Download - M‹KRO ‹KT‹SAT...• Denge Analizi • Karfl›laflt›rmal› Dura¤an Analiz Anahtar Kavramlar Amaçlar›m›z N N N N Mikro ‹ktisat Mikroekonomi • G‹R‹fi • TEMEL

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2632

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1600

M‹KRO ‹KT‹SAT

YazarlarProf.Dr. Kemal YILDIRIM (Ünite 1, 2, 7, 8)

Prof.Dr. Cüneyt KOYUNCU (Ünite 3, 4)Yrd.Doç.Dr. Ayla YAZICI (Ünite 6)

Yrd.Doç.Dr. Meltem ERDO⁄AN (Ünite 5)

EditörlerProf.Dr. Kemal YILDIRIM

Yrd.Doç.Dr. Meltem ERDO⁄AN

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ vii

Mikroekonomi.......................................................................... 2G‹R‹fi .............................................................................................................. 3TEMEL KAVRAMLAR..................................................................................... 4Mal ve Hizmetler ........................................................................................... 4Kaynaklar ....................................................................................................... 4K›tl›k............................................................................................................... 6Seçim ve F›rsat Maliyeti ................................................................................ 7Rasyonel Davran›fl ve Bireysel Ç›karlar ....................................................... 8Mevcut ve Gelecekteki Tüketim .................................................................. 9Sosyal Bilim Olarak Ekonomi ve ‹lgi Alan› Olarak Sosyal Sonuçlar ......... 10TEfiV‹KLER, DÜRTÜLER VE EKONOM‹K MODELLER ............................... 11Sebep-Sonuç ‹liflkisi ...................................................................................... 12Mikroekonomik Modellerde Kullan›lan Analitik Araçlar ............................ 12K›s›tl› Optimizasyon ...................................................................................... 13Marjinal Ç›kar›m ve K›s›tl› Optimizasyon .................................................... 13Denge Analizi ................................................................................................ 15Karfl›laflt›rmal› Dura¤an Analiz ..................................................................... 17POZ‹T‹F VE NORMAT‹F ANAL‹Z................................................................. 19M‹KROEKONOM‹N‹N KISA B‹R TAR‹HÇES‹ .............................................. 20KARAMSAR OLMAYAN B‹L‹M VE FARKLI DÜfiÜNEB‹LME TARZI ........... 22Özet................................................................................................................ 24Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 25Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 26S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 26Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 27

Tüketici Davran›fllar› Kuram› ve Tüketici Talebi................. 28G‹R‹fi .............................................................................................................. 29BÜTÇE KISITI ................................................................................................ 29Bütçe Do¤rusu............................................................................................... 30Bütçe Do¤rusundaki De¤iflmeler ................................................................. 31FAYDA VE TÜKET‹C‹ TERC‹HLER‹ ............................................................. 32Kardinal Fayda Yaklafl›m› ............................................................................. 32Ordinal Fayda Yaklafl›m›............................................................................... 34Tüketici Tercihleri ve Farks›zl›k E¤rileri ...................................................... 35

Tercihler Üzerine Varsay›mlar ................................................................ 35Farks›zl›k E¤rilerinin Özellikleri ................................................................... 37Marjinal ‹kame Oran› .................................................................................... 37Marjinal ‹kame Oran› ve Marjinal Fayda ..................................................... 38

Çeflitli Biçimdeki Farks›zl›k E¤rileri ve Fayda Fonksiyonlar›................ 39OPT‹MAL SEÇ‹MLER VE FAYDA MAKS‹M‹ZASYONU ............................... 41Cobb-Dougls Türü Tercihlerde Optimal Seçimler ...................................... 41Tam ‹kame Durumunda Optimal Seçimler ................................................. 43Mükemmel Tamamlay›c›l›k Durumunda Optimal Seçimler........................ 44TÜKET‹C‹ TALEB‹ KURAMI ......................................................................... 44Gelirdeki De¤iflmeler (Gelir-Tüketim E¤risi ve Engel E¤risi)..................... 45Bir Mal›n Fiyat›ndaki De¤iflmeler (Fiyat-Tüketim E¤risi ve Talep E¤risi) ............................................................................................................. 47Fiyat De¤ifliminin Etkileri (Gelir ve ‹kame Etkileri: Hicks Yaklafl›m›)....... 49Düflük Mallarda ‹kame - Gelir Etkisi ve Talep E¤risi fiekli ........................ 51Çapraz Fiyat Talep Fonksiyonu (‹kame ve Tamamlay›c›l›k)...................... 52

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

Özet ............................................................................................................... 54Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 55Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 56S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 56Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 57

Üretim Kuram› ........................................................................ 58G‹R‹fi .............................................................................................................. 59ÜRET‹M TEKNOLOJ‹S‹ VE FONKS‹YONU.................................................. 59ÜRET‹MDE KISA VE UZUN DÖNEM........................................................... 61KISA DÖNEMDE ÜRET‹M ............................................................................ 62UZUN DÖNEMDE ÜRET‹M.......................................................................... 66Efi ÜRÜN E⁄R‹LER‹....................................................................................... 66Marjinal Teknik ‹kame Oran› ....................................................................... 69Üretimin Ekonomik Bölgesi ......................................................................... 71Teknolojik Geliflme ....................................................................................... 73‹KAME ESNEKL‹⁄‹ ........................................................................................ 74Özet ............................................................................................................... 78Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 79Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 80S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 81Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 81

Maliyet Kuram›......................................................................... 82G‹R‹fi .............................................................................................................. 83MAL‹YET‹N ÖLÇÜMLENMES‹....................................................................... 83KISA DÖNEMDE MAL‹YETLER .................................................................... 85Toplam Maliyetler ........................................................................................ 85Ortalama ve Marjinal Maliyetler ................................................................... 87Toplam Maliyet E¤rileri................................................................................. 89Ortalama Maliyet E¤rileri ve Marjinal Maliyet E¤risi ................................... 90Toplam, Ortalama ve Marjinal Maliyet E¤rileri............................................ 92UZUN DÖNEMDE MAL‹YETLER.................................................................. 94Efl Maliyet Do¤rusu ...................................................................................... 94Uzun Dönem Maliyet Minimizasyonu.......................................................... 95Girdi Fiyatlar›nda De¤iflim............................................................................ 97Uzun Dönem Geniflleme Yolu ..................................................................... 98Normal ve Baya¤› Girdi ................................................................................ 99Uzun Dönem Ortalama Maliyet E¤risi ve Ölçek Ekonomileri ................... 100Uzun Dönem Marjinal Maliyet E¤risi ........................................................... 100KISA VE UZUN DÖNEM MAL‹YET E⁄R‹LER‹N‹N B‹RL‹KTE ANAL‹Z‹..... 101K›sa ve Uzun Dönem Ortalama Maliyet E¤rileri Aras›ndaki ‹liflki ............. 101K›sa ve Uzun Dönem Maliyet E¤rileri ve Ölçe¤e Göre Getiri ................... 103K›sa ve Uzun Dönem Marjinal Maliyet E¤rileri Aras›ndaki ‹liflki ............... 105Özet ............................................................................................................... 107Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 108Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 109S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 110Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 110

Tam Rekabet............................................................................ 112G‹R‹fi .............................................................................................................. 113TAM REKABET P‹YASASI ............................................................................. 113Tam Rekabet Piyasas›n›n Özellikleri............................................................ 114Tam Rekabet Piyasalar›nda Firma ve Piyasa Talep E¤risi .......................... 115

Tam Rekabet Piyasas›nda Firman›n Toplam, Ortalama ve

Mikro ‹kt isativ

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

Marjinal Has›lat›....................................................................................... 115TAM REKABET P‹YASASINDA F‹RMANIN KISA DÖNEM DENGES‹VE F‹RMA ARZ E⁄R‹S‹ ................................................................................. 117Toplam Has›lat - Toplam Maliyet Yaklafl›m› .............................................. 117Marjinal Has›lat - Marjinal Maliyet Yaklafl›m› .............................................. 118

K›sa Dönemde Firmalar ‹çin Denge Durumlar› .................................... 119Firman›n Zarar Etmesi Sonucu Kapanma Karar›................................... 120Firman›n Zarar Etmesine Ra¤men Üretime Devam Etme Karar› ......... 120

K›sa Dönem Firma Arz E¤risi ....................................................................... 120TAM REKABET P‹YASASINDA UZUN DÖNEM F‹RMA VE P‹YASADENGES‹ VE P‹YASA ARZ E⁄R‹S‹ .............................................................. 121Uzun Dönem Piyasa Arz E¤risi .................................................................... 121TAM REKABET P‹YASASINDA REFAH VE ETK‹NL‹K ................................ 125Özet ............................................................................................................... 128Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 129Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 130S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 130Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 131

Eksik Rekabet Piyasalar›-Monopol, Monopolcü Rekabet ve Oligopol Piyasalar› ................................................................... 132

G‹R‹fi .............................................................................................................. 133MONOPOL P‹YASASI.................................................................................... 133Monopol Gücün Kaynaklar›: Girifl Engelleri ............................................... 134Monopolde Talep, Toplam Has›lat ve Marjinal Has›lat .............................. 135Toplam Has›lat, Marjinal Has›lat ve Talebin Fiyat Esnekli¤i ...................... 136K›sa Dönemde Monopolcü Firman›n Kâr Maksimizasyonu ....................... 137Monopolde Uzun Dönem Dengesi .............................................................. 138Monopolde Fiyat Farkl›laflt›rmas› ................................................................. 139Monopole Yöneltilen Elefltiriler.................................................................... 140MONOPOLCÜ REKABET P‹YASASI............................................................. 141Monopolcü Rekabette Talep ve Has›lat....................................................... 141Monopolcü Rekabet Piyasas›nda K›sa Dönem Dengesi ............................. 142Monopolcü Rekabet Piyasas›nda Uzun Dönem Dengesi ........................... 142Monopolcü Rekabette Kullan›lmayan Kapasite........................................... 143OL‹GOPOL P‹YASASI ................................................................................... 144Oligopol Teorileri.......................................................................................... 145

Geleneksel (Klasik) Oligopol Teorileri.................................................. 145Modern Oligopol Teorileri ..................................................................... 147Dirsekli Talep E¤risi Modeli ................................................................... 148Anlaflmal› Oligopol Teorileri .................................................................. 149

Oligopol Piyasas›nda Fiyat D›fl› Rekabet ..................................................... 151Oligopol Piyasas›nda Etkinlik....................................................................... 151Özet................................................................................................................ 152Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 153Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 154S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 154Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 155

Faktör Piyasalar›......................................... ............................. 156G‹R‹fi .............................................................................................................. 157KISA DÖNEM ÜRET‹M FAKTÖRÜ (G‹RD‹) TALEB‹................................... 157Rekabetçi Piyasada Firman›n Emek Talebi.................................................. 158Kâr› Maksimize Eden Emek Miktar›n›n Belirlenmesi ve Emek Talep E¤risinin E¤imi .................................................................................... 160Emek Talep E¤risinin Elde Edilifli ve E¤imi ‹çin Alternatif Bir Yöntem.... 162

‹ ç indek i ler v

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

REKABETÇ‹ P‹YASADA UZUN DÖNEM ÜRET‹M FAKTÖRÜ TALEB‹ ...... 163Uzun Dönem Emek Talep E¤risinin Alternatif Yöntemle Türetilifli ve E¤imi .............................................................................................................. 165Faktör ‹kame Etkisi ....................................................................................... 165Ç›kt› Etkisi Ya da Ürün Etkisi ..................................................................... 166ENDÜSTR‹ VE P‹YASA ‹Ç‹N FAKTÖR TALEP E⁄R‹LER‹ .......................... 168ÇIKTI P‹YASASINDA MONOPOLCÜ GÜCÜ BULUNAN F‹RMANIN FAKTÖR TALEB‹ .......................................................................................... 169EMEK F‹YATINDAK‹ DE⁄‹fi‹KL‹KLERE KARfiI EMEK TALEB‹N‹N DUYARLILI⁄I ............................................................................................... 171Emek Talebinin Ücret Esnekli¤i ve Hicks-Marshall Kurallar› ..................... 171G‹RD‹ ARZ E⁄R‹S‹ ...................................................................................... 173Zaman Kullan›m›na ‹liflkin Basit Bir Model ............................................... 174EMEK P‹YASASINDA DENGE ...................................................................... 178MONOPSONCU FAKTÖR P‹YASALARI ....................................................... 179‹ki Tarafl› Monopol ....................................................................................... 180EKONOM‹K RANT ........................................................................................ 180Özet................................................................................................................ 182Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 183Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 184S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 184Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 185

Genel Denge ve Refah Ekonomisi.......................................... 186G‹R‹fi .............................................................................................................. 187TÜKET‹C‹LER ARASI DE⁄‹fi‹MDE ETK‹NL‹K VE GENEL DENGE ............ 189Edgeworth Kutu Diyagram› Çerçevesinde De¤iflim.................................... 189De¤iflimde Etkinlik ve Pareto Optimumu (Refah Ekonomisinde Birinci Teorem) ......................................................................................................... 191Da¤›l›m Problemi Pareto Optimal ve Pareto Üstün Noktalar..................... 192Di¤er De¤iflim Olanaklar› ve Pareto Optimumu (Refah Ekonomisinde ‹kinci Teorem)............................................................................................... 193ÜRET‹MDE ETK‹NL‹K VE GENEL DENGE.................................................. 194Üretim ‹mkânlar› S›n›r› E¤risi ....................................................................... 196Do¤rusal ve Do¤rusal Olmayan Üretim ‹mkânlar› S›n›r› ve Marjinal Dönüflüm Oran›............................................................................................. 197DA⁄ILIMDA VE ÜRET‹MDE GENEL DENGE (ÜRET‹M ‹MKÂNLARI SINIRI ÜZER‹NDE FAYDA MAKS‹M‹ZASYONU)........................................ 199Rekabetçi Fiyatlar ve Ekonominin Genel Dengesi ..................................... 200‹K‹NC‹ EN ‹Y‹ TEOREM ............................................................................... 201SOSYAL REFAH KR‹TERLER‹ ....................................................................... 202Kaldor ve Hicks Kriterleri ............................................................................ 203Scitovsky Kriteri............................................................................................. 203REFAH EKONOM‹S‹ VE GERÇEK DÜNYA ................................................. 204Piyasa Baflar›s›zl›¤› ........................................................................................ 204

Piyasa Gücü............................................................................................. 204Piyasalar›n Var Olmamas› ve Etkin Olarak ‹fllememesi........................ 205

Eflitlik.............................................................................................................. 206Özet................................................................................................................ 208Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 209Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 210S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 211Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 211

Sözlük ................................................................................... 213

Mikro ‹kt isatvi

8. ÜN‹TE

Önsöz‹ktisat, flimdi ve gelecekteki tüketimi yap›lacak mal ve hizmetlerin üretilmesi

ve paylafl›lmas› sürecinde bir toplumun alternatif yerlerde kullanabilece¤i k›t kay-

naklar›n çeflitli alanlara tahsisine karar verirken, seçimlerini nas›l yapt›klar›n› ve

bu seçimlerin sonuçlar›n› inceleyen bir sosyal bilimdir.

Sosyal bilimler insan davran›fllar›n›n incelenmesine odaklan›r. Bir sosyal bilim

olan iktisad›n temel anadallar›ndan birisi mikro iktisat’d›r. Mikro iktisat; bireylerin

ve firmalar›n seçimlerini, bu seçimlerin birbirleri ile etkileflimlerini ve devletin bu

seçimlere etkisini araflt›rmay› kendisine konu edinmifltir.

‹nsanlar›n ihtiyaçlar›n› gidermede, üretilen mallar için kullan›lan kaynaklar

k›t oldu¤undan, üretti¤imiz mallar da k›tt›r. K›t kaynaklar›n kullan›m› insanlar›

seçimler yapmaya zorlar çünkü k›t olan üretim faktörleri s›n›rl› miktarda bir üre-

tim yapma olana¤› vermektedir. Ancak do¤alar› gere¤i insanlar›n ihtiyaçlar›

s›n›rs›zd›r. S›n›rl› kaynaklarla insanlar›n s›n›rs›z ihtiyaçlar›n› karfl›lama süreci

ekonominin temel problemlerinden k›tl›k kavram›n› ortaya koymaktad›r. K›tl›k

gerçekten ekonomik bir problemdir ve bu nedenle de baz› seçimlerin yap›lmas›

gerekmektedir.

Seçimlerin nas›l yap›laca¤› ise tüketici ve üretici davran›fllar›na göre flekillenir.

Tüketiciler bütçe k›s›t› alt›nda faydalar›n› ve üreticiler ise maliyet k›s›t› alt›nda kar-

lar›n› maksimize etmeye çal›fl›rlar. Bu çerçevede önce tüketici davran›fllar›n›

inceleyerek talep e¤risine, daha sonra üretici davran›fllar› ve maliyetleri inceley-

erek arz e¤risine ulafl›lacakt›r. Üreticiler ile tüketicilerin etkileflimleri piyasalarda

olufltu¤u için ya da arz ve talep karfl›laflmalar› piyasalarda gerçekleflti¤i için ve

devletin de piyasalara iliflkin düzenlemeleri bulundu¤undan çeflitli mal ve faktör

piyasalar› incelenecektir. Sekiz ünite k›s›t› nedeniyle mikro iktisat kitab›n›z Genel

Denge ve Refah ünitesi ile sonland›r›lacakt›r.

Kitab›n haz›rlanmas›nda tüm eme¤i geçenlere teflekkürlerimizi sunuyor, baflta

ö¤rencilerimiz olmak üzere tüm okuyuculara yararl› olmas›n› gönülden diliyoruz.

Editörler

Prof.Dr. Kemal YILDIRIM

Yrd.Doç.Dr. Meltem ERDO⁄AN

Önsöz vii

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Ekonominin tan›m›n› ve temel kavramlar›n› tan›yabilecek,Ekonomik modeller ve mikroekonomide kullan›lan analitik araçlar› ifade ede-bilecek,Pozitif ve normatif analiz ayr›m›n› aç›klayabilecek,Mikroekeonominin geliflim sürecini belirtebileceksiniz.

‹çindekiler

• Ekonomi• Kaynaklar• Seçim ve F›rsat Maliyeti• Rasyonel Davran›fl

• K›s›tl› Optimizasyon• Denge Analizi• Karfl›laflt›rmal› Dura¤an Analiz

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NN

Mikro ‹ktisat Mikroekonomi

• G‹R‹fi• TEMEL KAVRAMLAR• TEfiV‹KLER, DÜRTÜLER VE

EKONOM‹K MODELLER• POZ‹T‹F VE NORMAT‹F ANAL‹Z• M‹KROEKONOM‹N‹N KISA B‹R

TAR‹HÇES‹• KARAMSAR OLMAYAN B‹L‹M VE

FARKLI DÜfiÜNEB‹LME TARZI

1M‹KRO ‹KT‹SAT

G‹R‹fiBundan 50 y›l öncesine bakacak olursak biz de dahil hemen tüm toplumlar›n re-fahlar›nda art›fl oldu¤unu görmekteyiz. Televizyonun daha bulunmad›¤›, yolculuk-lar›n yeterince güçlü olmayan tafl›tlar ve zay›f lokomotiflerin çekti¤i trenlerle yap›l-d›¤›, bilgisayar›n olmad›¤› bir dünyadan, bugün o zamanlar lüks bile say›labilecekbirçok mamulü insanlar›n ço¤unun sa¤layabildi¤i bir duruma geldik. Hemen her-kesin evinde çamafl›r makinesi, televizyon, buzdolab› vb. bulunmaktad›r. ‹nsanla-r›n bu zenginli¤e ulaflabilmesi için üretken faaliyetlerin koordinasyonunu sa¤layançok iyi çal›flan bir sisteme ihtiyaçlar› vard›r. Ne türden bir sistem oldu¤u tart›flma-s›n›n bafllad›¤› yerde konufltu¤umuz fley ekonomidir. Ekonomi hem bireysel hemde toplumsal düzeyde bir bütün olarak sistemin irdelendi¤i bir disiplindir. Ekono-mideki bu geliflmeleri sa¤lamak için herhangi bir birim ya da kifli görevlendirilme-mifl bunu piyasa ekonomisi baflarm›flt›r. Burada üretim ve tüketim çok say›da fir-man›n ve bireyin kararlar› sonucunda ortaya ç›km›flt›r. Bu sistemde hangi maldanne kadar üretilece¤ini ve nereye gönderilece¤ini söyleyen herhangi bir merkeziotorite yoktur. Her bir üretici en kârl› olaca¤›n› düflündü¤ü mal› üretirken tüketici-ler de ihtiyaçlar›n› karfl›lamak için mevcut ürünler aras›ndan özgür iradeleri ile se-çip al›rlar. Bu geliflmeleri ve ekonomiyi anlamak için öncelikle ekonominin anadallar›n› ortaya koyup bir tan›m›n› yapmam›z gerekir.

Birçok meslek grubunda uzmanlaflma oldu¤u gibi iktisatç›lar da ekonomininfarkl› alanlar›nda uzmanlafl›rlar. Bu ba¤lamda iktisad› iki ana dala ay›rabiliriz: mik-roekonomi ve makroekonomi.

Mikroekonomi, bireylerin ve firmalar›n seçimlerini, bu seçimlerin birbirleri ileetkileflimini ve devletin bu seçimlere etkisini araflt›rmay› kendisine konu edinmifl-tir. ‹simdeki mikro ön eki Yunanca “mikros” kelimesinden gelir ve küçük anlam›n-dad›r. Dolay›s›yla mikroekonomi tüketici, iflçi, yönetici ve bir firma gibi bireyselekonomik karar vericilerin iktisadi davran›fllar›n› inceler. Ayn› zamanda hane halk-lar›, endüstriler, piyasalar, iflci birlikleri ve ticaret birlikleri gibi ajanlar›n davran›fl-lar›n› inceler. Mikroekonominin ilgilendi¤i baz› sorular flöyledir: Masaüstü bilgisa-yar m› alay›m yoksa dizüstü bilgisayar m›? Akaryak›t fiyatlar› artarsa insanlar dahaküçük arabalara yönelirler mi? Gelir vergisindeki azalma insanlar›n daha çok çal›fl-mas›n› teflvik eder mi?

Mikroekonomi

Mikroekonomi, bireylerin vefirmalar›n seçimlerini, buseçimlerin birbirleri ileetkileflimini ve devletin buseçimlere etkisiniaraflt›rmay› kendisine konuedinmifltir.

Makroekonomi, ekonomiyi bir bütün olarak inceler. Yani makroekonomiulusal ekonomide devletin, firmalar›n ve bireylerin tercihlerinin toplam etkisiyle il-gilenmeyi kendisine konu edinmifltir. Yine isimdeki makro ön eki Yunanca büyükanlam›na gelen “makros” kelimesinden gelmektedir. Burada gelirin ve istihdam›ntoplam düzeyleri, faiz oran›, enflasyon oran›, büyüme ve ulusal bir ekonomidekonjonktürün do¤as› gibi konular incelenir. Makroekonominin cevap arad›¤› baz›sorular flunlard›r: 2000’li y›llar›n bafllar›ndan itibaren Türkiye’de üretimde art›fl sa¤-lan›rken neden ayn› baflar› istihdamda yakalanamad›? Çin’deki ve Hindistan’dakigelir art›fl› neden Türkiye’dekinden daha fazla? Neden Avrupa ülkelerinde kamuborç stoklar› artarken Türkiye’de kamu maliyesi bu sorundan büyük ölçüde kur-tulmufltur? Enflasyonun nedenleri nelerdir? 1970’lerden 2000’lerin bafllar›na kadarçok yüksek seyreden enflasyon son 10 y›lda nas›l düflürülebilmifltir?

Bu k›s›mda ekonominin ne oldu¤u konusunda genel bir bilgi verilecek ve birekonomistin dünyay› nas›l gördü¤ü konusunda genel bir bak›fl kazand›r›lacakt›r.Burada ekonominin temel yap› tafllar›n›n anlafl›lmas›n› sa¤lamaktan öteye gidilme-yecektir. Bu ba¤lamda öncelikli olarak ekonominin tan›m› yap›lacakt›r. Yapt›¤›m›ztan›mlamay› daha iyi kavrayabilmek için tan›mda geçen kavramlar üzerinde ayr›n-t›l› olarak durulacakt›r.

Ekonomi, flimdi ve gelecekte tüketimi yap›lacak mal ve hizmetlerin üretil-mesi ve paylafl›lmas› sürecinde bir toplumun alternatif yerlerde kullanabilece¤ik›t kaynaklar›n çeflitli alanlara tahsisine karar verirken seçimlerini nas›l yapt›k-lar›n› ve bu seçimlerin sonuçlar›n› inceleyen bir sosyal bilimdir.

TEMEL KAVRAMLAR

Ekonomi tan›m›nda verilen temel kavramlar› tan›mak

Mal ve Hizmetler‹ster firma düzeyinde olsun ister bireysel düzeyde olsun ihtiyac›m›z› gideren herfley mald›r. Fiziki veya fiziki olmayan olmak üzere mallar› ikiye ay›rmak mümkün.Fiziki mallara yolcu uçaklar›, kitap ve döner gibi dokunabilece¤imiz ürünleri ör-nek verebiliriz. Üniversitede ald›¤›n›z e¤itim veya hastanelerden ald›¤›m›z bak›mve tedaviler fiziki olmayan mallard›r. Bu gruba giren maddi olmayan mallar, fizikimallardan ay›rt edici özelliklerini vurgulamak için, hizmetler olarak adland›r›l›r.Ancak ço¤u kez ifadede yal›nl›k sa¤lamak için mal tabiri hem mallar› hem de hiz-metleri ifade etmek amac›yla kullan›lacakt›r.

Kaynaklar‹htiyaçlar›n karfl›lanmas› ancak kaynaklar›n kullan›lmas› ile mümkün olabilir. Kay-naklar mal ve hizmetlerin üretilmesi sürecinde kulland›¤›m›z üretim araçlar› ileham maddeler veya baflka bir ifadeyle girdilerdir. ‹ktisatç›lar kaynaklar› dört anabafll›k alt›nda toplamaktad›rlar: toprak (do¤a), emek, sermaye ve giriflimci.

Toprak dedi¤imizde akl›m›za do¤an›n tamam› gelmelidir. Topra¤›n kendisi,topra¤›n üzerinde yetiflen her fley ve madenler gibi do¤adan ç›kart›lan her fleyiiçermektedir.

Üretim sürecinin bir di¤er faktörü olan emek, insan›n hem fiziki hem de zihinselçabas›n› ifade etmektedir. Emek toplumdaki bireylerin kabiliyetleri, e¤itimleri ve ö¤-retimleri dahil olmak üzere fiziki ve entelektüel hizmetlerinin tamam›n› içermektedir.

4 Mikro ‹kt isat

Makroekonomi, ekonomiyi birbütün olarak inceler. Yanimakroekonomi ulusalekonomide devletin,firmalar›n ve bireylerintercihlerinin toplam etkisiyleilgilenmeyi kendisine konuedinmifltir.

1A M A ÇN

‹ktisatta sermaye kelimesi paradan ziyade fiziki üretim araçlar›n› vurgulamak-tad›r. Sermaye, makine ve ekipman gibi üretimde kullan›lan ürünleri bir bütün ola-rak ifade etmektedir. Sermaye denilince bir projenin gerçekleflmesi için gerekenmali destek veya baz› firmalar›n finansman› için kullan›lan hisse senetleri veya tah-viller akla gelmektedir. Bu genel itibariyle do¤rudur ancak makine, teçhizat, bina,depo, fabrika gibi fiziki varl›klar› içermedi¤i için tahvil ve hisse senetlerini finan-sal sermaye olarak adland›r›yoruz. Yani, baflka mallar›n üretim sürecinde kulla-n›lmak üzere üretilmifl mallar sermaye olarak adland›r›lmaktad›r.

Buradan yola ç›karak bir ekonomide mallar›n iki amaçla üretildiklerini söyleye-biliriz. Bunlardan birincisi üretimin nihai amac› olan, bir ihtiyac› gidermek amac›y-la yap›lan üretimdir ki bu mallar tüketim mal› olarak adland›r›l›r. Di¤eri ise bafl-ka mallar› üretmek için kullan›lan mallard›r ve sermaye mal› olarak adland›r›l›r.Bir ürünü kimin kulland›¤›na bakarak da tüketim veya sermaye mal› oldu¤una ka-rar verebiliriz. E¤er bir mal nihai tüketici taraf›ndan al›n›yor ve kullan›l›yorsa tüke-tim mal›d›r. E¤er bir firma baflka mallar üretmek amac›yla ald›¤› mal› kullan›yorsabu sermaye mal›d›r. E¤er bilgisayar›m›z› oyun oynamak için kullan›yorsak tüketim,bir proje gelifltirme sürecinde rapor haz›rlamak için kullan›yorsak sermaye mal›d›r.Bir mal›n yap›m›nda kullan›lan malzemeleri, ürünün kendisinden ay›rt edebilmekamac›yla “kaynak” ad› verilir. Literatürde kaynaklar, üretim faktörleri ya da girdikelimeleri birbirinin yerine kullan›labilmektedir. Baz› mallar kullan›mlar›na göretüketim mal› olabilece¤i gibi sermaye mal› da olabilirler.

Ekonomik hayatta risk alan bireyler giriflimcilerdir. Kâr sa¤lamak veya zara-ra katlanmak gibi sonuçlar› olan ekonomik aktiviteleri hayata geçirdi¤i için giriflim-cilerin yönetsel yetenekleri olmakla beraber salt yönetici olarak addedilemezler.Giriflimci di¤er üretim faktörlerini arzulad›¤› üretimi sa¤layabilecek bir formatta biraraya getiren kiflidir.

‹nsanlar gelirlerini, ya sahibi olduklar› kaynaklar› satarak ya da kiralayarak el-de ederler. ‹nsanlar›n topraklar›n› kullanarak elde ettikleri gelire rant, emekleriniarz ederek elde ettikleri gelire ücret, sermayelerini kullanarak elde ettikleri gelirefaiz ve giriflimcilerin gelirine de kâr denilmektedir. Kaynaklar› ellerinde bulundu-ranlar bu kaynaklar›n› satarak veya kiraya vererek elde ettikleri gelirle mal ve hiz-met alabilmektedirler. Üreticiler de satt›klar› mal ve hizmetlerin bir karfl›l›¤› olarakelde ettikleri bu gelirle kaynaklar›n› kulland›klar› birimlerin gelirlerini ödemekte-dirler. Yani burada bir döngü söz konusudur.

Kaynaklar›n da¤›l›m›n› belirlemde en önemli rolü fiyatlar üstlenir. Fiyat meka-nizmas›, hangi mal ya da hizmetin nas›l ve kimin için üretilece¤ine karar verilme-sini sa¤layan bir mekanizmad›r. Fiyatlar bireylerin ve firmalar›n kararlar›n› etkilerve tüketicilerin, firmalar›n ve tüm toplumun temsilcisi olarak devletin ve kamu oto-ritelerinin kararlar›n›n birbiriyle etkileflimi sonucu belirlenir. Tüketiciler ile üretici-lerin (firmalar›n) etkileflimini sa¤layarak al›c›lar›n sat›c›larla ticaret yapmas›na ola-nak sa¤layan mekanizmaya piyasa ad› verilmektedir. Piyasa denildi¤inde fiziki birortamdan ya da sanal bir ortamdan bahsediyoruz. fiehir merkezinde giyim ve g›daürünleri için gitti¤imiz bir al›flverifl merkezi piyasay› oluflturdu¤u gibi internet üze-rinden yap›lan al›flverifllerin oluflturdu¤u ortam da bir piyasad›r.

Ekonomik birimlerin elde ettikleri gelirler nas›l s›n›fland›r›l›r.

51. Ünite - Mikroekonomi

‹nsanlar›n topraklar›n›kullanarak elde ettiklerigelire rant, emeklerini arzederek elde ettikleri gelireücret, sermayelerinikullanarak elde ettiklerigelire faiz ve giriflimcileringelirine de kârdenilmektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

1

K›tl›kK›tl›k, var olan bir kayna¤›n ne kadar›n›n istenildi¤i ile ilgilidir. E¤er bir kayna¤›nmevcut miktar›ndan daha fazlas›n› istiyorsak o kaynak k›tt›r. Günlük hayat›m›zdado¤ada nadir olarak görülen anlam›nda kullan›lan k›tl›k kavram›, ekonomide da-ha genifl bir anlama sahiptir. Bir birey veya firma bir mal veya kaynak için öde-me yapmaya haz›rsa ekonomistlerin tan›m›nda o mal ya da kaynak k›tt›r.

Herkes çok iyi bir mekanda güzel bir evinin, spor bir arabas›n›n, yazlar› geçi-rebilece¤i yazl›¤›n›n (bu örnekleri istedi¤iniz kadar art›rabilirsiniz) olmas›n› isterama her zaman her istedi¤imizi elde edemeyiz. Elimizdeki kaynaklar s›n›rl› oldu-¤u için olas› alternatifler aras›ndan bir seçimde bulunmak zorunday›z. K›saca in-sanlar›n ihtiyaçlar›n› gidermede; üretilen mallar için kullan›lan kaynaklar k›t oldu-¤undan üretti¤imiz mallar da k›tt›r. K›t kaynaklarla k›t mallar üretebiliriz. Ancakdo¤alar› gere¤i insanlar›n ihtiyaçlar› s›n›rs›zd›r. S›n›rl› kaynaklarla insanlar›n s›n›r-s›z ihtiyaçlar›n› karfl›lama süreci ekonominin temel problemlerinden k›tl›k kavra-m›n› ortaya koymaktad›r. K›tl›k geçekten ekonomik bir problemdir ve bu nedenlede baz› seçimlerin yap›lmas› gerekmektedir.

