabana

- 1908 Retorna á Coruña. Casa con DoloresRey Pérez

Delegado no VII Congreso do PSOE

Nova marcha a Cuba

- 1910 Participa activamente nas asembleasdo Centro Galego da Habana e nos mitins daUnión Redencionista

- 1911 Preside a Agrupación Socialista daHabana

Preside a Sociedade de Albaneis da Habana

Vocal da Unión Redencionista

Nace o seu primeiro fillo, Universo

Participa activamente na folga dos traballado-res da rede de sumidoiros da Habana, o que pro-voca a súa expulsión da illa

Enviado á Coruña polas autoridades cubanas

1911-1920. A Coruña- 1911 Preside a Agrupación Socialista da

Coruña (16-12-1911 a 6-1-1913)

- 1912 Preside a Agrupación da XuventudeSocialista da Coruña (27-12-1912 a febreiro 1918)

Funda e preside a asociación coruñesa deDependentes de Comercio

Activa participación na folga ferroviaria deoutubro

Nace a súa filla Aurora

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 89

Page 90: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

90

- 1913 Candidato socialista nas elecciónsmunicipais

Orador en mitins contra a guerra de Marrocose a favor do ensino laico

Funda e preside a sección coruñesa da UniónFerroviaria(14-2-1913 a 10-12-1917)

Delegado no Congreso Ferroviario doSindicato do Norte

- 1914 Nace a segunda filla, Otilia

- 1915 Elixido membro do Comité de DefensaEconómico Local

Orador en mitins contra a carestía da vida e acrise de subsistencias

Delegado no I Congreso Nacional deFerroviarios da UGT

- 1916 Funda a Unión Tranviaria coruñesa,sendo elixido presidente (8-2-1916 a 16-12-1918)

Delegado nos Congresos Ferroviarios cele-brados en maio en Valladolid e en outubro enMadrid

Activa participación na folga nacional dosferroviarios de xullo. Detido e encarcerado setedías

Funda a Unión de Obreiros Municipais daCoruña, sendo elixido presidente (18-9-1916 a22-12-1917)

Nace a terceira filla, Marxina

Funda Unión Tabacalera, sendo elixido presi-dente (15-12-1916 a 16-7-1920)

- 1917 Funda a Unión de Mozos de Almacéncoruñesa

Participa en mitins anticlericais

Primeiro logro de Unión Tabacalera: aumento

dun real diario

Activa participación na folga revolucionaria deagosto. Detido e encarcerado tres meses

Candidato nas eleccións municipais

- 1918 Preside novamente a Unión Ferroviariacoruñesa (18-7-1918 a 16-11-1919)

Funda Unión Téxtil da Coruña

Funda Unión de Refinadores de Petróleos daCoruña

Colabora activamente na fundación de 14sociedades campesiñas

Delegado na VII Asemblea Agrícola celebradana Coruña en agosto

Delegado no Congreso socialista celebradoen Madrid en setembro

Actividades de protesta contra a carestía davida como asesor da Xunta de Subsistencias local

Preside a asociación de misteiras La Lucha

A Compañía Arrendataria duplica a cuantía dasubvención diaria por asistencia a talleres

Celebración do I Congreso nacional de traba-lladores das fábricas de tabacos e fundación daFederación Tabaquera Española. Chacón, elixidopresidente

O crecemento de afiliación á FTE orixina pro-blemas coas non afiliadas en varias fábricas. NaCoruña, a FLO decreta o boicot a familiares dascigarreiras asociadas (novembro-1918 a xaneiro-1920)

Expulsado da sociedade de albaneis porsocialista por orde da dirección da FLO

- 1919 Organiza a primeira folga nacional detraballadores das fábricas de tabacos para conse-guir compensacións pola implantación da xorna-

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 90

Page 91: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

Severino Chacón Bergueiro, secretario general de la Federación Tabaquera Española. Mundo Gráfico,15.5.1929

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

91

da máxima de 8 horas. Conséguese unha subidasalarial do 25%

- 1920 II Congreso da FTE. Chacón, elixidosecretario, cargo para o que será reelixido nosseguintes congresos Trasládase a Madrid pararealizar máis comodamente o seu traballo naFTE

1920-1936. Madrid- 1920 Delegado no XIV Congreso da UGT

Impulso á formación das cooperativas taba-queiras da Coruña e Logroño

Director e principal redactor do periódico men-

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 91

Page 92: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

92

sual Unión Tabacalera (1920-1928)

- 1921 Delegado no Congreso Extraordinariodo PSOE de abril

Asina a acta fundacional do PartidoComunista Obreiro Español

- 1922 Delegado no XV Congreso da UGT

- 1924 III Congreso da FTE. Reforma deEstatutos

Participación na Xunta de Accionistas da CAT

Absolto nun xuízo por faltas de imprenta

- 1926 IV Congreso da FTE

- 1928 Destacada participación na Xunta deAccionistas da CAT

Director e principal redactor da revista men-sual Unión Tabacalera (1928-1936)

- 1929 V Congreso da FTE. Problemas pornon aceptar a subida de salario proposta polosdelegados

Condenado por un delito de imprenta a multae desterro a 150 Km de Madrid e A Coruña

Intentos de formar unha confederación sindi-cal de traballadores dos monopolios

Activa participación na organización autónomados traballadores das fábricas de mistos

- 1930 Xestións exitosas que logran novosaumentos salariais para cigarreiras e tabaqueiros

- 1931 Pleno da FTE en Sevilla

Rexeitamento da candidatura a deputado poloBOC

Destacada participación na Xunta deAccionistas da CAT

Inicio da campaña para conseguir a socializa-ción das industrias do tabaco mediante a naciona-lización da CAT

Consecución dun obxectivo: fundación daConfederación de Industrias do Tabaco

Problemas coas disidencias dos traballadoresnon afiliados á FTE de Madrid e A Coruña

- 1932 VI Congreso da FTE

Celebración en Madrid da Escola deCapacitación Social

Inicio das obras do centro social coruñés

Participación na Conferencia de UnidadeSindical

- 1933 VII Congreso da FTE

Orador en mitins contra o fascismo

Apoio ás Alianzas Obreiras

- 1934 A CIT e a FTE alcanzan o seus máxi-mos de afiliación

Apoio á formación da nova central sindicalCGTU

Negativa incidencia dos problemas da folgarevolucionaria de outubro no asociacionismotabaqueiro

- 1935 Inauguración dos centros sociais daFTE na Coruña e Alacante

Preside o Comité de Axuda ás Vítimas deOutubro (setembro 1935 a xullo 1936)

- 1936 Campaña a favor da Fronte Popular.Orador en mitins

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 92

Page 93: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

93

1936-1937. A Coruña- 1936 Agachado na Coruña para sobrevivir

Ingreso da FTE na UGT

-1937 Condenado por tribunal militar con sen-tencia de morte. Orde de busca e captura

Fuxida nun barco desde A Coruña, polo norte,a Barcelona e Valencia

1937-1939. Valencia- 1937 Participa, como secretario da

Federación de Tabacos, nos traballos do ComitéNacional da UGT

Toma parte activa na crise da UGT deste anoaliñado co sector comunista

- 1938 Traballa como membro do ComitéNacional da UGT en Barcelona

- 1939 Está presente na derradeira xuntanzado Comité Nacional da UGT en España antes daGuerra

Foxe a Francia

Partidario do sector negrinista no exilio

1939-1967. Francia, Santo Domingo,Venezuela, Francia, Checoslovaquia,Venezuela

- 1939 Os tabaqueiros franceses e o SEREaxudan a Chacón e á súa familia en Francia

Viven en París e Auray e exílianse a SantoDomingo primeiro e despois a Venezuela

- 1940-1946 A familia de Chacón reinicia vida

en Venezuela

- 1946-1950 Retorno a Europa, instalándoseen París

- 1950 A familia vive un tempo enChecoslovaquia

- 1950-1967 Nova volta a Venezuela

1967-1978. Madrid- 1967 Retorno a España. A familia instálase

en Madrid

- Reencontro con vellos camaradas e afiliadosá FTE

- 31-xullo-1978 falece en Madrid SeverinoChacón

Ana Romero Masiá

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 93

Page 94: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 94

Page 95: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

Anexos

A continuación acháganse unha serie de textos extractados de cartas, escritos persoais e publi-cacións de diferentes persoaxes aos que se dedica esta edición, co obxecto de dar unha lixeiraidea do contexto da época, do pensamento, das ideas e da maneira de expresalas, ás veces moivehementemente.