Kaynaklar›n k›tl›¤›ndan bahsetti¤imizde sadece maddi kaynaklar anlafl›lma-mal›d›r. Zaman da k›tt›r ve günde sadece 24 saat vard›r. Zaman›m›z›n kullan›m›-n› düzenlerken bir eylem için ay›rd›¤›m›z zaman, o zaman diliminde yapabilece-¤imiz di¤er aktivitelerden vazgeçti¤imiz anlam›na gelmektedir. Zaman›m›z› s›na-va haz›rlanmak için kullan›yorsak sinemaya gitmekten vazgeçmemiz gerekir. Za-man birçok insan için k›s›tl› oldu¤undan, daha az zaman harcamak için insanlarpara vermeye haz›rd›rlar. Örne¤in flehrin uzak noktalar›nda bulunan büyük al›fl-verifl merkezlerinde ucuza al›flverifl yapmak yerine mahallemizde bulunan bak-kal ya da manavdan ayn› ürünleri daha pahal›ya almay› isteyebiliriz. Bu asl›ndaüzerinde zaman bask›s› olan bireyler için bakkal ve manavlar›n arz etti¤i önem-li bir hizmettir. Bütün bu anlatt›klar›m›zdan yola ç›karak insanlar›n neden tercihyapt›klar› sorusunun cevab›n› verebiliriz: para, zaman, tabiat gibi kaynaklar›m›-z›n k›t olmas›ndan dolay›.

Bireylerin tercihlerinin toplam› toplumun genel tercihlerini ve dolay›s›yla k›tkaynaklar›n nerelerde kullan›lmas› gerekti¤inin bilgisini bize verecektir. Bunu sa¤-layabilecek sistem de piyasa ekonomisidir. Toplumsal olarak zaman› nas›l kullan›-yoruz? Dünyan›n birçok yerinde oldu¤u gibi bizler de hafta sonu zaman›m›z› bü-yük al›flverifl merkezlerinde mi geçiriyoruz yoksa zamandan tasarruf etmemizi sa¤-layacak olan yak›ndaki al›flverifl birimlerini mi tercih ediyoruz? Bunun cevab› top-lumun tamam›n›n seçimlerinin gözlenmesiyle elde edilebilir. Fakat çeflitli gerekçe-lerle toplumun almas› gereken baz› kararlar› bireylerin seçimlerine b›rakmamakdaha do¤ru olabilir. Çünkü bireylerin toplumun yarar›na olmayan eylemleri olabi-lir. Bireyin kendi iyili¤i için yapt›¤› bir eylemin topluma zarar vermesi durumundapiyasa baflar›s›zl›¤› oluflur. Sehirleflmenin yo¤un oldu¤u bölgelerde yeflilin korun-mas› toplumun yarar›na olmakla beraber, mülkiyet sahiplerinin bofl arazilerini in-flaata açmalar› kendi yararlar›nad›r. Bu nedenle baz› durumlarda bireysel tercihleryerine hükümet veya belediyece al›nacak kamusal kararlar daha uygundur. Sula-r›n sanayileflme sonucu kirlenmesi veya bal›k avc›lar›n›n afl›r› avlanmalar› sonucudenizlerdeki bal›k stoklar›n›n azalmas› veya ormanlar›n her gün talan edilmesi buduruma verebilece¤imiz çarp›c› örneklerdendir. Dolay›s›yla ekonomik analizlerinbu tür olumsuzluklar› gidermek için çözüm önerilerinin gelifltirilmesinde kullan›la-bilece¤ini vurgulamada yarar vard›r.

6 Mikro ‹kt isat

Bireyin kendi iyili¤i içinyapt›¤› bir eylemin toplumazarar vermesi durumundapiyasa baflar›s›zl›¤› oluflur.

Ekonomide k›t olmayan mallara ise serbest mal ad› verilmektedir. Havay› butür mallara örnek olarak verebilir miyiz? E¤er bir sanayi flehrinin ya da kömürle›s›tman›n yap›labildi¤i bir beldenin kirli havas›n› düflünürsek bunun her yer içingeçerli oldu¤unu söyleyemeyiz. Bu nedenle bir mal veya kayna¤›n serbest mal ol-du¤unu düflünmek oldukça zordur. Kurtulmak için ödeme yapmaya haz›r oldu¤u-muz her fleye ise kötü mal denilmektedir. Bu tür olumsuzluklara hava kirlili¤i,çöpler, nükleer ve t›bbi at›klar örnek olarak verilebilir.

Seçim ve F›rsat MaliyetiK›t kaynaklar›n kullan›m› insanlar› seçimler yapmaya zorlar çünkü k›t olan üre-tim faktörleri s›n›rl› miktarda bir üretim yapma olana¤› vermektedir. Seçimlerimi-zi alternatifler aras›ndan rasyonel biçimde fayda-maliyet karfl›laflt›rmas›ndan son-ra yapar›z.

fiu ana kadar toplumun tüm ihtiyaçlar›n› karfl›lamaya yetecek kadar kayna¤›m›-z›n olmad›¤›n›, bu kaynaklar›n nas›l ve hangi alanlarda kullan›lacak flekilde tahsisedilmesi gerekti¤i konusunda seçim yap›lmas› gerekti¤ini gördük. Toplumlar al-ternatifler aras›nda seçim yapmal›d›r; yani hangi mal üretilecek, mallar›n üretil-mesi için kaynaklar nas›l tahsis edilecek ve üretilen mallar topluma nas›l da¤›t›la-cakt›r? sorular›na cevap bulmal›d›r. Üretim faktörlerini kullanarak müzik enstrüma-n› üretebilece¤imiz gibi ders kitaplar› veya sa¤l›k hizmeti de üretebiliriz. Ço¤alta-bilece¤imiz bu alternatif ürünlerin tamam›n› veya istedi¤imiz miktar›n›, kaynakla-r›m›z›n s›n›rl› olmas› sebebiyle üretemeyiz; aralar›nda bir seçim yapmam›z gereke-cektir. Seçim yap›lmas›n›n gereklili¤i gerek hükümet gerek firma ve gerekse birey-sel bazda de¤iflmemektedir. Bir hükümet elindeki s›n›rl› kaynaklar› sa¤l›k alan›n-da yap›lacak yeni çal›flmalara aktarmakla savunma harcamalar›na ya da bir sanat-sal etkinli¤e aktarmak aras›nda bir seçim yapmak zorunda kalabilir. Bu durum, bi-reyler için de geçerlidir. Kifliler zaman ve gelirlerini nas›l harcayacaklar›na alterna-tifler aras›nda yapt›klar› seçimle karar verirler. Giriflimciler de emek, sermaye vetopra¤› nas›l kullanacaklar›na karar verirler. Sonuç olarak k›tl›¤›n bir sonucu ola-rak toplumlar›n alternatifler aras›nda bir seçim yapmalar› kaç›n›lmazd›r. Bir fleyiseçmek demek di¤er alternatiflerden vazgeçmek anlam›na gelir ve bunun toplumabir maliyeti vard›r. Ekonomistler buna f›rsat maliyeti ad›n› vermektedir.

F›rsat maliyeti kavram›, ekonominin yukar›daki tan›m› içinde yer almamaklaberaber, k›tl›¤›n bir sonucu olmas› itibariyle asl›nda z›mni olarak tan›m›n içindedir.F›rsat maliyeti bir fleyi seçti¤imizde vazgeçti¤imiz alternatiflerin de¤erini ifade et-mektedir. Hükümetin mevcut imkânlarla okul yerine yol yapmas›, veya savunmaharcamalar›na daha fazla para ay›rarak yurttafllar›na götürebilece¤i sa¤l›k hizmet-lerinden vazgeçmesi birer f›rsat maliyetidir. Benzer flekilde elimizdeki parayla ti-yatro yerine sinemaya gitmek veya param›z› bankada tutarak faiz elde etmek yeri-ne cebimizde tutmam›z f›rsat maliyetine örnek oluflturmaktad›r. Paray› cebimizdetutman›n f›rsat maliyeti bankaya yat›rmayarak vazgeçti¤imiz faiz geliridir. Bir arka-dafl›n›z size yemek ›smarlasa bile, size zaman gibi önemli bir maliyet getirmekte-dir. Çünkü bu zaman› baflka amaçlarla kullanabilirdiniz. Yani yeme¤i kim al›rsa al-s›n, harcan›lan zaman bak›m›ndan yeme¤e iliflkin bir f›rsat maliyeti vard›r. Kaynak-lar s›n›rl›d›r ve herhangi bir mal› üretmek için kulland›¤›m›z kaynaklar› baflka birfley üretmek için kullanamay›z. Sonuçta bir ihtiyac› karfl›lamak için üretilen her malbir f›rsat maliyeti etkisi yaratmaktad›r. Yani f›rsat maliyeti, mallar›n k›t oldu¤ununve bedavaya olmad›¤›n›n aç›klamas›d›r. Kaynaklar›n k›t olmas› üretebilece¤imizmallar aras›ndan seçim yapmam›z› zorunlu k›l›yor, bir fleyi seçti¤imiz zaman di¤erolas› seçeneklerden vazgeçti¤imiz için bir maliyetle karfl› karfl›ya kal›yoruz.


F›rsat maliyeti bir fleyiseçti¤imizde vazgeçti¤imizalternatiflerin de¤erini ifadeetmektedir.

Üniversiteyi bitirdikten sonra baflvuruda bulundu¤unuz iki firman›n sizi ifle al-mak istemesi durumunda bir seçim yapmak zorunda kalacaks›n›z. ‹fl yerlerinin birtanesi, flehrin göbe¤indeki ifl merkezi olan yüksek bir binan›n iyi döflenmifl bir ofi-sinde size ifl imkân› sunarken bir di¤eri, flehrin d›fl›nda a¤açlar›n çevreledi¤i küçükbir gölün kenar›nda bir ifl imkan› sunmaktad›r. Her ikisinin de size sundu¤u mad-di imkânlar eflit olsun. Bu durumda hangisini seçersiniz? fiehir merkezindeki gök-delende hizmet veren firmay› seçti¤imizi varsayal›m. Bunun size maliyeti temiz ha-va ve güzel bir do¤al manzarad›r. Bu tür maliyeti ekonomistler seçimin f›rsat ma-liyeti olarak adland›rmaktad›r. Bireysel seçimleri anlamak için f›rsat maliyetini iyianlamak çok önemlidir çünkü en nihayetinde tüm maliyetler f›rsat maliyetidir. Bu-radan ç›kart›labilecek baflka bir sonuç da ekonomistlerin her fleye parasal anlam-daki maliyet-fayda aç›s›ndan yaklaflmad›klar›d›r. Çünkü yukar›daki örnekte oldu-¤u gibi her iki ifl imkân›n›n sa¤lad›¤› ekonomik olanaklar ayn› oldu¤u halde, birmaliyet söz konusudur. Örne¤imizdeki ücretlerin ayn› oldu¤u varsay›m›n yerine,flehir merkezindeki firman›n T2.000 ve flehir d›fl›ndaki firman›n T3.000 ücret teklifettiklerini düflünelim. Bu durumda herhangi bir sebeple flehir içindeki ifli kabulederseniz bu seçiminizin bir sonucu olarak ortaya ç›kan f›rsat maliyetine her ayT1.000’ye alabilece¤iniz her fley eklenecektir. fiehir merkezindeki ifli seçmenizinmaliyeti onun u¤runa vazgeçti¤iniz her fley oldu¤u için sonuçta katlan›lan bütünbu maliyetler (T1.000/ay ve güzel bir do¤a manzaras›) f›rsat maliyetidir.

Üniversitede okuman›z›n f›rsat maliyeti var m›d›r? Üniversiteye gidiyor olman›zzaten bir maliyettir. Okula ödedi¤iniz ö¤renim harc›, yurda veya kiral›k daireyeödenen paralar birer maliyettir. Bunlar için para ödemiyor olsan›z bile yine de bü-yük bir maliyete katlan›yorsunuz. Çünkü burada okumak yerine bir ifle girip o ifl-te dört y›lda kendinizi ispatlay›p bir kariyer edinmek ve bu süre içinde gelir eldeetme olas›l›¤›n›z var. Sonuçta üniversiteye gelerek harç, kira, ders kitaplar› gibimaliyetler ve bir ifle girmifl olma durumunda kazanabilece¤iniz gelir ve tecrübedenvazgeçmek f›rsat maliyetini oluflturmaktad›r. Örne¤in Bill Gates okul s›ralar›nda bumaliyetin ne kadar büyük olabilece¤ini anlay›p üniversite e¤itimini tamamlamadanifl hayat›na at›lm›flt›r. Sonuç olarak insanlar olas› seçenekler aras›nda seçimleriniyaparken kendi ç›karlar›n› düflünürler ve rasyonel davran›rlar.

Rasyonel Davran›fl ve Bireysel Ç›karlarRasyonel davran›fl, ekonomistlerin insanlar›n seçimlerini nas›l yapt›klar›n› aç›kla-mak için kulland›klar› bir terimdir. Rasyonellik, insanlar›n ulaflabildikleri mevcutbilgiler ›fl›¤›nda kendilerine en büyük tatmini sa¤layacak tercihi yapaca¤›n› ifadeetmektedir. Bir baflka deyiflle rasyonellik, bireylerin içinde bulunduklar› koflullarçerçevesinde ulaflabilecekleri en iyi seçimi (tercihi) yapma gayretleri anlam›na gel-mektedir. Burada rasyonel bireylerin amaçlar›na ulaflmak için bilinçli çaba harca-yacaklar› kabul edilir. Bu amaçlar baflkalar› için bir anlam ifade etmese de bireyinkendisi için anlam tafl›yor olabilir. Örne¤in çocu¤unun refah›n› art›rmak için tüke-timini k›san birinin bencil olmad›¤› söylenebilir. E¤er çocu¤unu mutlu etmek ken-disini de mutlu ediyorsa çocu¤unun refah› için çaba harcamak bu bireyin alg›s›ba¤lam›nda kendi ç›kar›nad›r. Çocu¤unun gelece¤ine yönelik gayretler asil birdavran›fl olsa da bireyin “ zahmete de¤er” buldu¤u her fley, farkl› bir bak›fl aç›s›y-la ya da daha derin bir anlamda zahmete de¤er olmayabilir. Bir ifl adam› açl›k çe-ken çocuklara destek olmak yerine kar›n› maksimize etmeye çal›flabilir. Politikac›popüler olmasa bile insanlar›n hayatlar›nda zahmete de¤er bir de¤ifliklik yapmak

8 Mikro ‹kt isat

yerine seçimleri kazanmaya yönelik çaba harcayabilir. Ancak bu bireylerin her bi-ri davran›fllar›n› yüksek bir ahlaki kurala göre zahmete de¤er oldu¤u için de¤il,kendi ç›kar› ba¤lam›nda zahmete de¤er buldu¤u için seçim yapmaktad›r.

Siz ç›karlar›n›z do¤rultusunda en iyi seçene¤inizin üniversiteye gitmek oldu¤u-na ak›ll› bir birey olarak karar verdiniz. Ama sizin yafl grubunuzdaki pek çok kifliüniversiteye gitmeyi tercih etmedi. Birisi için en iyi seçenek olan bir durum birbaflkas› için ayn› öneme sahip olmayabilir mi? Her bir bireyin kendine has hedef-leri ve tav›rlar› vard›r ve bunlar›n sonuçlar›na (fayda ve maliyetlerine) kendisi kat-lanacakt›r. Bireyler alternatifler aras›ndan kendi ç›karlar›na en uygun olan›n›, mev-cut bilgilerini kullanarak seçti¤i için her iki durumda da kararlar rasyoneldir. ‹nsan-lar ayn› bilgilere sahip olduklar›nda dahi verdikleri kararlar farkl›l›k gösterebilmek-tedir. Sigara içmenin kanser riskini art›rd›¤› ve her y›l binlerce insan›n sigarayaba¤l› hastal›klar sebebiyle öldü¤ü bilgisi genel itibariyle bilindi¤i halde insanlar›nbüyük bir k›sm› sigara içmeyi sürdürmektedir. Peki bu davran›fllar› rasyonel midir?Evet. Sigara kiflinin o an için rahatlamas›n› sa¤l›yor olabilir veya yaln›zl›¤›n› gideri-yordur ya da istatistiklerin söyledi¤i fleyin kendisi için geçerli olmayaca¤›na dainanm›fl olabilir. Sebep her ne olursa olsun bireyler o anda kendilerine en büyükhazz› verecek alternatifi seçeceklerdir.

‹ktisatç›lar bireylerin genellikle alternatifler aras›ndan fayda ve maliyet analiziyaparak kendilerini daha iyi duruma getirece¤ine inand›klar› seçene¤i tercih eder-ler. Burada ifade edilen fley karmafl›k bilgisayar hesaplar›ndan ziyade, insanlar›nhislerini ve tav›rlar›n› alternatif seçenekleri karfl›laflt›rma sürecinde nas›l kulland›k-lar›d›r. ‹ktisatç›lar, bunlar›n bireylerin en çok ifllerine gelen seçene¤i seçmede on-lara nas›l yard›mc› oldu¤u k›sm›yla ilgilenmektedirler.

fiunu da ifade edelim ki insanlar›n menfaatçi olmalar› onlar›n bencil olduklar›anlam›na gelmez. ‹nsanlar hay›r organizasyonlar›na kat›larak di¤er insanlara yar-d›mc› olabilir ve bireysel fedakarl›klarda bulunabilirler. Bu adanm›fll›klar aile veyayak›nlar›n›n faydas›na da olabilir. Örne¤in askerler ülkelerini savunmak için hayat-lar›n› riske etmektedirler. Bütün bu eylemler de rasyoneldir ve bunlar da maddi ol-mayan menfaatler u¤runa yap›lmaktad›r.

Mevcut ve Gelecekteki TüketimSeçimler zaman içinde de f›rsat maliyetine neden olmaktad›r. Bir kayna¤› bugünkullanmam›z onu gelecekte kullanamayaca¤›m›z anlam›na gelmektedir. Bugün ç›-kart›lan bir varil petrolün gelecekte kullan›lmas› mümkün olmayacakt›r. Yani pet-rolü bugün kullanmak onu gelecekte kullanma f›rsat›n›n ortadan kalkmas› anlam›-na gelmektedir. Burada yine bir karar verme süreci vard›r: Kaynaklar› bugün mükullanal›m yoksa gelecekte mi?

Mallar›n bir k›sm› bugün di¤er k›sm› gelecekte tüketilebilir. Bugünkü tüketimi-mizi azaltarak yar›nki tüketimimizi belki art›rabiliriz. Bugün üniversiteye gidiyorolman›z›n sebeplerinden biri de bu de¤il mi? E¤er tam zamanl› bir ifliniz yoksa veaileniz de yeterince zengin de¤ilse bilinçli olarak yapabilece¤inizden daha düflükbir tüketim yap›yorsunuz demektir. Yani tüketiminizin bir k›sm›n› erteliyorsunuzdemektir. Daha fazla e¤itim ve ö¤retimden sonra daha iyi gelir getirebilecek bir iflbulmay› ümit etti¤iniz için bu ertelemeye katlan›yorsunuz. Yani daha ehil ve bilgi-li olmak için bugünkü tüketiminizi gelecekte daha fazla tüketim yapabilmek içinerteliyoruz.


Sosyal Bilim Olarak Ekonomi ve ‹lgi Alan› Olarak SosyalSonuçlarEkonomi toplumlar›n nas›l seçimler yapt›¤›n› inceleyen bir sosyal bilimdir. Biliminsanlar›n›n ilgi alanlar›na göre odakland›klar› alanda farkl›l›k olmas›na karfl›n kul-land›klar› bilimsel metotlar temelde benzerdir. Gerek do¤al gerek sosyal bilimlerhipotezler oluflturan modeller kurarak ve onlar› test ederek ilerler. Sosyal bilimlerinsan davran›fllar›na odaklanm›flken tabii bilimler do¤al fenomenlere odaklanm›fl-t›r. Fakat sosyal bilimlerde de do¤al bilimlerde oldu¤u gibi olaylar aras› iliflkileribelirlemek için modeller kullan›l›r.

Ekonomistler bir fleyi düflünürken hemen akl›m›za gelmeyen, amaçlanmam›flsonuçlara iflaret etmeyi severler. Gerçek dünya problemleri üzerine iktisadi model-ler kullanarak düflünmenin de böyle amaçlanmam›fl bir sonucu vard›r. ‹ktisadi mo-deller çok farkl› dünya problemlerine uygulanabilmeleri aç›s›ndan geneldirler. Ay-r›ca iktisadi modeller kavramsal bir yaklafl›m da içerir. Bu kavramsal yaklafl›m› iç-sellefltirmek de kavramsal yaklafl›m yetene¤ini art›r›r ve bu beceriyi ekonomik mo-dellemenin ötesine tafl›r. Kavramsal düflünme karfl›lafl›lan her problemi yeni bir so-run olarak görme yerine, onun önceden karfl›lafl›lan problemlerle benzer yönleri-ni görmeyi sa¤lar.

Modellerin as›l amac› kavramsal düflünmeyi ö¤retmek de¤ildir. Birçok iktisatç›için bu modellerin amac› davran›fllar› ve bu davran›fllar›n sosyal sonuçlar›n› öngör-mektir. Burada ço¤u ekonomist için model, baflar›l› öngörü yapabiliyorsa iyidir. Bi-reylerin amaç edindi¤i ç›karlar modelde önemlidir. Çünkü koflullar de¤iflti¤indedavran›fl›n nas›l de¤iflece¤ini öngörmemize yard›m ederler.

Mikroekonominin as›l amac› rasyonellik ve ç›karc› davran›fl› anlamak de¤ildir.Mikroekonomi rasyonel ve ç›karlar› peflinde koflan bireylerin etkileflimlerinin ya-ratt›¤› sosyal sonuçlar› inceler. Robinson Crusoe’nun adada tek bafl›na davran›flla-r›n› bilmek ilginç olabilir. Ancak Cuma adaya geldikten sonra Robinson ve Cu-ma’n›n etkileflimleri sonucunda adadaki yaflam›n nas›l de¤iflti¤ini bilmek daha il-ginç olur. Daha ilginci ise binlerce, milyonlarca rasyonel ve ç›karlar›na göre dav-ranan bireylerin etkileflimleri sonucu nelerin olabilece¤idir. Ekonomistler bu etki-leflimlerin sonucuna denge der ve bu denge bireysel davran›fllar›n sosyal sonuçla-r›n› gösterir.

Ekonomistlerin anlad›¤› anlamda, bireysel davran›fllar›n sosyal sonuçlar›na uy-gun örneklerden biri kurflun kalem üretimidir. Milton Friedman bir yaz›s›nda (Fre-e to choose) dünyada kimsenin tek bir kurflun kalem yapmay› bilmedi¤ini söyler.‹lk baflta saçma gelse de kurflun kalem için kullan›lan a¤ac›n nas›l kesilece¤inden,a¤ac›n hangi kimyasallarla ifllenece¤ine, kalem ahflab›na nas›l flekil verilece¤ine,kurflun kalem içi yap›m›na, en son olarak tüm parçalar›n nas›l birlefltirilece¤ine vekalemin nas›l boyanaca¤›na kadar geçen süreci tek bir kifli bilemez. Ancak dünya-daki tüm k›talarda on binlerce kifli ifl birli¤i yaparak büyük miktarlarda kurflun ka-lem üretmektedirler.

Ekonomistler tek bir kiflinin bile tüm süreci bilmemesine ra¤men ve hatta kur-flun kalem üretim sürecinin bafl›nda bulunmamas›na ra¤men, kurflun kalem üreti-mini ilgi çekici ve hayranl›k uyand›r›c› bulabilir. Ekonomistler böyle büyük ölçek-te insanlar için, her birinin durumlar› belli iken yaflam›n› kazanmaya çal›flan birey-lerin rasyonel ve kendi ç›karlar› do¤rultusunda hedefine ulaflmas›n› ilginç bulurlar.Bu süreç rasyonel bireylerin etkileflimi sonucu oluflan piyasa fiyatlar›n›n, bireylerinrasyonel ve ç›kar› do¤rultusundaki hareketlerini belirlemelerinde rehberlik etme-siyle oluflan sosyal sonuçtur.

10 Mikro ‹kt isat

Her rasyonel ve ç›kar do¤rultusundaki davran›fl›n sosyal sonucu günlük günefl-lik olmayabilir. Örne¤in küresel ›s›nman›n kontrol alt›na al›nmamas›, açl›¤›n hâlâdo¤al afet olarak dünyam›zda varl›¤›n› sürdürmesi, piyasa d›fl› kurumlar›n müda-halesi olmadan baz› ürünlerin üretilmemesi, çevre kirlili¤i gibi.

Mikroekonomi bireylerin rasyonel ve ç›karc› davran›fllar›n›n sosyal sonuçlar›n›inceleyerek toplumun refah›n›n nas›l etkilendi¤ini belirler. Ayr›ca toplumun refa-h›n› negatif yönde etkileyen rasyonel ve ç›karc› davran›fllara nas›l ve ne düzeydemüdahalenin gerekli oldu¤unu inceler.

TEfiV‹KLER, DÜRTÜLER VE EKONOM‹K MODELLER

Ekonomik modelleri ve modellerde kullan›lan analitik araçlar›ifade etmek

Ekonomi bilimi temelde bireylerin teflviklere ve dürtülere tepki verdi¤i görüflü et-raf›nda araflt›rma yapar. Bireyler, içinde bulunduklar› koflullar dahilinde yapabil-diklerinin en iyisini yapmaya çal›fl›rlar. Koflullar ise insan hayat›nda çeflitli dürtüle-rin toplam›ndan oluflur. Bu koflullar alt›nda bireyin davran›fl› mikroekonominin te-mel inceleme konular›ndan birisidir. Bu, basit gibi görünse de dünyadaki ifl birli-¤inden çat›flmaya kadar, küçük büyük her türlü etkileflimi mant›kl› ve detayl› ince-lemeye yarayan zengin bir çerçeve oluflturur.

Ekonomistler bireylerin ve firmalar›n, kaynaklar›n da¤›l›m›n› nas›l yapt›klar›n›ve piyasadaki fiyatlar›n nas›l belirlendi¤ini aç›klamak, etkileflimleri ve sonuçlar›n›mant›kl› ve bilimsel detayc›l›k ile anlamak için ekonomide modeller olufltururlar.Oluflturulan modeller bafllang›çta basitlefltirilmifl ve gerçeklerden kopuk veya afl›r›abart›l› ve zor görülebilir. Bu baz› aç›lardan do¤ru olsa bile, iktisadi modeller, ras-yonel bireylerin ç›karlar› do¤rultusundaki davran›fllar›n› ve bu davran›fllar›n sosyaletkilerini anlamak için mant›ksal olarak tutarl› biçimde oluflturulurlar. Bu modeller;iki veya daha fazla ekonomik de¤iflken aras›ndaki iliflkiyi ortaya koymak ve de¤ifl-kenlerin birisinde herhangi bir de¤ifliklik olmas› durumunda di¤erine ne tür etki-lerin olabilece¤ini tahmin etmek için kullan›rlar. De¤iflkenler aras›ndaki iliflkiyiaraflt›rmam›z sürecinde salt etkiyi bulabilmek için incelenilen de¤iflkenin d›fl›nda-ki di¤er tüm de¤iflkenlerin sabit oldu¤u varsay›l›r. Bu durumu afla¤›da “sebep-so-nuç iliflkisi” bafll›¤› alt›nda inceleyece¤iz.

Ekonomik modeller karmafl›k olan ekonomik süreçlerin daha iyi anlafl›labilmesiiçin mümkün oldu¤unca basitlefltirilmelidir. Bu nedenle bu süreçte çok say›da ikti-sadi iliflkiyi incelerken basitlefltirici varsay›mlarda bulunuruz. Oluflturulan model-lerin daha iyi anlafl›labilmesi için grafik, flekil ve tablolar ile matematiksel denklem-ler kullan›r›z. Kelimelerle çok uzun anlatmak zorunda kalabilece¤imiz konular› gra-fikler ve denklemler yard›m›yla basit ve çok daha aç›k bir flekilde ifade edebiliriz.

Modeller gerçekçi olmal›d›r, bu durum incelenen olgular› daha iyi anlamam›zada yard›mc› olur. Fakat bir ekonomik modelin tüm parçalar› gerçekçi olmak zo-runda de¤ildir. Ekonomi bilimi özünde sosyal olaylar için model gelifltirme süreci-dir. Model ile anlat›lmak istenen, gerçeklerin sadelefltirilerek ifade edilmesidir. Birmodelin gücü, gereksiz detaylardan ar›nd›r›lmakla artar, dolay›s›yla ekonomist te-mel gerçeklerle u¤raflarak sonuca ulafl›r.

Her model bir varsay›mlar seti üzerine infla edilir. Bazen insanlar modelleringerçekçi olmayan varsay›mlara dayand›¤› durumlarda modellerin geçerlili¤i konu-sunda flüpheye düflebilirler. Bu nedenle bilimsel araflt›rmalarda bir amaç da iyi ve


2A M A ÇN

kötü modeli birbirinden ay›rmakt›r. Bunun için uygulanan iki yöntem vard›r: Mo-delin dayand›¤› temel varsay›mlar›n geçerlili¤inin araflt›r›lmas› ve modelin gerçekolaylar› ne derece öngörebildi¤inin araflt›r›lmas›.

Bu konuda tart›flmalar olmakla birlikte ekonomistlerin ço¤u; varsay›mlar›n nederece gerçekçi olduklar› tart›flmas› yerine, modelin öngörülerinin do¤rulu¤ununtest edilmesinin daha yararl› bir yaklafl›m olarak de¤erlendirmektedir. E¤er gerçekhayattaki gözlemler modelde öngörülenle uyum sa¤lam›yorsa bu model ya kabulgörmez ya da model üzerinde de¤ifliklik yap›l›r.

Sebep-Sonuç ‹liflkisiEkonomistler sebep sonuç iliflkilerinde özellikle pozitif analizlerle ilgilenirler. LCDtelevizyonlar›n›n fiyatlar› bu ürünü alanlar›n say›s› artt›¤› için ucuzluyor mu? Ya daLCD televizyonlar›n fiyatlar› ucuzlad›¤› için mi bu ürünü alanlar›n say›s› artmakta-d›r? Yoksa hem LCD televizyon fiyatlar›n› düflüren ve bu ürüne talebi art›ran bafl-ka bir faktör mü var? Bunlar bir ekonomistin irdelemek isteyece¤i pozitif iktisatalan›na giren konulard›r.

Di¤er bilimlerde oldu¤u gibi iktisatç›lar da baz› varsay›mlar alt›nda çal›flmalar›-n› yürütmektedirler. Bunlar›n en önemlilerinden bir tanesi “ceteris paribus” var-say›m›d›r. Latince bir terim olan ceteris paribus “di¤er fleyler eflit “ anlam›na gel-mektedir. Herhangi bir faktörün ilgilendi¤imiz de¤iflken üzerine etkisini ölçebil-mek için di¤er tüm faktörlerin de¤iflmedi¤ini varsaymak zorunday›z. Aksi taktirdebirden çok faktördeki de¤iflme, ilgilendi¤imiz de¤iflkeni efl anl› olarak etkileyece-¤inden, di¤er de¤iflkenlerin her birinin etkilerinin ne kadar oldu¤unu ay›klamam›zmümkün de¤ildir. Bu nedenle her seferinde sadece bir faktörde de¤iflime izin ve-rerek sadece onun ilgilendi¤imiz de¤iflkendeki etkilerini salt olarak görebilir, ölçe-bilir ve bir yoruma ulaflabiliriz.

Ekonomideki ürünlerin birçok faktörün efl anl› olarak çal›flmas› sonucu ortayaç›kt›¤›n› görmekteyiz. Bu nedenle tek bir faktörün tek bafl›na üretim üzerine etki-sini ölçebilmek oldukça zordur. Bu sorunla bafla ç›kmak için iktisatç›lar do¤al tec-rübeden, istatistiksel araflt›rmalardan ve ekonomik tecrübelerden yararlan›rlar. Do-¤al tecrübeden kas›t, birbirine benzeyen özelli¤i olan bir noktada farkl›l›k gösterenekonomik yap›lar›n karfl›laflt›r›lmas›d›r. Örne¤in ABD ve Kanada ekonomik yap›la-r› ve insanlar› birbirine çok benzemelerine ra¤men Kanada’n›n iflsizler için ödedi-¤i ücret ABD’de ödenen iflsizlik ücretinden daha fazlad›r. Bu durumda ekonomist-ler iflsizlik ücretlerinin iflsizlik oranlar› üzerine etkisini ölçmek için bu iki ülkeyikarfl›laflt›rmal› olarak inceleyebilir. ‹statistiksel araflt›rma ise iki de¤iflken aras›nda-ki iliflkiyi inceler. De¤iflkenlerin birlikte hareket etme e¤ilimleri olup olmad›¤› arafl-t›r›l›r. Sigara ile kanser aras›nda bir iliflkinin olup olmad›¤›n› incelemek gibi. Bazeniliflki analizi hangi de¤iflkenin neye sebep oldu¤unu gösterebilir. “Sigara içmekkansere sebep olur” gibi. Fakat bazen hangi de¤iflkenin bir di¤erinin sebebi oldu-¤unu belirlemek güç olabilmektedir. Ekonomik tecrübelerden bahsetti¤imizde,ekonomik birimlerin karar verme sürecinde, ayn› faktörün kiflileri farkl› flekilde et-kilemesi ve farkl› tepkilere yol açmas› ifade edilmektedir.

Mikroekonomik Modellerde Kullan›lan Analitik AraçlarTüm mikroekonomik modeller üç analitik araca dayanmaktad›r. ‹ncelenen konune olursa olsun - son y›llarda hava yollar› ile tafl›nan yolcu say›s›n›n art›fl sebeple-ri veya firmalar›n giderek daha fazla ithal girdi kullanmalar› - mikroekonomi ayn›üç analitik arac› kullan›r:

12 Mikro ‹kt isat

Ceteris Paribus: Latince birterimdir ve “di¤er fleylereflit” anlam›na gelmektedir.

• K›s›tl› optimizasyon• Denge analizi• Karfl›laflt›rmal› dura¤an analiz

K›s›tl› OptimizasyonK›s›t alt›nda tercihler bilimi olan iktisatta “k›s›tl› optimizasyon” arac›; bir karar ve-rici, seçeneklerdeki mümkün olan tüm s›n›rlamalar› ve k›s›tlamalar› göz önündebulundurarak en uygun seçimi yapma aray›fl› içinde oldu¤unda kullan›l›r. Tipik birk›s›tl› optimizasyon probleminin iki bileflenden olufltu¤unu düflünebiliriz: bir amaçfonksiyonu ve k›s›tlar kümesi.

Amaç fonksiyonu, karar vericinin optimize etmek, yani minimize veya maksimi-ze etmek istedi¤i iliflkidir. Örne¤in bir tüketici fayda düzeyini maksimize etmek içinmal sat›n almak isteyebilir. Bu durumda amaç fonksiyonu tüketicinin belirli bir malsepetini sat›n ald›¤›nda ne kadar tatmin olaca¤›n› anlatan iliflki olacakt›r. Benzer fle-kilde, bir üretici ürününe ait üretim maliyetlerini minimize etmek için üretim aktivi-telerini planlamak isteyebilir. Burada amaç fonksiyonu, üretimin toplam maliyetleri-nin firman›n elindeki farkl› üretim planlar›na ne kadar ba¤l› oldu¤unu gösterecektir.

Karar vericiler yapabilecekleri seçimlerde bir çok k›s›tlarla ba¤l› oldu¤unun far-k›ndad›rlar. Bu k›s›tlar, kaynaklar›n k›tl›¤›n› veya teknik baz› nedenlerden dolay›yaln›zca belli seçimlerin yap›labilece¤i gerçe¤ini yans›t›r. K›s›tl› optimizasyon prob-lemindeki k›s›tlar, karar vericiye empoze edilen s›n›rlar› veya k›s›tlamalar› temsileder. Amaç fonksiyonu ve k›s›t aras›ndaki fark› net bir flekilde göstermek için, afla-¤›daki örne¤e ve s›ra sizdeye bakal›m.

Örne¤in bir çiftçinin koyunlar›na bir a¤›l yapmak için dikdörtgen bir çit yapma-y› planlad›¤›n› düflünelim. Çiftçinin Ç metre dikenli teli vard›r ve daha fazlas›n› ala-cak bütçeye sahip de¤ildir. Bununla birlikte çiftçi, çitinin ebatlar›n› seçebilmekte-dir bu U metre uzunluk ve G metre geniflliktir. Çiftçi U ve G ebatlar›n› öyle seç-mek istemektedir ki a¤›l›n alan› maksimum olsun. Ayn› zamanda çiftçi a¤›l›n çev-resinin yani kullanaca¤› toplam dikenli tel uzunlu¤unun Ç metreyi aflmad›¤›ndanemin olmal›d›r.

Bu problem için amaç fonksiyonu, yani çiftçinin maksimize etmeye çal›flt›¤› ilifl-ki, A=UG fleklinde formüle edilen dörtgenin alan›d›r. Çiftçi amaç fonksiyonu olanA = UG’yi maksimize etmek için U ve G’yi seçecektir.

Burada k›s›t, çitin çevresinin, 2U + 2G, Ç’yi yani mevcut tel uzunlu¤unu aflma-mas›d›r: 2U + 2G ≤ Ç olmal›d›r.

Bir tüketicinin yaln›zca iki mal sat›n ald›¤›n› varsayal›m. Tüketicinin bir dönemde her mal-dan kaç birim sat›n alaca¤›na karar vermesi gerekmektedir. Y tüketicinin her ay sat›n al-d›¤› yiyecek, X de k›yafet miktar› olsun. Tüketici iki mal ile faydas›n› maksimize etmek is-temektedir. Tüketicinin tatmin düzeyinin U=XY fonksiyonu ile ölçüldü¤ünü varsayal›m.Geliri belli olan bir tüketici her dönemde yaln›zca s›n›rl› miktarda yiyecek ve k›yafet ala-bilecektir, zira mallar›n bir maliyeti yani fiyat› vard›r. Tüketicinin sabit olan dönemlik ge-lirini I, mallar›n fiyatlar›n› da Px ve Py ile gösterirsek amaç ve k›s›t fonksiyonlar›n› nas›lbelirlersiniz?

Marjinal Ç›kar›m ve K›s›tl› OptimizasyonK›s›tl› optimizasyon analizi, çok mant›kl› ve aç›kça görünen yan›tlar›n, iktisadi so-runlara her zaman için do¤ru cevaplar olmayabilece¤ini ortaya koyabilir. Bu nok-tay› k›s›tl› optimizasyon problemlerinin marjinal ç›karsama kullanarak nas›l çözül-dü¤ünü göstererek anlataca¤›z.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


2

Diyelim ki özel bir cilt kremi üreten küçük bir firmas›n›n yöneticisisiniz. Gele-cek y›l için T100.000 tutar›nda bir reklam bütçeniz bulunuyor ve siz bu bütçeyi ye-rel televizyon ve radyo reklamlar› aras›nda da¤›tmak zorundas›n›z. Radyo reklam-lar› daha ucuz olmas›na ra¤men televizyon reklamlar› çok daha fazla seyirciyeulaflmaktad›r. Ayr›ca televizyon reklamlar› daha ikna edicidir ve bu yolla çok dahafazla yeni sat›fl sa¤lamaktad›r.

Televizyon ve radyo reklamlar›nda harcanan paran›n sat›fllar›n›za etkisini anla-mak için piyasa araflt›rmas› yapt›n›z ve Tablo 1.1’de gösterilen tahminleri elde etti-niz. E¤er T100.000’nin tamam›n› televizyon reklamlar›nda harcarsan›z, krem sat›fl-lar›nda y›lda 25.000 kutu art›fl olmaktad›r. Buna karfl›n, e¤er T100.000’nin tamam›-n› radyo reklamlar›nda kullan›rsan›z y›ll›k 10.000 kutu yeni krem sat›fl› olmaktad›r.Reklam bütçenizi iki araç aras›nda paylaflt›rman›z da mümkündür. Örne¤in T40.000televizyona ay›r›p T60.000 radyoya harcarsan›z y›ll›k olarak 16.000 kutu yeni kremsat›fl›n›n televizyon reklamlar›ndan ve 8.400 kutu sat›fl art›fl›n›n da radyo reklamla-r›ndan olmak üzere, toplamda 16.000 + 8.400 = 24.400 kutu ilave krem sat›fl›na ula-flabilirsiniz.

Tablo 1.1’deki bilgilerin ›fl›¤›nda amac›n›z olan ilave krem sat›fllar›n› maksimizeetmek için reklam bütçenizi nas›l da¤›t›rd›n›z?

Bu bir k›s›tl› optimizasyon problemidir. Amaç fonksiyonunuz yeni krem sa-t›fllar›d›r ve k›s›t›n›z da reklama harcad›¤›n›z toplam paran›n T100.000’yi aflma-mas›d›r.

‹lk anda reklam bütçenizin tamam›n› TV’ye harcay›p radyo reklamlar›na harca-ma yapmamak ve bu suretle 25.000 kutu ek sat›fl elde etmek mant›kl› görünmek-tedir, zira TV’ye harcanan belli bir miktar para her zaman radyoya harcanan ayn›miktar paradan çok daha fazla yeni sat›fl sa¤lamaktad›r. Bununla birlikte bu cevapdo¤ru de¤ildir. Ancak düflünün, e¤er TV reklamlar›na T90.000 ve radyo reklamla-r›na T10.000 ay›rd›¤›n›zda ne olacakt›? Tablodan görüyoruz ki bu durumda televiz-yon reklamlar›n›z 24.750 kutu, radyo reklamlar›n›z da 1.900 kutu yeni krem sat›fl›

Reklam ‹çin Toplam Harcama TV RADYO

T0 0 0

T10.000 4.750 1.900

T20.000 9.000 3.600

T30.000 12.750 5.100

T40.000 16.000 6.400

T50.000 18.750 7.500

T60.000 21.000 8.400

T70.000 22.750 9.100

T80.000 24.000 9.600

T90.000 24.750 9.900

T100.000 25.000 10.000

14 Mikro ‹kt isat

Tablo 1.1Televizyon ve RadyoReklamlar›ndanSonra Yeni KremSat›fllar›

getirecektir. O halde bu da¤›t›ma göre T100.000’l›k reklam bütçeniz 26.650 kutusat›fl art›fl› sa¤layacakt›r. Bu bir önceki durumdan 1.650 kutu fazlad›r. Asl›nda bun-dan da daha iyisini yapabilirsiniz. Televizyona T80.000 ve radyoya T20.000 harca-yarak 27.600 kutu yeni sat›fl elde edebilirsiniz. Bütçenizi T70.000 ve T30.000 ola-rak bölmeniz halinde ise 27.850 kutu ilave sat›fl söz konusu olacakt›r. Tablo 1.1.radyo reklamlar›n›n TV reklamlar›na göre çok daha az güçlü oldu¤unu anlatsa bi-le, amac›n›z›n do¤rultusunda bütçenizi radyo ve televizyon aras›nda ikiye bölmekmant›kl›d›r.

Bu örnek, mikroekonomide sürekli karfl›m›za ç›kan bir kavram›n alt›n› çizmek-tedir: Tüm k›s›tl› optimizasyon problemlerinde çözüm, karar de¤iflkenlerinin amaçfonksiyonunun de¤eri üzerindeki marjinal etkisine ba¤l›d›r. Televizyon reklamlar›-na harcanan paran›n marjinal etkisi, televizyon reklamlar›na harcanan ilave her birlira için sa¤lanan ilave sat›fllar›n miktar›d›r. Ayn› flekilde radyo reklamlar›na harca-nan paran›n marjinal etkisi, radyo reklamlar›na harcanan ilave her bir lira için kremsat›fl›n›n ne kadar artt›¤›d›r. Radyo reklamlar›na da bir miktar para tahsis etmekdo¤rudur çünkü TV reklamlar›na T100.000’lik bütçenin T70.000’sini ay›rd›ktansonra, TV reklamlar›na ekstradan ayr›lacak olan T30.000’nin sat›fllara etkisi, radyoreklamlar›na ayr›lacak T30.000’nin etkisinden daha azd›r.

Neden böyle bir sonuçla karfl›laflt›k? Çünkü, T60.000’lik TV reklam›ndan sonra-ki T10.000’lik TV reklam›, harcanan ek her bir lira için (22.750-21.000)/10.000 =0,175 kutu sat›fl art›fl› sa¤lamaktad›r. T70.000’lik TV reklam›ndan sonrakiT10.000’nin de TV reklam›na ayr›lmas› durumunda her bir lira için (24.000-22.750)/10.000 = 0,125 kutu sat›fl art›fl› olmaktad›r. Buna karfl›n, TV reklam tahsi-sat›n› T70.000’de tutup bir sonraki T10.000’yi radyo reklamlar›na harcad›¤›m›zda,yeni krem sat›fllar›ndaki art›fl oran› radyoya ek olarak harcanan her bir lira bafl›na(5.100-3.600)/10.000 = 0,150 kutudur. Bu durumda radyo reklamlar›n›n marjinaletkisi, TV reklamlar›n›n marjinal etkisini aflmaktad›r. Radyonun pay›n› T30.000’denT40.000’ye ç›karmam›z halinde ise ilave her bir liral›k reklam için sadece (6400-5.100)/10.000 = 0,130 kutu ilave krem sat›fl› olmaktad›r ki bu para TV’de kullan›l-sa idi bir lira bafl›na 0,175 kutu sat›fl art›fl› sa¤layabilirdik.

Mikroiktisatta marjinal terim bir ba¤›ms›z de¤iflkenin de¤eri bir birim artt›¤›ndaba¤›ml› de¤iflkenin nas›l de¤iflti¤ini anlat›r. Yukar›daki örnekte ba¤›ml› de¤iflkenilave krem kutusu sat›fllar›, ba¤›ms›z de¤iflkenler ise farkl› mecralara yap›lan rek-lam harcamalar›d›r. Bu kitap boyunca s›kl›kla marjinal ölçüler kullanaca¤›z.

Denge AnaliziMikroiktisatta ikinci önemli araç denge analizidir. Bu kavram bilimin bir çok dal›n-da da karfl›m›za ç›kar. Bir sistemdeki denge, d›flsal faktörler de¤iflmedi¤i sürece,yani hiçbir d›fl faktör dengeyi bozmad›¤› sürece, belirsiz bir süre boyunca devameden durum ya da oluflumdur. Dengeyi göstermek için, fiekil 1.1’de gösterildi¤i gi-bi bir fincan içinde bir toptan oluflan fiziki bir sistem hayal edin. Burada, yer çeki-minin gücü, topu kab›n taban›na do¤ru çekmektedir. Bafllang›çta A noktas›nda tu-tulan bir top, b›rak›ld›¤›nda A noktas›nda kalmayacakt›r. Bunun yerine B noktas›n-da yerleflene kadar öne ve arkaya savrulacakt›r. O halde sistem, top A noktas›ndanb›rak›ld›¤›nda dengede de¤ildir çünkü top orada kalmaz. E¤er top B noktas›ndanb›rak›lsayd› bu bir denge olacakt›.


Bu fiziki sistemde top B noktas›nda, fincan›n taban›nda kald›¤›nda dengededir.Top orada hareketsiz kalabilir. Top A noktas›nda oldu¤unda sistem dengede olma-yacakt›r çünkü yer çekiminin gücü topu B’ye do¤ru çekecektir. Top B noktas›ndaiken sistem d›flardan bir kuvvet uygulanmad›kça dengede kalacakt›r.

Ekonomi derslerinde karfl›lafl›lan en basit model, belli bir mala yönelik arz vetalep modelidir. Kullan›lan her modelde hangi de¤iflkenlerin veri olarak kullan›la-ca¤› ve hangi de¤iflkenlerin model içerisinde belirlenece¤i aç›kça belirtilmelidir.Bu, bize içsel (endojen) ve d›flsal (egzojen) de¤iflkenler aras›ndaki önemli fark›gösterir. D›flsal de¤iflken, bir modelde de¤eri veri olarak al›nan de¤iflkendir. Yanibu de¤iflkenin de¤eri incelenen modelin d›fl›nda bir d›flsal süreç taraf›ndan belirle-nir. Oysa içsel de¤iflkenin de¤eri çal›fl›lan model içerisinde belirlenir. Burada den-ge kavram›n› incelemek üzere portakal piyasas›n›n basit bir modelini gelifltirelim.

Bir ekonomist, ilk olarak portakal talebini ve arz›n› etkileyen de¤iflkenleri dü-flünecektir. Tüketicilerin talep ettikleri portakal miktar›n› (Qd) belirleyen de¤iflken-lerin portakal›n fiyat› (Pp), di¤er meyvelerin veya portakala en yak›n rakip olanmandalinan›n fiyat› (Pm), hava flartlar› (W, çünkü havalar so¤udukça daha fazla Cvitamini ihtiyac› olmaktad›r) ve tüketicilerin gelirleri (I) oldu¤u düflünülmektedir.Bu iliflkiyi flöyle bir denklemle gösterebiliriz:

Qd = D(Pp,Pm,W,I)

Benzer biçimde market, manav ve pazarc›lar›n arz ettikleri portakal miktar›n›(Qs) belirleyen de¤iflkenlerin, portakal›n fiyat› (Pp), portakal›n al›fl maliyeti ya daçiftçilerin sat›fl fiyat› (Pc) ve nakliyat maliyetlerinden (Ct) ibaret oldu¤unu düflüne-biliriz. Bu durumda portakal arz fonksiyonu da flöyle olacakt›r:

Qs=D(Pp, Pc, Ct)

Son olarak portakal fiyatlar›n›n portakal›n arz ve talep edilen miktarlar›n› eflit-leyerek piyasa dengesini sa¤lad›¤›n› varsayal›m:

Qd=Qs

Bu üç fonksiyon portakal piyasas›n›n basit bir modelini oluflturmaktad›r. Bumodelde çok say›da de¤iflken vard›r. Biz bunlardan baz›lar›n›n ikinci derecedeönemli veya d›flsal oldu¤unu varsayacak ve portakal›n fiyat›n› arz ve talebi etkile-yen tek de¤iflken olarak alaca¤›z. Bu durumda di¤er de¤iflkenler, yine piyasa den-gesini etkilemekle birlikte buradaki modelimizin d›fl›nda belirlenmekte ve de¤ifl-kenlerin sabit kald›¤› varsay›lmaktad›r.

16 Mikro ‹kt isat

A

B Yer çekimi gücü

fiekil 1.1

Top ve Fincan iledenge

Portakaldan talep edilen miktar›n portakal fiyat› artt›kça azald›¤›n›, fiyat düfl-tükçe ise artt›¤›n›, arz edilen portakal miktarlar› içinse tam aksinin geçerli oldu¤u-nu varsaymam›z sa¤l›kl› bir düflünce olacakt›r. Bu durumda portakal talebini nega-tif e¤imli, arz›n› da pozitif e¤imli bir e¤ri ile gösterebiliriz.

Modelin içsel de¤iflkenleri olan portakal fiyat› ile miktar›, arz ve talep e¤rileri-nin kesiflti¤i, yani arz edilen ve talep edilen miktarlar›n eflitlendi¤i noktada belir-lenmektedir.

Sistem içinde neden yaln›zca bir durumun denge oluflturdu¤unu anlamak içindi¤er durumlar›n neden denge olmad›¤›na bakmak yararl› olacakt›r. fiekil 1.1’dekitop, fincan›n alt bölgesi d›fl›ndaki herhangi bir yerden b›rak›lsa yer çekimi topu yi-ne fincan›n taban›na çekecektir. Denge olmayan fiyatlar piyasada oldu¤unda reka-betçi piyasada ne olur?

Piyasada oluflan fiyat›n denge fiyat›n›n üstünde, örne¤in T3 yerine T5 olmas›halinde, sat›c›lar satmak istedikleri miktarda portakal› satamamakta, yani bir arzfazlas› (Q4-Q2) oluflmakta ve fiyat› düflürmek zorunda kalmaktad›rlar. Piyasa fiyat›-n›n denge fiyat›n›n alt›nda, mesela T3 yerine T1 olmas› halinde ise tam tersi söz ko-nusudur ve bir talep fazlas› (Q5-Q1) do¤maktad›r. Bu talep fazlas›, fiyatlar›n artma-s›na neden olmaktad›r. Fiyat artt›¤›nda al›c›lar›n talep ettikleri miktar azal›rken, sa-t›c›lar›n satmak istedikleri miktar artmaktad›r. Arz ve talep edilen miktarlar›n eflit-lendi¤i tek fiyat denge fiyat› olan T3/kg’dir. Böylece modelin içsel de¤iflkenleriolan portakal fiyat› ve miktar› modelin dengesizlikten dengeye do¤ru hareketleriile aç›klanabilmektedir. Modelin temel elemanlar› fiekil 1.2’de gösterilmifltir.

Karfl›laflt›rmal› Dura¤an AnalizÜçüncü analitik arac›m›z olan karfl›laflt›rmal› dura¤an analiz, d›flsal de¤iflkenler-den birindeki de¤iflmenin bir ekonomik modeldeki içsel de¤iflkenin seviyesininas›l etkileyece¤ini incelemek için kullan›l›r. Karfl›laflt›rmal› dura¤an analiz k›s›t-l› optimizasyon problemlerine veya denge analizine uygulanabilir. Karfl›laflt›rma-l› dura¤an analiz, bir ekonomik modeldeki iki farkl› foto¤raf› karfl›laflt›rmam›zaolanak tan›yarak “önce ve sonra” analizi yapmam›z› sa¤lar. ‹lk foto¤raf d›flsal de-¤iflkenlerin birtak›m veri ilk de¤erlerinde içsel de¤iflkenlerin hangi de¤erleri al-d›¤›n› gösterir. ‹kinci foto¤raf ise inceledi¤imiz içsel de¤iflkenlerin d›flsal bir flokkarfl›s›nda, yani baz› d›flsal de¤iflkenlerin de¤erindeki bir de¤iflme karfl›s›nda, na-s›l de¤ifltiklerini anlat›r.

‹ktisatta karfl›laflt›rmal› dura¤an analiz nas›l yap›l›r?


fiekil 1.2Pp

5

3

1

0Q1 Q2 Q3 Q4 Q5 Qp

Arz Fazlas›

Talep Fazlas›

Arz

Talep

Portakal›n miktar›, ton

PortakalPiyasas›ndaDengenin Oluflumu

S O R U

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

3

Karfl›laflt›rmal› dura¤an analizin denge modeline nas›l uygulanaca¤›n›, portakalpiyasas› modelimizin d›flsal de¤iflkenlerinin etkisinin ne olaca¤›n› inceleyerek gös-terelim. Modelin d›flsal de¤iflkenleri mandalinan›n fiyat› (Pm), hava flartlar› (W), tü-keticilerin gelirleri (I), portakal›n al›fl maliyeti (Pc) ve nakliyat maliyetlerinden (Ct)oluflmaktad›r. Bunlar arz ve talep e¤rilerini kayd›rarak piyasa dengesini de¤ifltir-mektedirler. Örne¤in havalar›n so¤umas› ya da tüketici gelirlerinin artmas› her birfiyattan talep edilen portakal miktar›n› art›r›rken di¤er meyvelerin fiyatlar›ndaki birdüflme de aksine her bir fiyattan sat›n al›nmak istenen portakal miktar›n› azaltacak-t›r. Bunlar›n etkisi ise talep e¤risinin bütünüyle kaymas›d›r. Talep e¤risi, e¤er tale-bi azalt›c› bir de¤iflme olmuflsa bütünüyle sola, art›r›c› bir de¤iflme olmuflsa bütü-nüyle sa¤a kayacakt›r. fiekil 1.3’te tüketici gelirlerinin artt›¤› bir durum için talepteve piyasa dengesinde meydana gelen de¤iflme gösterilmifltir. Görülece¤i üzere tü-ketici gelirlerinin artmas›, daha yüksek fiyattan daha fazla miktarda portakal›n al›-n›p sat›lmas› ile sonuçlanm›flt›r.

Arz cephesinde de portakal›n sat›c›lara olan maliyetini -hem çiftçiye ödenen fi-yat hem de tafl›ma bedeli maliyet unsurlar›d›r- d›flsal kabul etmifltik. Bunlardaki birde¤iflmenin etkisi de talepteki gibi arz e¤risinin bütünüyle kaymas› biçiminde or-taya ç›kacakt›r. E¤er maliyet unsurlar›nda bir art›fl varsa sat›c›lar her arz fiyat›ndadaha az mal satmak isteyecek ve arz e¤risi bir bütün olarak sola kayacakt›r. Mali-yetlerdeki bir azal›fl ise arz e¤risini sa¤a kayd›racakt›r. fiekil 1.4’te arz›n azalmas›durumunda içsel de¤iflkenlerin nas›l de¤iflti¤i gösterilmifltir. Bu durum daha yük-sek fiyattan daha az miktarda portakal›n piyasada ifllem görmesine yol açm›flt›r.

18 Mikro ‹kt isat

Pp

Qp0

Port

akal

›nfiy

at›

D1

D2

S

Portakal›n miktar›

fiekil 1.3

TüketiciGelirlerinde BirArt›fl›n Etkileri

Pp

Qp

S1

S2

D

Portakal›n miktar›

Port

akal

›nFi

yat›

fiekil 1.4

Maliyetlerde BirArt›fl›n Etkileri

Günlük gazetelerin ekonomi sayfalar›nda karfl›laflt›rmal› dura¤an analiz örnek-leri bulabilirsiniz. Tipik makaleler, tar›msal ürünlerin (m›s›r, soya fasulyesi, bu¤-day, kahve ve pamuk gibi), canl› hayvanlar›n ve metallerin (bak›r, alt›n ve gümüflgibi) fiyatlar›n› etkileyen d›flsal olaylar› ele al›r. “Et Fiyatlar› ‹thal Hayvanlar›n Geli-fli ile Düfltü”, “ Biber Fiyatlar› Seralar› Don Vurmas›yla Yükselifle Geçti” veya “Alt›nFiyatlar› Hindistan’da Dü¤ün Mevsimiyle Birlikte Yükseliflte” gibi gazete manfletle-rini görmek anormal bir durum de¤ildir. Bunun gibi bafll›klar› gördü¤ünüzde, bun-lar› karfl›laflt›rmal› dura¤an analiz ba¤lam›nda düflününüz.

POZ‹T‹F VE NORMAT‹F ANAL‹Z

Pozitif ve normatif analiz aras›ndaki ayr›m› aç›klamak

Mikroekonomik analizde hem pozitif hem de normatif analiz yöntemleri kullan›l›r.Pozitif analiz bir ekonomik sistemin nas›l çal›flt›¤›n› aç›klamaya ve zaman içindenas›l de¤iflti¤ini tahmin etmeye çal›fl›r. Pozitif analizde, nedir veya ne oluyor gibiaç›klay›c› sorular yan›nda, öngörü yapmaya yönelik sorular da sorulur (e¤er baz›d›flsal de¤iflkenler de¤iflirse ne olacak gibi.). Pozitif analiz bir bireyin faydas›n› ve-ya firmalar›n kârlar›n› maksimize etmek için nas›l davrand›klar› gibi konularla ilgi-lenmektedir. Bir fleyin ne oldu¤u ya da ne olaca¤› konusu ile ilgili ortaya konanpozitif önermeler s›nanabilirdir. Örne¤in “hükümetin vergileri art›rmas› tüketimdeazalmaya neden olacakt›r” yarg›s› pozitif bir ifadedir çünkü kan›tlara bak›larak buyarg›n›n do¤rulu¤u ya da yanl›fll›¤› s›nanabilir. Ekonominin amaçlar›ndan bir tane-si ekonomik teoriler gelifltirerek iktisadi davran›fllar› aç›klamaya çal›flmak ve yuka-r›daki gibi pozitif önermeler ortaya koyabilmektir.

Normatif analiz ise ne olmal› ya da nas›l olmal› gibi kelimeleri içeren de¤er yar-g›lar› ile ilgili ifadelerdir. Örne¤in “gelir da¤›l›m›nda daha adaletli olunmal›d›r” ve-ya “insanca bir yaflam için asgari ücret yükseltilmelidir” gibi önermeler normatif ifa-delerdir. Pozitif önermenin tersine bu ifadeyi s›namam›z mümkün de¤ildir. Bu du-rumda fikir beyan edildi¤i ve ispatlanabilecek bir fley ortaya konulamad›¤› için testedilemez. Daha çok bu ifadeleri kullananlar›n de¤er yarg›lar›na bakmak gerekir.

Normatif analiz daha çok sosyal politikalara iliflkin taleplere ve hedeflere nas›lulafl›laca¤›na iliflkindir. Örne¤in hükümet, konutlar›n düflük gelirli aileler için dahaulafl›labilir olmas›n› isteyebilir. Bu projenin, düflük gelirli ailelere serbest konut pi-yasas›nda kullanabilecekleri birer çek verilerek ya da kiralar›n kontrol edilmesi yo-luyla uygulanmas› mümkündür. Acaba hangi yöntem daha uygun olacakt›r? Veyadevlet çevre kirlili¤ini azaltmak isteyebilir, bunun için acaba emisyon vergileri mikoymal›d›r yoksa fabrikalardan ve araçlardan ç›kan emisyonlar› kesin bir flekildes›n›rlamal› m›d›r?

Bu örneklerden anlafl›laca¤› üzere normatif analizden önce pozitif analiz yap-mak önemlidir. Bir politikac› flu normatif soruyu sorabilir : “Acaba bir kira kontro-lü program› m› yoksa konut edindirme program› m› uygulamaya koymal›y›z?” Se-çeneklerin etkilerini tam olarak anlamak için, politikac›n›n kira kontrolleri uygu-land›¤›nda ve konut edindirme program› uyguland›¤›nda sonuçlar›n›n ne olaca¤›-n› anlamak için pozitif analiz yapmas› (daha do¤rusu bu konudaki iktisatç›larca ya-p›lm›fl çal›flmalar› okuyup de¤erlendirmesi) gerekmektedir.

Pozitif ekonomi ve normatif ekonomi aras›ndaki fark nedir


3A M A ÇN

Pozitif iktisat bir fleyin neoldu¤u ya da ne olaca¤›sorusu ile ilgili olup do¤ruyada yanl›fll›¤›s›nanabilirdir. Normatifiktisat ise ne olmal›d›rsorusuyla iliflkili olup de¤eryarg›s› içermektedir.

S O R U

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

4

M‹KROEKONOM‹N‹N KISA B‹R TAR‹HÇES‹

Mikroekonominin geliflim sürecini belirtmek

Ekonomik faaliyetler bütün toplumlar›n ortak özelli¤idir. Bu faaliyetler ancak 18.yüzy›lda bir bilim olarak incelenmeye bafllanm›flt›r. Önceleri de elbette ekonomikaktiviteler incelenmiflti fakat bunlar daha çok felsefî, dinî ve ahlâkî mülahazalarlaya da yüksek gelir elde edebilmek için gösterilen çabalard›.

18. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru ekonomik sorunlara bilimsel yaklafl›mlar gelifltiril-meye baflland›. Adam Smith’in (1723-1790) Uluslar›n Zenginli¤i adl› yap›t›n› 1776y›l›nda yay›mlamas› modern ekonomi biliminin bafllang›c› kabul edilmektedir.Adam Smith piyasa güçlerini sistematik olarak incelemifltir. Bu incelemede de¤erkonusunda baz› sorunlarla karfl›laflm›flt›r. Smith, kullan›m de¤eri ve de¤iflim de¤er-lerini ay›rm›fl ve bu ayr›m ile de ünlü su-elmas paradoksunu ortaya ç›karm›flt›r.Kullan›m de¤eri, bir mal›n kullan›m›ndan elde edilen faydaya iliflkindir. De¤i-flim de¤eri ise mal›n piyasada al›m sat›ma konu oldu¤u fiyatt›r. Peki bu de¤er ay-r›m› nas›l bir paradoksa neden olmufltur? Suyun kullan›m de¤eri yüksektir çünkühayati bir maddedir. Su bulamad›¤›nda insan birkaç gün içinde ölür. Ancak suyunde¤iflim de¤eri yani fiyat› çok düflüktür. Elmas›n ise kullan›m›ndan elde edilen fay-da hiç bir flekilde hayati önem tafl›maz fakat de¤iflim de¤eri çok yüksektir.

18. yy. ve hatta 19. yüzy›l›n bafllar›nda ekonomistleri çok u¤raflt›ran bu para-doks; çok gerekli baz› mallar›n fiyatlar›n›n düflük olmas›ndan ve baz› zorunlu ol-mayan mallar›n yüksek fiyatl› oluflundan ortaya ç›km›flt›r. Adam Smith’in ard›ndanDavid Ricardo da (1772-1823) bu paradoksu çözmeye çal›flm›fl fakat kullan›m de-¤eri ile fiyat› ayr› gördü¤ü için sorunu çözememifltir.

Ne Adam Smith ne de David Ricardo su-elmas paradoksuna tatmin edici bir çö-züm getirememifllerdir. Kullan›m de¤eri hakk›nda tart›flma b›rak›lm›fl, sadece de¤i-flim de¤eri yani fiyat incelenmeye bafllanm›flt›r. Bu aç›klamalarda en öne ç›kanemek-de¤er teorisidir. Hiç kimse bir mal›n fiyat›nda, o mal üretilirken ortaya ç›-kan maliyetin etkisi olmad›¤›n› söyleyemez. Üretim maliyeti en baflta iflgücü mali-yetinden oluflmaktad›r. Adam Smith’ten bir örne¤i basitlefltirerek flöyle aktarabili-riz: e¤er bir geyik avlamak için harcanan zaman içinde iki kunduz yakalanabiliyor-sa yani bir geyik yakalamak için harcanan iflgücü zaman›, kunduz yakalamaktaniki kat daha fazla ise bir geyik iki kunduz ile de¤ifltirilmelidir. Benzer biçimde el-mas›n pahal› olmas›n›n nedeni; üretimi için çok fazla emek gerektirmesidir. Su iseçok daha az iflgücü ile elde edilebilmektedir. K›saca mallar›n ve hizmetlerin de¤i-flim de¤eri üretimlerinde harcanan emek ile belirlenir.

Ancak tüketim mallar› yerine üretim mallar›n› ele ald›¤›m›zda iflgücü maliyetionlar›n fiyat›n› nas›l etkiler? Rant ve sermaye ödemelerinin, fiyat›n belirlenmesin-de nas›l bir etkisi olur? Ricardo bu sorular› sermayenin yap›s›nda da iflgücünün yerald›¤›n› iddia ederek yan›tlam›flt›r. Çünkü daha önce makinalar yap›l›rken de emekkullan›lm›flt›r. Böylece her sermaye mal›nda geriye do¤ru bir yol izlendi¤inde, bafl-lang›çta iflgücü kullan›ld›¤› görülür.

Ricardo talebin fiyat üzerindeki etkisini hiç mi görmemiflti? Elbette fiyatlardaemek-de¤er teorisi ile aç›kalanamayacak baz› sapmalara rastlanm›flt›. Ancak bun-lar piyasa fiyat›nda geçici sapmalar yaratan anormallikler taraf›ndan oluflturuldu¤uvarsay›larak geçifltirilmifltir.

20 Mikro ‹kt isat

4A M A ÇN

1870’lerde bir grup ekonomist de¤iflim de¤erini, toplam faydan›n de¤il de kul-lan›lan son birim mal›n sa¤lad›¤› faydan›n(marjinal faydan›n) belirledi¤ini öne sür-müfltür. Ortaya konan bu yaklafl›m yayg›n kabul görmüfl ve marjinalist devrimolarak adland›r›lm›flt›r. Su elbette hayati önem tafl›r ve hayat boyu gereklidir. An-cak su oldukça fazla bulundu¤undan bir yudum fazlas› insanlar için daha düflükde¤ere sahiptir. Yani suyun marjinal -son biriminin- faydas› düflüktür. Ayn› zaman-da su üretiminin marjinal maliyeti de oldukça düflüktür. Elmas ise hayati de¤er ta-fl›mamakla birlikte çok az bulundu¤u için marjinal de¤eri yüksektir. Ayr›ca üretimide güç oldu¤undan marjinal maliyeti yüksektir. Marjinalist yaklafl›mda bir mal›nhem marjinal faydas› hem de maliyeti göz önüne al›nm›flt›r. Fayda, talebi belirle-yen bir etmendir; maliyet ise üretimi yani arz› belirleyen bir faktördür. Anlafl›laca-¤› gibi marjinalistler fiyatlar›n talep taraf›ndan da etkilendi¤ini fark etmifllerdir an-cak bunu kesin olarak aç›klayamam›fllard›r.