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

95

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 95

Page 96: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 96

Page 97: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

97

Rusia es hoy el país en elque la industria editorial estámás pujante. En 1934 se edi-taron allí 32.379 obras, mien-tras que Alemania editó21.601; Inglaterra, 15.022;Francia, 12.971, y losEstados Unidos, 8.029.

Por si todo ello fuese pocopara demostrar la superiori-dad asombrosa de la laborcultural de Rusia sobre todaslas demás naciones delmundo, atención ahora a loque se propone hacer esteaño.

¡CINCUENTA Y DOSMILLONES DE LIBROSESCOLARES¡ Esta es la cifraque piensa editar antes deque finalice el año de 1935.Sin olvidar que, con arreglo alplan general trazado en 1933,se han editado ya en estosdos últimos años CIENTOCINCUENTA MILLONES delibros escolares. Esta edición,al igual que la que se vahacer ahora, está escrita enlas distintas lenguas que sehablan en la U.R.S.S.

Mientras esto ocurre enRusia, aquí en España, enplena euforia derechista, secercena la miserable consig-nación que el Estado dedica amaterial de las escuelas.

¡Tomen nota los detracto-res de Rusia y de sus méto-dos políticos y sociales!

¡Murió Cossío! Y al granpedagogo de nuestro tiempo,en cuya trayectoria mordiósiempre la reacción española,ni ahora en el tumba dejan deinjuriarle.

“El Debate”, ese periódicocristiano, jesuítico y piadoso,quiso darle a Cossío la últimadentellada. Y aprovechó laesquela mortuoria del sabio,para lanzar su última saeta deveneno.

¡Los jesuitas no perdona-rán jamás a Cossío, que sien-do quien era: -el valor peda-gógico más grande deEspaña- haya vivido y hayamuerto dentre del más abso-luto laicismo!

Calvo Sotelo, en unreciente editorial de “FARODE VIGO”, arremete contralos CIEN MIL maestros fran-ceses de tipo marxista. Sí,señor: ¡cien mil maestrosfranceses, son marxistas! yesto, claro está, escandalizaa Calvo Sotelo, y a todos losfascistas de España.

Pero hay más. El“Sindicato Nacional”, en cuyaorganización militan OCHEN-TA MIL, impone sus acuerdosy su trayectoria al Ministeriode Educación de Francia. Yesto desespera terriblementeal jefe del “Bloque Nacional”.Lo desespera porque no lecabe en la cabeza que sean

las muchedumbres quienesimpongan su voluntad. Paraél lo único ideal es que sea unhombre solo, un predestina-do, quizá de tipo divino, quienimponga su dictadura absolu-ta.

Y esto que ocurre alMagisterio francés, teme quesalte a los Pirineros y cundala llama entres el Magisterioespañol…

¿Serán fundados lostemores del señor CalvoSotelo?

¡Quien sabe!...¡Quiensabe!...

Los periódicos de dere-chas se lanzaron como unatromba, pidiendo el SOS, entorno a los acuerdos tomadosel pasado mes de agosto enlos distintos congresos cele-brados en el extranjero porasociaciones de maestros ode intelectuales librepensado-res.

Se cebaron, con verdade-ra saña, en Rodolfo Llopis,por sus asitencias a los mis-mos. Y Llopis, en una interviúque publica “ LA LIBERTAD”hace días, detalla la actua-ción de los mencionados con-gresos, la importancia queestos representan en el con-cierto de la cultura universal yel matiz netamente izquierdis-ta de los mismos. ¡ Fue lamás elocuente réplica quepudo dar al coro angélico dela prensa reaccionaria!.

Y con la misma concisión

PINCELADAS

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 97

Page 98: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

sintética, vamos nosotros adejarlos aquí enumerados.

Congreso Internacional dela Liga de la Enseñanza, cele-brado en Bruselas, al queconcurrieron librepensadoresde todos los países.

Congreso de MaestrosFranceses. Tiene 80.000 afi-liados, de credo marxista,adheridos a la clase trabaja-dora francesa.

Congreso de la

Internacional de Trabajadoresde la Enseñanza. Se celebróen París con asistencia dedelegados de veintisietenaciones.

Congreso del SecretarioProfesional InternacionalEscolar. Se celebró en Berna,también con numerosos dele-gados.

¿Para que más?...

(Texto de Víctor Fraiz publicado en“Escuela Vivida”. 23 de setembrode 1935)

98

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 98

Page 99: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

Reunido en Consejo deGuerra de OficialesGenerales para ver y fallar lapresente causa por el proce-dimiento sumarísimo contralos procesados Don EmilioMartínez Garrido, DonIgnacio Seoane Fernández,Don Enrique Heráclio Botona,Don Ramón González Brunet,Don Waldo Gil Santostegui,Don Apolinar Torres López,don Manuel Rey Gómez alias“EL VILLAGARCÍA”, y DonPastor Rodríguez Iglesias;leída por el Sr. Juez las dili-gencias de la causa, oída laacusación fiscal y la defensay RESULTANDO, que por sersobradamente conocidos detodos se hace innecesariodetallar antecedentes de estemovimiento antinacional yantipatriótico, que vieneengendrado desde las últimaselecciones verificadas enFebrero pasado en las que elPartido Socialista en unióncon el Sindicalista se apode-ran de todos los resortes delPoder al nombrar para formarGobierno a individuos quecon otra denominación ideo-lógica o política no eran sinorepresentantes del FrentePopular con el que necesaria-mente habían de estar enplena armonía por los ele-mentos marxistas a los cualesfacilitaban desde el Podertodos los medios tanto mate-riales como morales para eladvenimiento de la políticaque se proponían implantar

en España, política que signi-ficaba un total desprecio delos antecedentes históricos,ideológicos, políticos o religio-sos y en que desde tiempoinmemorial constituían labase de la sociedadEspañola.

RESULTANDO, queextendida la trama por todaEspaña, la Plaza de Vigo nopodía ser una excepción y porello el Frente Popular de estaciudad con sus dirigentes hancoadyuvado al movimientogeneral subversivo decretadopara toda España por el aludi-do Frente Popular.

RESULTANDO, que elex_calde Don Emilio MartínezGarrido intervino como diri-gente al incautarse de la radiodando órdenes para que lahuelga decretada el día vein-te continuara con el carácterde general e indefinida, tra-tando de secuestrar alComandante Militar y des-pués del estado de Guerraasistiendo a reuniones clan-destinas en su despacho parael mejor logro de sus propósi-tos.

RESULTANDO, que elmaestro nacional donApolinar Torres López, comoPresidente de la AgrupaciónSocialista, declaró la huelgageneral revolucionaria el díaveinte, y que el procesadoManuel Rey Gómez, alias “EL

VILLAGARCÍA”, individuo demalos antecedentes, fue vistoy por ello detenido más tardehaciendo fuego contra latropa con arma que según élmismo declara le fue entrega-da en la Casa del Pueblo.

RESULTANDO, que elprocesado Don PastorRodríguez Iglesias, despuésde declararse el estado deGuerra tuvo una reunión clan-destina en el Ayuntamientocon los procesados EmilioMartínez Garrido y EnriqueHeráclio Botana HECHOSPROBADOS.

CONSIDERANDO, quelos hechos realizados portodos los procesados coadyu-vantes al movimiento general,por su ideología, por su finali-dad no ya sólo iban dirigidoscontra la desmembración della Patria hasta el punto dedejar a España sin personali-dad jurídica internacional,sino también eran directa-mente encaminadas contra elúnico adversario que pudieraoponerse eficazmente a suspropósitos, el Ejército, base yfundamento de la unidadnacional en todos los puebloscivilizados.