Talebin fiyat üzerindeki etkisini, ‹ngiliz ekonomist Alfred Marshall (1842-1924) Ekonominin ‹lkeleri adl› yap›t›yla 1890 y›l›nda ortaya koymufltur1 (Asl›ndamikroekonominin bafllang›çta ‹ngiliz iktisatç›lar de¤il, Frans›z mühendisler tara-f›ndan gelifltirildi¤i kabul edilmektedir. 1804-1866 aras›nda yaflam›fl olan JulesDupuit, sonradan Marshallyan neoklasik ekonomi olarak tabir edilecek olan ana-lizin özünü basit bir flekilde ortaya koymufltur. Dupuit mikroekonomik davran›fl-lar› aç›klamada anahtar kavram›n fayda oldu¤unu belirtmifl ve marjinal faydakavram›na baflvurmadan, talep e¤risini çizmifltir). Marshall talep ve arz modelinioluflturmufl ve bu iki piyasa kuvvetinin efl anl› hareketinin fiyat› belirledi¤ini gös-termifltir. Fakat hangi kuvvetin fiyat› belirledi¤ini bilemeyiz çünkü fiyat, arz ve ta-lebin efl anl› hareketleri ile belirlenir. Marshall’›n da belirtti¤i gibi makas›n hangikenar›n›n kesti¤ini bilemeyiz.

Marshall’›n modeli su-elmas paradoksuna aç›k ve kesin bir çözüm ortaya koy-mufltur. Fiyatlar hem talep hem de arz hareketleri ile belirlenir. Su düflük fiyatl›d›rçünkü oldukça fazla üretilmektedir, yani arz› yüksektir. Elmas yüksek fiyatl›d›rçünkü arz› düflüktür. Bu basit arz ve talep modeli onlarca y›l iktisatç›lar› çok mefl-gul etmifl bir sorunu, ‘’su-elmas paradoksunu’’ çözmüfltür. Arz-talep modeli mikro-ekonomide birçok analizin temel tafl›n› oluflturacakt›r.

Marshall modeli oldukça kullan›fll› ve de¤iflimleri iyi gösteren bir model olma-s›na karfl›n bir k›smi denge modelidir ve bir seferde bir piyasay› inceler. Baz› so-rular için bu perspektif daralmas› analitik basitlik ve görüfl keskinli¤i sa¤lar. Ancakbu yaklafl›m, piyasalar aras›ndaki önemli iliflkilerin keflfine engel olabilir. Daha ge-nifl çapl› sorulara cevap vermek için çeflitli piyasa ve bireyler aras›ndaki uygunolanlara ayna tutan, tüm ekonomiyi kapsayan bir modele ihtiyaç duyar›z. Frans›zekonomisi Leon Walras (1831-1910) böyle bir analizi bafllatm›fl. Ekonomiyi birbi-rine ba¤layan çok say›da eflitlikle aç›klama metodu genel denge analizinde iliflki-lerin anlafl›lmas› temelini oluflturur. Walras, tek bir piyasadaki de¤iflimin di¤er pi-yasalara etkisini gösteren genel denge modellerini gelifltirmifltir. Örne¤in patatesinfiyat› artt›¤›nda Marshallyan k›smi denge analizi bunun nedenini patates piyasala-r›ndaki arz ve talep durumlar›n› inceleyerek bulmaya çal›fl›r. Genel denge analizisadece tek bir piyasaya bakmaz di¤er piyasalardaki oluflumlara da bakar. Patatesinfiyat›ndaki bir art›fl örne¤in cips piyasas›nda da maliyet art›fl›na neden olur, bu dacips arz e¤risini etkiler. Ayn› flekilde patatesin artan fiyat›, patates üreticileri içinyüksek toprak fiyat› demektir. Bu da üreticilerin ald›¤› bütün ürünlerin talebini et-kiler. Sonuç olarak patates fiyat›ndaki art›fl tüm ekonomiye yay›lacakt›r.


Marjinalist Devrim: De¤iflimde¤erini toplam faydan›nde¤il kullan›lan son biriminsa¤lad›¤› faydan›nbelirledi¤ini ileri sürengörüfltür.

Pozitif sorular›n incelenmesi yan›nda, çeflitli ekonomik ayarlamalar›n sosyal is-te¤e uygunlu¤u hakk›nda normatif sorular›n da çözümünde, genel denge analizi-nin sonuçlar› kullan›lmaktad›r. Bu tip sorular genellikle Smith, Ricardo, Marx gibi18. ve 19. yüzy›l ekonomistlerinin ilgi alan› olmas›na ra¤men belki de en önemligeliflme ‹ngiliz ekonomist Francis Y. Edgeworth (1848-1926) ve Italyan ekono-mist Vilfredo Pareto (1848-1923) taraf›ndan yirminci yüzy›l›n ilk yar›s›nda gerçek-lefltirilmifltir. Bu ekonomistler “ekonomik etkinlik” kavram›n› kesin olarak tan›m-lam›fl ve piyasan›n hangi koflullar alt›nda ekonomik verimlili¤e eriflebilece¤ini gös-termifller, refah ekonomisi olarak adland›r›lan inceleme alan›n› gelifltirmifllerdir.

Yirminci yüzy›l boyunca mikroekonomi, belirsizlik alt›nda karar alman›n di-namiklerinin incelenmesine olanak sa¤layan araçlar›n geliflmesi, karar almada stra-tejik davran›fllar›n etkilerini incelemeye yarayan oyun teorisinin geliflimi ve bilgifarkl›l›klar›n›n yol açt›¤› sorunlar›n incelendi¤i enformasyon ekonomisi gibialanlar›n geliflimi ile k›s›tlar›n varl›¤›nda al›nan her tür karar›n incelenmesine yara-yan bir araçlar setine kavuflmufl son derece olgunlaflm›fl bir disiplin mahiyeti arzetmektedir. Bu konularda katk›lar› olan ekonomistlerin say›s› oldukça fazla olmak-la birlikte, göze çarpan baz›lar› flunlard›r: John von Neumann (1903-1957), OskarMorgenstern (1920-1976), John Nash, George Akerlof, Michael Spence, JosephStiglitz.

KARAMSAR OLMAYAN B‹L‹M VE FARKLIDÜfiÜNEB‹LME TARZIEkonomi ve ekonomik modelleme alan›nda edindi¤iniz bilgiler kendiniz, di¤er in-sanlar ve içinde yaflad›¤›n›z dünyayla iliflkileriniz hakk›ndaki fikirlerinizi de¤ifltire-cektir. Ço¤u zaman iktisat karamsar bir bilim olmakla suçlan›r. Bu ifadenin kökle-ri 19. yüzy›la kadar uzan›r. Thomas Carlyle’ n›n Malthus’un kötümser teorisinin et-kisiyle ekonomi için kulland›¤› bir terimdir2 (Malthus (1766-1834), insan nüfu-sundaki art›fl›n g›da arz›ndaki art›fltan h›zl› oldu¤u ve g›da yetersizli¤ine ba¤l› kit-lesel ölümlerin yak›n oldu¤unu öngörmüfl bir ekonomisttir). Malthus’un hipotezi-nin geçersizli¤i ortaya ç›kmas›na ra¤men, karamsar bilim tabirinin ekonomi üze-rine yap›fl›p kalmas›n›n nedeni, büyük olas›l›kla insanlar›n dürtülere nas›l tepkiverdi¤ini anlamaya çal›flan ekonomistlerin insanlar› kiflisel ç›karlar› peflinde koflanvarl›klar olarak görmeleri olsa gerektir. Ancak ekonomi asl›nda oldukça renkli venefleli bir dünya görüflüne sahiptir.

Gerek psikologlar gerekse gözlemlerimiz bir durumda bir kazanan olursa birde kaybeden olmas› gerekti¤ini düflünmemizi sa¤layacak flekilde bizi yönlendir-mifller. Bu sa¤l›kl› ve do¤ru bir görüfl de¤ildir. Ekonomistler baflka bir düflünce ya-p›s› gelifltirmifllerdir. Ekonomi bilimi, bir bireyin di¤er bir birey taraf›ndan teklifedilen fleyle de¤iflmek üzere, gönüllü olarak bir fleyden vazgeçmesi ile bafllar. Butür de¤iflimlerde kaybeden yoktur. Her gün yol üstündeki bir kahveciden T3’yebol köpüklü bir kahve içmek beni daha iyi bir konuma getiriyor. E¤er buna de¤-medi¤ini düflünürsem kahve içmemeyi tercih edebilirim. Benzer flekilde kahveha-ne sahibi de iyi durumdad›r. Çünkü onun için de bir fincan kahvenin de¤eri T3’dendaha azd›r. Bir bardak kahve sat›n ald›¤›mda kimse zarar görmez, ayr›ca hem benhem de kahveci daha iyi konuma geliriz. Pek çok durumda herkesin kazanabile-ce¤i durumlar› görmek ve modellemek ekonomist olman›n bir parças›d›r. Günü-müzde dünyadaki daha önceleri görülmemifl zenginlikler, bireylerin karfl›l›kl› ola-rak gönüllü ifl birli¤ine girebilecekleri ve herkesin daha iyi konuma gelebilece¤idurumlar› aramalar›ndan kaynaklanmaktad›r.

22 Mikro ‹kt isat

Yine psikologlar ve özellikle ceza hukuku alan›nda çal›flanlar, bireyin gözlem-lenen davran›fl›n›n bask›n özelli¤ini, bu kiflinin karakteri ile özdefllefltirme yolundabizi koflulland›rmaktad›rlar. Bir insan›n kötü bir fley yapt›¤›n› görürsek onun kötübiri oldu¤unu düflünürüz. Yine bir kiflinin iyi bir davran›flta bulundu¤unu gördü-¤ümüzde onu iyi biri olarak de¤erlendiririz. Peki, iyi insanlar kötü davranabilirlermi? Elbette e¤ilimlerinden dolay› kötü fleyler yapan kötü insanlar ve iyi fleyler ya-pan iyi insanlar vard›r. Ancak ekonomistlerin buna ilave edecek baflka bir görüfl-leri daha vard›r. Genelde insanlar›n yapt›klar› fleyleri yapmalar›n›n nedeni, içindebulunduklar› koflullard›r. Yoksa tabiat›nda var olan e¤ilimden ötürü de¤ildir. Bi-reylerin davran›fllar›n› iyilefltirmek için bireylerin ruhunun yeniden inflas› gereklide¤ildir, bazen tüm gereken kötü davran›fla neden olan koflullar› belirlemek ve or-tadan kald›rmakt›r.

Ekonomistlerin düflünme tarz›na ters düflen genel bir kan› da bir fleyin çal›flt›¤›-n› ya da düzensizlik beklerken bir düzen olufltu¤unu gördü¤ümüzde bunun kesin-likle bir fley ya da bir kifli taraf›ndan bilinçli olarak yap›ld›¤› düflüncesidir. Buradadüzen kendili¤inden mi oluflur yoksa oluflturulur mu sorusu önem arz etmektedir.‹stanbul flehrini oluflturan karmafl›k düzeni ele alal›m, milyonlarca insan birbirle-riyle etkileflim içerisindedir. ‹fle gitmek, yiyecek sat›n almak, ev kiralamak... Birçoketkileflim efl anl› olarak ‹stanbul’da meydana gelmektedir. Üzerinde düflünüldü-¤ünde oldukça karmafl›k bir düzendir. Örne¤in bir metropol için herhangi bir günele al›nd›¤›nda bu flehirde sadece dört befl gün yetecek yiyecek vard›r. Ancakönemli bir yay›n organ› ‹stanbul’un sadece dört gün yetecek kadar yiyece¤i var, bi-çiminde bir haber yaparsa panik bafllar ve kargafla ç›kabilir.

‹stanbul’a yiyecek ak›fl›n› sa¤lamaktan sorumlu bir idareci olmamas›na ra¤men,yiyecekler sürekli olarak bu kente gelmektedir. Hatta deneyimler gösteriyor kidevlet yiyecek da¤›t›m› gibi konularda idareyi ele al›nca düzenin bozuldu¤u ve yi-yeceklerin raflardan kayboldu¤u gözlenebilmektedir. Baz› durumlarda düzen ken-dili¤inden ve hiç bir planc› olmadan ortaya ç›kabilir. Bunun ne zaman oldu¤unuve ne zaman olmad›¤›n› anlamak ekonomistleri di¤erlerinden ay›r›r.

Düzenin kendili¤inden ve bir plan olmadan ortaya ç›kmas›, bu düzenin iyi ola-ca¤› anlam›na gelmeyebilir. Baz› durumlarda bireysel güdülerin toplumsal aç›danistenen sonuçlar› ortaya ç›karacak flekilde biçimlendi¤i görülebilir. Ancak baz› du-rumlarda piyasalarda kendili¤inden oluflan düzenin toplumsal etkileri olumsuzolabilir ve piyasa d›fl› kurumlar›n toplumsal olarak arzulanan durumu sa¤lamakiçin gerekli oldu¤u görülür. Bireysel etkileflimin ne zaman piyasa d›fl› kurumlar ta-raf›ndan düzenlenerek kendili¤inden oluflan düzenin yerine daha iyi bir dengeoluflmas›n› sa¤lamas› gerekti¤ini aç›klamak ekonomistin görevidir. Buradaki önem-li nokta, kendili¤inden oluflan düzenin iyi ya da kötü olmas› de¤il, bir düzenin varolmas›n›n gerekti¤i yerine bir düzenin bu düzenin ard›nda bilinçli olarak düflünül-müfl bir plan›n ve merkezi yönetimin olmas› gerekmedi¤idir.


24 Mikro ‹kt isat

Ekonomi tan›m›nda verilen temel kavramlar›

tan›mak

‹nsan ihtiyaçlar›n› karfl›layan mal ve hizmetlerinüretilmesinde k›t kaynaklar kullan›ld›¤› için malve hizmetler de k›tt›r. Bu durum ekonomik bi-rimleri tercih yapmaya zorlamaktad›r. Her tercihmutlaka bir f›rsat maliyeti içerir. Bu maliyetlerigöz önünde bulunduran ekonomik birimler fay-da maliyet analizi yaparak optimal kararlar al-maktad›rlar.

Ekonomik modelleri ve modellerde kullan›lan

analitik araçlar› ifade etmek

Ekonomistler karmafl›k olan ekonomik süreçleriaç›klamak için genellikle ekonomik modellerdenyararlan›rlar. Mikroekonomide k›s›tl› optimizas-yon, denge analizi ve karfl›laflt›rmal› dura¤an ana-liz olmak üzere üç tür analitik araç kullan›l›r. K›-s›tl› optimizasyon amaç ve k›s›t fonksiyonlar›n›içerirken denge analizinde denge miktar› ve fiya-t› incelenmektedir. Son olarak karfl›laflt›rmal› du-ra¤an analiz ise d›flsal de¤iflkenlerdeki de¤iflme-lerin içsel de¤iflkenler üzerindeki etkilerini ana-liz etmek amac›yla kullan›l›r.

Pozitif ve normatif analiz aras›ndaki ayr›m›

aç›klamak

Pozitif analiz ekonomide bir fleyin ne oldu¤u ya-da ne olaca¤› konusu ile ilgilidir. Bu analizde or-taya konan önermeler s›nanabilirdir. Oysa nor-matif analizde ne olmal›? sorusuna yan›t aran-maktad›r. Dolay›s›yla normatif analizde s›namaoldukça güçtür. Normatif analiz daha çok sosyalpolitikalara iliflkin taleplere ya da hedeflere nas›lulafl›laca¤›na iliflkindir.

Mikroekonominin geliflim sürecini belirtmek

Mikroekonomi su-elmas paradoksuna tatmin edi-ci çözüm bulunmas› ve marjinalist devrimle h›zl›bir geliflme süreci içerisine girmifl, Marshall’ ›nk›smi denge analizi, Walras’›n genel denge ana-lizi ve Edgeworth ve Pareto’nun ekonomik et-kinlik ve refah konusunda yapt›¤› katk›larla ol-dukça önem kazanm›flt›r. Belirsizlik ve oyun te-orisinin geliflimiyle de zirve yapm›flt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Bir seçim yap›ld›¤›nda, vazgeçilen alternatiflerin de-¤eri neyi ifade eder?

a. F›rsat Maliyetib. Toplam Maliyetc. Ortalama Maliyetd. Marjinal Maliyete. De¤iflken Maliyet

2. K›s›tl› optimizasyon problemi çözümünde iki önem-li bileflen afla¤›daki seçeneklerden hangisinde verilmifl-tir?

a. Amaç ve k›s›t fonksiyonlar›b. K›s›t ve denge fonksiyonlar›c. Denge ve amaç fonksiyonlar›d. Dura¤an ve statik analize. Statik ve dinamik analiz

3. Bir ba¤›ms›z de¤iflkenin de¤eri bir birim artt›¤›ndaba¤›ml› de¤iflkenin nas›l de¤iflti¤ini anlatan seçenekhangisidir?

a. Marjinal terimb. Ortalama terimc. ‹çsel de¤iflkend. D›flsal de¤iflkene. Toplam de¤iflken

4. Bir modelde de¤eri veri olarak al›nan de¤iflkene nead verilir?

a. D›flsal de¤iflkenb. ‹çsel de¤iflkenc. Ba¤›ml› de¤iflkend. Amaç de¤iflkenie. K›s›t de¤iflkeni

5. Bir de¤iflkenin de¤eri model içinde belirleniyorsabu de¤iflkene ne ad verilir?

a. ‹çsel de¤iflkenb. D›flsal de¤iflkenc. Amaç de¤iflkenid. K›s›t de¤iflkenie. Marjinal de¤iflken

6. Su ve elmas paradoksuna çözüm getiren ekonomistafla¤›daki seçeneklerden hangisinde verilmifltir?

a. A. Marshallb. A. Smithc. D. Ricardod. L. Walrase. Y.F. Edgeworth

7. Portakal piyasas›na iliflkin arz talep (Qd =D(Pp,Pm,W,I) ve Qs=D(Pp, Pc, Ct)) modelinde içsel de-¤iflkenler afla¤›daki seçeneklerin hangisinde verilmifltir?

a. Q ve Pp

b. Q ve Pm

c. Q ve Wd. Q ve Ct

e. Q ve I

8. D›flsal faktörler de¤iflmedi¤i sürece, belirsiz bir süreboyunca devam eden durum nas›l adland›r›l›r?

a. Dengeb. Analizc. K›s›td. Sisteme. De¤iflken

9. Ekonomik hayatta risk alan üretim kayna¤›na ne adverilir?

a. Giriflimci b. Emek c. Toprak d. Rant e. Sermaye

10. Ekonomik modelde d›flsal de¤iflkenlerden birisin-deki de¤iflmenin, içsel de¤iflkenin seviyesini nas›l etki-leyece¤ini incelemek için kullan›lan analize ne ad veri-lir?

a. Karfl›laflt›rmal› dura¤an analizb. Denge analizic. Arz talep analizid. Dinamik analizie. Statik analiz

Kendimizi S›nayal›m

26 Mikro ‹kt isat

1. a Bir seçim yap›ld›¤›nda vazgeçilen alternatif de-¤er f›rsat maliyeti olarak tan›mlan›r. F›rsat mali-yeti ayn› zamanda vazgeçti¤imiz ikinci en iyi al-ternatiftir.

2. a K›s›tl› optimizasyon problemi çözümünde ikiönemli bileflen amaç ve k›s›t fonksiyonlar›d›r.Amaç fonksiyonunda hedeflenen, kararlar ara-s›ndaki iliflkiyi optimize etmektir. K›s›tl› fonksi-yonlaysa karar vericilerin seçimlerinin birçokk›s›ta ba¤l› oldu¤unu bilir. Bu nedenle sadecebelirli seçimleri yapabilir.

3. a Mikro iktisatta marjinal terim bir ba¤›ms›z de-¤iflkenin de¤eri 1 birim artt›r›ld›¤›nda ba¤›ml›de¤iflkenin nas›l de¤iflti¤ini anlat›r. Ünite içindeörnekle daha detayl› aç›klanm›flt›r.

4. a Bir modelde çok say›da de¤iflken varken bun-lardan baz›lar›n›n ikinci derecede önemli olma-s› d›flsal de¤iflkenler olarak tan›mlan›r. D›flsalde¤iflken modelin d›fl›nda belirlenir ve veri ola-rak kabul edilir.

5. a Bir modeldeki çok say›da de¤iflkenden de¤erimodel içinde belirlenenlere içsel de¤iflken denir.

6. a Marshall 1890 y›l›nda ‘Ekonominin ‹lkeleri’ adl›kitab›yla talebin, fiyat›n üzerindeki etkisini orta-ya koymufltur. Bu model su-elmas paradoksunaaç›k ve kesin bir çözüm ortaya koymufltur.

7. a Portakal piyasas›na iliflkin verilen arz ve talepfonksiyonlar›nda modelin içsel de¤iflkenleriportakal›n fiyat› ve miktar›d›r çünkü bu iki de-¤iflken hem arz› hem de talebi etkiler.

8. a D›flsal faktörler de¤iflmedi¤i sürece dengeninde de¤iflmeyece¤i varsay›l›r.

9. a Giriflimciler kar sa¤lamak veya zarara katlan-mak gibi sonuçlar› olan ekonomik aktivitelerihayata geçirirler ve risk al›rlar.

10. a Karfl›laflt›rmal› dura¤an analiz k›s›tl› optimizas-yon problemlerine veya denge analizine uygu-lan›r. Bir ekonomik modeldeki iki foto¤raf› kar-fl›laflt›rmam›za olanak sa¤lar. ‹lk foto¤raf d›flsalde¤iflkenlerin bir tak›m veri ilk de¤erlerinde iç-sel de¤iflkenlerin hangi de¤erleri ald›¤›n› göste-rir. ‹kinci foto¤raf ise inceledi¤imiz içsel de¤ifl-kenlerin d›flsal bir flok karfl›s›nda nas›l de¤iflti¤i-ni anlat›r.

S›ra Sizde 1

Topra¤›n gelirine rant, eme¤in gelirine ücret, sermaye-nin gelirine faiz ve giriflimcinin gelirine kâr denir.

S›ra Sizde 2

Burada tüketicinin amaç fonksiyonu maksimize etmeyeçal›flt›¤› iliflki, yani U=XY’dir. Bu maksimizasyonun daPxX + PyY ≤ I k›s›t› alt›nda gerçeklefltirilmesi gerekmek-tedir.

S›ra Sizde 3

Karfl›laflt›rmal› dura¤an analiz, bir ekonomik modelde-ki iki farkl› foto¤raf› karfl›laflt›rmam›za olanak tan›yarak“önce ve sonra” analizi yapmam›z› sa¤lar. ‹lk foto¤rafd›flsal de¤iflkenlerin birtak›m veri ilk de¤erlerinde içselde¤iflkenlerin hangi de¤erleri ald›¤›n› gösterir. ‹kincifoto¤raf ise inceledi¤imiz içsel de¤iflkenlerin d›flsal birflok karfl›s›nda, yani baz› d›flsal de¤iflkenlerin de¤erin-deki bir de¤iflme karfl›s›nda, nas›l de¤ifltiklerini anlat›r.

S›ra Sizde 4

Pozitif, ekonomi nedir? sorusunu cevaplamaya çal›fl›r-ken normatif, ekonomi ne olmal›d›r? sorusunun cevab›-n› aramaktad›r. Pozitif analiz s›nanabilir özelli¤e sahip-ken normatif analize iliflkin s›nama yap›lamamaktad›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Bernheim, B. D. ve Whinston, M. (2008).Microeconomics. Boston: McGraw-Hill.

Besanko, D. ve Braeutigam, R. (2010).Microeconomics (4th Edition). Wiley.

Binger, B. R. ve Hoffman, E. (1997). Microeconomics

With Calculus (2nd Edition). Massachusetts:Addison Wesley.

Browning E. K. ve Zupan, M. A. (2009).Microeconomic: Theory and Applications (10

th Edition). Wiley.Ekinci, N.K. (2011). Modern Mikroiktisat. Ankara: Efil

Yay›n Evi. Hebert, R. F. ve Robert B. Ekelund Jr.(1999). Secret

Origins of Modern Microeconomics: Dupuit

and the Engineers. London: University Of ChicagoPress.

Nechyba, J.T. (2011). Microeconomics: An Intuitive

Approach with Calculus. New York: South-Western Cengage Learning.

Nicholson, W. ve Snyder, C. M. (2010). Intermediate

Microeconomics (11 th Edition). Mason, OH:South-Western Cengage Learning.

Nicholson, W. ve Snyder, C. M. (2008). Microeconomic

Theory: Basic Principles and Extentions (10th

Edition). New York: South-Western CengageLearning.

Paras›z, ‹. (2008). Mikroekonomi: Orta Düzey Yakla-

fl›m (8. Bask›). Bursa: Ezgi Kitab Evi.Perloff, M. J.(2011). Microeconomics (6th Edition).

Boston: Pearson Addison-Wesley.Pindyck, R. ve Rubinfeld, D. (2008). Microeconomics

(7th Edition). New York: Prentice Hall.Schotter, A. (2009). Microeconomics: A Modern

Approach. Mason, OH: South-Western CengageLearning.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Bütçe k›s›t› ve bunu etkileyen faktörleri aç›klayabilecek,Fayda kavram› ve tüketici tercihlerini ifade edebilecek,Bütçe k›s›t› alt›nda optimal seçimlerin nas›l belirlendi¤ini ortaya koyabilecek,Optimal seçimlerdeki de¤iflmelere ba¤l› olarak üç tür talep e¤risini eldeedebileceksiniz.

‹çindekiler

• Bütçe K›s›t› • Kardinal Fayda• Ordinal Fayda• Farks›zl›k E¤rileri• Marjinal ‹kame Oran›

• Fayda Fonksiyonlar›• Engel E¤risi • Geleneksel Talep E¤risi • Çapraz Fiyat Talep E¤risi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

Mikro ‹ktisat

• G‹R‹fi• BÜTÇE KISITI• FAYDA VE TÜKET‹C‹ TERC‹HLER‹• OPT‹MAL SEÇ‹MLER VE FAYDA

MAKS‹M‹ZASYONU• TÜKET‹C‹ TALEB‹ KURAMI

TüketiciDavran›fllar› Kuram›ve Tüketici Talebi


G‹R‹fiTüketici davran›fllar› kuram›, kiflilerin s›n›rl› gelirleri ile tatmin düzeylerini en yük-se¤e ulaflt›racak mal ve hizmetleri sat›n alacaklar› varsay›m› üzerine kurulmufltur.Yani ekonomistler, tüketicilerin sat›n alabilece¤i (bütçelerinin olanakl› k›ld›¤›)mal kümesinin en iyisini seçer varsay›m›na göre model olufltururlar. Burada tüke-ticinin “sat›n alabilece¤i” ile anlat›lmak istenen; veri piyasa fiyatlar› ve veri gelir dü-zeyi ile ne kadarl›k mal ve hizmet al›m›n›n gerçeklefltirilebilece¤idir. En iyisi ile an-lat›lmak istenen ise tüketiciye en yüksek fayday› sa¤layan al›mlar›n yap›labilece¤i-dir. Dolay›s›yla tüketici davran›fllar› kuram›nda, bireyin bütçe k›s›t› alt›nda faydas›-n› maksimize eden tercihleri incelenir.

Tüketici davran›fllar›n› anlamada ilk olarak fiyatlar ve tüketicinin geliri veri ikenbireyin neler yapabilece¤ini ortaya koyan bütçe incelenecektir. ‹kinci olarak tüke-ticinin çeflitli mallar aras›ndaki seçimleri analiz edilecektir. Üçüncü ad›mda ise tü-keticinin tercihleri karfl› karfl›ya bulundu¤u bütçe k›s›t› ile birlikte ele al›narak ken-disine en yüksek fayda sa¤layacak optimal seçimler belirlenecektir. Daha sonra buoptimal seçimlerde de¤iflikliklere neden olan parametreye göre talep e¤rileri setitüretilecektir.

BÜTÇE KISITI

Bütçe k›s›t› ve bunu etkileyen faktörleri aç›klamak

Bütçe veri bir periyotta (bir hafta, bir ay, bir y›l) harcama yapmak için ne kadarl›kbir sat›n alma gücünün (paran›n) mevcut oldu¤unu gösterir. Tüketicinin bu veridönemde elinde bulunan para onun geliridir (I). Bu gelir düzeyinde tüketicinin nekadarl›k mal ve hizmet sat›n alabilece¤i, bu mallar›n ve hizmetlerin fiyatlar›na ba¤-l›d›r. Gerçek yaflamda tüketiciler isteklerinin bir k›sm›n› elde edemezler çünkübunlar› sat›n alacak gelirleri s›n›rl›d›r. Dolay›s›yla tüketici bu s›n›rl› geliri ile ihtiyaçduydu¤u mal ve hizmetler aras›ndan faydas›n› maksimize edecek flekilde seçimyapar. Tüketicinin bu seçimleriyle ilgili davran›fllar›n› grafikle gösterebilmek ama-c›yla genelde iki mal›n bulundu¤u durum incelenir.

Tüketici Davran›fllar›Kuram› ve Tüketici Talebi

1A M A ÇN

Bütçe veri bir periyotta (birhafta, bir ay, bir y›l)harcama yapmak için nekadarl›k bir sat›n almagücünün (paran›n) mevcutoldu¤unu gösterir.

Tüketicinin, tüketim demetini veya sepetini (x,y) ile gösterelim. Burada x tüke-ticinin birinci maldan tüketti¤i miktar›, y ise ikinci maldan tüketti¤i miktar› göster-mektedir. Bu iki mala iliflkin fiyatlar (Px, Py) olarak gözlenebildi¤ine göre, tüketi-cinin bütçe k›s›t›n›;

Pxx + Pyy ≤ I

fleklinde yazabiliriz. Burada Pxx tüketici taraf›ndan birinci mal için harcanan para,Pyy ise di¤er mal için harcanan paray› göstermekte ve toplam harcama tüketiciningelirini aflmamaktad›r. Buna göre tüketicinin geliri, veri fiyatlarda bütçe k›s›t›n› or-taya koyar. Tüketici tüm gelirini mallar için harcad›¤›nda, yani tasarruf ve ödünçalma durumu söz konusu olmad›¤›nda ya da tasarruf tüketicinin elde edebilece¤ibir mal gibi düflünüldü¤ünde bu denklem eflitlik biçimini al›r.

Grafiksel gösterim için uygun olan iki mal varsay›m› daha genel bir biçimde dü-flünülebilir. fiöyleki, mallardan birisi bileflik mal olarak ifade edilebilir. Örne¤in biztüketicinin gömlek için talebi ile ilgileniyorsak (x), y’yi gömlek d›fl›ndaki di¤ermallar için düflünebiliriz. Bu flekilde düflünüldü¤ünde y’nin yatay eksende gösteri-len mal d›fl›ndaki di¤er tüm mallar için harcanan para birimi türünde (Örne¤in Tile) ifade etmek uygun olur. Bu durumda y mal›n›n fiyat› otomatik olarak bir ola-cakt›r (Py=l) çünkü 1 birim paran›n (T’nin) fiyat› T1’dir, dolay›s›yla bütçe k›s›t› afla-¤›daki flekilde gösterilir.

Pxx + y ≤ I

Bu denklem; ilgilendi¤imiz x mal› için harcanan para miktar› (Pxx) ve di¤er tümmallar için harcanan para miktar› (y) toplam›n›n tüketicinin harcayabilece¤i mik-tardan fazla olamayaca¤›n› göstermektedir.

Ödünç ya da borç alma durumu söz konusu olmad›¤›nda bütçe do¤rusunun eflitlik biçim-de yaz›ld›¤›na dikkat ediniz.

Bütçe Do¤rusuTüketici tüm gelirini bu iki mal için har-cad›¤›nda denklemimiz; Pxx + Pyy = Iflekline dönüflür. Bu denklemden hare-ketle, fiekil 2.l’deki gibi grafiksel olarakgösterebilece¤imiz bütçe do¤rusunda;e¤er tüketici tüm gelirini y mal› için har-c›yorsa I/Py kadarl›k bu maldan sat›nalacak, x mal› hiç kullanmayacakt›r. Ay-n› flekilde tüm gelir x için harcan›yorsayatay eksen üzerinde I/Px kadarl›k xmal› tüketebilecektir. Eksenlerin kesimnoktalar›n› birlefltirdi¤imizde bütçedo¤rusuna ulaflm›fl oluruz. Bu do¤ruüzerinde tüketici tüm gelirini bu iki maliçin kullanm›flt›r. Bütçe do¤rusunun al-t›nda kalan bölge içerisinde tüketicinin

harcamalar› kesin olarak gelirden (I) düflüktür. Bütçe do¤rusu eflitli¤ini y için yeni-den düzenlersek denklemimizi afla¤›daki flekilde elde ederiz.

30 Mikro ‹kt isat

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E Tbütçe seti

- (Px/Py) e¤imli bütçe do¤rusu

I/Py

y

I/Px

x0

fiekil 2.1

Bütçe Do¤rusu

Bu denkleme göre bütçe do¤rusu dikey ekseni I/Py noktas›nda kesmekte vee¤imi ise -Px/Py olmaktad›r.

Bütçe do¤rusu e¤iminin ekonomik aç›dan di¤er bir önemi de bu iki mal›n kar-fl›l›kl› de¤iflim oran›n› göstermesidir; örne¤in tüketici x mal› tüketimini ∆x kadarart›rd›¤›nda ayn› do¤ru üzerinde kalabilmesi flart›yla ne kadarl›k y mal› tüketimin-den vazgeçmesi gerekti¤ini ortaya koyar, bu de¤iflikli¤i ∆y ile gösterelim. Bu de¤i-fliklik öncesi ve sonras› bütçe do¤rusuna iliflkin denklemleri yeniden yazarsak;

Pxx + Pyy = IPx(x+∆x) + Py(y + ∆y) = Iikinci denklemden birinciyi ç›kar›rsakPx∆x + Py∆y = 0

Bu eflitlik; tüketimin parasal de¤erinde herhangi bir de¤ifliklik olmad›¤› durum-da, bir maldaki art›fl›n öteki maldan ne kadarl›k azal›flla dengelendi¤ini göstermek-tedir. Bunu ∆y/∆x için çözümledi¤imizde bize bütçe do¤rusunun e¤imini verecektir:

∆y/∆x = -Px/Py

Bütçe do¤rusunun e¤imi, paran›n tüketici için oluflturdu¤u marjinal dönüflümoran› (MRT) olarak da tan›mlanabilir. Örne¤in MRT=dy/dx=-1/2 ise tüketici bir bi-rim x mal› elde etmek için vazgeçmesi gereken y mal› yar›m birimdir. Baflka bir de-yiflle bir birim y mal›n›n tüketiciye maliyeti iki birim x mal›d›r. Yine e¤imin -1/2 ol-mas›, x mal› fiyat›n›n dikey eksende yer alan y mal› fiyat›n›n yar›s› oldu¤unu gös-terir. E¤er e¤im -2 olsayd›, bu kez yatay eksendeki x mal›n›n fiyat› dikey eksende-ki y mal›n›n fiyat›n›n iki kat› olacakt›.