CONSIDERANDO, que lacalificación jurídica de loshechos atribuídos a todos losprocesados no puede ser otraque la de traición comprendi-da en el número sexto, artícu-lo doscientos veintitrés delCódigo de Justicia Militar.

CONSIDERANDO, queson de aplicar a las responsa-

99

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

SENTENCIA

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 99

Page 100: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

100

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

bilidades contraídas por todoslos procesados a excepcióndel antes nombrado DonPastor Rodríguez Iglesias lascircunstancias de agravaciónde la gran trascendencia delos hechos por aquelloscometidos y que los constitu-ye a todos como autores deun delito consumado de trai-ción.

CONSIDERANDO, quetodo responde criminalmentede un delito lo es tambiéncivilmente.

Vistos los artículos antescitados, 30, 44, 185 y demásde aplicación general, falla-mos que debemos condenary condenamos a lo pena demuerte a los procesados,

Emilio Martínez Garrido,Ignacio Seoane Fernández,Enrique Heráclio botana,Ramón González, Brunet,Waldo Gil Santostegui,Apolinar Torres López yManuel Rey Gómez, alias “ElVillagarcía”.

Para el procesado, PastorRodríguez Iglesias, la penade cadena perpetua, con lasaccesorias de interdiccióncivil e inhabilitación absolutacon prisión preventiva,debiendo abonar como res-ponsabilidad civil subsidiariaen forma mancomunada ysolidariamente la cantidad decinco millones de pesetas.

Vigo a veintidós de Agostode mil novecientos treinta y

seis.

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 100

Page 101: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

Se adoptó este nuevonombre, como hemos dicho,en junio del 32. en diciembrese celebra una reunión de losdelegados de las Secciones,con el fin de fijar la posiciónde la Federación ante la pasi-vidad de sus dirigentes, enrelación con el olvido quehace la República de sus pro-mesas. Las reivindicacionesdel Magisterio son desatendi-das. La Escuela Nacionalvuelve a ser cenicienta. Elgobierno se preocupa de darmillones para otros gastos enpugna con el ideario sustenta-do el 14 de abril. Se acuerdaque la Federación proteste.Pero nada de efectivo sehace. Ni el Comité Nacionalpone el debido arresto en elprotesta, ni la UGT y las fuer-zas socialistas, que integranel poder, la atienden y enfo-can con el debido interés.Esta es la pura verdad, no sehace nada en favor delMagisterio. Pero en aquellostiempos ¡a que negarlo! sehizo mucho menos de lo quese podía. Ni los de hoy, ni losde ayer han cumplido con sudeber.

En abril del 33, la F.E.T.E.celebra su II Congreso. Sereforma el Reglamento. Seacuerdan campañas de agita-ción en defensa de los intere-ses del Magisterio. El ingresoen la Internacional deAmsterdan y el reingreso en

la I.T.E., si no lo prohíbe laUGT, pero se elige un ComitéNacional del mismo matizreformista que el anterior.

Después del Congresocontinúa el mismo marasmo ytáctica de quietud que antes.No obstante, sigue aumen-tando el número de afiliados.Se constituyen e ingresan lasSecciones de Tenerife, Soria,Sevilla, Maestros Laicos deMadrid, Licenciados deMadrid, Coruña, Albacete,Salamanca, Baleares, Motril,Lérida, Gerona, Orense,Santiago y Castellón.

Entre tanto, la situaciónpolítica y social cambia enEspaña. Son arrojadas delpoder las fuerzas democráti-co-burguesas. La reacciónutiliza su fuerza contra lasorganizaciones obreras. Losmaestros cuya labor deredención económica casi nohabía iniciado el anteriorGobierno republicano-socia-lista, quedan a merced deltemporal, y son los que sufrenlas consecuencias del cambiopolítico. Precisamente porquequienes pudieron, no habíanquerido elevarlos a su verda-dero lugar, durante el bieniode su mando.

La poca eficacia de lalabor realizada por el ComitéNacional durante el “bienio”, yla represión ejercida por el

cambio político, agudizaron lareacción de la masa asociadahacia normas más radicales,dentro de los principio prole-tarios de la Federación.

En enero del 34 se reúnepor primera vez el Comitépleno, después del Congresode abril. La labor de laComisión Ejecutiva es enjui-ciada duramente, y culminaen un voto de censura que laobliga a dimitir. Se nombraotra interina y se acuerdaconvocar un Congresoextraordinario que acuerde,en definitiva, el camino aseguir.

En abril se reúne esteCongreso, en el que se ratifi-ca la censura hacia la actua-ción pasada, y es nombradauna Ejecutiva compuesta porel grupo de la oposición,dando así paso al elementojoven –joven en edad y enideas- que, a partir de enton-ces, imprimió a la F.E.T.E.todo dinamismo y la orienta-ción revolucionaria de su con-tenido clasista.

Se acuerda nuevamentela afiliación a la I.T.E. El órga-no de la Federación, converti-do en una hojita pecata einsulsa, se transforma y apa-rece, muy pronto, una publi-cación jugosa, amena, con unperfil de modernidad y uncontenido de pedagogía pro-letaria. Con el marchamo,bien definido, de unMagisterio clasista, que nopueda confundirse con eleclecticismo al uso. Un perió-dico, en fin, que servía de faro

101

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

FEDERACIÓN NACIONAL DETRABAJADORES DE LAENSEÑANZA

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 101

Page 102: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

102

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

y bandera a una Federaciónde verdaderos trabajadoresde la enseñanza. Se dejó depublicar desde el octubrepasado.

Walls, que había sido ele-gido Presidente, no acepta elcargo, tal vez por seguir con-servando su situación “neu-tral”. Es nombrado para susti-tuirle, Luis Huerta, hombre,como Walls, de tipo intelec-tual; pero con una concepciónde táctica, tal vez, más defini-da y concreta. Es el actualPresidente.

Pero el hombre cumbre dela actual Ejecutiva, el caráctery el paladín que emproa hoyla obra que F.E.T.E. está rea-lizando, es Lombardía. ElSecretario General. Cuya

labor y actividad son tan yactividad son tan enormes,que pudiese decirse que esuna vida entera dedicadasolamente a F.E.T.E..

Y así, con más de 50 sec-ciones y un número de másde siete mil afiliados, llega-mos a la tragedia de octubre.

(Texto de Víctor Fraiz publicado nonº 13 de “Escuela Vivida” – 2 deAgosto de 1935)

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 102

Page 103: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

Las clases patronalesespañolas en su afán de sos-tener un régimen a todasluces ilegal que le permiteejercer su inicua explotaciónsobre las clases productorasy dar satisfación a la desen-frenada ambición de que sehayan poseídas, no han repa-rado en los procedimientos aemplear, por muy dignos quefueran, para impedir que elproletariado desarrollara suacción en pro de su mejora-miento social inmediato y dever conseguida su aspiraciónfinal de emanciparse total-mente de la tutela de la bur-guesía que le viene expolian-do desde tiempo inmemorial.

Uno de los medios de quese han valido para ver de con-seguir su objetivo, ha sido elde que los gobiernos de lamonarquía, como sus másdóciles servidores, se pusie-ran decididamente a su lado ydefendieran sus particularesintereses, aunque con ello seperjudicaran los de los demásy los mejores.

La obra de estos gobier-nos, especialmente el quepreside el Sr. Dato, ha sido,pues, la de tener más de dosaños las garantías constitu-cionales suspendidas, lasdeportaciones, colocar a los

sindicatos fuera de la ley,encarcelar por orden guber-nativa a cientos de obreros,que no habían cometido otrodelito que el de ser más omenos distinguidos en laorganización, hacer intervenira la fuerza pública en los con-flictos sociales, y en fin, adop-tado cuantas medidas favore-cieran a las clases patronalesen perjuicio de los obrerosque luchan por su rendición yla de la humanidad, sin que-rer apelar para ello a otrosprocedimientos que los natu-rales aún cuando a diario seven provocados e incitados asalirse fuera de la legalidad,por los que defienden los pri-vilegios y una burguesía inep-ta que no sabe laborar dentrode la marcha del progreso porsus mismos intereses de laclase explotadora.