Bütçe do¤rusunun e¤iminin -Px/Py ye eflit oldu¤unu unutmay›n›z.

Bütçe Do¤rusundaki De¤iflmelerBütçe do¤rusu cari dönemdeki tü-keticinin geliri ve mallar›n fiyatlar›veri iken ulafl›labilecek tüketim de-metlerini veya sepetlerini göster-mektedir. Böyle bir durumda büt-çe k›s›t›m›z do¤ru fleklini al›r ve fi-yatlardaki de¤iflmeler ile gelirdekide¤iflmeler sonucu bütçe do¤ru-sunda de¤ifliklikler olur. fiimdi s›-ras›yla bu de¤ifliklikleri ele alaca-¤›z. Öncelikle gelirde ve y mal›n›nfiyat›nda bir de¤iflme olmaks›z›n xmal›n›n fiyat› yükselirse bütçe do¤-rusunun x eksenini kesti¤i noktasola kayar ve do¤ru, de¤iflmeninbüyüklü¤üne ba¤l› olarak dikleflir. Çünkü Px/Py oran› artm›flt›r. X mal› fiyat› düfl-tü¤ünde ise bütçe do¤rusu yat›klafl›r.

y = I

Py -

Pxpy

x

312. Ünite - Tüket ic i Davran›fl lar › Kuram› ve Tüket ic i Talebi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Fiyatlardaki de¤iflmeler ilegelirdeki de¤iflmeler sonucubütçe do¤rusundade¤ifliklikler olur.

fiekil 2.2

E¤im= - (P0x/Py)

I/Py

y

I/P0x

0

E¤im= - (P1x/Py)

I/P1x

x

X mal› fiyat›ndakiart›fl›n bütçedo¤rusunune¤imi üzerindekietkisi

Tek bir mal›n fiyat› yerine her iki mal›n fiyat› de¤iflti¤inde:(i) Her iki fiyat ayn› oranda artar veya azal›rsa bütçe do¤rusu paralel olarak

sola veya sa¤a do¤ru hareket eder.(ii) Her iki fiyat ayn› yönde ancak farkl› oranlarda artarsa e¤im de¤iflmekle

beraber bütçe do¤rusunda sola kayma olur.(iii) ‹ki mal fiyat› birbirine ters yönde de¤iflirse bütçe do¤rusunun e¤imi de¤iflir,

ilk bütçe do¤rusu ile kesiflir.Gelirdeki de¤iflme duru-

munda ise her iki mal›n fiya-t›ndaki ayn› yönlü ve ayn›oranl› de¤iflmenin etkisi gö-rülür. Yani gelirde art›fl oldu-¤u zaman I1>I0 fiyatlar de¤ifl-memek kofluluyla bütçe do¤-rusu sa¤a kayar. Tersi durum-da ise I0>I2, bütçe do¤rusu pa-ralel bir flekilde sola kayar. fie-kil 2.3’ten görülece¤i üzere fi-yatlar de¤iflmedi¤i için e¤imetkilenmemektedir.

FAYDA VE TÜKET‹C‹ TERC‹HLER‹

Fayda kavram› ve tüketici tercihlerini ifade etmek

Fayda, bir mal veya hizmetin tüketilmesi ile tüketicinin elde etti¤i tatmin düzeyiolarak tan›mlan›r. Fayda kavram› 18. yüzy›l›n sonlar›nda ve 19. yüzy›l›n bafllar›ndayaflam›fl filozof-ekonomist Jeremy Bentham’a dayand›r›l›r. Bentham aç›klamalar›n-da; toplumun sosyal faydas›n›n maksimizasyonu için çaba harcanmas› gerekti¤ini,bunun da çok say›daki insanlar için çok fazla mal sa¤lanmas› ile mümkün olaca¤›vurgulanmaktad›r. Fayda baz› objektif standartlarda (nesnel olarak) ölçülebildi¤iiçin bireyler aras›nda karfl›laflt›r›labilir ve toplanabilirdir. Di¤er anlat›mla Bent-ham’a göre baz› mallar›n tüketilmesinden A flahs› B’den daha fazla fayda sa¤laya-bilir (fayda karfl›laflt›r›labilir) ve bu flah›slar›n elde etti¤i faydalar toplanarak toplu-mun toplam faydas›na ulafl›l›r. Bu flekilde tan›mlanan kardinal fayda yaklafl›m› ileinsanlar mevcut mal demetleri için tüm altarnetifleri s›ralayabilmekte, bunlar› say›-larla ifade edebilmektedirler. Ordinalist yaklafl›mda ise mevcut mal demetleri s›ra-lanmakta ancak bunlar aras›nda kesin ölçümler yap›lamamaktad›r. Her iki yaklafl›-m›n tüketici davran›fllar›n›n anlafl›lmas›nda ve talep kuram›n›n oluflturulmas›ndaönemli katk›lar› vard›r.

Kardinal Fayda Yaklafl›m›Bu yaklafl›mda faydan›n nesnel olarak ölçülebilece¤i ileri sürülmekte ve Kardinalfayda indeksi oluflturularak fayda tüketiciler aras›nda karfl›laflt›r›labilmektedir. Çün-kü ‹ndeksi oluflturan maddeler nesnel olarak ölçülebilmektedir.

32 Mikro ‹kt isat

E¤im= - (Px/Py)

I1/Py

y

x

I0/Py

I2/Py

I2/Px I0/Px I1/Px

fiekil 2.3

BütçeDo¤rusundaGelirdekiDe¤iflmedenKaynaklananKaymalar

2A M A ÇN

Fayda, bir mal veya hizmetintüketilmesi ile tüketicininelde etti¤i tatmin düzeyiolarak tan›mlan›r.

Fayda gözlenemedi¤inden bireyler için say›sal fayda indeksleri seti oluflturma-da sorunla karfl›lafl›l›r. Her birey kiflisel tercihlerini yans›tan bir indeks oluflturabi-lir ancak A bireyi B’nin faydas›n› gözlemleyemez, dolay›s›yla her bireyin olufltur-du¤u indeksler ayn› nesnel ölçülerle de¤erlendirilememektedir. Bu yüzden fayda-n›n kifliler aras› karfl›laflt›rmas› yap›lamamaktad›r.

20. yüzy›l bafllar›nda Kardinal fayda ile ilgili bu ölçülme güçlü¤ünü gören eko-nomistler (bunlar marjinalistler olarak adland›r›lmaktad›r), faydan›n bireyler aras›n-da karfl›laflt›r›labilir ve toplanabilir oldu¤u varsay›mlar›n› ortaya atarak ölçülebilece-¤ini ileri sürdüler. Bunlara göre her birey kiflisel fayda fonksiyonunu, tüketilen mal-lara say›lar vererek oluflturabilir, bu say›lar kiflisel fayda fonksiyonlar› içinde karfl›-laflt›r›labilir ve toplanabilir. fiöyle ki bir tüketici bir hamburger tüketmekle 5 birimfayda, iki hamburger yedi¤inde 8 birim fayda ve üçüncü hamburgeri yedi¤inde ise9 birimlik toplam faydaya ulaflmaktad›r. Bu örnek çerçevesinde toplam fayda içinflöyle bir tan›m verebiliriz: Belirli bir zaman diliminde bir mal›n çeflitli miktarlar›n›ntüketilmesi sonucu ulafl›lan tatmin düzeyi toplam fayday› (TU) gösterir. Fayda bi-rimi olarak klasik iktisatç›lar “util” terimini kullanm›fllard›r. Örne¤imizde toplam fay-da her ilave hamburger ile artmaktad›r. Burada maksimum düzeye kadar daha faz-la tüketim ile daha büyük toplam fayda aras›nda pozitif iliflki beklenmektedir.

Marjinal fayda ise belirli bir zaman diliminde; bu maldan bir birim daha fazlatüketilmesi sonucu toplam faydada ortaya ç›kan de¤iflme olarak tan›mlan›r. Buaç›klamada tercihlerde ve di¤er mallar›n tüketilen miktarlar›nda bir de¤iflikli¤in ol-mad›¤› varsay›m› yap›lmaktad›r. Herhangi bir x mal› için Marjinal fayda (MUx),toplam fayda fonksiyonunun e¤imini ya da de¤iflme oran›n› yans›tmaktad›r.

Örne¤imizde 1’inci ile 2’nci hamburger aras›nda MUx =3 utildir.

Üçüncü hamburger toplam fayday› 9 util’e yükseltmifl oldu¤undan marjinal fay-da 1’dir. Toplam fayda her ilave birim ile artmaktad›r. Ancak bu art›fl azalarak de-vam etmektedir. Dolay›s›yla tüketici azalan marjinal fayda ile karfl› karfl›yad›r. ‹fltemarjinalistler bu azalan marjinal fayda varsay›m›n› negatif e¤imli talep e¤risi eldeetmede kullanm›fllard›r.

Kardinalist yaklafl›mda fayda util ad› verilen soyut bir miktar ile, daha sonramarjinalistlerle birlikte para cinsinden ölçülebilmektedir. Para ile ölçüldü¤ündefayday› aç›klarken izlenen yöntem flöyle olur. Tüketici ilave bir birim mal tüket-mek için vazgeçmek istedi¤i paran›n miktar› ile faydas›n› aç›klar.

Tek bir mal durumunda (Örne¤in x mal›) tüketici ya bu x mal›n› sat›n al›r ya dagelirini para biçiminde elinde tutar. Dengenin sa¤lanabilmesi için x’in marjinal fay-das›n›n tam olarak x’in fiyat›na eflit olmas› gerekir. Dolay›s›yla dengede MUx = Pxolur. fiayet Px > MUx ise tüketici x mal› tüketimini azaltarak (böylelikle MUx arta-cakt›r) ve gelirini harcamayarak fayda düzeyini yükseltir. Benzer flekilde MUx > Pxise tüketici x mal› tüketimini art›racak (bu durumda MUx azalacak) ve gelirini da-ha az para olarak tutacakt›r. Böylece sadece MUx = Px durumunda toplam tatmindüzeyi maksimum olur. Yani net TU (toplam fayda ile maliyet aras›ndaki fark)maksimize edilir. Net toplam fayda: NTU = U(x) - Pxx oldu¤undan, maksimizasyoniçin gerekli koflul: fonksiyonun x’e göre türevinin al›n›p s›f›ra eflitlenmesidir.

MU = TU - TU

Q - Q =

8 - 52 -1

= 3x2 1

2 1

MU = TU

Qxx

x

∆

∆


Marjinal fayda belirli birzaman diliminde, bu maldanbir birim daha fazlatüketilmesi sonucu toplamfaydada ortaya ç›kande¤iflme olarak tan›mlan›r.

olur ya da MUx=Px olur.

Kardinalist fayda yaklafl›m›n›n bu eflitlik biçimindeki modeli kullan›larak tüke-tici talep e¤risi elde edilir. fiekil-2.4’te x mal› için toplam fayda ve marjinal faydae¤rileri çizilmifltir. Toplam fayda X3 düzeyinde maksimuma ulafl›rken bu düzeyekadar marjinal fayda pozitif de¤erler almaktad›r. Marjinal faydan›n bu pozitif k›sm›tüketici talebi ile iliflkilidir. Bir baflka deyiflle MUx’in bu pozitif k›s›m› bireyin talepe¤risidir. P1

x fiyat›nda faydas›n› maksimize eden tüketici x1 kadar tüketim yapmal›-d›r. P2

x fiyat›nda x2 kadar tüketmelidir. Bu fiyatlarda baflka bileflimlerin olmas› mak-simizasyon sa¤lamaz.

Kardinalist yaklafl›m›n talep teorisini, birden fazla mal durumu içinde genellefl-tirebiliriz. Örne¤in n mal için her mal›n marjinal faydas›n›n fiyat›na oran› tüm mal-lar için eflit olunca denge koflulu sa¤lanmaktad›r. Formül ile aç›klarsak:

olmal›d›r. Ancak bu tür bir eflitli¤in sa¤lanmas› durumunda, tüketici toplam fayda-s›n› maksimize edebilecek, sat›n alaca¤› mallar aras›nda baflka bir da¤›l›m faydamaksimizasyonunu sa¤lamayacakt›r.

Kardinalist yaklafl›mda talep e¤risinin negatif e¤imli olmas›n›n nedeninin azalan marjinalfayda oldu¤una dikkat edelim.

Ordinal Fayda Yaklafl›m›Daha önce aç›klanan iki yaklafl›mda vurgulanan faydan›n toplanabilirlili¤i duru-munda ilginç sonuçlarla karfl›lafl›l›r. fiöyleki hamburger örne¤ine bakal›m; bu iki

MUxPx

= MUy

Py = … =

MUnPn

∂U(x)x

- P = 0x∂

34 Mikro ‹kt isat

TU

TU

X1 X2 X3X/t

MU

MUX1

MUX2

MUX

X/t

P2X

P1X

Xd

PX

XX1 X2 X3 X1 X2

fiekil 2.4

Kardinalistyaklafl›mdatüketici talepe¤risinin eldeedilifli.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



yaklafl›ma göre hamburgeri oluflturan ekmek, köfte, garnitür her biri di¤erindenayr›d›r ve bunlar›n ayr› ayr› faydalar› toplam› hamburgerin faydas›n› oluflturur. Oy-sa biz bu mallar›n kombinasyonunun sa¤lad›¤› fayda ile ilgiliyiz ve bu mal›n tüke-tici tercihindeki önemini araflt›r›yoruz. Ekonomistler bunu tüketim sepeti veya de-meti olarak nitelerler. Bunlar›n faydalar›yla ilgili tüketici tercihleri s›ralanmakta,oluflturulan indekste en çok tercih edilene daha yüksek say› ve en az tercih edile-ne daha düflük say› verilmektedir.

Ordinalist yaklafl›mda ilk olarak ‹ngiliz Ekonomist Francis Y. Edgeworth (1845- 1926) taraf›ndan ortaya at›lan farks›zl›k e¤rileri analizi kullan›lm›flt›r. Ekonomikteoride daha sonra farks›zl›k e¤rileri analizi Hicks ve Allen taraf›ndan gelifltirilmifl-tir. Yine Paul Samuelson aç›klanm›fl tercihler teorisini gelifltirerek tüketici davran›fl-lar› teorisini ordinalist yaklafl›m çerçevesinde analiz etmifltir. Tüketicilerin mal vehizmetlere yönelik taleplerinin aç›klanmas›nda ordinalist yaklafl›m pek çok bak›m-dan avantajl›d›r. ‹lk olarak Edgewort’un farks›zl›k e¤rileri analizini gelifltirmesiyle;faydan›n, sadece tüketilen bir mal›n miktar›n›n fonksiyonu olmad›¤›, ayn› zaman-da tüketilen di¤er mallar›nda fonksiyonu oldu¤u ortaya konulmufltur. Yani kardi-nalistlerce ileri sürülen bir mal›n marjinal faydas›n›n tüketilen di¤er mallar›n marji-nal faydalar›ndan ba¤›ms›z oldu¤u düflüncesi terk edilmifltir. Farks›zl›k e¤rilerianalizi ile mallar aras›nda ikame ve tamamlay›c›l›k iliflkisi olabilece¤i gibi hiçbiriliflkinin olmayabilece¤i gerçe¤i de dikkate al›nm›flt›r. Bir baflka avantaj ise kardi-nalist yaklafl›mda tek bir mala iliflkin fayda analizi yap›l›rken ordinalist yaklafl›mdaen az iki mal›n kullan›lmas›d›r. Özellikle farks›zl›k e¤rilerinin grafiksel analizindeiki mal için çizim yap›lmaktad›r.

Hicks ve Allen farks›zl›k e¤rileri analizini daha da ileri tafl›yarak faydan›n kar-dinalist anlamda ölçülemeyece¤ini ve hatta talep e¤risi için azalan marjinal faydavarsay›m›na gerek olmayaca¤›n› ileri sürmüfllerdir. Günümüzde tüketici teorisi Or-dinal fayda varsay›m› üzerine kurulmufltur. Azalan marjinal faydaya göre talep e¤-risi çizilmemektedir. Bununu yerine tüketici tercihleri çerçevesinde çözümlemeleryap›lmaktad›r.

Ordinal fayda yaklafl›m›n›n kardinal fayda yaklafl›m›na göre üstünlüklerini s›ralay›n›z.

Tüketici Tercihleri ve Farks›zl›k E¤rileriBireylerin tercihleri büyük farkl›l›klar gösterir. Bu farkl›l›¤›n nedeni; tüketiciningeçmifli, sosyal çevresi, co¤rafik çevresi, ›rk›, dini, yafl›, evlilik durumu, e¤itim vebilgi düzeyleri gibi faktörlerdir. Tüketici tercihleri ile ilgili modern kuram, tüketici-lerin tüketim paketlerini (sepetlerini) en çok tercih edilenden en az tercih edilenedo¤ru s›ralama ifllemidir. Burada herbir sepete bir indeks say›s› verilerek büyüktenküçü¤e do¤ru s›ralama yap›l›r. Yani tercihler en çok sevilenden en az sevilenedo¤ru s›ralan›r. Birey bu s›ralamay› yaparken içinde bulundu¤u ekonomik koflul-lardan ba¤›ms›z olarak davran›r.

Tercihler Üzerine Varsay›mlarSadelik oluflturmak amac›yla üzerinde çal›flt›¤›m›z iki mal sepetinden [A ve B] tü-keticinin hangisini tercih edece¤i, bu sepetlerden sa¤lanan tatmin düzeyine ba¤l›-d›r. Hangi sepet daha yüksek tatmin düzeyine ulaflt›r›yorsa tüketici o sepeti seçe-cektir. Tüketici tercihlerinin tutarl›l›¤› üzerine ekonomistler genelde baz› varsay›m-larda bulunurlar. Bu varsay›mlar›n baz›lar› temel nitelikte olup aksiyom (kabuledilmifl gerçek) olarak nitelendirilir. Bu aksiyomlar:


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Aksiyom-1 Bütünlük AksiyomuE¤er A ve B iki mal sepeti ise tüketici bunlar› karfl›laflt›rabilir. Bu karfl›laflt›rma-

y› afla¤›daki davran›fllardan birisi ile tan›mlar:(i) A ≥ B bu tercihe göre A sepeti B sepetine tercih edilmektedir yani tüketici A

sepetini istemektedir (e¤er aradaki iflaret > fleklinde ise bu kesin bir tercihibelirtirken ≥ fleklindeki iflaret zay›f bir tercihi göstermektedir).

(ii) B > A burada tüketici B sepetini A’ya tercih etmektedir (B sepetini iste-mektedir).

(ii) B ≈ A tüketici A ve B sepetlerini tercihte kay›ts›zd›r. Yani her iki tüketim se-peti ayn› tatmini sa¤lamaktad›r.

Aksiyom-2 Geçifllilik AksiyomuBu aksiyom bireyin tercihlerinde içsel tutarl›l›¤›n bulundu¤unu gösterir. E¤er

tüketici A sepetini B’ye tercih ediyorsa ve B sepetini bir baflka Z sepetine tercih edi-yorsa A sepetini ayn› zamanda Z’ye tercih etmek durumundad›r. Di¤er bir anla-t›mla e¤er A>B ve B > Z ise A>Z olacakt›r.

Aksiyom-3 Süreklilik AksiyomuE¤er A sepeti B’ye tercih ediliyorsa ve di¤er bir Z sepeti içerik olarak B’ye çok ya-

k›nsa bu durumda A sepeti Z’ye tercih edilir. Yani A > B ve Z → B ⇒ A > Z olur.Aksiyom-4 Ço¤u Aza Tercih Etme (Doyumsuzluk) Aksiyomu‹ki mala iliflkin aç›klamalar›m›zdan hareketle, e¤er A bu mallara iliflkin bir

mal demetini gösteriyorsa ve B ayn› mallara iliflkin ve mallardan birisinin dahafazla oldu¤u durumunu yans›t›yorsa B >A olacakt›r. Yani tüketici ikinci mal de-metini tercih edecektir. Bu varsay›m bazen “tercihlerin tekdüzeli¤i” olarak da ad-land›r›l›r.Tercihlerdeki tekdüzelik, farks›zl›k e¤rilerinin birbirlerini kesmemelerinive negatif e¤imli olduklar›n› ifade eder.

Aksiyom-5 D›fl Bükeylik AksiyomuFarks›zl›k e¤risi üzerinde iki noktay› birlefltirdi¤imizde bu do¤ru üzerindeki her

nokta tercih edilir bölgede kalacakt›r. Dolay›s›yla bu iki noktay› birlefltiren do¤ruüzerindeki herhangi bir nokta daha yüksek fayda düzeyini gösterir. Bu aksiyom isefarks›zl›k e¤risinin negatif e¤imli ve konveks (d›fl bükey) olaca¤›n› ifade eder.

Bir kiflinin tercihlerini grafiksel olarak göstermek olas›d›r. Daha önce aç›klad›-¤›m›z befl aksiyom alt›nda, tüketici, tercihlerini en çok arzulanandan en az arzula-nana do¤ru bir s›ralama ile gösterebilecektir. Bu s›ralamada en çok arzulanan; tü-keticiye daha fazla fayda sa¤layand›r. Örne¤in tüketici A demetini B’ye tercih edi-yorsa A’dan sa¤lad›¤› fayda U(A), B’den sa¤lad›¤› fayday› U(B)’yi aflacakt›r.

Belirli bir fayda düzeyi de¤iflik malbileflimlerinden (x,y) elde edilebilir. Bufayda düzeyi için denklemimiz afla¤›dakiflekilde yaz›l›r.

U = U(x,y)

Bu denklemde U, bir sabittir. Faydafonksiyonu sürekli oldu¤undan sonsuzsay›da (xy) bileflimi bu tatmin düzeyinisa¤lar. Tüketiciye ayn› fayda düzeyinisa¤layan mal bileflimlerinin oluflturdu¤ue¤riye farks›zl›k e¤risi denir. Yukar›da s›-ralanan aksiyomlar çerçevesinde farks›z-l›k e¤risi fiekil 2.5’teki gibi çizilir.

36 Mikro ‹kt isat

Tüketiciye ayn› faydadüzeyini sa¤layan malbileflimlerinin oluflturdu¤ue¤riye farks›zl›k e¤risi denir.

y

x

fiekil 2.5

‹ki MalDüzlemindeFarks›zl›k E¤risi

Bireylerin tercihlerini fayda fonksiyonu ile gösterdi¤imizde genel olarakU = U (x,y ,... n) fleklinde ifade ederiz. E¤er mallar yerine reel geliri kullan›yor-

sak dolayl› fayda fonksiyonuna ulafl›r›z.U = U(I), I = reel gelir.

birey gelirini mal al›mlar› için kulland›¤›nda fayda sa¤lamaktad›r.Yine bireyin fayda fonksiyonuU = U (C, H) fleklinde yazd›¤›m›zda,

kiflinin faydas›n› tüketiminin ve bofl zamanlar›n›n bir fonksiyonu fleklinde ifade et-mifl oluruz.

Farks›zl›k E¤rilerinin Özelliklerix ve y ekseninde iki mala iliflkin çok say›da farks›zl›k e¤risi çizebiliriz. Burada ek-senler içinde her noktadan bir farks›zl›k e¤risi geçmekte ve farks›zl›k e¤rileri hari-tas› ortaya ç›kmaktad›r. Farks›zl›k e¤rileri haritas›na sahip oldu¤umuzda tüketicitercihleri konusunda her fleyi biliyoruz demektir. Bu e¤rilere iliflkin özelliklerebakt›¤›m›zda; daha önce aç›klad›¤›m›z aksiyomlar çerçevesinde:

(i) Farks›zl›k e¤rilerinin birbirlerini kesmeyeceklerini söyleyebiliriz. Geçifllilikve ço¤u aza tercih etme aksiyomlar› çerçevesinde kesiflme gerçekleflemez.

(ii) Farks›zl›k e¤rileri orijinden uzaklaflt›kça daha yüksek fayda düzeyini gös-terirler. Bu özellik ço¤u aza tercih etme aksiyomu ile uyumludur. Ancakburada farks›zl›k e¤rilerinin mutlaka paralel olaca¤› anlam› ç›kmamal›-d›r, baz› durumlarda yaklafl›p baz› durumlarda ayr›k olabilirler ancakbirbirlerini kesemezler.

(iii)Tüketici her iki mal› da arzu ediyorsa (her iki mal›n marjinal faydalar› po-zitif ise yani MUx>0, MUy>0 ise) tüm farks›zl›k e¤rileri negatif e¤ime sahipolacakt›r.

(iv) Her bir tüketim demeti sadece tek bir farks›zl›k e¤risi üzerinde bulunur,birden fazla farks›zl›k e¤risi üzerinde bulunamaz. Aksi takdirde bu e¤rilerbirbirlerini keserler.

(v) Farks›zl›k e¤rileri kal›n olarak da çizilemez; o zaman çok az fazla olan de-met ile az olan demet ayn› farks›zl›k e¤risi üzerinde olur. Dolay›s›yla geçifl-lilik, süreklilik ve ço¤u aza tercih etme aksiyomlar›na ayk›r›l›k ortaya ç›kar.

Marjinal ‹kame Oran›Farks›zl›k e¤risinin herhangi bir noktas›na çizilen te¤etin e¤iminin negatif iflaretli-si marjinal ikame oran› (MRS) olarak tan›mlan›r. fiekilde görüldü¤ü gibi tüketicininayn› tatmin düzeyinde kalabilmesi için bir birim x karfl›l›¤›nda vermeyi arzu etti¤iy miktar› marjinal ikame oran›n› tan›mlar. Dolay›s›yla MRS tüketicinin mallar ara-s›ndaki de¤iflim iste¤ini ifade eder. fiekil 2.6’da iki nolu mal bilefliminden üç noludemete geçildi¤inde, tüketicinin bir birim daha fazla x mal› (∆x) elde etmek içinvazgeçmeye raz› olaca¤› y mal› miktar›n›n (∆y2) kadar oldu¤u görülmektedir. Do-lay›s›yla MRS arzulanan de¤iflim oran› veya ikame oran› olarak da tan›mlanmakta

ve ile formüle edilmektedir.

MRS tüketicinin de¤iflim yap›p yapmama konusundaki s›n›rdaki ölçümünü gös-terir. MRS d›fl›ndaki de¤iflim oranlar›nda tüketici mallar aras›nda de¤iflime isteklidir.

Farks›zl›k e¤risindeki d›flbükeylik bu iki mal aras›nda “azalan marjinal ikame”oran›n›n varl›¤›n› ortaya koyar. Çünkü, e¤ri üzerinde bir birim daha fazla x tüket-

- yx

= MRS∆∆


Farks›zl›k e¤risinin herhangibir noktas›na çizilen te¤etine¤iminin negatif iflaretlisimarjinal ikame oran› (MRS)olarak tan›mlan›r. Farks›zl›ke¤risindeki d›flbükeylik buiki mal aras›nda “azalanmarjinal ikame” oran›n›nvarl›¤›n› ortaya koyar.

mek için tüketicinin en fazla vazgeçebilece¤i y miktar› olan marjinal ikame oran›

tüketim demetindeki x miktar›na ba¤l› olarak azalacakt›r. Yani

ikame edilmek istenen x miktar› art›r›ld›kça vazgeçilecek y miktar› azalacakt›r.

Grafikte 1, 2 ve 3 noktalar› ayn› farks›zl›k e¤risi üzerindedir. (x1y1) in gösteril-di¤i 1 nolu bileflimden bafllayarak tüketilen x miktar›n› her defas›nda ayn› miktar-da (∆x) art›rd›¤›m›zda vazgeçece¤imiz ∆y’ler azalmaktad›r. D›flbükeyli¤in sa¤lad›-¤› bu durum MRS’nin azalan oldu¤unu gösterir.

Orijine göre d›flbükey türdeki farks›zl›k e¤rileri için ortaya ç›kan azalan MRSdurumu, mallar aras›nda tam ikame durumunda sabit ve -l’e eflit olur. Yine tamam-lay›c› mallarda MRS 0 ya da ∞ de¤erleri d›fl›nda baflka bir de¤er almaz. E¤er fark-s›zl›k e¤rileri orijine göre içbükey olursa artan MRS durumu ile karfl›lafl›l›r.

Tamamlay›c› mallarda marjinal ikame oran› hangi durumda s›f›r, hangi durumda sonsuzde¤eri al›r?

Marjinal ‹kame Oran› ve Marjinal Fayda‹ki mala iliflkin marjinal ikame oran›, marjinal faydalar›n oran› cinsinden ifade edi-lebilir. Örne¤in fayda fonksiyonumuz

U = U (x,y) olsun x ve y için k›smi türev al›nd›¤›nda;dU = Uxdx + Uydy, burada

x’in marjinal faydas› (MUx)

y’nin marjinal faydas› (MUy)

Ayn› farks›zl›k e¤risi üzerinde fayda sabit oldu¤undan dU = 0 olacakt›r. Dola-y›s›yla:

Uy = Uy

∂∂

Ux = Ux

∂∂

MRSyx = - yx

∆∆

38 Mikro ‹kt isat

1

2

3

y1

y2

y3

0

y1

y2

x x x

U1

y mal›

x mal›x1 x2 x3

-

fiekil 2.6

Azalan Marjinal‹kame Oran›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

⇒ MUx dx + MUy dy = 0 veya -MUydy=MUxdx

Bu eflitlikte x mal›n› dx kadar art›rd›¤›m›zda x’in marjinal faydas› kadar faydadüzeyi artar. Ayn› farks›zl›k e¤risi üzerinde kalabilmek için y mal›n› azaltmam›z ge-rekir. Dolay›s›yla MUy’ye ba¤l› olarak fayda düzeyi azal›r. Bu ikisi için eflitlik sa¤-lan›nca ayn› fayda düzeyi üzerinde kal›nm›fl olur. Bu eflitli¤i MRSyx’i göstermekiçin yazarsak bunun marjinal faydalar›n oran› oldu¤unu görürüz.

Çeflitli Biçimdeki Farks›zl›k E¤rileri ve Fayda Fonksiyonlar›Fayda fonksiyonu iktisatç›lar›n tüketici davran›fllar›n› anlamak ve yorumlamak içinkulland›klar› bir kavramd›r. Temel anlamda mevcut de¤ildir. E¤er annenizden fay-da fonksiyonunu göstermesini ya da hakk›nda bir fleyler söylemesini beklerseniziktisat bilmemesi halinde sizi tuhaf karfl›layacakt›r. fiayet annenizden mevcut maldemetleri aras›nda bir tercih s›ralamas› yapmas›n› isterseniz onun yapt›¤› tercihlerçerçevesinde fayda fonksiyonunu oluflturabilirsiniz.

K›saca bireylerin tüketim demetlerini derecelendirmesi ve bu derecelendirme-ye göre belirlenen fayda fonksiyonlar› do¤rudan gözlenemez. Ancak kiflilerin ter-cihleri hakk›nda gözlemleyebildi¤imiz: gelir, fiyatlar ve di¤er faktörler de¤iflti¤indebu kiflilerin davran›fllar›ndaki de¤ifliklikler gözlenebilir. Bunun için belirli baz› fay-da fonksiyonu tiplerini incelemek yararl› olacakt›r. Burada iki mal varsay›m›ndanhareketle üç tip fayda fonksiyonu aç›klanacakt›r.

Cobb-Douglas Fayda FonksiyonuFayda fonksiyonlar›ndan en yayg›n biçimde kullan›lan›d›r. Mallar aras›nda k›smiikamenin bulundu¤unu varsayar. Fonksiyonel olarak iki mal baz›nda ifade etti¤i-mizde flu flekilde yaz›l›r;

U(X,Y) = XαYβ

Bu denklemde α ve β birer pozitif sabit say›lard›r. Grafiksel olarak afla¤›daki fle-kilde gösterilir. Görüldü¤ü gibi her bir farks›zl›k e¤risi ayn› flekle sahip olup bu e¤-rilerin her birine fayda dü-zeylerini gösteren indeks sa-y›lar› atanm›flt›r. Bu flekildetan›mlanan fayda fonksiyon-lar› orijinden uzaklaflt›kçadaha yüksek fayda düzeyle-rini göstermektedir.

Fayda fonksiyonununherhangi bir noktas›ndakie¤imi, k›smi türevlerinin ora-n›na ba¤l›d›r. Yani Y’nin X’emutlak olmayan anlamdaoran›na ba¤l›d›r. fiöyle ki;

-dydx

=MU

MU= MRS

dU=0

x

yyx

0 = Ux

dx +Uy

dy∂∂

∂∂


fiekil 2.7

Y

X

U2

U1

U0

Cobb-DouglasFaydaFonksiyonlar›na‹liflkin Farks›zl›kE¤rileri

αXα-1Yβ dx+βXα Yβ-1 dy=0

Tam ‹kame Durumunda Fayda Fonksiyonu (Do¤rusal Fayda Fonksiyonu)‹ki mala iliflkin tam ikame durumu, tüketicilerin bu mallardan birisini di¤eriyle sa-bit bir oranda de¤ifltirmesi halinde geçerlidir. Bu durumda farks›zl›k e¤rileri düzbir do¤ru fleklini al›r, fayda fonksiyonu ise afla¤›daki flekilde ifade edilir:

U (X, Y) = αX + βY

α ve β pozitif sabit say›lar olup tam ikame durumunda α = β’dir. Bu fonksiyoniçin e¤im afla¤›daki biçimde hesaplan›r:

0 = α dX + β dY

Görüldü¤ü gibi e¤im sabittir. Tam ikame ile ilgili en basit durum mallar aras›n-da bire bir de¤iflimin var oldu¤u durumdur (örne¤in iki farkl› markaya sahip ma-karna gibi). Afla¤›da bu tür tercihler için farks›zl›k e¤risi çizilmifltir:

Tamamlay›c› Mallara ‹liflkin Fayda FonksiyonuBu tür mallar her zaman sabit oranlarda birlikte tüketilirler. Örne¤in sa¤ ve solayakkab› tüketici taraf›ndan birlikte kullan›l›r. Burada X sa¤ ayakkab› ve Y de solayakkab› ise tüketiciye bu mallardan bir tane fazla verilmesi faydas›n› etkilemeye-cektir. Çünkü tek ayakkab›y› kullanamayacakt›r. Bu tür mallara iliflkin farks›zl›ke¤rileri L harfi fleklinde olup matematiksel olarak fayda fonksiyonlar› ise flu flekil-de yaz›l›r:

-dYdX

=U=Sabit

αβ

-dYdX

=YXU=Sabit

αβ

⋅

-dYdX

=X Y

X YU=Sabit

-1

-1

α

β

α β

α β

40 Mikro ‹kt isat

Y

X

U2

U1

U0

45°

E¤im=dy/dx=-1

fiekil 2.8

Tam ‹kameHalinde Farks›zl›kE¤rileri

U (X, Y) = min (αX, βY)

α ve β sabit parametrelerdir, min ileanlat›lmak istenen parantez içerisindekiterimlerden küçük olan›na göre fayda-n›n belirlenece¤idir. Tüketicinin 2 adetsa¤ ayakkab›s› ve 3 adet sol ayakkab›s›varsa fayda 2 çift ayakkab›ya göre belir-lenir, üçüncü sol ayakkab›n›n tüketici-ye bir faydas› yoktur. Bunu grafikselolarak afla¤›daki flekilde görebiliriz.

Tamamlay›c› mallara iliflkin faydafonksiyonumuzda iki maldan hiçbirin-de fazlal›k yok ise yani αX = βY ise

olur ki bu iki mal aras›nda-

ki birlikte kullan›m›n sabit oran›n› verir.

Farkl› türdeki fayda fonksiyonlar›n› ve bu fonksiyonlar›n aralar›ndaki farkl›l›klar› belirtiniz.

OPT‹MAL SEÇ‹MLER VE FAYDA MAKS‹M‹ZASYONU

Bütçe k›s›t› alt›nda optimal seçimlerin nas›l belirlendi¤ini ortayakoymak

Burada bütçe seti ile tercih teorisini birlefltirerek tüketicinin optimal seçimini belir-leyece¤iz. Oluflturulacak temel modelde bireylerin bütçe k›s›t› alt›nda faydalar›n›maksimize edecek flekilde davranacaklar› varsay›l›r. Fayda maksimizasyonu için bi-reylerin seçecekleri mal demetleri aras›ndaki de¤iflim oran› (MRS), bu demetlerinpiyasa fiyatlar› oran›n› yans›tmal›d›r. Piyasa fiyatlar› bireylere f›rsat maliyetleri hak-k›nda bilgi sa¤lar ve bu bilgi bireylerin tercihlerini etkilemede önemli rol oynar.Grafiklerle aç›klayaca¤›m›z ve farkl› tercihlere göre belirlenecek optimal seçimlerdetemel prosedür ayn›d›r. Bütçe do¤rusu ile farks›zl›k e¤rileri ayn› flekil üzerinde çizi-lerek bütçe do¤rusuna dokunan en yüksek farks›zl›k e¤risi araflt›r›lacakt›r.

Cobb-Dougls Türü Tercihlerde Optimal Seçimlerfiekil 2.10’da Cobb-Douglas türü tercihlere iliflkin tüketicinin optimal seçimi göste-rilmektedir. Burada bir bütçe seti ve indeks de¤eri atanm›fl birkaç farks›zl›k e¤risi,ayn› diyagram üzerinde çizilmifltir. Bütçe seti içerisinde en yüksek farks›zl›k e¤ri-sine ulaflabilece¤imiz mal demetlerini araflt›rmaktay›z. Bireyin fayda maksimizas-yonu için tüm gelirini harcamas› gerekti¤i varsay›l›r. Çünkü ekstra mallar ilave fay-da sa¤lamaktad›r.

∂∂

YX

= αβ


fiekil 2.9

Y

X

U1

U0

MükemmelTamamlay›c›Mallarda Farks›zl›kE¤rileri

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

3A M A ÇN

fiekilde bütçe do¤rusu üzerinde A noktas›ndan sa¤a do¤ru hareket etti¤imizdedaha yüksek fayda düzeylerini ifade eden farks›zl›k e¤rilerine ulafl›yoruz ve Cnoktas› ulaflabilece¤imiz en yüksek farks›zl›k e¤risidir. Burada bütçe do¤rusufarks›zl›k e¤risine sadece te¤et olmaktad›r. Dolay›s›yla C noktas›ndaki X* ve Y*

seçimleri optimaldir. C noktas›nda dir. Yani tüketicinin de¤iflim is-

te¤i, piyasada bu iki mal demetinin de¤iflim oran› olan fiyatlar›n oran›na eflittir. Bu eflitli¤in arkas›nda yatan mant›¤› flu flekilde aç›klayabiliriz: Varsayal›m ki bireyiçin MRS = 1 olsun, yani tüketici bir birim X mal› ile bir birim Y mal›n› de¤ifltir-mekte ve ayn› farks›zl›k e¤risi üzerinde kalmaktad›r. E¤er piyasada Px=2 ve Py=1ise bu durumda birey bir birim X mal›ndan vazgeçerek iki birim Y mal› alacak vedaha yüksek fayda düzeyine ulaflacakt›r. Bu yüzden optimal seçim durumunda

bütçe k›s›t› e¤imi , farks›zl›k e¤risi e¤imine eflit olmal›d›r. Den-

ge durumunda olacakt›r. ‹ki mal aras›ndaki marjinal ikame oran›n›

marjinal faydalar oran› cinsinden yazarsak;

oldu¤undan, eflitli¤imiz fleklinde elde edilir. Orant›-

n›n özelli¤i gere¤i içler yer de¤ifltirebilir. Bu durumda fayda maksimizasyonu için gerekli koflulu yeniden düzenleyebiliriz.

Bu eflitli¤e göre fayda maksimizasyonu için; tüketici her bir mala harcanan pa-ran›n marjinal faydas› eflit olacak flekilde hareket eder. Aksi durumda her mal içinharcanan son liran›n kendisine sa¤lad›¤› fayda eflit de¤ilse tüketici gelirini mallararas›nda optimal da¤›tmam›fl olur.

MU

P =

MU

Px

x

y

y

MU

MU =

P

Px

y

x

y

MRS = MU

MUyxx

y

MRS = P

Pyxx

y

dydx

= -MRS-P

Px

y

MRS = P

Pyxx

y

42 Mikro ‹kt isat

U1

U2

U3

U4

Y

A

X*

Y*

farks›zl›ke¤rileri

B

C

D

X

fiekil 2.10

TüketicininOptimal Seçimi

Düzenli tercihleri yans›tan farks›zl›k e¤rileri için optimal tercih noktalar›ndafarks›zl›k e¤risi e¤imi ve bütçe do¤rusu e¤imi birbirine eflit olmaktad›r. E¤er e¤im-ler farkl› ise farks›zl›k e¤risi bütçe do¤rusunu keser ve optimal noktaya ulafl›lmaz.E¤er optimal tercih her iki mal›n birlikte tüketimini içeriyorsa biz iç yerlere ait (s›-n›rlardan farkl›) optimumu araflt›r›yoruz. Bunun için gerekli koflul; bütçe do¤rusu-nun farks›zl›k e¤risine te¤et olmas›d›r. Gerekli koflulun ayn› zamanda yeterli ola-bilmesi için tercihlerin orijine d›flbükey olmas› zorunludur. Bu durumda, tek bir te-¤et noktas› elde edilecektir. fiekilde tercihler Cobb-Douglas fonksiyonlar› ile gös-terilmifltir. Bu durumda tüketici her mala gelirinin belirli bir oran›n› harcayacakt›r.Bu oranlar fonksiyondaki her mala iliflkin üstlerle (α ve β) ifade edilir. Örne¤infayda fonksiyonu U = xαyβ biçiminde ve α=β=1/2 olsun. Böylece fayda fonksiyo-nu U = x1/2y1/2 olur. Bu fonksiyona iliflkin marjinal faydalar ve marjinal ikame ora-n› afla¤›daki gibi hesaplan›r.

Optimal seçim için oldu¤undan, olur. Bu

eflitlik bütçe k›s›t›nda yerine konularak optimal x* ve y* de¤erleri bulunur. fiöyle ki

olur.

Tam ‹kame Durumunda Optimal SeçimlerMallar aras›nda tam ikame söz konusu ise tercihleri yans›tan farks›zl›k e¤rileri e¤i-mi (-1) olan do¤ru halini al›r ve optimal tercih ise her zaman s›n›rda oluflur. fiekil2.11’de bu durum gösterilmifltir. Grafikte üç olas› durum ile karfl› karfl›yay›z:

E¤er py > px ise bütçe do¤rusu farks›zl›k e¤risine göre daha yat›kt›r. Bu durumdatüketici tüm gelirini x mal›na harcayacakt›r. px > py ise tüketici sadece y mal› alacak,px = py ise bütçe do¤rusu ile farks›zl›k e¤risi çak›flm›flt›r, herhangi bir nokta optimaltercihtir. K›saca iki mal aras›nda tam bir ikame varsa tüketici ucuz olan› tercih eder.

I = P x + PP

Px I = 2P x x =

I2P

, y =I

2Px yx

yx

*

x

*

y⇒ ⇒

yx

= P

P y =

P

Pxx

y

x

y

⇒MRS = P

Pyxx

y

∂∂

∂∂

Ux

= MU = 12

x y , Uy

= MU =12

x y x

-1

2

1

2y

1

2-1

2 vve MRS = MU

MU =

yxyx

x

y


fiekil 2.11

Y

X

U3

U1

U4

farks›zl›ke¤rileri

bütçedo¤rusu

optimalseçim

X*=I/Px

Tam ‹kameDurumundaOptimal Seçim

Mükemmel Tamamlay›c›l›k Durumunda Optimal Seçimler

Bu durumda tüketici her iki maldan eflitmiktarda ya da sabit bir bileflim oran›-n› sat›n almak zorundad›r. Örne¤in tü-ketici ayakkab›lar› bir çift almak zorun-dad›r. fiekil 2.12’de görülen bu durumagöre optimal seçim bütçe do¤rusu üze-rinde x=y oldu¤u konumda sa¤lana-cakt›r. Sat›n al›nacak bileflim

olacakt›r.

TÜKET‹C‹ TALEB‹ KURAMI

Optimal seçimlerdeki de¤iflmelere ba¤l› olarak üç tür talep e¤risielde etmek

Tüketicinin optimal seçimleri mallar›n fiyatlar›na ve tüketicinin sahip oldu¤u gelireba¤l› olarak belirlenmektedir. Fiyatlardaki ve gelirdeki de¤iflmeler tüketicinin bütçek›s›t›n› de¤ifltirdi¤i için bundan, tüketicinin optimal seçim düzeyleri de etkilenir. Buoptimal noktalardan hareketle talep e¤rileri elde edilir. Dolay›s›yla talep fonksiyon-lar› için fayda maksimizasyonu problemi çözümünden hareket edilir ve talep fonk-siyonlar› setine ulafl›l›r. Bu set içerisinde; üç tür talep fonksiyonu tan›mlan›r:

• Fiyat›n bir fonksiyonu olarak talep (geleneksel, al›fl›lm›fl veya do¤al talepe¤risi)

• Gelirin bir fonksiyonu olarak talep (Engel E¤risi)• Di¤er bir mal›n fiyat›n›n fonksiyonu olarak talep (Çapraz fiyat talep

fonksiyonu)Talep fonksiyonlar›, her bir mal›n optimal miktar›n›, fiyatlar›n ve gelirin bir

fonksiyonu olarak aç›klar. Örne¤in x = x (Px, Py, I) ve y = y (Py, Px, I) biçimindeifade edilir.

Bu fonksiyonlara göre talep edilen x ve y miktarlar› fiyatlara ve gelir düzeyineba¤l› olarak de¤iflmektedir. Bir baflka deyiflle, talep fonksiyonlar› ile ekonomikçevredeki de¤iflmelere karfl› tüketici seçimlerinin reaksiyonu gösterilmektedir. Ta-lep fonksiyonlar› türetilirken sadece denge durumundaki seçimler dikkate al›nd›-¤›ndan karfl›laflt›r›lmal› statik analiz çerçevesinde de¤erlendirmeler yap›l›r. Talepfonksiyonlar› elde edilirken optimal seçimleri etkileyen iki tür de¤iflken (fiyatlar vegelir düzeyi) vard›r. Bu nedenle gelirdeki ve fiyatlardaki de¤iflmelere ba¤l› olaraktalep e¤rileri seti elde edilir.

‹lk olarak fiyatlar veri iken tüketicinin gelirindeki de¤iflmeler karfl›s›nda tüketi-ci davran›fllar›ndaki de¤ifliklikler ele al›nacak, gelirin bir fonksiyonu olarak talepe¤risi (Engel e¤risi) elde edilecektir. Buradan hareketle mallara iliflkin s›n›fland›r-ma yapaca¤›z. Bu bilgiler firmalar aç›s›ndan çok önemlidir. Örne¤in gelirdeki ar-

x = y =I

P + Px y

44 Mikro ‹kt isat

Y

X

U2

U1

optimalseçim

fiekil 2.12

MükemmelTamamlay›c›Mallarda OptimalSeçim

4A M A ÇN

t›fllar karfl›s›nda hangi mallar›n talebi daha h›zl› art›yorsa firmalar faaliyetlerini oalanlara kayd›rabilirler. Daha sonra bir mala iliflkin, bu mal›n fiyat›ndaki de¤iflme-lere ba¤l› olarak talep e¤risini elde edece¤iz. Bunun için di¤er fiyatlar ve gelir dü-zeyini sabit varsayaca¤›z. Geleneksel talep e¤risinin biçimi ve özellikleri firmalaraç›s›ndan çok önemlidir çünkü firmalar fiyat belirlerken talebin özelliklerini bil-mek isterler. Yine devlet aç›s›ndan vergi miktar›n› belirlemede ve fiyat kontrolle-rinde talep e¤risi biçimi önemlidir. Son olarak bir mal›n fiyat› ve gelir düzeyi sabitiken di¤er mal fiyat›ndaki de¤iflmelere ba¤l› olarak çapraz fiyat talep e¤risini eldeedece¤iz. Çapraz fiyat talep e¤risi ikincil etkileri bilmek aç›s›ndan çok önemlidir.Örne¤in benzin üzerine konulan yüksek orandaki bir verginin otomobil talebininas›l etkiledi¤i aç›klan›r.

Gelirdeki De¤iflmeler (Gelir-Tüketim E¤risi ve Engel E¤risi)Bireyin sat›n alma gücünü gösteren gelirde bir art›fl oldu¤unda, sat›n al›nacak mal-lar›n miktar›nda art›fl olaca¤›n› beklemek do¤ald›r. fiekil 2.13’te belirli bir dönemiçin (ayl›k, y›ll›k vs.) harcama düzeyi artt›¤› zaman I1, I2, I3 talep edilen x ve y mik-tarlar› artmaktad›r. Bütçe do¤rular›n›n paralel kaymas› nisbi fiyatlar›n de¤iflmedi¤i-ni göstermektedir.

Gelir artt›¤›nda mallar›n talep edilen miktar› art›yorsa bu tür mallar ekonomi-

de “Normal mal” olarak adland›r›l›r. Normal mal için d›r. Bunun anla-

m›gelirdeki de¤iflme ile talep edilen mal miktar›ndaki de¤iflme ayn› yönlüdür. Bu-

na karfl›n gelir artt›¤›nda bir mala olan talep azal›yorsa bu mal düflük mal olarak

nitelenir. Düflük mal için d›r.

Sadece gelirdeki de¤iflmeler sonucu ulafl›lan optimal seçimleri birlefltirerek ge-lir tüketim e¤risini elde ederiz. Bu e¤ri üzerinde farkl› gelir düzeyleri için talepedilen (seçilen) mal demetleri görülmektedir. E¤er her iki mal normal mal ise ge-lir tüketim e¤risi pozitif e¤ime sahiptir. Her mal için farkl› gelir düzeylerinde buoptimal seçimlerden hareketle, Engel e¤risini yada gelirin bir fonksiyonu olarak ta-lep e¤risini elde edebiliriz. fiöyle ki; Px ve Py sabit tutulmak kofluluyla gelir düze-yi yükseltildi¤inde (I1,I2,I3) optimal noktalar›n (D1, D2, D3) birlefltirilmesiyle gelirtüketim e¤risi fleklin sol k›sm›nda elde edilir. fieklin orta k›sm›nda yatay eksendeI1, I2, I3 gelir düzeyleri belirlendikten sonra dikey eksende y mal› için fayday› mak-simize eden de¤erler (y1,y2,y3) soldaki flekilden aynen ortadaki flekle aktar›l›r. Buiki de¤er birlefltirilerek [(y1,I1), (y2,I2), (y3,I3)] Engel E¤risine ulafl›l›r. Benzer yön-tem kullan›larak x mal› için de engel e¤risi elde edilir. Engel e¤risi her iki mal›n ta-lebini fiyatlar de¤iflmemek kayd›yla gelirin bir fonksiyonu olarak aç›klar. fiekilde ymal› için, engel e¤risi y= f (I; x, y ) d›r. Burada y ba¤›ml› de¤iflken, I ise ba¤›m-s›z de¤iflkendir.

PP

∂∂xI

< 0

∂∂

yI

> 0


Gelir artt›¤›nda mallar›ntalep edilen miktar›art›yorsa bu tür mallarekonomide “Normal mal”olarak adland›r›l›r. Gelirartt›¤›nda bir mala olantalep azal›yorsa bu maldüflük mal olarak nitelenir.

fiekilden aç›kça görüldü¤ü üzere oldu¤undan y mal› normal bir mald›r.

Yine normal mallar için Engel e¤risi pozitif e¤ime sahiptir. Pozitif e¤im y mal› ge-leneksel talep e¤risini gelir artt›¤›nda sa¤a, gelir azald›¤›nda ise sola kayd›r›r. Nor-mal mal olan y mal› için, fleklin sa¤ k›sm›nda gelir art›fl›na ba¤l› olarak gelenekseltalep e¤risindeki sa¤a kaymalar gösterilmifltir.

Burada aç›klanmas› gereken bir konu da; bir mal için talep (fiekil’de y mal›)gelir artt›¤›nda gelirden daha büyük bir oranda veya gelirden daha düflük biroranda artabilir. E¤er mal için talep gelirden daha düflük bir oranda art›yorsa butür mallara normal gerekli (zorunlu) mal denir. E¤er mal için talep art›fl› gelir ar-t›fl›na oranla daha büyük bir oranda gerçeklefliyorsa bu tür mallar lüks mallar ola-rak nitelendirilir. Normal mallar için pozitif de¤er alan talebin gelir esnekli¤i ileengel e¤risinin duyarl›l›¤› ya da geleneksel talep e¤risindeki kaymalar›n büyük-lü¤ü hesaplan›r.

Düflük mallar için Gelir tüketim e¤risi ve Engel e¤risi negatif e¤imlidir.

Yani gelir artt›kça tüketilen y miktar› azalmaktad›r. Bu nedenle düflük mallardageleneksel talep fonksiyonu gelir art›fl› durumunda sola kaymaktad›r. Gelir esnek-li¤i ise negatif de¤er almaktad›r. Ancak bir mal tüm gelir düzeyleri için, düflük malniteli¤i tafl›maz. Çünkü s›f›r gelir düzeyinde, tüketici hiçbir mal sat›n alamamakta-d›r. Gelir düzeyi yavafl yavafl yükseldikçe bu tür mallar›n da tüketimi artar ancakbelli bir düzeyden sonra tüketicinin geliri artmaya devam ederse o mal›n tüketimi

art›r›lmaz hatta azalt›l›r. Bu ne-denle düflük mallar tüm gelirdüzeyleri için, yani global ola-rak negatif e¤imli Engel e¤ri-sine ve gelir tüketim e¤risinesahip de¤ildirler, ancak bölge-sel olarak bu durum geçerli-dir. Bu nedenle anlaml› biraç›klamayla, Engel e¤risi fiekil2.14’te görüldü¤ü gibi düflükgelir düzeyleri için artan bire¤ime sahipken gelir belli birdüzeye (örne¤in I4) ulaflt›ktan

∂∂

yI

< 0

∂∂

yI

> 0

46 Mikro ‹kt isat

x1 I1/Px

D1

D2

D3

U1

Gelir-Tüketim E¤risi

x2 x3 I2/Px I3/Px

U2

U3y1

y2

y3

I1/Py

I2/Py

I3/Py

y1

y2

y3

I1 I2 I3

d1

d2

d3

y=y(I;px,py)

Engel E¤risi

y

x

y

I

y1

y2

y3

y1d

y2dy3d

Py- Py

y

fiekil 2.13

Gelir TüketimE¤risi ve EngelE¤risi (NormalMallar ‹çin)

E¤er mal için talep, gelirdendaha düflük bir orandaart›yorsa bu tür mallaranormal gerekli (zorunlu) maldenir. E¤er mal için talepart›fl›, gelir art›fl›na oranladaha büyük bir orandagerçeklefliyorsa bu türmallar lüks mallar olaraknitelendirilir.

y

II4 I5

fiekil 2.14

Bir Mal ‹çinBölgesel EngelE¤risi

sonra azalmakta yine I5 gelir düzeyinde s›f›ra inmektedir ve bu düzeyde kalmak-tad›r. Bu nedenle bölgesel olarak Engel e¤risinin negatif e¤imli oldu¤u aç›klama-s› daha anlaml›d›r.

Engel e¤risinin e¤imi neyi ifade eder?

Bir Mal›n Fiyat›ndaki De¤iflmeler (Fiyat-Tüketim E¤risi veTalep E¤risi)Bir maldan talep edilen miktar›n bu mal›n fiyat›n›n fonksiyonu oldu¤unu göstere-bilmek için gelir düzeyinin ve di¤er mallar›n fiyatlar›n›n de¤iflmedi¤ini varsayal›m.Bu mal›n fiyat›n› de¤ifltirerek fayda maksimizasyonunu sa¤layan optimal seçimle-rin de¤iflti¤ini gözlemleyebiliriz. Bütçe do¤rular› üzerinde bu optimal seçim nokta-lar›n› birlefltirdi¤imizde fiyat tüketim e¤risine ulafl›r›z. Bu e¤ri bir mal›n (x’in) fi-yat› de¤iflti¤inde optimal seçimlerin nas›l de¤iflti¤ini yans›t›r. fiekil 2.15’te görüldü-¤ü gibi I ve Py sabit oldu¤undan bütçe do¤rusunun dikey ekseni kesti¤i nokta de-¤iflmeyecektir. Ancak bütçe do¤rular›n›n x eksenini kesti¤i nokta Px’deki de¤iflik-

liklere ba¤l› olacakt›r. Yine e¤im ’deki de¤iflime ba¤l› olarak de¤iflecektir,

yani Px artt›¤›nda bütçe do¤rusu dikleflecektir. Px düfltü¤ünde bütçe do¤rusuyat›klaflacakt›r.

Her bir bütçe do¤rusu üzerinde fayda fonksiyonlar› ile te¤et koflulunu sa¤layanoptimal seçimler belirlendikten sonra (x*,y*) bu optimal noktalardan geçen e¤ri fi-yat tüketim e¤risi olup PCC ile sembolize edilir. fieklin a panelinde x mal› fiyat›yükseldikçe (P1

x, P2x, P

3x ) optimal seçimleri gösteren noktalar birlefltirilerek fiyat tü-

ketim e¤risine ulafl›l›r. fieklin b panelinde ise fiyat tüketim e¤risinden hareketle fi-yat› de¤iflen mal için bireyin talep e¤risi çizilir yada x mal› için talep edilen miktar-lar kendi fiyat›n›n (Px) bir fonksiyonu olarak elde edilir. Bunun için fiyat tüketime¤risi üzerinde de¤iflik Px fiyatlar›na göre belirlenmifl optimal seçimlerdeki x mal›miktarlar› yatay eksende ba¤›ml› de¤iflken olarak gösterilir. Dikey eksende ise ba-¤›ms›z de¤iflken olan Px’in de¤erleri gösterilip Py ve I sabit b›rak›lmak kofluluylabireyin x mal› için ters talep e¤risi elde edilir. fiekil 2.15’te grafiksel olarak talep e¤-risinin elde edilifli gösterilmifltir.

x mal› için talep fonksiyonunu; fleklinde yazd›¤›m›zda ge-leneksel (al›fl›lagelmifl) talep fonksiyonu biçiminde yazm›fl oluruz. Ancak elde et-ti¤imiz talep fonksiyonu ters talep fonksiyonudur. Çünkü ba¤›ml› de¤iflken x ya-tay eksende gösterilmifltir. Dolay›s›yla teknik olarak biçimindegösterilmelidir.

fiekil 2.15’te görüldü¤ü gibi talep e¤risi, daha do¤ru ifadeyle ters talep fonksi-yonu, sol yukar›dan sa¤ afla¤›ya do¤ru e¤imlidir. E¤imin negatif olmas›; yüksek fi-yat düzeyinde maldan daha az talep edilece¤ini ifade eder. Giffen mallar› d›fl›ndadi¤er tüm mallar›n talep e¤risi negatif e¤imlidir. Bu grafikte gözlenebilecek önem-li bir iliflki de talep e¤risi üzerinde yüksek fiyat düzeylerinin düflük fayda düzeyle-ri ile ve düflük fiyat seviyelerinin yüksek fayda düzeyleri ile iliflkili olmas›d›r. Bu-nun nedeni ise tüketici ayn› bütçe k›s›t›na sahip iken düflük fiyat seviyelerinde da-ha fazla mal tüketebilece¤i için faydas›n›n daha yüksek olmas›d›r.

P = P (x , I, P )x x*

y

x = x (P ; I, P )* *x y

-P

P Px

yx

,


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Ters talep fonksiyonu çerçevesinde elde edilen bu e¤riye göre, fiyat miktar›nbir fonksiyonu olarak ele al›nmaktad›r. Bu durumda x mal›n›n talep edilen her dü-zeyi için fiyat›n ne olmas› gerekti¤i ters talep fonksiyonu ile aç›klan›r. Dolay›s›ylabu iliflki geleneksel talep fonksiyonunda, x mal›n›n miktar› fiyat›n bir fonksiyonuolarak ele al›nmaktad›r. ‹liflki bu kez di¤er yönden düflünülmektedir.

Ters talep fonksiyonu baz› ekonomik anlat›mlarda oldukça yararl›d›r. Örne¤iniki mal (x,y) pozitif miktarlarda tüketildi¤i sürece, optimal seçimlerde iki mal ara-s›ndaki marjinal ikame oran›n›n mutlak de¤eri fiyatlar oran›na eflittir.

Buradan optimal düzeyde x mal› için talep:

Px = PyMRSyx fleklinde yaz›labilir. Böylece x mal› için optimal talep düzeyi,iki mal aras›nda Marjinal ikame oran›n› mutlak de¤erinin Py ile çarp›lmas› sonucubelirlenir. Py=l varsayd›¤›m›zda, bu eflitlik bize x mal› tüketimini çok az art›rd›¤›-

MRS = P

Pyxx

y

48 Mikro ‹kt isat

I/Py

X*3 X*

2 I/P3x X*

1 I/P2x I/P1

x

PCC

U3U2

U1

y

x

Fiyat Tüketim E¤risi

y

x

P3x

P2x

P1x

X*3 X*

2 X*1

Px(x*;I,Py)

(a)

(b)

fiekil 2.15

x Mal› için TersTalepFonksiyonununElde Edilifli

m›zda ne kadarl›k y mal›ndan vazgeçilmesi gerekti¤ini gösterir. Burada ters talepfonksiyonu MRSyx’in mutlak de¤erini göstermektedir. Di¤er yönden, x mal›n›n op-timal de¤eri için, ters talep fonksiyonu, x mal›nda çok küçük bir azalma oldu¤un-da tüketicinin ne miktarda y mal› ile tazmin edilmesi gerekti¤ini ölçer. Dolay›s›ylax mal›n›n fiyat› sadece iki mal aras›ndaki marjinal ikame oran›d›r, yani Px, x mal›için marjinal ödeme iste¤ini ölçmektedir.

Giffen mallar› d›fl›ndaki tüm normal ve düflük mallar için geleneksel talep e¤risinin nega-tif e¤imli çizilece¤ine dikkat ediniz.

Fiyat De¤ifliminin Etkileri (Gelir ve ‹kame Etkileri: HicksYaklafl›m›)Ekonomik çevrede oluflan de¤ifliklikler karfl›s›nda, tüketici davran›fllar›ndaki de¤ifl-meler ekonomistlerin ilgilendi¤i önemli konulardan biridir. Örne¤in bir mal›n fiya-t›ndaki de¤iflme sonucu, tüketici, geleneksel talep e¤risi üzerinde bu mala iliflkin se-çimini de¤ifltirecektir. Geleneksel talep e¤risi üzerindeki bu hareketi iki k›sma ay›ra-rak incelemek bazen çok yararl›d›r. Çünkü iki farkl› durum kendini göstermektedir.

Bunlardan ilki, x mal› fiyat› yükseldi¤inde iki mal (x y) aras›nda fiyat oran› de-

¤iflmektedir, dolay›s›yla bütçe do¤rusu e¤imi de¤iflmektedir. ‹kinci olarak tüketicinin f›zibil alan› x mal› fiyat›ndaki yükselme karfl›s›nda küçülmektedir, yani tüketicininreel geliri azalmaktad›r. Tüketicinin seçimlerinin iki farkl› biçimde de¤iflmesi iki fark-l› etkiye dayand›r›l›r. Bunlar:

‹kame Etkisi; fiyat de¤iflimine ba¤l› olarak iki mal aras›ndaki de¤iflim oran›nda-ki farkl›laflman›n yol açt›¤› talep miktar›ndaki de¤iflimi aç›klar. Bu etki çerçevesindefayda düzeyinin de¤iflmedi¤ini (reel gelir düzeyinin sabit oldu¤u) varsay›yoruz.

Gelir Etkisi; fiyat de¤ifliminin neden oldu¤u f›zibil alandaki farkl›laflman›n (sa-t›n alma gücündeki de¤iflmenin) yaratt›¤› talep miktar›ndaki de¤iflmeyi aç›klar.

Sabit bir fayda düzeyi için fiyat de¤iflimi etkisinin gözlenememesi nedeniyle, butür bir ayr›m yapmak suni görülebilir. Ancak bu ayr›m›n ekonomik teori aç›s›ndanbaz› net tahminlerin yap›lmas›nda önemi büyüktür. Örne¤in gelir ve ikame etkile-ri kullan›larak talep e¤risinin hangi durumda negatif e¤imli ve hangi durumda po-zitif e¤imli oldu¤u belirlenebilir. Yine bireyin ücreti yükseldi¤inde ne zaman dahaaz çal›flmay› ye¤leyece¤i veya bireyin geliri yükseldi¤inde neden daha az tasarruf-ta bulunaca¤› bu etkilere göre aç›klanabilir.

‹ki mal düzleminde gelir ve ikame etkisini x mal› fiyat›ndaki yükselmeye karfl›afla¤›daki flekil yard›m›yla aç›klayal›m.

P

Px

y


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹kame Etkisi; fiyatde¤iflimine ba¤l› olarak ikimal aras›ndaki de¤iflimoran›ndaki farkl›laflman›nyol açt›¤› talep miktar›ndakide¤iflimi aç›klar. Bu etkiçerçevesinde faydadüzeyinin de¤iflmedi¤ini(reel gelir düzeyinin sabitoldu¤u) varsay›yoruz.

Gelir Etkisi; fiyatde¤ifliminin neden oldu¤uf›zibil alandakifarkl›laflman›n (sat›n almagücündeki de¤iflmenin)yaratt›¤› talep miktar›ndakide¤iflmeyi aç›klar.

fiekil 2.16’da bafllang›çta P1x, Py ve I1 düzeylerinde tüketicinin x ve y mal› için

optimal seçimi D1 olup U1 fayda düzeyindedir. x mal› fiyat› P1x den P2

x ye yüksel-di¤inde tüketicinin optimal seçim düzeyi U2 farks›zl›k e¤risi üzerinde D3 olup den-gede talep edilen miktarlar x3 düzeyine düflmüfltür. Bu de¤ifliklik ikame ve gelir et-kilerinin sonucudur.

‹kame etkisini gösterebilmek için, tüketiciye yeni fiyatlar oran›nda U1 fayda dü-zeyinde kalabilecek düzeyde ilave gelir aktar›ld›¤›n› varsayal›m. fiekilde görüldü-¤ü gibi I2 gelir düzeyinde P2

x ve Py için tüketici U1 fayda düzeyine göre D2 seçimi-ni yaparak faydas›n› maksimize etmektedir. D1’den D2’ye do¤ru gerçekleflen bude¤ifliklik ikame etkisi sonucu oluflmufltur.

Gelir etkisi ise tüketiciyi U1 farks›zl›k e¤risinde b›rakacak olan ilave gelirin ak-tar›lmad›¤› durumda ortaya ç›kar. Burada ise engel e¤risi üzerindeki hareketle I2gelir düzeyinden I1 gelir düzeyine inilmifltir. Fiyatlar P2

x ve Py’dir. Tüketici D2 bile-fliminden D3 bileflimine geçer ve fayda düzeyi U1’den U2’ye azal›r. Bu de¤ifliklik

50 Mikro ‹kt isat

I1/Py

y

x3 x2 x1I1/P2x I2/P

2x I1/P

1x

U2

U1

D3

D2

D1

Geliretkisi

‹kameetkisi

x

P2x

P1x

x3 x1x

xd

Px

fiekil 2.16

‹kame ve GelirEtkileri (NormalMal ‹çin)

gelir etkisi sonucu gerçekleflmifltir. Her iki de¤ifliklik birlikte geleneksel talep e¤ri-si üzerinde x*

1’den x*3’e olan talep miktar›ndaki azalma ile gösterilir. Sonuç olarak

fiyat artt›¤› zaman sat›n al›nan mal miktar›ndaki azalma bu iki etkinin (ikame vegelir) toplam› kadard›r.