Por otro lado, el gobiernodel Sr. Dato que nada hacepor que el abaratamiento delas subsistencias sea unarealidad, pretende sacar ade-lante, imponiéndolo pordecreto, el funesto proyectode elevación de las tarifasferroviarias, favoreciendo conello las poderosas compañíasferrocarrileras, pero perjudi-cando en cambio grandemen-te a las clases menesterosas,que verían agravada inmen-

samente su situación, por elcrecido coste que alcanzaríanlos artículos que fueran obje-to de transporte.

Por todos estos hechos, laAgrupación Socialista dePontevedra, respondiendo alcumplimiento de su deber,quiere hacer constar su opi-nión de que la clase obreralocal debe responder alrequerimiento que le hagansus organismos nacionales ya prestarse a la protesta con-tra los procedimientos delactual Gobierno y a luchar porconseguir el levantamiento dela suspensión de las garantí-as constitucionales, y comoconsecuencia se le deje des-arrollar su acción libremente,como es de justicia, e igual-mente para impedir salgaavante el proyecto de eleva-ción de las tarifas ferroviariasque tanto perjudicaría la eco-nomía de los hogares obrerosy los de la clase media engeneral.

Del mismo modo nos diri-gimos a la opinión democráti-ca local, que no queremosofenderla suponiéndola quecon su silencio ha de sercómplice de los que fuera detoda razón pretenden nodejarnos vivir al amparo de laleyes establecidas en el país,para que con nosotros y laclase obrera, luche por el res-tablecimiento de la normali-dad constitucional, garanti-zando a todos los ciudadanosel derecho a laborar pública-mente por el triunfo de susideales y evitar ese engendrodel Gobierno que tiene por

103

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

LA AGRUPACIÓN SOCIALISTA

A la clase trabajadora y a la opiniónpública

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 103

Page 104: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

104

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

finalidad el facilitar a lasempresas ferroviarias millo-nes y más millones, aúncuando esto lleve a más aflic-tiva situación de la que hoysufre, a las clases menestero-sas.

Tenemos derecho, y muyalto lo proclamamos, a propa-gar nuestros ideales y procu-rar aproximarnos al día de sutriunfo, dentro de la legalidad,pero si obstinadamente senos atropella y se nos llevafuera de la legalidad, fueralucharemos y con nosotrostoda la clase obrera queespera ansiosa el momentode su liberación total.

Trabajadores, y demócra-tas que decidís, rendís culto avuestras convicciones: alaborar por las libertadespúblicas y a impedir que seencarezcan más los artículosde consumo como conse-cuencia del regalo que sequiere hacer a las empresasque explotan las líneas férre-as.

Impónganse los primeroscon la fuerza de su organiza-ción y todos con la que nos dala enorme razón con quepedimos lo que es de justicia,lo que tiene que ser por fuer-za en un país que se dice civi-lizado.

El Comité.

Pontevedra, 16 de sep-tiembre de 1920.

(Nueva Aurora, ano II. Nº 48.Pontevedra, 17 de setembro de1920)

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 104

Page 105: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

Señor Presidente: Habráobservado que durante elcurso de esta ya interminablesesión, me he abstenido deintervenir en los debates aque da lugar la impugnaciónde actas de la mayoría de losAyuntamientos de la provinciade Lugo. He obrado así,señor presidente, por creerque no es este el momento dehacer labor de “galería” quepor otra parte no habría deser eficaz. Y sin embargo yo,que conozco muy bien la“galería”, podría haberlamovido con relativa facili-dad…Pero es que yo tengo lafirmísima convicción de quetoda la larga serie de enormi-dades que se nos vienenrevelando en el curso de lalectura de actas, no habránde prosperar ya que ellas porsi solas proclaman con unaclaridad que no deja lugar adudas, el atropello, la usurpa-ción, el escándalo cometidoscon las sacratísimos dere-chos ciudadanos de los elec-tores de esta provincia. Masme veo en la obligación deintervenir en la impugnaciónde las actas delAyuntamiento de Neirá deJusá en virtud de la premurade tiempo que me obliga a

ausentarme hoy, no querien-do hacerlo sin antes ponermuy en claro mi actitud, queen todo momento responde ami propia honradez que avalatodos los actos de mi vidapública y privada.

Pero es que además, enesta ocasión, el amaño, elcontubernio, la maniobrasucia y vil se han efectuadoen forma tal, que sus autoreshan dejado tamañito el ruciode Sancho. Yo tengo la segu-ridad de que el señor presi-dente, por razón del ejerciciode su cargo, como magistra-do, se habrá visto antemuchos casos de sustracio-nes, robos, en que forzosa-mente habrá tenido que inter-venir y ante los cuales suánimo no ha podido ser inva-dido por la indignación quetales delitos producen, por-que en ellos el ingenio des-empeñaba un papel especialy en la mente y en el espíritudel señor presidente sin dudaha ejercido más influencia elsentimiento de admiraciónhacia el ingenio puesto enpráctica en la perpetracióndel delito que el de indigna-ción ante el hecho vitupera-ble. Mas aquí no se da este

caso y todo esto hace querespiremos un ambiente desuciedad que indigna y suble-va el ánimo de toda personahonrada. En estas eleccio-nes, la suciedad y la torpezahan estado perfectamentehermanadas, y por esta razónlos autores de esta enormi-dad merecen, a mi juicio,doble repulsa.

Pero yo creo que no debeextrañarnos lo ocurrido enesta provincia, si tenemos encuenta el hecho de que aque-llos que, por razón de los car-gos a que han sido elevadospor el Gobierno provisional dela República, estaban en eldeber de haber dado ejemplode ciudadanía, no han tenidoinconveniente en entrar delleno en el indignante contu-bernio, en la sucia maniobraque ha dado por resultado lausurpación, mejor dicho, lasustracción de los derechosciudadanos de los electoresde esta provincia. Y anteestos hechos tengo que for-mular mi más enérgica pro-testa contra todos cuantoshan intervenido en esta burdamaniobra, entre los cualesseñalo concretamente el Sr.Recassens Staches, el cual,con inusitada desfachatez, noha tenido inconveniente enconvocar, en pleno períodoelectoral, a los secretarios delos Ayuntamientos de la pro-vincia a una reunión celebra-da en el Gobierno civil conobjeto de ejercer sobre ellosla coacción que suponen loshechos y las circunstanciasque concurren en este casoconcreto. Pero yo no quiero,

105

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

Intervención de Juán TizónHerreros, deputado eleito por Lugoo 28 de xuño de 1931, na JuntaProvincial del Censo denunciandoa falla de limpeza electoral.

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 105

Page 106: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

dejar pasar estos momentosde mi intervención sin decla-rar que me solidarizo enabsoluto con la digna yvaliente actitud de mis queri-dos camaradas, los candida-tos socialistas firmantes deuna ponencia reproducida pormedio de un manifiesto detodos conocido por haber cir-culado con profusión, y querechazo con toda energía lasinsidias que por medio de laPrensa han lanzado el Sr.Elola en sus afirmaciones deque…

“El fiscal general de laRepública, que requerido porla inmensa mayoría de suscorreligionarios coprovincia-nos, presentó su candidaturapara diputado a Cortes, inclui-da en la de la verdaderaCoalición republicano-socia-lista, ha permanecido enMadrid desde su proclama-ción como candidato total-mente inhibido en la contien-da electoral, se abstiene enconsecuencia de enjuiciaresta incalificable campaña dedifamación.

Séale permitido, no obs-tante afirmar que frente aldespacho de quienes hansolicitado infructuosamentesu nombre, mejor aún la pres-tancia de la alta investiduraque ostenta a fin de cohones-tar así una lucha entre laCoalición democrática y lasmaniobras de elementosencubiertos, antiguos caci-ques de régimenes anterio-res, enjuiciados mediantereciente querella que se pro-puso en defensa de la

República, de cuya referenciase hacen eco la prensa y laopinión, sólo cabe el manteni-miento inflexible y sereno dela ley”.