‹kame etkisi negatif olmas›na ra¤men, gelir etkisi normal mallarda pozitif, dü-flük mallarda ise negatiftir. Normal mallarda, fiyat yükselifli nedeniyle sat›n almagücü azald›¤› için (fizibil set küçüldü¤ü için) bu mal›n talep edilen miktar› azala-cakt›r. Fiyattaki düflüfl ise ters yönde etkileyecektir. Dolay›s›yla, normal mal duru-munda, bu mal›n fiyat› yükseldi¤inde, ikame etkisi nedeniyle talep edilen miktar›azal›rken bu azal›fl› gelir etkisi daha da büyütecektir. Böylece bu iki etki birliktegeleneksel talep fonksiyonunda bu mal›n fiyat›ndaki yükselmenin neden oldu¤utalep miktar›ndaki azal›fl› göstermektedir. K›saca, talep e¤risi üzerindeki hareketive e¤rinin neden negatif e¤imli oldu¤unu aç›klamaktad›r.

Düflük Mallarda ‹kame - Gelir Etkisi ve Talep E¤risi fiekliE¤er bir mal düflük mal ise gelir artt›¤›nda bu maldan talep edilen miktar azal-makta ya da gelir azald›¤›nda talep edilen mal miktar› artmaktad›r. fiayet düflükmal olarak nitelenen x mal› için fiyat yükselirse azalan marjinal ikame oran› ne-deniyle talep edilen x mal› miktar› azalacakt›r. Yani ikame etkisinin her zamaniçin negatif olmas› x mal› talep miktar›n› düflürecektir. Buna karfl›n fiyat art›fl›ndandolay› fizibil set küçüldü¤ünden (sat›n alma gücü düfltü¤ünden), yine düflük maliçin gelir etkisi negatif oldu¤undan, x mal› için talep edilen miktar artacakt›r. Do-lay›s›yla toplam etki, birbirine karfl› ters yönlü iflleyen bu iki etkinin büyüklükle-rine ba¤l› olarak belirlenir. Toplam etki sonucu x mal› miktar›ndaki de¤iflmeninyönü ise talep e¤risinin biçimini aç›klar. Bu etkilerden ikame etkisi daha büyük-se talep e¤risi düflük mal için negatif e¤imli olacakt›r. Ancak gelir etkisinin dahabüyük olmas› durumunda geleneksel talep e¤risi pozitif e¤imli olur. Bu tür mal-lara Giffen mallar› denir.

fiekil 2.17’de x mal› fiyat› yükseldi¤inde her iki olas› durum gösterilmifltir. xmal› fiyat› P1

x den P2x ye yükseldi¤inde ikame etkisi nedeniyle talep edilen x

mal› miktar› x2’ye düflmüfltür. Daha sonra gelir etkisi nedeniyle düflük mal içinmiktar x3 düzeyine yükselmifltir. fiekilde x2 den x3 e yükselifl x1 in solunda kal-d›¤›ndan fiyattaki yükselme sonucu x mal› talebi x1 den x3 e düflmüfltür. Yaniikame etkisi daha fazla olmufltur. Bu durumda geleneksel talep e¤risi hala nega-tif e¤imli olacakt›r. Ancak gelir etkisi daha büyük oldu¤unda, toplam etki sonu-cu talep edilen x miktar› x3 bafllang›ç düzeyi olan x1 in sa¤›nda olmas›, yani dü-flük x mal› için gelir etkisinin ikame etkisinden büyük olmas›, geleneksel talepe¤risinin pozitif e¤imli olarak çizilmesine neden olur ve bu tür mallara Giffenmallar› denir.

Düflük bir mal›n talep e¤risi hangi durumda pozitif e¤imli çizilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Düflük mal durumunda ikame ve gelir etkilerinin ters yönlü çal›flt›¤›na dikkat ediniz.

Çapraz Fiyat Talep Fonksiyonu (‹kame ve Tamamlay›c›l›k)Son olarak fiyat tüketim e¤risi kullan›larak bir mala iliflkin talep miktar› di¤er ma-l›n fiyat›n›n fonksiyonu türünde elde edilebilir. Bu durumda ve mal›n kendi fi-yat› y sabit kabul edilmekte ve fonksiyon

fleklinde yaz›lmaktad›r. Bu çapraz-fiyat talep fonksiyonu olarak adland›r›l›r. E¤erbir mal›n talep edilen miktar›, di¤er mal›n fiyat› yükseldi¤inde, art›yorsa bu malöteki mal için brüt ikame mal›d›r. Yani x mal› fiyat›ndaki yükselme y mal› talepmiktar›n› art›rmaktad›r.

’d›r.

fiekil 2.18’de x mal› fiyat› yükseldi¤inde, y mal› için talep edilen miktar artmak-tad›r. Fiyat tüketim e¤risi üzerindeki optimal y seçimleri y*

1 y*2 y*

3 dikey eksendegösterilerek ve yükselen Px fiyatlar› da yatay eksende gösterilerek ve bu de¤erlerbirlefltirilerek y mal› için çapraz fiyat talep e¤risi elde edilir.

∂∂

y P

> 0x

y = y (P ; I, P )* *x y

PI

52 Mikro ‹kt isat

I2/Py

x2 I1/P2x

U2

D2

I1/Py

x3 x1 I2/P2x I1/P

1x

D3

D1

G.E

‹kameetkisi

Normal mal Düflük mal

U1

x

y

fiekil 2.17

‹kame EtkisininGelir EtkisindenBüyük Olmas›Durumu

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TE¤er bir mal›n talep edilenmiktar›, di¤er mal›n fiyat›yükseldi¤inde art›yorsa bumal öteki mal için brütikame mal›d›r.

fiekilde görüldü¤ü gibi Px yükseldikçe daha fazla y mal› kullan›lmaktad›r. Buiki mal aras›nda net olmayan ikame söz konusudur. Brüt (net olmayan) ikame; bu-rada fayda yerine gelir düzeyini sabit tutmam›zdan kaynaklanmaktad›r. Örne¤inf›nd›k ya¤› ve ayçiçek ya¤› birbirini ikame eden iki üründür. ‹kame mallar›na ilifl-kin PCC negatif e¤imli olur; yani x mal› fiyat› artt›¤›nda bu mal›n yerine daha faz-la y mal› tüketilir. fiekilde y mal› için geleneksel talep e¤risinin durumunu analizetmek istersek; y mal› fiyat› sabit b›rak›ld›¤› için, x mal› da brüt ikame mal› oldu-¤una göre, x’in fiyat› artt›¤›nda tüketici x’in yerine y mal›n› ikame edecektir. Dola-y›s›yla y mal› geleneksel talep e¤risi sa¤a do¤ru kayacakt›r. Ayn› flekilde x mal› fi-yat› azald›¤›nda da y mal› talep fonksiyonu sola kayacakt›r. ‹kame mallar› için çap-raz fiyat talep esnekli¤i pozitif de¤erler al›r. Burada çapraz fiyat talep e¤risinin öte-ki mal›n fiyat›ndaki de¤iflmelere karfl› duyarl›l›¤› ölçülür ya da geleneksel talep e¤-risindeki kayman›n büyüklü¤ü belirlenmifl olur.

Di¤er taraftan e¤er x mal› fiyat› yükseldi¤inde talep edilen y mal› miktar› azal›-yorsa bu iki mal aras›nda brüt tamamlay›c›l›k söz konusudur. Bu durumda fiyat tü-ketim e¤isi pozitif e¤imli olurken çapraz fiyat talep e¤risi negatif e¤imli olarak el-de edilir. Dolay›s›yla tamamlay›c› mallar için çapraz fiyat talep esnekli¤i negatif de-¤er alacakt›r.

’d›r.

Bu iliflkiye göre x mal› fiyat› Px yükseldi¤inde tüketici daha az x mal› ve dahaaz y mal› sat›n almaktad›r. Negatif e¤imli çapraz-f›yat talep e¤risi net olmayan ta-mamlay›c› mallar içindir. y mal› geleneksel talep e¤risi Px yükseldi¤inde ise solakayacakt›r.

Fiyat tüketim e¤risinin pozitif e¤imli olmas› neyi ifade eder?

∂∂

<y

P0

x


fiekil 2.18

I/Py

U1

y*1

y*2

y*3

I/P3x I/P2

x I/P1x

y

xU2U3

PCCy*1

y*2

y*3

P1x P2

x P3x

Y*(PxIPy)

y

Px

y*1

y*2

y*3

D3D2D1

y

PyPy

_

Mallar Aras›ndaNet Olmayan‹kame DurumundaÇapraz-Fiyat TalepE¤risi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

54 Mikro ‹kt isat

Bütçe k›s›t› ve bunu etkileyen faktörleri aç›klamak

Bütçe k›s›t› belirli bir zaman diliminde harcamayapabilme gücünü gösterir. Tüm bütçe kullan›l-d›¤›nda, bütçe do¤rusu üzerindeki herhangi birmal bileflimi sat›n al›nabilir. Bütçe do¤rusunune¤imi; yatay eksendeki mal›n fiyat›n›n düfley ek-sendeki mal›n fiyat›na oran› olup piyasa koflulla-r›nda bu iki mal›n de¤iflim oran›n› gösterir. Büt-çe do¤rusundaki de¤iflmeler ise fiyatlardaki vegelirdeki de¤iflikliklere göre oluflur.

Fayda kavram› ve tüketici tercihlerini ifade etmek

Bir mal veya hizmetin tüketilmesi ile tüketicininelde etti¤i tatmin düzeyi fayda olarak tan›mlan›r.Kardinalistler faydan›n ölçülebilece¤ini ileri sü-rerek ve azalan marjinal fayda prensibine ba¤l›olarak bir mala iliflkin negatif e¤imli talep e¤risi-ni çizerler. Ordinalistler ise faydan›n ölçüleme-yece¤ini ancak tercihlerin s›ralanabilece¤ini ka-bul ederek, gelir ve ikame etkilerine ba¤l› olaraktalep e¤risini çizerler.

Bütçe k›s›t› alt›nda optimal seçimlerin nas›l be-

lirlendi¤ini ortaya koymak

Optimal seçim için bütçe do¤rusu ve tercih teori-si birlefltirilerek tüketiciyi en yüksek fayda düze-yine ulaflt›racak mal bileflimi araflt›r›l›r. Cobb-Do-uglas türü tercihlerde te¤et koflulu aran›rken ta-mamlay›c› ve ikame mal durumlar›nda bütçe do¤-rusu ile farks›zl›k e¤risinin kesiflmeme kofluluaran›r.

Optimal seçimlerdeki de¤iflmelere ba¤l› olarak

üç tür talep e¤risi elde etmek

Tüketicinin optimal seçimi fiyatlardaki ve gelirdüzeyindeki de¤iflikliklere ba¤l› olarak farkl›lafl›r.Sadece gelirdeki de¤ifliklikler dikkate al›nararakoptimal noktalar birlefltirildi¤inde gelir tüketime¤risi elde edilir. Gelir tüketim e¤risi kullan›larakher bir mal için Engel e¤risi elde edilir.Bir mal›n kendi fiyat›nda de¤ifliklik oldu¤unda,ortaya ç›kan farkl› optimal noktalar birlefltirilerekfiyat tüketim e¤risi elde edilir. Bu e¤ri kullan›la-rak fiyat› de¤iflen mal için geleneksel talep e¤ri-si çizilir. Yine bu fiyat tüketim e¤risi kullan›laraköteki mal›n tercih edilen miktarlar›n›n nas›l de-¤iflti¤ini görebilmek amac›yla çapraz fiyat talepe¤risi elde edilir.

Özet

1NA M A Ç

3NA M A Ç

2NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Px=Py olmas› durumunda bütçe do¤rusunun e¤imi-ne iliflkin afla¤›dakilerden hangisi do¤ru olur?

a. E¤im 0 olur.b. E¤im 1 olur.c. E¤im 2 olur.d. E¤im -2 olur. e. E¤im -1 olur.

2. Bir tüketici üç adet kesme flekerle (x), bir bardakçay (y) içmekte, bunun d›fl›nda bir tüketimi bulunma-maktad›r. Bu tercih çerçevesinde fayda fonksiyonu afla-¤›daki seçeneklerden hangisi ile aç›klan›r?

a. U=3x+yb. U=3x1/2y1/2

c. U=x1/3y1/3

d. U=x2/3y1/3

e. U=min(3x,y)

3. Mallar aras›nda tam ikame var ise Py<Px oldu¤undatüketicinin optimal seçimi nas›l belirlenir?

a. Daha fazla x daha az y mal› alarak belirlenir.b. Daha fazla y daha az x mal› alarak belirlenir.c. Te¤et koflulu aran›r.d. Tüketici tüm gelirini x mal› için kullan›r.e. Tüketici tüm gelirini y mal› için kullan›r.

4. Gelirdeki de¤iflmelere ba¤l› olarak optimal noktala-r› birlefltirdi¤imizde elde edilen e¤riye ne ad verilir?

a. Çapraz Fiyat Talep E¤risib. Engel E¤risic. Talep E¤risi d. Fiyat Tüketim E¤risie. Gelir Tüketim E¤risi

5. Gelir artt›¤›nda bir mala iliflkin geleneksel talep e¤-risi sola kay›yorsa bu hangi tür mald›r?

a. Zorunlu Malb. Gerekli Malc. Lüks Mald. Normal Male. Düflük Mal

6. PCC e¤risinin yatay eksene paralel olmas› neyi ifadeeder?

a. ‹ki mal aras›nda tamamlay›c›l›k iliflkisi vard›r.b. ‹ki mal aras›nda ikame iliflkisi vard›r.c. ‹ki mal aras›nda hiçbir iliflki yoktur.d. ‹ki mal aras›nda k›smi ikame iliflkisi vard›r.e. ‹ki mal aras›nda k›smi tamamlay›c›l›k iliflkisi

vard›r.

7. fleklinde verilen bir fonksiyon afla-¤›daki seçeneklerin hangisi ile aç›klan›r?

a. y mal› talep fonksiyonub. x mal› talep fonksiyonuc. y mal› engel e¤risid. x mal› çapraz fiyat talep fonksiyonue. y mal› çapraz fiyat talep fonksiyonu

8. Çapraz fiyat talep fonksiyonlar›nda net olmayan(brüt) ikame ya da brüt tamamlay›c›l›k ifadesinin kulla-n›m›n›n nedeni nedir?

a. Fayda düzeyininin sabit tutulmas›b. Fiyat düzeyinin sabit tutulmas›c. Tercihlerin sabit tutulmas›d. Marjinal ikame oran›n›n sabit tutulmas›e. Gelir düzeyinin sabit tutulmas›

9. Düflük mallarda talep e¤risinin pozitif e¤imli olmas›afla¤›daki seçeneklerden hangisi ile aç›klan›r?

a. Gelir ve ikame etksinin ayn› yönlü ifllemesib. Gelir ve ikame etkisinin ayn› yönlü fakat GE>‹E

olmas› c. Gelir ve ikame etkisinin ayn› yönlü fakat GE<‹E

olmas›d. Gelir ve ikame etkisinin ters yönlü fakat GE<‹E

olmas›e. Gelir ve ikame etkisinin ters yönlü fakat GE>‹E

olmas›

10. Bir düflük malda gelir etkisi ikame etkisinden kü-çük ise bu mala iliflkin talep e¤risi

a. Pozitif e¤imli çizilir.b. Düfley çizilir.c. Yatay çizilir.d. Çizilemez.e. Negatif e¤imli çizilir.

y = y(P ; I, P )x y


56 Mikro ‹kt isat

1. e Bütçe do¤rusu e¤imi = -Px/Py=-1 olur.2. e Tamamlay›c› mallara iliflkin fayda, fonksiyondaki

en küçük (min) olan de¤iflkene göre belirlenir.3. e Optimal seçim y ekseni üzerinde olur4. e Soruda gelir tüketim e¤risinin tan›m› verilmifltir.

5. e oldu¤undan geleneksel talep e¤risi so-

la kayar.6. c Çünkü x mal› fiyat› de¤iflti¤inde y mal› miktar›

hiç etkilenmemektedir.7. e Fonksiyonda y mal› fiyat› ve gelir düzeyi sabit

ve baflka bir mal›n fiyat›n›n bir fonksiyonu ola-rak talep fonksiyonu yaz›lm›flt›r.

8. e Çünkü fayda düzeyi yerine gelir sabit tutularaktamamlay›c›l›k ve ikame iliflkisi aran›r.

9. e Düflük mallarda gelir ve ikame etkileri ters yön-lü ifller. Gelir etkisi büyük oldu¤unda, yeni be-lirlenecek olan optimal seçim fiyat art›fl› duru-munda bafllang›ç optimal seçiminin sa¤›nda olur.Bu nedenle pozitif e¤imli talep e¤risi çizilir.

10. e ‹kame etkisi daima negatif oldu¤u için ve geliretkisinden de büyük oldu¤u için bu mal›n talepe¤risi negatif e¤imli olur.

S›ra Sizde 1

Kardinalist yaklafl›mda tek bir mala iliflkin fayda analiziyap›l›rken ordinalist yaklafl›mda en az iki mal kullan›l-maktad›r. Yine mallar aras›nda ikame ve tamamlay›c›l›kiliflkisinin olabilece¤i gibi hiçbir iliflkinin olmayaca¤›gerçe¤i de göz önünde bulundurulmufltur. Ordinalistyaklafl›mda azalan marjinal faydaya göre de¤il, gelir veikame etkilerine ba¤l› olarak negatif e¤imli talep e¤risiçizilmektedir.

S›ra Sizde 2

bu formüle göre x’deki de¤iflme s›f›r

oldu¤unda MRS sonsuz de¤erini al›r. Y’deki de¤iflme s›f›r oldu¤unda ise MRS s›f›r de¤erini al›r. Tamamlay›c›malllar sadece yukar›da ifade edilen de¤erleri al›r.

S›ra Sizde 3

Ünitede üç farkl› tür fayda fonksiyonu aç›klanm›flt›r.Bunlar Cobb-Douglas fayda fonksiyonu, do¤rusal faydafonksiyonu ve tamamlay›c› mallara iliflkin fayda fonksi-yonu. Bu fonksiyonlar aras›ndaki temel farkl›l›k flöyle-dir. ‹lk fayda fonksiyonu orjine d›fl bükey çizilir ve bunedenle azalan marjinal ikame oran› geçerlidir. ‹kincifonksiyon do¤rusal olup MRS sabittir. Üçünçü fonksi-yon L biçiminde çizilir, MRS s›f›r ya da sonsuz de¤erial›r.

S›ra Sizde 4

Engel e¤risinin pozitif e¤imli olmas›, söz konusu mal›nnormal mal oldu¤unu, negatif e¤imli olmas› ise düflükmal oldu¤unu ifade eder.

S›ra Sizde 5

Düflük mallarda gelir ve ikame etkisi ters yönlü ifller.E¤er gelir etkisi ikame etkisinden büyükse pozitif e¤im-li geleneksel talep e¤risi çizilir.

S›ra Sizde 6

x mal› fiyat› yükseldi¤inde talep edilen y mal› miktar›azal›yorsa bu iki mal aras›nda brüt tamamlay›c›l›k sözkonusudur. Bu durumda fiyat tüketim e¤risi, pozitife¤ilimli olur.

-dy

dx= MRS

∂

∂

y

I< 0



Bernheim, B. D. ve Whinston, M. (2008). Microecono-

mics. Boston: McGraw-Hill.Besanko, D. ve Braeutigam, R. (2010). Microecono-

mics (4th Edition). Wiley.Binger, B. R. ve Hoffman, E. (1997). Microeconomics


Browning E. K. ve Zupan, M. A. (2009). Microecono-

mic: Theory and Applications (10 th Edition).

Wiley.Ekinci, N.K. (2011). Modern Mikroiktisat. Ankara: Efil











Paras›z, ‹. (2008). Mikroekonomi: Orta Düzey

Yaklafl›m (8. Bask›). Bursa: Ezgi Kitab Evi.Perloff, M. J.(2011). Microeconomics (6th Edition).




Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Üretim teknolojisi ve fonksiyonunu betimleyebilecek,K›sa ve uzun döneme iliflkin üretim kuram›n› aç›klayabilecek,Üretimin ekonomik ve ekonomik olmayan bölgelerini ayr›flt›rabilecek,Teknolojik geliflmelerin üretim üzerindeki etkisini ortaya koyabilecek,‹kame esnekli¤i yard›m›yla özel üretim fonksiyonlar›n›n nas›l birbirinden ay-r›flt›¤›n› aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Üretim Teknolojisi • Üretim Fonksiyonu• Sabit ve De¤iflken Girdi• Toplam, Ortalama ve Marjinal

Fiziki Ürün • Azalan Marjinal Getiriler Kanunu • Efl Ürün E¤risi• Ölçe¤e Göre Getiri

• Marjinal Teknik ‹kame Oran›• Üretimin Ekonomik ve Ekonomik

Olmayan Bölgeleri• Yanl› ve Yans›z (Nötr)

Teknolojik Geliflme• ‹kame Esnekli¤i• Özel Üretim Fonksiyonlar›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN

Mikro ‹ktisat Üretim Kuram›

• G‹R‹fi• ÜRET‹M TEKNOLOJ‹S‹ VE

FONKS‹YONU• ÜRET‹MDE KISA VE UZUN DÖNEM• KISA DÖNEMDE ÜRET‹M• UZUN DÖNEMDE ÜRET‹M• Efi ÜRÜN E⁄R‹LER‹• ‹KAME ESNEKL‹⁄‹


G‹R‹fiTüketim kuram› piyasan›n talep cephesine odaklan›p tüketici tercih ve davran›flla-r›n› inceliyor iken üretim kuram› piyasan›n arz cephesine odaklan›p firma (üretici)tercih ve davran›fllar›n› incelemektedir. Firma kuram›, firmalar›n kâr maksimizas-yonu güdüsü ile hareket ettikleri varsay›m›na dayand›r›larak aç›klanmaktad›r. Kardüzeyini belirleyen ve dolay›s›yla firma tercih ve davran›fllar›n› etkileyen iki temelfaktör ise firman›n has›lat ve maliyet yap›s›d›r. Kâr›n› maksimize etmek isteyen fir-ma has›lat›n› art›rma ve maliyetini azaltma çabas›ndad›r. Firman›n has›lat› üretimdüzeyi ve mal›n fiyat› ile ilintili iken belli bir üretim düzeyinin kaça mal oldu¤u isemaliyetin konusudur.

Bu nedenle firman›n kar›n› maksimize etmek için üretim yap›s› ba¤lam›nda neyapmas› gerekti¤i bu bölümde, maliyet yap›s› ba¤lam›nda ne yapmas› gerekti¤i isetakip eden bölümde aç›klanmaktad›r.

Firman›n üretim yap›s›n›n ortaya kondu¤u bu bölümde öncelikle üretim tekni-¤i, üretim teknolojisi ve fonksiyonu betimlenmektedir. Daha sonra bir firman›nüretim faaliyeti, k›sa ve uzun dönem için ayr› ayr› ele al›nmaktad›r. Firman›n k›sadönemdeki üretim süreci incelenirken, toplam, ortalama ve marjinal fiziki ürünkavramlar› tan›mlanmakta ve söz konusu kavramlar›n birbiriyle olan iliflkisi say›salbir örnek ve grafikler yard›m›yla ortaya konmaktad›r. Bu k›s›mda ayr›ca üretimfaktörlerinden birine göre azalan ve artan marjinal getiri ile azalan toplam getirikavramlar› ve azalan marjinal getiriler kanunu aç›klanmaktad›r. Uzun dönem üre-tim analizinde ise efl ürün e¤risi tan›mlan›p özellikleri ortaya konmakta, ölçe¤e gö-re getiri kavram› aç›klanmakta, azalan marjinal teknik ikame durumu incelenmek-te, üretimin ekonomik bölgesi ele al›nmakta ve teknolojik geliflmenin üretim süre-ci üzerindeki etkisi ortaya konmaktad›r. Son olarak ikame esnekli¤i ve özel üretimfonksiyonlar› konusu incelenmektedir.

ÜRET‹M TEKNOLOJ‹S‹ VE FONKS‹YONU

Üretim Teknolojisi ve fonksiyonunu betimleyebilecek

Mal ve hizmet üretimi, üretim faktörlerinin (girdilerin) belli bir teknolojinin kul-lan›lmas› sonras›nda nihai ürünlere (ç›kt›lara) dönüfltürülmesi ifllemidir. Belli birmiktar ürünü farkl› girdi bileflenlerini kullanarak üretmek mümkün olabilir ve ay-

Üretim Kuram›

1A M A ÇN

n› miktar ürünü elde etmeye imkan tan›yan bu farkl› girdi bileflenlerinin her biri deayr› bir üretim tekni¤ini oluflturmaktad›r. Bir ürünü üretmeyi mümkün k›lan üre-tim tekniklerinin tamam› üretim teknolojisini oluflturur. Bir mal› üretmek için biraraya getirilip üretim sürecinde kullan›lan kaynaklar (iflgücü, sermaye mal›, hammadde, ara mal›, makine vb.) girdilerdir (üretim faktörleridir) ve üretim sürecisonras› elde edilen ürün miktar› da ç›kt›d›r.

E¤er üretimde kullan›lan girdilerden birininmiktar›n› azalt›p di¤erinin miktar›n› art›rmadanayn› ç›kt› düzeyini gerçeklefltirmek mümkünde¤il ise bu üretim sürecinde kullan›lan üretimtekni¤i teknolojik olarak etkin bir üretim tek-ni¤idir. Di¤er bir ifadeyle, iki girdinin kullan›l-d›¤› bir üretim sürecinde, ayn› ç›kt› düzeyinisa¤layan iki farkl› üretim tekni¤inden biri di¤e-rine göre iki girdiden de daha fazla kullanmay›gerektiriyor ise söz konusu üretim tekni¤i tek-nolojik olarak etkin olmayan üretim tekni¤idir.Teknolojik olarak etkin olmayan üretim tek-nikleri girdi israf›na yol açt›¤›ndan, firmalarailave maliyetler yüklemektedir. Bundan dolay›

tamamen kâr maksimizasyonu güdüsü ile hareket eden firmalar bu amac›n› ger-çeklefltirmek için üretim faaliyetlerinde teknolojik olarak etkin olan üretim tek-niklerini tercih edeceklerdir.

Teknolojik olarak etkin ve etkin olmayan üretim tekniklerini fiekil 3.1 yard›m›y-la inceleyebiliriz. Üretimde sadece emek (L) ve sermaye (K) girdilerinin kullan›ld›-¤› varsay›m›yla, flekilde K girdisi dikey eksende ve L girdisi ise yatay eksende gös-terilmifltir. fiekilde A, B ve C noktalar›n›n her biri farkl› emek ve sermaye bileflen-leri kullan›larak ayn› ç›kt› düzeyini (10 birim) veren üç farkl› üretim tekni¤ini gös-termektedir. 10 birim üretimi gerçeklefltirmek için firma A noktas›nda, B noktas›nanazaran daha fazla K girdisi ve daha az L girdisi kullanmaktad›r. Fakat A ve B nok-talar›n›n her biri teknolojik olarak etkin üretim teknikleridir. Çünkü A’dan B’ye ge-çildi¤inde firma 7 birim daha fazla L girdisi kullanabilmek için 3 birim K girdisin-den vazgeçmek zorundad›r. B’den A’ya geçildi¤inde firma 3 birim daha fazla K gir-disi kullanabilmek için 7 birim L girdisinden vazgeçmek zorundad›r. Di¤er taraftan4 birim K ve 12 birim L girdisinin kullan›ld›¤› C noktas› A veya B noktas›na naza-ran teknolojik olarak etkin olmayan üretim tekni¤idir. Firma C’den A’ya geçerek Cile ayn› miktarda K girdisi fakat C’ye göre 7 birim daha az L girdisi kullanarak 10birimlik üretim düzeyini gerçeklefltirebilir ve bunun sonucunda 7 birim L girdisi ta-sarruf etmifl olur. Ayr›ca firma C’den B’ye geçerek, C ile ayn› miktarda L girdisi fa-kat C’ye göre 3 birim daha az K girdisi kullanarak 10 birimlik üretim düzeyini ger-çeklefltirebilir ve bunun sonucunda 3 birim K girdisi tasarruf etmifl olur. Sonuç ola-rak C noktas›, A veya B’ye göre girdi israf›na yol açt›¤›ndan dolay› teknolojik ola-rak etkin olmayan bir üretim tekni¤ini temsil etmektedir.

Teknolojik olarak etkin olmayan üretim teknikleri, girdi israf›na yol açmak suretiyle ayn›miktar mal›n firmalarca daha pahal›ya mal edilmesine yol açmaktad›r.

Firmalar üretim sürecinde teknolojik etkinlik aç›s›ndan ne tür bir üretim tekni¤ini tercihetmektedirler, Neden?

60 Mikro ‹kt isat

Ayn› miktar ürünü eldeetmeye imkân tan›yan farkl›girdi bileflenlerinin her biriayr› bir üretim tekni¤inioluflturur.

Bir ürünü üretmeyi mümkünk›lan üretim tekniklerinintamam› üretim teknolojisinioluflturur.

E¤er üretimde kullan›langirdilerden birinin miktar›n›azalt›p di¤erinin miktar›n›art›rmadan ayn› ç›kt›düzeyini gerçeklefltirmekmümkün de¤il ise bu üretimsürecinde kullan›lan üretimtekni¤i teknolojik olaraketkin bir üretim tekni¤idir.

4

1

0 5 12 L

B

CA

K

fiekil 3.1

Teknolojik OlarakEtkin ve EtkinOlmayan ÜretimTeknikleri

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



M A K A L EM A K A L E

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




1

Üretim fonksiyonu, teknoloji veri iken her bir spesifik girdi bilefleni için firma-n›n üretebilece¤i maksimum ç›kt› düzeyini gösteren matematiksel ifadedir (fonksi-yondur). Yani herhangi bir üretim fonksiyonu, teknoloji veri iken üretimde kulla-n›lan girdi miktarlar› ile üretilebilecek maksimum ç›kt› düzeyi aras›ndaki iliflkininmatematiksel biçiminden baflka bir fley de¤ildir.

Gerçek hayatta bir firma üretim sürecinde çok say›da girdi kullan›yor olmas›nara¤men söz konusu bu girdiler içinden öne ç›kanlar emek (ifl gücü), sermaye, do-¤al kaynak ve teknolojidir. Bu ba¤lamda kapal› üretim fonksiyonumuzu flöyle gös-terebiliriz:

Q = f (L, K, D, T)

Bu üretim fonksiyonunda: Q üretim düzeyini, L emek girdisini, K sermaye gir-disini, D do¤al kaynak girdisini ve T teknoloji girdisini temsil etmektedir. Üretimfonksiyonu bünyesinde sadece teknolojik olarak etkin olan üretim tekniklerini ba-r›nd›rd›¤› için her bir spesifik girdi bilefleni karfl›s›nda elde edilebilecek olan mak-simum ç›kt› düzeyini göstermektedir.

Üretim fonksiyonu neden maksimum ç›kt› düzeyini göstermektedir?

Üretim kuram›na iliflkin daha detayl› bir analize geçmeden önce üretim aç›s›n-dan k›sa ve uzun dönemlerin neler oldu¤unu ortaya koymada fayda vard›r.

ÜRET‹MDE KISA VE UZUN DÖNEMBir firman›n üretimi art›rma karar›n› hemen hayata geçirmesi mümkün olamayabi-lir. Çünkü üretimde kullan›lan girdilerin baz›lar›n›n miktarlar›n› hemen art›rmakmümkün iken baz›lar›n›n miktarlar›n› art›rmak belli zaman gerektirebilir. Meselafirman›n vas›fs›z ifl gücü miktar›n› oldukça k›sa bir sürede art›rmas› mümkün ikenvas›fl› ifl gücünü (mühendis, mimar, yönetici gibi) bulup istihdam etmesi veya ye-ni bir fabrika planlay›p infla etmesi ya da makine siparifl edip montaj›n› gerçeklefl-tirmesi oldukça uzun bir zaman dilimini gerektirebilmektedir. Bu uzun zaman di-limi bir y›l veya daha uzun bir süre olabilmektedir. Bu ba¤lamda girdilerin üretim-de kullan›lan miktarlar›n›n de¤ifltirilebildi¤i zaman dilimleri aç›s›ndan k›sa ve uzundönem ayr›m›na gitmek gerekmektedir.

K›sa dönem, üretim sürecinde kullan›lan üretim faktörlerinden sadece bir tane-sinin miktar›n›n de¤ifltirilmesini ve di¤erlerinin sabit miktarlarda kullan›lmas›n›mümkün k›lan dönemdir. Üretimde kullan›lan miktar› de¤ifltirilemeyip sabit kalangirdiye de sabit girdi denmektedir. Dolay›s›yla sabit girdi sadece k›sa dönemdeortaya ç›kan bir durumdur. Uzun dönem, üretim sürecinde kullan›lan üretim fak-törlerinin tamam›n›n miktar›n›n de¤ifltirilmesini mümkün k›lan dönemdir. Di¤er birifadeyle uzun dönemde tüm girdilerin miktarlar› istenildi¤i gibi de¤ifltirilebilmekte-dir. Ayr›ca bu dönem sabit girdinin olmad›¤› bir dönemdir. ‹lgili dönemde üretim-de kullan›lan miktar› kolayl›kla de¤ifltirilebilen girdiye de¤iflken girdi denir. K›sadönemde tek bir girdi de¤iflken girdi iken uzun dönemde tüm girdiler de¤iflken gir-didir. K›sa dönemde firma aç›s›ndan üretimi artt›rman›n yolu mevcut makine veekipman› daha yo¤un kullan›p fabrikay› tam kapasitede çal›flt›rmaktan geçiyor ikenuzun dönemde fabrikay› büyütüp üretim kapasitesini art›rmak mümkündür.

Sabit girdi sadece k›sa dönemde mevcut iken de¤iflken girdi hem k›sa hem de uzun dönem-de mevcuttur.

613. Ünite - Üret im Kuram›

Üretim fonksiyonu, teknolojiveri iken her bir spesifikgirdi bilefleni için firman›nüretebilece¤i maksimumç›kt› düzeyini gösterenmatematiksel ifadedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




K›sa dönem, üretimsürecinde kullan›lan üretimfaktörlerinden sadece birtanesinin miktar›n›nde¤ifltirilmesini vedi¤erlerinin sabitmiktarlarda kullan›lmas›n›mümkün k›lan dönemdir.