Por que además el Sr.Elola, como el Sr. Recasens yotros que figuran en la céle-bre candidatura de contuber-nio, son absolutamente des-conocidos en esta provincia,que unos cuantos desapren-sivos señores han tomadocomo país conquistado ydónde creyeron que con lamayor facilidad podrían sen-tar sus reales a amparo de uninfame y nefasto caciquismoque todos los verdaderosrepublicanos estamos en eldeber de combatir. A tal extre-mo es esto cierto, que yo, quesoy un modesto trabajador,no tendría inconveniente endesafiar al Sr. Elola, al quehan tomado como banderaalgunos falsos republicanos,a un duelo electoral en la pro-vincia de Lugo, medianteunas elecciones absoluta-mente sinceras, en la seguri-dad de que había de vencerlede manera elocuentísima.

El termómetro de estaselecciones, señor presidente,señala con precisión la tem-peratura de aquellas locali-dades donde la libre emisióndel sufragio ha sido un hechoclaro? Y, de una maneraespecial, en las poblacionesde Monforte, Lugo y otras,donde se ha tenido el honorde vencer al Sr. Elola. Losotros resultados, señor presi-dente, bien se observa por lalectura de actas, no son, ni

mucho menos, el reflejo de lavoluntad del cuerpo electoralde esta provincia, más bienson elocuente expresión detodas las indignidades come-tidas en estas elecciones.

Pero yo quiero que quedebien definida mi actitud anteestos hechos insólitos, y a talobjeto yo declaro solemne-mente que no he tenido lamenor intervención en elmonstruoso contubernio: queal enterarme de que mi nom-bre, modesto pero honrado,era incluido en la candidaturaoficial, he protestado de talinclusión ante el gobernadorcivil en presencia de dos dig-nos camaradas y posterior-mente por medio de la Prensade Lugo. Mas yo no quieroextenderme en consideracio-nes para justificar mi conduc-ta siempre acrisolada y sola-mente quiero utilizar un argu-mento de máximo valor: Yo,Sr. Presidente, soy socialista.

Vea, señor presidente, alllegar a este instante había deserme muy fácil mover la“galería” adoptando un gestogallardo y declarando quedesde este momento renun-ciaba al acta; pero si yo adop-tase esta actitud, yo no seríasocialista. El acta, si la obten-go, no me pertenece a mí;pertenece a mi partido, y úni-camente éste podrá hacercon ella lo que estime oportu-no y conveniente, y yo tengola certeza de que, si mi parti-do observase que mi acta eraproducto del vergonzoso atro-pello cometido contra lavoluntad de los electores de

106

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 106

Page 107: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

107

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

esta provincia, habrá deadoptar la determinación quele dicte el elevado conceptode honradez y de justicia queinforma su ideal.

Protesto, pues, señor pre-sidente, de la manera másenérgica, contra todos losgrupos republicanos quehabiendo olvidado que suesfuerzo y voluntad debieranhaberlos puesto en todomomento al servicio de laRepública, no han tenidoinconveniente en aliarse concaciques monárquicos quedespués del 14 de abril sehan puesto por montera elgorro frigio, no con el deseo

de consolidar la R., sino conel propósito de sobotearla yhundirla.

(Fonte: El Progreso, Lugo 5-VII-1931, recollendo intervención dodía anterior de Juan TizónHerreros, en principio deputadosocialista por Lugo, perante a“Junta Provincial del Censo”)

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 107

Page 108: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 108

Page 109: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

La burguesía española es,al parecer, más fuerte quenunca. Tiene en sus manostodos los resortes del Poder,que funcionan con más per-fección que en etapas ante-riores.

La Iglesia Católica ayudaa la burguesía con todas susfuerzas. Los actos religiososson otros tantos actos políti-cos, verdaderos mítines enfavor del capitalismo y de lasideas retardatarias. Cada pro-cesión se convierte en unmanifestación contra laRepública, aunque amparadapor los gobernantes, que venen la Iglesia uno de sus mejo-res aliados. Todos los creyen-tes, por la disciplina que la fepone en ellos, son gentessumisas a las órdenes deRoma. Cuando los creyentesvoten, votarán por lo que aRoma y a la burguesía, sualiada, les convenga. En lasluchas sociales, los creyentesson viveros de “amarillos” ytraidores. Con masas de cre-yentes, no tan densas comola burguesía quisiera, seorganizan los sindicatos deesquiroles. Con las masasfanáticas, medievales, que laIglesia maneja a su antojo, sepodrá contar siempre parasembrar entre ellas el miedoa la revolución y las calum-nias que desacrediten a larevolución y a los revolucio-narios. Sabe la Iglesia, y laburguesía lo sabe también,que los creyentes no son gen-

tes de temer. Que no son niserán rebeldes. Y que si algu-na rebeldía albergan será endefensa de sus mitos y de susideas, tan hermanadas conlas ideas del capital y de loscapitalistas. La Iglesia estáhoy en pie de guerra en favordel fascismo, del imperialis-mo, de todo lo que la burgue-sía maneja en estos momen-tos, para seguir disfrutandode sus privilegios. Cuenta laIglesia con sus masas desometidos, de engañados, deconformistas, para ayudar engrande al capitalismo enEspaña. La Iglesia es antirre-publicana, pero ello no impor-ta, porque la República actuales tan antirrepublicana comola misma Iglesia. La burgue-sía ha liquidado su etapademocrática, bien rápidamen-te por cierto, y ya no cabeengaño posible. La Repúblicaactual es grata a la Iglesiaantirrepublicana, porqueRepública e Iglesia van a lomismo: a consolidar las posi-ciones del capitalismo espa-ñol.

La ley democrática hafenecido para siempre. Laburguesía mantiene la leycuando la ley no la estorba.Cuando la ley le estorba,prescinde de ella, sencilla-mente. Para ello se ha inven-tado el cómodo sistema de lasuspensión indefinida da lasgarantías constitucionales.Este sistema se mantendrátodo el tiempo que sea nece-

sario. Y cuando no baste,como no bastó en Octubre, apesar del estado de guerra entoda España, se pisoteará laley sin escrúpulos, se harátabla rasa de los derechosindividuales, se atropellaráarbitrariamente y dentro de lamayor impunidad a los ciuda-danos, se cometerá con ellostoda clase de horrendos crí-menes, como ya sabe todo elmundo en España: desde sumás alta representaciónhasta el más humilde campe-sino.

La ley además, en manosde la burguesía es un instru-mento dúctil. Se estira, seencoge, se adapta, se some-te, se pliega, se flexibiliza.Cuando la ley judicial puedeser severa y no le convieneque no lo sea, la ley se suavi-za. Cuando la ley judicial esbenévola y no sirve bien a losintereses del capitalismo, laley, se encrespa, toma aspec-to feroz y alcanza, paladina-mente, el tono de la vengan-za. Ejemplos de estas dosvariedades de adaptaciónestán en la mente de todoslos españoles. La magistratu-ra, como instrumento depoder burgués, funciona hoya la perfección. La burguesíadebe estar bien satisfecha dela magistratura. Y si algúnengranaje no funciona bien,ya los que gobiernan handecretado la movilidad arbi-traria de los funcionarios judi-ciales, para que esos reaciosengranajes, si los hubiera, sepongan a tono.

La fuerza pública es más

109

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

FRENTE A FRENTE

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 109

Page 110: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

ingente que nunca y funcionamejor que nunca. En todoslos cuerpos armados debeexistir, actualmente y contoda amplitud, la llamadasatisfacción interior. Se leshalaga, se les mima. Haybanderas y discursos enco-miásticos casi todos los días.Las fuerzas gubernativas gra-vitan pesadamente sobre elpresupuesto del Estado. Y amenudo vibran los homena-jes, los desfiles, las alocucio-nes patrióticas, las continuasllamadas al cumplimiento deldeber, que ya se sabe quequiere decir sólo una cosa:defender a la burguesía yoponerse decididamente alproletariado.

Aumentan las subvencio-nes a empresas de todaclase. Con el trigo, base delpan, base del mediano comerde millones de españoles, seespecula en grande. Se lan-zan a voleo millones a favorde las compañías ferroviarias.Abren los ojos las grandesempresas constructoras, antela seguridad de que prontoconstruirán lo que quieran,llenando sus arcas a cuentadel Estado; es decir, a cuentade los que producen y los quetrabajan. Se ha devuelto a losgrandes de España todo loque se les había expropiado.Los resortes del Poder estánen manos de los peores ene-migos de la clase trabajadoray de las libertades públicas.Los mitos de “patria”, “orden”,“ley” y “libertad” sirven decomplacientes celestinaspara amparar la arbitrariedadmás desenfrenada.

Y al margen de todo eso, ysin enfrentarse con todo eso,unas izquierdas pequeñobur-guesas, sin masas, sin con-vicciones, que en Octubre delaño pasado declararonsolemnemente que rompíantoda clase de relaciones conlas más altas institucionesestatales, declaración solem-ne que olvidaron en la prime-ra crisis gubernamental queacaeció después de susdeclaraciones. Unas izquier-das sin rumbo, sin masas,lamentablemente contusiona-das, con una prensa republi-cana que llamaba “ilustresrepublicanos” a PortelaValladares y a Chapaprieta;con elementos tan sospecho-sos como Martínez Barrio yGordón Ordás; con hombrescomo Sánchez Román, granculpable de mucho de lo queestá sucediendo; que aún enlas elecciones del 33 fueronunidos en muchas partes alos radicales –en esta provin-cia, por ejemplo-; con unafracción “tan avanzada” comola Izquierda catalana, tanavanzada que en Octubretodo su miedo era a la acciónde las masas obreras deCataluña y todas sus rarasactividades de Octubre lasdictaba el temor a lasAlianzas obreras deCataluña.

Frente a esta burguesía,dueña como nunca de todoslos resortes, en la que la frac-ción democrática naufragalamentablemente, y si triunfa-se se encontraría con la tra-gedia de tener que enfrentar-se, que habrían de desbor-

darla, no hay más, en nuestropaís, que el proletario.

No dispone de la fuerzapública, pues la tiene enfren-te; no dispone del Poder, queestá en manos del más agre-sivo capitalismo; no tienedinero, pues no puede cotizarnormalmente ni funciona encase ninguna parte con legali-dad; está excomulgado, mal-herido, perseguido ferozmen-te. Llenan sus hombres lascárceles y presidios. La inter-minable teoría de sentenciasdurísimas continúa cayendosobre los trabajadores. Se lepersigue implacablemente,en forma que no tiene prece-dentes en nuestro país. Perono importa. Brilla una nuevaluz entre los trabajadores. Seha liquidado por completo laetapa de la ilusión democráti-ca. Ya nadie cree, entre losobreros, en esa ilusión falaz.Frente a la burguesía se alza,animado como nunca, clarivi-dente como nunca, el proleta-riado. Octubre ha sido el granmago, que ha descorrido enabsoluto el velo de Isis. Laclase obrera española sabeya la verdad. Y la verdad esésta: todos los trabajadores,todos, no éstos ni aquellos,no los de esta o la otra doctri-na, tienen un solo interéscomún: su propio interés. Espreciso unirse, para ser fuer-tes, para ser invencibles. Y entoda España, maravillosa-mente, formidablemente, sevan uniendo los trabajadores.Saben que corren prisa, quelos minutos están contados,que la fuerza de todos los tra-bajadores unidos vale más,

110

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 110

Page 111: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

mucho más que todas lasfuerzas represivas de la bur-guesía.

¡ Se unen, apretados, fra-ternales, los trabajadores!. Entodos los pueblos, en todaslas provincias. Esta unión sig-nifica que, pronto, van a estarenfrentadas las fuerzas: bur-guesía y proletariado.

Frente a frente, más queen Octubre y con fuerza queen Octubre. Porque ahora lostrabajadores ya han visto conclaridad y ya sabemos cuál essu camino.

Jaime Quintanilla

El Obrero. Ferrol, 5 de outubro de1935 111

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 111

Page 112: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 112

Page 113: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

El secretario general de laFederación Tabaquera espa-ñola, Severino Chacón nosenvía copia del anteproyectode Administración Directa dela Renta de Tabacos que laComisión Ejecutiva de aque-lla Federación presenta aestudio de las Secciones queconstituyen la organización,de los empleados de Tabacoy Timbre y de los expendedo-res de toda España. Es unextenso y bien redactadodocumento.

En un Estado moderno, elíndice de su progreso-afirma-está en la atención que con-sagre a los problemas socia-les. Defiende la explotacióndirecta de los servicios útilespor el estado, la provincia ylos municipios; y ya en esteterreno dice:

“El Estado español ha deacometer directa y plenamen-te la gestión de aquellasexplotaciones que con carác-ter de monopolio, son unnegocio seguro y, para ello,ha de utilizar como instrumen-to de gestión la organizaciónde su personal. Tampocopuede desentenderse elEstado a cuenta de que cobrauna renta saneada de lasposibilidades que la industriamonopoliza y tiene: de sucapacidad para ulteriores per-feccionamientos y moderniza-

ción; del aumentote su efi-ciencia. Un elemental deberde austeridad ha de obligarlea actuar en forma que puedalograse que el Monopolio déel rendimiento máximo, desuerte que el público, esdecir, los ciudadanos delEstado, soporten con un míni-mo de sacrificio la carga quesuponga esta renta garanti-zando los intereses generalescontra el puramente particularde los poseedores de accio-nes. Ni los métodos de traba-jo que se emplean, ni la con-dición y situación del personalque trabaja, todavía menos,los intereses de la naciónpueden en modo alguno dejarindiferente al Estado sólo por-que el Monopolio constituyapara él, cualquiera que seaque sea su organización yfuncionamiento, una saneadafuente de ingresos. En elcaso concreto de la Renta deTabacos, el Estado españolestá en la obligación elemen-tal e ineludible de acometersu gestión directa prescin-diendo de la interferencia quesupone el interés privadorepresentado por los accio-nistas. Esto es lo que nos-otros proponemos y a lo quenosotros aspiramos por elbien del país y del personalde las Fábricas y oficinas.Cuando reclamamos la nacio-nalización completa, absolu-ta, de la Renta de Tabacos, lo

hacemos con plena conscien-cia y seguro de que con ellorendimos un servicio inesti-mable a España. La elimina-ción de los accionistas noimplica en este caso ningúnriesgo en cuanto no se pres-cinde de ello de la facultad deiniciativa que el capital priva-do puede tener y ejercer en laempresa privada y mixta. Losaccionistas prácticamente sedesinteresan de la marchadel negocio, ya que su divi-dendo está asegurado. Norepresentan aquí el espírituanimador que el capital sueletener en toda explotación par-ticular.

Suprimidos todos losaccionistas y sus represen-tantes en el consejo deAdministración, las cosas enla Tabacalera no marcharíanpeor. Con el acceso a la fun-ción directiva y administrativadel personal de las fábricas,de todo el personal, con suscuadros de técnicos íntegros,las cosas mejorarían en cam-bio de modo sensible. Esto eslo que queremos. Nuestraorganización contiene todaslas categorías de empleadosy obreros, el personal detodos los servicios delMonopolio. Nuestra organiza-ción está en condiciones deasumir inmediatamente, deacuerdo con el Estado, ysegún el plan que se esta-blezca, la gestión directa delMonopolio, proyectándole unnuevo espíritu y logrando,para los consumidores, labo-res más perfectas y económi-cas; para el Estado, ingresossuperiores; para el personal,

113

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

La Federación Tabaquera Españolay la nacionalización de la Renta.Un anteproyecto.

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 113

Page 114: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

114

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

mejores condiciones de viday para el Gobierno republica-no la satisfacción de haberconseguido sustraer del con-trol de las fianzas particularesuna explotación de estaenvergadura. El gran malcorroe las empresas estatalesmal montadas, no es posiblecon nuestra organización dis-puesta a responder del traba-jo y de la dedicación de susafiliados que se comprometena eliminar en beneficio de laRenta organismos superfluos,engranajes inútiles que noconstituyen dentro de suestructura actual más quesimples fuerzas de inercia.Pero ello a condición de quesean los propios empleados yobreros los que asuman estepapel de instrumento realiza-dor de tal propósito. La fórmu-la financiera y jurídica en vir-tud de la cual el Estado deberescatar en pleno dominio laRenta de Tabacos, no noscompete trazarla, por lomenos en este momento.Nosotros afirmamos hoynuestra voluntad de queEspaña sea dueña de laindustria de Tabaco, ofrecien-do, además, la garantía abso-luta de que nuestra organiza-ción está en condiciones de

asumir las diversas funcionesdel Montepío desde mañanamismo, porque, repetimos,ella contiene los elementostécnicos y obreros que lo inte-gran (…).

Entendemos que debeexistir un Consejo Consultivodesignado por el Estado, enel que tendrán intervencióndos representantes técnicos ya título consultivo, pertene-cientes a esta categoría delpersonal de la Renta. Su fun-ción directiva estará, así, ilus-trada por el asesoramiento depersonas aptas que, al mismotiempo tienen la confianza delpersonal. Corresponde, natu-ralmente, al Estado fijar atri-buciones y esfera de acciónde dicho Consejo, de acuerdocon el nuevo régimen de ges-tión directa que se adopte.

Será igualmente necesa-rio un Consejo administrativo,presidido por el representantedel Estado e integrado porfuncionarios y obreros de laRenta que serán designadospor sus compañeros de tallery oficinas. A este Consejocorresponderá asumir todaslas funciones puramenteadministrativas y la realiza-

ción práctica de la política deproducción y distribución queel Consejo facultativo siga deacuerdo con el interés supre-mo del Estado y del público.

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 114

Page 115: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

En las fábricas se crearána su vez los Consejos queelegirán el personal emplea-do y obrero y en el que elrepresentante del Estadoestará en todo momento pre-sente, siendo, a la vez, dele-gado del Consejo en la admi-nistración.

Cada uno de estos orga-nismos tendrá un reglamentopropio e independiente delque regule las relaciones queentre ellos han de existir.

El reglamento de losConsejos de Fábrica servirápara fijar la norma de la elec-ción, las atribuciones que leson propias en orden del tra-

bajo, las responsabilidadesque le incumban y la discipli-na a que ha de someterse.También se ordenarán en éllos deberes y los derechos delos obreros y la facultad desanción que sobre las faltasque se cometan en el trabajo,se le confiera.

Todo lo indicado es sus-ceptible de sufrir las modifica-ciones que el nuevo régimenque ha de establecerse en larenta imponga, y en la elabo-ración del proyecto definitivoque ha de formarse, como yadecimos, de acuerdo con laidea central que informe latransformación propuesta yen el que intervendremos

aportando nuestra experien-cia”.

La Federación Tabaquerarecibirá hasta el 30 de sep-tiembre las opiniones o apor-taciones de cuantos organis-mos a ella afectos o ajenosquieran ilustrarle.

La Voz de Galicia, 3-9-1931.

115

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

Severino Chacón: Líder sindical domundo do tabaco

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 115

Page 116: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 116

Page 117: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

Para los socialistas y supon-go que en general para todos lostrabajadores gallegos, lo másinteresante del Estatuto es elcontenido que sepamos darle enel futuro. Con el principio esta-mos de acuerdo y por ello vota-remos afirmativamente a favorde la Autonomía. Ya conseguidaésta, está obligado el PartidoSocialista a una labor interesan-tísima. Mi opinión es que todoslos partidos políticos obreros deGalicia debieran ponerse deacuerdo para elaborar un pro-grama mínimo de reivindicacio-nes proletarias. Un frente únicoobrero me parece de imprescin-dible necesidad a tales efectos.

No puedo adelantar hoy,como es natural, el criterio de lospartidos obreros respecto aaquellas reivindicaciones míni-mas. Pero mi criterio personal esque debemos propugnar porqueel régimen local de Galicia,sobre la base del reconocimien-to de la personalidad jurídica dela parroquia rural, se realiceteniendo en cuenta especial-mente los intereses campesi-nos, por lo que creo que lashaciendas del municipio ruraldeben establecerse a base deque las hacienda parroquiales,estableciendo como fundamen-to de las mismas el impuestosobre los frutos de la tierra ysobre la ganadería.

En lo que respecta al régi-men agrario es imprescindible laredención forzosa de los foros,

la modificación substancial delsistema de aparcerías, y una leysobre arrendamientos que graveal arrendor, consiguiéndose conello la depreciación general delas tierras y la desaparición delabsentismo. Creo también nece-sario una ley que modifique elimpuesto de derechos reales,que en Galicia, por la facilidadextraordinaria de la compra-venta territorial, es a todas lucesinjusta.

Fundándome en las posibili-dades que da el artículo 15 delproyecto de Estatuto, soy de opi-nión de que además de la nece-sidad de crear un escuela agrí-cola superior, hay que ir a la cre-ación, con verdadero arrojo, deuna Universidad Marítima, puesnuestros problemas del mar sonpara nosotros por lo menos taninteresantes como los proble-mas agro-pecuarios.

Debemos aprovecharnos delas posibilidades que nos otorgael artículo 26 para que la regiónfunde rápidamente un BancoRegional, orientado principal-mente en el sentido de atenderal Crédito Agrícola. La creación,en los tiempos de laMancomunidad catalana, laCaja Económica, puede serbase para el estudio que tendre-mos que organizar los gallegosen relación con este objeto.

Es imprescindible la desgra-vación arancelaria del maíz.También es imprescindible la

creación de una Caja deSeguros para llegar al estableci-miento del Seguro Unificado,añadiendo, además de los segu-ros personales, los de ganaderíay cosechas.

En una palabra, el posiblecontenido social del EstatutoGallego puede ser muy amplio.Hasta ahora todos los partidosdel Frente Popular, se han deci-dido unánimemente por laAutonomía, pero ninguno hadicho cuales son sus propósitosen relación con el manejo delinstrumento autonómico. Lospartidos obreros, tan pronto elplebiscito sea votado, debenreunirse para acordar su progra-ma mínimo futuro, haciendo queeste programa mínimo sea labandera electoral para las elec-ciones del Parlamento Gallego.

Por el prestigio de las fuerzasobreras organizadas, por sudensidad y por su natural preo-cupación en relación con nues-tros problemas, es seguro quelos partidos elegirán un buennúmero de diputados para lasCortes de Galicia. En esasCortes es donde ha de demos-trarse nuestra capacidad para laAutonomía y especialmente lasensibilidad de las clases bur-guesas ante los problemas delos obreros y de los campesinos.

Por Jaime Quintanilla

117

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

El Estatuto y los Trabajadores

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 117

Page 118: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 118

Page 119: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

119

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

El triunfo de las izquierdasen el país ha abierto unanueva etapa de amor yrespeto para la enseñanzapopular. Se ha alejado el peli-gro de que la escuelavolviese a ser catequesistenebrosa, presidida por unCristo sangrante, donde laalegría infantil se helaba enlas estrecheces de un dogmay la severidad de un dómine.La amenaza de que volviesena reinar las antipedagógicas ytradicionales maneras de laenseñanza confesional, se hadisipado. Es este alborear deuna nueva situación en que elaspecto técnico de laenseñanza puede hacer pro-gresos considerables, nopodemos ocultar la naturalsatisfacción que el avanceproduce a quienes hemospuesto en la contienda todasnuestras fuerzas y energías.

Pero el júbilo natural noserá motivo de que aban-donemos la significación denuestra lucha y aspiracionesque hoy más que nuncaencuentran plena justifi-cación.

La Asociación deTrabajadores de laEnseñanza de Orense, no seduerme en los laureles con-quistados, porque pocoimporta el progreso técnico silas condiciones sociales lohacen inaplicable; pocoimporta la creación de escue-las si a ellas no pueden asis-tir los hijos de los traba-jadores. Los problemas de laescuela están íntimamenteunidos con la cuestión social.Sin una transformación rev-olucionaria de la sociedad nopuede haber reforma profun-da y eficaz de la enseñanza.La más hermosa técnicaresulta inaplicable ante aulasy estómagos vacíos. Mientrasla injusta organización socialsiga esterilizando todo broteintelectual en la infancia pro-letaria; mientras el acceso ala cultura siga siendo monop-olio de la clase acomodada,los trabajadores de laEnseñanza no podemosabandonar ni un momentonuestra labor.

Después de haber recorri-do una etapa del camino ytomar el descanso suficientepara recobrar aliento yenergías, los Trabajadores dela Enseñanza de Orenseemprendemos desplegada labandera de la emancipaciónproletaria, tenso el ánimo,puño y corazón en alto rumbohacia la victoria final, hacia laRepública Socialista, únicaque puede dar libertad, justi-cia, pan, trabajo y cultura a laclase trabajadora.

ADELANTE CAMARADAS

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 119

Page 120: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

120

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

El triunfo electoral logradopor las masas izquierdistas eldomingo, 16 de Febrero, hasido arrollador. Con unanimi-dad, entusiasmo y ejemplardisciplina han acudido, hom-bres y mujeres, a depositaren la urna la candidatura ínte-gra del Frente ObreroRepublicano. Despreciandotoda clase de ofrecimientos,venciendo insinuaciones ycoacciones de la canalladerechista, sin dejarse intimi-dar por la amenaza guberna-mental, este magnífico puebloespañol ha sabido reaccionarvaliente, digna y libremente,terminando con una situaciónmiserable y truncando la car-rera política a una buena por-ción de grotescos figurones:Melquíades Álvarez, Lerroux,Martínez de Velasco, Cambó,Alba, Samper, SalazarAlonso, Vaquero,Hidalgo….¡R.I.P.!

Hasta pueblos atrasadoscomo estos campesinos de laprovincia de Orense, víctimasdel más refinado y numerosocaciquismo, han sabido des-pertar e incorporarse a lalucha contra la reacción. Allídonde hubo elecciones, triun-fó la candidatura del FrentePopular. Si su entusiasmo noha tenido traducción en lasurnas, culpa ha sido del clási-co y secular caciquismo deesta provincia, tan rico enardides y trapacerías, que haimpedido manifestar su volun-tad.

Por eso pensamos que elresultado electoral no es fielexpresión aún de la profunday revolucionaria reacciónoperada en los mediossociales, lo que redobla nues-tra alegría y aumenta nues-tras esperanzas, pues anosotros, marxistas que vivi-mos de realidades, nos tiene

que importar más la substan-cial y permanente realidadsocial que el anecdótico ypasajero reflejo electoral.

Ante la espléndida jornadadel 16 de Febrero gritamosalborozados:

¡Bien por los obreros ycampesinos de España! ¡Lasmasas populares del país hansabido cumplir con su deber!.Con el voto ahora, como enOctubre con las armas,demostraron su enérgica vol-untad de combatir la reaccióny el fascismo.

¡¡No pasarán!!

PÁGINA OBRERA

REFLUJO ELECTORAL

Exaltación

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 120

Page 121: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

121

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

He aquí nuevamenteasentados sobre bases firmesy populares un gobiernofuerte, con autoridad y podersuficiente para llevar a cabola profunda y progresivatransformación que el paísnecesita. ¿Sabrá atacar afondo los privilegios de clasede la burguesía, destruir losresiduos feudales y realizar lademocratización de lasociedad?. ¿Emprenderá laurgente y saludable obrademoledora del caciquismorural? ¿Dará al pueblo la tier-ra, justicia, pan y libertadprometida?.

En la actualidad, cualquiermedida de progreso y democ-ratización de la sociedad,cualquier acto de justiciasocial, tiene que lastimar for-zosamente los intereses de laburguesía y especialmenteaquí en España donderetrasada en su evolución,permanece aún adherida alos restos del feudalismo. Porotra parte, la crisis general del

capitalismo hace doblementeintensiva, al realizar unamedida democrática, la ofen-siva a la burguesía; pues enjusticia social ésta es la claseque debe aguantar los resul-tados de la crisis y no el pro-letariado.

En estas circunstancias¿podrán los partidos republi-canos de izquierda, represen-tantes de la pequeña bur-guesía, realizar la enérgicaofensiva que se precisa?.

La actuación pre y post-electoral de estos partidosjustifica nuestro pesimismo.Todos sus actos están inspi-rados en no asustar a la bur-guesía; reflejan las carac-terísticas de una clase situa-da entre dos bandospoderosos: vacilación, incon-stancia e indecisión. Todo locontrario de lo que se precisa.Volverán a dejarse seducir –apesar de la experiencia del 14de Abril- por las hipócritaszalemas y carantoñas que las

derechas, para parar losgolpes, han empezado a tejera su alrededor. En este juegoperderán el apoyo del prole-tariado y ganarán pasajera-mente la confianza de la bur-guesía, que volverá a darlesel puntapié en cuanto lo con-sidere oportuno, si antes elproletariado no corta valiente-mente este proceso.

Reflexión

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 121

Page 122: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

122

ES

PE

CIA

L H

OM

EN

AX

EE

SP

EC

IAL

HO

ME

NA

XE

El aspecto más intere-sante de la contienda elec-toral es el haber puesto demanifiesto el enorme entusi-asmo revolucionario queexiste en el país. Se precisaahora que este sentimientono sea defraudado. Lasmasas populares debenseguir despiertas y vigilantes,para evitar que la victoria quea ellos únicamente corre-sponde, sea administrada enbeneficio de las clases ene-migas. Sobre los partidos pro-letarios cae la responsabili-dad de la marcha ulterior delos acontecimientos. Ellosserán los encargados deencauzar y dirigir este sen-timiento desbordante deansia de justicia y pan.Inteligente y serenamente, sinestridencias prematuras, perosí con decisión y energía,deben denunciar toda vac-ilación y traición a los com-promisos contraídos por partede los partidos burgueses.

Es muy importante que lospartidos obreros no se veanresponsabilizados en la políti-ca incapaz y torpe que siguenlos partidos republicanos.

Para ello se necesita romperel confusionismo del FrentePopular. Los partidos obrerosdeben retirarse de estosorganismos; creados única-mente para fines electorales.Toda la autoridad y todo elpoder a los partidos republi-canos; pero también toda laresponsabilidad. El Gobiernotendrá nuestro apoyo allídonde acometa las bases enque se asientan las clasesreaccionarias. Se ha vivido el14 de Abril y hay queaprovechar la experiencia. El14 de Abril conduce al 19 deNoviembre; que el 16 deFebrero que proviene deOctubre, conduzca a unnuevo Octubre triunfante. Delos partidos obreros depende.De que sepan organizar laacción en este sentido. Todanuestra actividad debe tendera preparar la clase, dotándolade los organismos que pre-cisa toda acción específica eindependiente. Son éstos la“Alianza Obrera” y el Partidomarxista revolucionario“Unico”. Su creación es tareaindispensable y urgente.Debe constituir la laborinmediata de toda organi-

zación proletaria que sienta laresponsabilidad del momentohistórico que vivimos.

¡En marcha hacia la victo-ria final!

¡Por la Unión Ibérica deRepúblicas Socialistas!

¡Adelante, trabajadores!

(Recompilación de textos, publica-dos na revista ATEO, feita polo seuautor Armando Fernández Mazasen “Política y pedagogía. Memoriade una maestro de la ATEO”.Ed.andoriña. Ourense,1990)

Acción

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 122

Page 123: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 123

Page 124: SETEMBRO DE 2007 - Fundación Luis · PDF fileDeseño e maquetación: FACTOR Imprime: Plana Artes Gráficas, SL Prezo: 6 euros - subscrición anual: 15 euros Tirada deste número:

2007_homenaxe:Maquetaci n 1 5/9/2007 13:27 PÆgina 124