Üretimde kullan›lan miktar›de¤ifltirilemeyip sabit kalangirdiye sabit girdidenmektedir.

Uzun dönem, üretimsürecinde kullan›lan üretimfaktörlerinin tamam›n›nmiktar›n›n de¤ifltirilmesinimümkün k›lan dönemdir.

‹lgili dönemde üretimdekullan›lan miktar› kolayl›klade¤ifltirilebilen girdiyede¤iflken girdi denir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




K›sa veya uzun dönemin gün, ay veya y›l cinsinden kaç güne, aya ya da y›la te-kabül etti¤i konusunda net bir fley söylemek mümkün de¤ildir. Söz konusu dönem-lerin kapsad›¤› zaman aral›klar›n›n geniflli¤i tamamen firman›n faaliyet gösterdi¤ialanlara göre de¤iflmektedir. Örne¤in bir meyve suyu firmas› için bir ay k›sa dönemiken bir y›l uzun dönemdir çünkü firman›n üretimi art›rmak için gerekli meyveyi te-darik edebilmek için ürünün yetiflmesi için gerekli bir y›ll›k süreyi beklemesi gere-kir. Ya da bir otomobil üreticisi için 1 y›l k›sa dönem iken 3 y›l uzun dönem olabilirçünkü yeni bir araban›n prototipinin AR-GE taraf›ndan oluflturulmas› daha sonra testsürüfllerinde baflar›l› olmas› ve pazarlanmas› birkaç y›l› alabilmektedir.

K›sa ve uzun dönemin k›sal›k veya uzunlu¤u neye göre de¤iflmektedir?

K›sa ve uzun dönem ayr›m›n› yapt›ktan sonra flimdi üretime iliflkin analizimizek›sa dönemden bafllay›p daha sonra da ayn› analizi uzun dönem için yapaca¤›z.

KISA DÖNEMDE ÜRET‹M

K›sa ve uzun döneme iliflkin üretim kuram›n› aç›klayabilecek

K›sa dönemde üretim fonksiyonunda yer alan girdilerden sadece bir tanesinin üre-timde kullan›lan miktar› de¤iflmekte, di¤er girdilerin üretimde kullan›lan miktarlar›sabit kalmaktad›r. Üretim kuram›na iliflkin analizlerimizi basit ve anlafl›labilir k›lmakiçin üretim fonksiyonumuzun sadece iki girdiden olufltu¤unu ve bu girdilerin deemek (L) ve sermaye (K) oldu¤unu varsayaca¤›z. Ayr›ca k›sa dönemde de¤iflkengirdimizin L ve sabit girdimizin K oldu¤unu varsaymaktay›z. Bundan dolay› da k›-sa dönemde firman›n üretimini art›rabilmesinin tek yolu üretimde kullan›lan emekmiktar›n› art›rmakt›r. Bu ba¤lamda k›sa dönem üretim fonksiyonumuz flöyledir:

Q = f (L, K–)

K›sa dönem üretim fonksiyonunda K girdisi üzerindeki üst çizgi sermaye girdisininsabit kald›¤›n› sembolize etmektedir. Fonksiyondan da anlafl›ld›¤› üzere k›sa döne-min tek bir de¤iflken girdisi vard›r ve o girdi de emektir.

Üretim sürecinde kullan›lan de¤iflken girdi miktar›n›n art›r›lmas› sonucu eldeedilen toplam ürün (ç›kt›) miktar› bize toplam fiziki ürünü verir ve TPP ile gös-terilmektedir. Üretimde kullan›lan di¤er girdiler sabit iken sadece bir girdinin kul-lan›lan miktar›ndaki bir birimlik art›fl veya azal›fl yönündeki de¤iflimin toplam fizi-ki üründe meydana getirdi¤i de¤iflime marjinal fiziki ürün denir ve MPP ile gös-terilir. Yani MPP firmaya; her bir ilave iflçiyi üretim sürecine katt›¤›nda veya üretimsürecinden ç›kard›¤›nda TPP’nin ne yönde ve ne büyüklükte de¤iflece¤i konusun-da bilgi verir. De¤iflken girdinin emek oldu¤u varsay›m›yla emek girdisi içinMPP’nin formülü flöyledir:

Formülden de anlafl›ld›¤› üzere eme¤in marjinal fiziki ürünü TPP’deki de¤ifli-min L’deki de¤iflime oran› taraf›ndan verilir. Di¤er bir ifadeyle pay k›sm› içinTPP’nin ikinci durumdaki de¤erinden birinci durumdaki de¤eri ç›kart›lacak ve

MPPTPP

L

TPP TPP

L LL = =−−

∆∆

2 1

2 1

62 Mikro ‹kt isat

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




2A M A ÇN

Üretim sürecinde kullan›lande¤iflken girdi miktar›n›nart›r›lmas› sonucu eldeedilen toplam ürünmiktar›na toplam fizikiürünü denir.

Üretimde kullan›lan di¤ergirdiler sabit iken sadece birgirdinin kullan›lanmiktar›ndaki bir birimlikart›fl veya azal›fl yönündekide¤iflimin toplam fizikiüründe meydana getirdi¤ide¤iflime marjinal fizikiürün denir.

payda k›sm› için ise L’nin ikinci durumdaki de¤erinden birinci durumdaki de¤eriç›kart›lacak demektir. Formüldeki delta iflareti (∆) de¤iflimi sembolize etmektedir.

Bir birim girdi bafl›na elde edilen ürün miktar›na ortalama fiziki ürün denir veAPP ile gösterilir. APP girdi bafl›na üründen baflka bir fley de¤ildir ve TPP’nin girdimiktar›na oranlanmas› sonucu bulunur. Emek girdisi için APP’nin formülü flöyledir:

Bu formül bize emek bafl›na ürün miktar›n›, yani eme¤in ortalama fiziki ürününüvermektedir.

Tablo 3.1 emek girdisinin de¤iflken girdi ve sermaye girdisinin de sabit girdi ol-du¤u durumda X firmas›n›n farkl› emek miktarlar› karfl›s›nda elde etti¤i toplam, or-talama ve marjinal fiziki ürün miktarlar›n› göstermektedir. Üretimde kullan›laneme¤in miktar› s›f›r birim oldu¤unda X firmas› s›f›r birim toplam fiziki ürün (TPPL)elde etmektedir. Firma üretimde kullan›lan emek miktar›n› birer birim art›rmayadevam etti¤inde toplam fiziki ürün miktar› da artmaktad›r fakat toplam fiziki ürün-deki bu art›fl 112 birimde en yüksek (maksimum) düzeyine ulaflmakta ve bu nok-tadan sonra toplam fiziki ürün miktar› azal›fla geçmektedir. Ortalama fiziki ürün(APPL) miktar› da eflit miktarlarda artan emek girdisi karfl›s›nda artmakta ve ortala-ma fiziki ürün miktar› 20 birim düzeyinde en yüksek (maksimum) de¤erine ulafl-makta, bu noktadan sonra ise azalmaktad›r. Ayn› flekilde marjinal fiziki ürün (MPPL)miktar› da emek girdisi ile birlikte artmakta, 34 birimde en yüksek (maksimum)düzeyine ulaflmakta ve bu noktadan sonra da azalmaktad›r. Marjinal fiziki ürün herbir birim ilave emek girdisi karfl›s›nda toplam fiziki ürünün ne kadar art›p azald›¤›konusunda bilgi verir. Bu ba¤lamda marjinal fiziki ürün bir anlamda toplam fizikiürünün art›fl h›z›n› gösterir. 1-3 birim emek girdisi aral›¤›nda MPPL artmakta ve buda söz konusu bu aral›kta TPPL’nin artarak artt›¤›na iflaret etmektedir. 4-8 birimemek girdisi aral›¤›nda MPPL azalmakta ve bu da söz konusu bu aral›kta TPPL’ninazalarak artt›¤›na iflaret etmektedir. 9 birim ve sonras›ndaki emek girdi miktar› için

APPTPP

LL =

Emek

Miktar› (L)

Sermaye

Miktar› (K)

Toplam Fiziki

Ürün (TPPL)

Ortalama

Fiziki Ürün

(APPL)

Marjinal Fiziki

Ürün (MPPL)

0 20 0 - -

1 20 12 12 12

2 20 26 13 14

3 20 60 20 34

4 20 80 20 20

5 20 95 19 15

6 20 108 18 13

7 20 112 16 4

8 20 112 14 0

9 20 99 11 -13


Bir birim girdi bafl›na eldeedilen ürün miktar›naortalama fiziki ürün denir.

Tablo 3.1Tek De¤iflkenGirdinin Oldu¤uDurumda Toplam,Ortalama veMarjinal Fiziki Ürün

MPPL negatif de¤er almakta ve bu da söz konusu bu aral›kta TPPL’nin azald›¤›naiflaret etmektedir. MPPL’nin s›f›r de¤erini ald›¤› 8 birim emekten sonra ilave edile-cek olan 9 birim eme¤in TPPL’yi 13 birim azaltt›¤› görülmektedir. Bundan dolay› 9birim emek girdisinden itibaren MPPL negatif de¤er almakta ve TPPLde azalmakta-d›r. Bu nedenle MPPL’nin s›f›r de¤erini ald›¤› 8 birimden sonra üretime ilave emekgirdisi dahil etmenin anlam› yoktur. Çünkü bu noktadan sonra ilave edilecek olanemek girdisi toplam fiziki ürünü azaltarak firman›n sat›fl has›lat›n›n düflmesine veilave emek girdisine yap›lacak olan ücret ödemesi neticesinde maliyetlerin artma-s›na ve en nihayetinde de firman›n kâr›n›n düflmesine yol açar. Kâr maksimizasyo-nu güdüsü ile hareket eden firman›n 8 birim emek girdisinden sonra üretime de-vam etmesi rasyonel de¤ildir. 4 birim emek girdisinin kullan›ld›¤› durumda hemAPPL hem de MPPL 20 birim de¤erini almakta ve birbirine eflit olmaktad›r.

Marjinal fiziki ürünün negatif oldu¤u ve dolay›s›yla toplam fiziki ürünün azald›¤› bölgedeüretim yapmak firma için kârl› de¤ildir.

fiekil 3.2, Tablo 3.1’deki bilgilerin grafikdüzlemindeki görünümünü vermektedir.

fiekil 3.2’de panel (a) toplam fiziki ürün(TPPL) e¤risinin grafi¤ini ve panel (b) or-talama fiziki ürün (APPL) e¤risi ile marjinalfiziki ürün (MPPL) e¤risinin grafiklerini ver-mektedir. Panel (a)’da A noktas›na kadarTPPL artarak artmakta; A-C noktalar› ara-s›nda TPPL azalarak artmakta; C noktas›n-da TPPL maksimum de¤erine (112 birime)ulaflmakta; C noktas›ndan sonra TPPL mut-lak bir biçimde azalmaktad›r. Di¤er bir de-yiflle, A noktas›na kadar TPPLnin e¤imi ar-tarak artmakta; A-C noktalar› aras›nda TPPLnin e¤imi azalarak artmakta; C noktas›ndaTPPLnin e¤imi s›f›r; C noktas›ndan sonraTPPLnin e¤imi negatiftir. Toplam fizikiürün e¤risinin herhangi bir noktadaki e¤i-mi veya türevi o noktadaki marjinal fizikiürünü vermektedir. TPPL e¤risi üzerindekiher noktada e¤im farkl› oldu¤undan sözkonusu noktalar için marjinal fiziki üründefarkl›d›r. TPPL üzerindeki A noktas› bükümnoktas›d›r ve bu noktaya kadar TPPL dekiart›fl artarak artan bir h›zda iken bu nokta-dan sonra azalarak artan bir h›za dönüfl-mektedir.

Orijinden A noktas›na kadar olan böl-gede eme¤e göre artan marjinal getiri (ve-rim) vard›r. Di¤er girdiler sabit iken emekmiktar›ndaki her bir birim art›fl karfl›s›ndatoplam fiziki ürün artarak art›yor ise budurumda eme¤e göre artan marjinal

64 Mikro ‹kt isat

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




112

80

60

0 3 4 8 L

TPPL

A

B

C

L

APPL

34

20

12

0 1 3 4 8MPPL

MPPL

APPL

E

D

(a)

(b)

fiekil 3.2

Tek De¤iflken Girdinin Oldu¤u Durumda Toplam, Ortalamave Marjinal Fiziki Ürün E¤rileri

getiri (verim) var demektir. A-C noktalar› aras›nda kalan bölgede eme¤e göreazalan marjinal getiri (verim) vard›r. Di¤er girdiler sabit iken emek miktar›ndakiher bir birim art›fl karfl›s›nda toplam fiziki ürün azalarak art›yor ise bu durumdaeme¤e göre azalan marjinal getiri (verim) var demektir. C noktas›ndan son-raki bölgede ise eme¤e göre azalan toplam getiri (verim) vard›r. Di¤er girdilersabit iken emek miktar›ndaki her bir birim art›fl karfl›s›nda toplam fiziki ürün aza-l›yor ise bu durumda eme¤e göre azalan toplam getiri (verim) var demek-tir. Bu üç farkl› getiri durumu bize azalan marjinal getiriler (verimler) kanununuhat›rlatmaktad›r. Azalan marjinal getiriler (verimler) kanununa göre; di¤ergirdiler sabit iken tek bir girdinin üretimde kullan›lan miktar›n› art›rd›¤›m›zdasöz konusu girdinin marjinal fiziki ürünü belli bir noktaya kadar artar ve bu nok-tadan sonra azalmaya bafllar. Üretimin ilk aflamalar›nda de¤iflken girdi (L) bafl›nadüflen sabit girdi (K) miktar› (yani K/L miktar›) çok oldu¤u için de¤iflken girdi-nin marjinal fiziki ürünü (MPPL) bu aflamada artmaktad›r fakat de¤iflken girdimiktar› artt›kça de¤iflken girdi bafl›na düflen sabit girdi miktar› (yani K/L miktar›)giderek azald›¤›ndan belli bir noktadan sonra de¤iflken girdinin marjinal fizikiürünü azalacakt›r.

K›sa dönemde üretim sürecinde emek-sermaye oran› neden sabit kalmamaktad›r?

Orijinden TPPL e¤risine çizilen do¤rulardan her birinin e¤imi, o de¤me nokta-lar›ndaki ortalama fiziki ürün miktarlar›n› vermektedir. Orijinden TPPL e¤risine çi-zilen do¤rular›n içinde en büyük e¤ime sahip olan OB do¤rusuna ait olan B de¤-me noktas›na tekabül eden 4 birim emek girdisi düzeyinde, APPL maksimum de-¤eri olan 20 birime ulafl›r. B noktas›n›n solundaki bölgede APPL artmakta, sa¤›n-daki bölgede ise azalmaktad›r. A büküm noktas›na kadar MPPL artmakta ve bunoktada maksimum de¤eri olan 34 birime ulaflmakta, daha sonra azalmakta,TPPL’nin maksimum oldu¤u C noktas›nda s›f›r de¤erini almakta ve C noktas›ndansonra (TPPL’nin azalmakta oldu¤u bölgede) negatif olmaktad›r.

Toplam fiziki ürün e¤risi üzerindeki her bir noktada ortalama fiziki ürün miktar› sabitmidir?

Panel (b)’ye bakt›¤›m›zda E noktas›nda APPL ve MPPLnin birbirine eflit(APPL=MPPL) oldu¤u görülmektedir. E noktas›n›n solunda marjinal fiziki ürünortalama fiziki üründen büyük (MPPL>APPL) ve bu bölgede APPL artmaktad›r. Enoktas›n›n sa¤›nda marjinal fiziki ürün ortalama fiziki üründen küçüktür(MPPL<APPL) ve bu bölgede APPL azalmaktad›r. Dolay›s›yla APPLnin artmaktaoldu¤u bölgede MPPL e¤risi APPL e¤risinin üzerinde, APPLnin azalmakta oldu¤ubölgede ise MPPL e¤risi APPL e¤risinin alt›ndad›r. Bu söylediklerimizi matematik-sel olarak elde etmek mümkündür. APPL=TPPL/L oldu¤u bilgisi dahilinde APP-

Lnin e¤imi APPLnin L’ye göre türevi taraf›ndan verilir ve APPLnin e¤imi flöyle el-de edilir:


Di¤er girdiler sabit ikenemek miktar›ndaki her birbirim art›fl karfl›s›ndatoplam fiziki ürün artarakart›yor ise bu durumdaeme¤e göre artan marjinalgetiri (verim) var demektir.

Di¤er girdiler sabit ikenemek miktar›ndaki her birbirim art›fl karfl›s›ndatoplam fiziki ürün azalarakart›yor ise bu durumdaeme¤e göre azalanmarjinal getiri (verim) vardemektir.

Di¤er girdiler sabit ikenemek miktar›ndaki her birbirim art›fl karfl›s›ndatoplam fiziki ürün azal›yorise bu durumda eme¤e göreazalan toplam getiri(verim) var demektir.

Azalan marjinal getiriler(verimler) kanununa göre;di¤er girdiler sabit iken tekbir girdinin üretimdekullan›lan miktar›n›art›rd›¤›m›zda söz konusugirdinin marjinal fiziki ürünübelli bir noktaya kadar artarve bu noktadan sonraazalmaya bafllar.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




2

Yukar›daki ifadeden APPLnin e¤iminin (MPPL-APPL)/L taraf›ndan verildi¤i gö-rülmektedir. Bu durumda L>0 flart›yla: i.) e¤er MPPL=APPL ise APPLnin e¤imi s›f›-ra eflittir ve bu noktada APPL maksimum yapmaktad›r; ii.) e¤er MPPL>APPL iseAPPLnin e¤imi pozitiftir ve APPL artmaktad›r; iii.) e¤er MPPL<APPL ise APPLnin e¤i-mi negatiftir ve APPL azalmaktad›r.

fiimdi takip eden k›s›mda k›sa dönem için yapt›¤›m›z üretim kuram› analiziniuzun dönem için aç›klamaya çal›flaca¤›z.

UZUN DÖNEMDE ÜRET‹MK›sa döneme iliflkin üretim kuram› analizimizde sermaye girdisi sabit iken emekgirdisi de¤iflken girdiydi. K›sa dönemden farkl› olarak uzun dönemde hem serma-ye hem de emek girdisi de¤iflken oldu¤undan, firma uzun dönemde ayn› ürünmiktar›n› (ç›kt› düzeyini) emek ve sermayenin çok say›da farkl› kombinasyonunukullanarak gerçeklefltirme flans›na sahiptir. Yani uzun dönemde firma daha fazlaemek daha az sermaye girdisi kullanarak veya daha fazla sermaye daha az emekgirdisi kullanarak ya da her ikisinden de makul miktarlarda kullanarak ayn› ç›kt›düzeyini elde etme imkân›na sahiptir. Dolay›s›yla uzun dönem firman›n bir girdi-yi di¤eriyle ikame edip ayn› üretim düzeyini gerçeklefltirmesine müsaade eden birdönemdir. Bundan dolay› bu k›s›mda firman›n farkl› emek-sermaye kombinasyon-lar›n› kullanarak nas›l ayn› ç›kt› düzeyini elde etti¤ini görece¤iz.

Efi ÜRÜN E⁄R‹LER‹Üretim fonksiyonunu aç›klarken her ne kadar dört farkl› girdiden bahsetmifl olsakda analizimi basit ve anlafl›l›r k›labilmek için sadece iki girdinin oldu¤unu ve bun-lar›n da emek (L) ve sermaye (K) olduklar›n› varsayaca¤›z. Emek ve sermaye gir-disinden her ikisinin de de¤iflken oldu¤u uzun dönem için üretim fonksiyonumu-zu flöyle gösterebiliriz:

Q = f (L, K)

Tablo 3.2 X firmas›n›n farkl› emek-sermaye bileflenlerini kullanarak elde etti¤iç›kt› düzeylerini (ürün miktarlar›n›) göstermektedir.

∂

∂=

∂

∂=

∂ ∂( )APPL

TPPLL

TPP LL

L

L

MPPL6 7444444 844444 6 7444 8444L TPP L L

L

MPP LL L( )−( ) ∂ ∂( )=

( )(1

2

))−

=( )( )

− =( ) ( )

( ) ( )−

TPP

L

MPP L

L

TPP

L

MPP L

L L

TP

L

L L L

2

2 2

PPL L

MPPL

APP

L

L

=

6 744 8441

LLAPP

LMPP APP

LL L L− =

−

66 Mikro ‹kt isat

Tablo 3.2‹ki GirdininKullan›ld›¤›Durumda Üretim

Sermaye (K) Emek (L)

1 1 2 3 4 5

2 10 40 50 65 70

3 30 55 70 85 95

4 50 70 95 100 105

5 65 85 100 110 115

6 70 95 105 120 130

Tablo 3.2’de X firmas›n›n farkl› emek-sermaye bileflenlerini kullanarak gerçeklefl-tirdi¤i üretim miktarlar› gri ile taral› bölgeyle gösterilmifltir. Tablodan firman›n, 50 bi-rimlik üretimi: (1 birim L; 3 birim K) veya (3 birim L; 1 birim K) girdi bileflenlerinikullanarak ya da 70 birimlik üretimi: (1 birim L; 5 birim K), (2 birim L; 3 birim K), (3birim L; 2 birim K) veya (5 birim L; 1 birim K) girdi bileflenlerini kullanarak ya da 95birimlik üretimi: (2 birim L; 5 birim K), (3 birim L; 3 birim K) veya (5 birim L; 2 bi-rim K) girdi bileflenlerini kullanarak gerçeklefltirebildi¤i görülmektedir.

Tabloda gri bölgede yer alan üretim miktarlar›n› soldan-sa¤a do¤ru sat›r olarakokudu¤umuzda her bir sat›r için sermaye girdisi sabit iken emek girdisi artt›¤›ndaüretimin artt›¤›n› görürüz. Ayr›ca gri bölgede yer alan üretim miktarlar›n› yukar›-dan-afla¤›ya do¤ru sütun olarak okudu¤umuzda her bir sütun için emek girdisi sa-bit iken sermaye girdisi artt›¤›nda üretimin artt›¤›n› görürüz.

Tablo 3.2’de yer alan girdi ve üretim bilgileri, ayn› zamanda efl ürün e¤rilerikullan›larak fiekil 3.3’te oldu¤u gibi grafiksel olarak da gösterilebilir. Ayn› ç›kt› dü-zeyini sa¤layan tüm teknolojik olarak etkin emek-sermaye kombinasyonlar›n› gös-teren e¤riye efl ürün e¤risi denir. Bu ba¤lamda efl ürün e¤risi, ayn› ç›kt› düzeyi-ni veren girdi bileflenlerinin geometrik yerinden baflka bir fley de¤ildir. Bir efl ürüne¤risi bir firman›n belli bir ç›kt› düzeyini gerçeklefltirebilmedeki esnekli¤ini göster-mektedir. Üretim fonksiyonunun Q = f (L,K) oldu¤u durumda herhangi bir efl ürüne¤risine iliflkin üretim fonksiyonu flöyledir:

Q–

= f (L, K)

Bir efl ürün e¤risi üzerinde üretim düzeyi de¤iflmeyip ayn› kald›¤› için yukar›-daki ifadede üretim miktar›n›n sabitli¤ini Q

–ile sembolize ettik.

Bir efl ürün e¤risi üzerinde üretim düzeyi de¤iflmez, sadece girdi bileflenleri de¤iflir.

fiekil 3.3’te üç farkl› üretim düzeyini tem-sil eden üç ayr› efl ürün e¤risi yer almakta-d›r. Q50 efl ürün e¤risi 50 birim ç›kt›y› sa¤la-yan tüm emek-sermaye bileflenlerini üzerin-de bar›nd›rmaktad›r. 50 birimlik ç›kt›y› sa¤-layan emek-sermaye (L;K) bileflenlerindeniki tanesi A noktas›ndaki (1 birim L; 3 birimK) bilefleni ile D noktas›ndaki (3 birim L; 1birim K) bileflenidir. Q70 efl ürün e¤risi 70birim ç›kt›y› sa¤layan tüm emek-sermaye bi-leflenlerini temsil etmektedir. 70 birimlik ç›k-t›y› sa¤layan emek-sermaye bileflenlerindenbir tanesi B noktas›ndaki (2 birim L; 3 birimK) bileflenidir. Q95 efl ürün e¤risi 95 birimç›kt›y› sa¤layan tüm emek-sermaye bileflen-lerini göstermektedir. 95 birimlik ç›kt›y› sa¤-layan emek-sermaye bileflenlerinden iki ta-nesi C noktas›ndaki (3 birim L; 3 birim K)bilefleni ile E noktas›ndaki (2 birim L; 3 bi-rim K) bileflenidir.


Ayn› ç›kt› düzeyini sa¤layantüm teknolojik olarak etkinemek-sermayekombinasyonlar›n› gösterene¤riye efl ürün e¤risi denir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




1 2 30

1

3

5

A B C

E

K

L

Q50

Q70

Q95

D

fiekil 3.3

‹ki Girdinin Kullan›ld›¤› Durumda Üretim

Her ne kadar efl ürün e¤riler uzun dönem üretim analizi için kullan›l›yor olsada ayn› efl ürün e¤rilerini k›sa dönem üretim analizi içinde kullanmak mümkün-dür. K›sa dönemde oldu¤u gibi sermaye girdisinin 3 birimde sabit oldu¤unu var-sayd›¤›m›zda; 1 birim emek girdisi ile A noktas›nda 50 birim ürün, 2 birim emekgirdisi ile B noktas›nda 70 birim ürün ve 3 birim emek girdisi ile C noktas›nda 95birim ürün elde edilmektedir. Böylece e¤er firma k›sa dönemde oldu¤u gibi ser-maye girdisini sabit tutup emek girdisini art›r›rsa bir efl ürün e¤risinden di¤erine (Anoktas›n›n oldu¤u Q50den B noktas›n›n oldu¤u Q70e ve B noktas›n›n oldu¤uQ70’den C noktas›n›n oldu¤u Q95e) geçmektedir. Di¤er taraftan firma girdilerdenbirini azalt›p (art›r›p) di¤erini uygun miktarda art›rd›¤›nda (azaltt›¤›nda) ayn› eflürün e¤risi üzerinde kalmaktad›r. Bu ba¤lamda firma ayn› efl ürün e¤risi üzerindekalabilmek için girdileri birbiriyle ikame etmektedir.

Efl ürün e¤rilerine iliflkin baz› özellikler vard›r ve söz konusu özellikler flunlard›r:i. Orijinden uzaklaflt›kça her bir sonraki efl ürün e¤risi bir öncekine göre daha

yüksek bir üretim düzeyini temsil etmektedir.ii. Efl ürün e¤rileri negatif e¤imlidir.iii. Efl ürün e¤rileri birbirlerini kesmezler.iv. Orijine göre d›flbükeydirler (konvekstirler).v. Efl ürün e¤risi üzerideki her bir nokta ayn› üretim düzeyini gösterir.fiu ana kadar efl ürün e¤rileri yard›m›yla girdilerin birbiriyle ikame edilmesi so-

nucunda ayn› üretim düzeyinin nas›l sa¤land›¤›n› inceledik. fiimdi bir firma üretim-deki tüm girdilerini ayn› oranda art›rd›¤›nda ç›kt› düzeyinin ne kadar de¤iflece¤iniinceleyece¤iz ve bunu yaparken de ölçe¤e göre getiriden yararlanaca¤›z. Ölçe¤egöre getiri, üretimde kullan›lan tüm girdiler ayn› oranda art›r›ld›¤›nda ç›kt› düze-yinin ne oranda artt›¤›n› gösteren orand›r. Üretimde kullan›lan tüm girdiler ayn›oranda artt›r›ld›¤›nda e¤er ç›kt› düzeyi bu orandan daha büyük bir oranda art›yorise o zaman ölçe¤e göre artan getiri var demektir. Üretimde kullan›lan tüm gir-diler ayn› oranda art›r›ld›¤›nda e¤er ç›kt› düzeyi bu orandan daha düflük bir oran-da art›yor ise o zaman ölçe¤e göre azalan getiri var demektir. Üretimde kulla-n›lan tüm girdiler ayn› oranda art›r›ld›¤›nda e¤er ç›kt› düzeyi de ayn› oranda art›-yor ise o zaman ölçe¤e göre sabit getiri var demektir. fiekil 3.4 ölçe¤e göre ge-tiri konusundaki üç farkl› durumu grafiksel olarak göstermektedir.

68 Mikro ‹kt isat

Üretimde kullan›lan tümgirdiler ayn› orandaart›r›ld›¤›nda e¤er ç›kt›düzeyi de ayn› oranda art›yorise o zaman ölçe¤e göresabit getiri var demektir.

Ölçe¤e göre getiri, üretimdekullan›lan tüm girdiler ayn›oranda art›r›ld›¤›nda ç›kt›düzeyinin ne oranda artt›¤›n›gösteren orand›r.

Üretimde kullan›lan tümgirdiler ayn› orandaart›r›ld›¤›nda e¤er ç›kt›düzeyi bu orandan dahabüyük bir oranda art›yor iseo zaman ölçe¤e göre artangetiri var demektir.

fiekil 3.4

0 10 20 40 80

10

20

40

80

A

B

C

D

K

Q100

Q300

Q600

Q900

L

C D: ölçe¤e göre azalan getiri

B C: ölçe¤e göre sabit getiri

A B: ölçe¤e göre artan getiri

Ölçe¤e GöreAzalan, Sabit veArtan Getiri

Üretimde kullan›lan tümgirdiler ayn› orandaart›r›ld›¤›nda e¤er ç›kt›düzeyi bu orandan dahadüflük bir oranda art›yor iseo zaman ölçe¤e göre azalangetiri var demektir.

fiekil 3.4’te Q100, Q300, Q600 ve Q900 s›ras›yla 100 birim, 300 birim, 600 birim ve900 birim üretimin gerçeklefltirildi¤i efl ürün e¤rilerini temsil etmektedir. A nokta-s›nda firma 10 birim emek ve 10 birim sermaye girdisi kullanarak 100 birim üretimgerçeklefltirmektedir. E¤er firma iki girdinin miktarlar›n› %100 art›r›p üretimde 20birim emek ve 20 birim sermaye kullanmaya bafllarsa bu durumda A noktas›ndanB noktas›na geçilmifl olunur ve B noktas›nda firma art›k 300 birim üretmektedir.Bu durumda firma iki girdisini de %100 art›r›p A’dan B’ye geçerek üretimini 100 bi-rimden 300 birime ç›karm›flt›r (yani firman›n üretimi 3 kat artm›flt›r). Dolay›s›ylaA’dan B’ye geçifl ölçe¤e göre artan getirinin oldu¤unu göstermektedir. E¤er firmaB noktas›nda da iki girdinin miktar›n› %100 art›r›p üretimde 40 birim emek ve 40birim sermaye kullanmaya bafllarsa bu durumda B noktas›ndan C noktas›na geçil-mifl olunur ve C noktas›nda firma art›k 600 birim üretmektedir. Bu durumda firmaiki girdisini de %100 art›r›p B’den C’ye geçerek üretimini 300 birimden 600 birimeç›karm›flt›r (yani firman›n üretimi %100 artm›flt›r). Dolay›s›yla B’den C’ye geçifl öl-çe¤e göre sabit getirinin oldu¤unu göstermektedir. E¤er firma C noktas›nda iki gir-dinin miktar›n› %100 art›r›p üretimde 80 birim emek ve 80 birim sermaye kullan-maya bafllarsa bu durumda C noktas›ndan D noktas›na geçilmifl olunur ve D nok-tas›nda firma art›k 900 birim üretmektedir. Bu durumda firma iki girdisini de %100artt›r›p C’den D’ye geçerek üretimini 600 birimden 900 birime ç›karm›flt›r (yani fir-man›n üretimi %50 artm›flt›r). Dolay›s›yla C’den D’ye geçifl ölçe¤e göre azalan ge-tirinin oldu¤unu göstermektedir.

Marjinal Teknik ‹kame Oran›‹ki girdinin de üretimde kullan›lan miktarlar›n›n de¤ifltirilebildi¤i uzun dönemdefirma bir girdiyi di¤eri ile ikame etmek isteyebilir. Efl ürün e¤risinin e¤imi, üretimsabit iken firman›n bir girdiyi di¤eriyle ikame edebilme derecesini verir. Efl ürüne¤risinin e¤iminin negatif de¤eri marjinal teknik ikame oran› (MRTS) olarak adlan-d›r›l›r. Ayn› ç›kt› düzeyinde kalabilmek için girdilerden birinin miktar›n› bir birimartt›rd›¤›m›zda di¤er girdiden kaç birim vazgeçmek zorunda oldu¤umuzu gösterenorana marjinal teknik ikame oran› denir. Eme¤in sermayeye göre marjinal tek-nik ikame oran› (MRTSK,L) flöyledir:

Formülden de anlafl›ld›¤› üzere marjinal teknik ikame oran› K’daki de¤ifliminL’deki de¤iflime oran› taraf›ndan verilir. Di¤er bir ifadeyle pay k›sm› için K’n›n ikin-ci durumdaki de¤erinden birinci durumdaki de¤eri ç›kart›lacak ve payda k›sm› içinise L’nin ikinci durumdaki de¤erinden birinci durumdaki de¤eri ç›kart›lacak de-mektir. Formüldeki delta iflareti (∆) de¤iflimi sembolize etmektedir. Marjinal teknikikame oran› ayn› zamanda iki girdinin marjinal fiziki ürünlerinin oran›na eflit oldu-¤undan flöyle de ifade edilebilir:

Marjinal teknik ikame oran›na iliflkin yukar›da verilen iki ifadeyi bir efl ürün e¤-risine ait olan ve Q

–= f (L, K) fleklinde gösterilen üretim fonksiyonunun toplam tü-

revini alarak direkt olarak flöyle elde edebiliriz:

MRTSKL

MPP

MPPK LL

K, = − =

∆∆

MRTSKL

K K

L LK L, = − = −−−

∆∆

2 1

2 1


Ayn› ç›kt› düzeyindekalabilmek için girdilerdenbirinin miktar›n› bir birimart›rd›¤›m›zda di¤er girdidenkaç birim vazgeçmekzorunda oldu¤umuzugösteren orana marjinalteknik ikame oran› denir.

ifade de d de¤iflimi ve ∂ ise k›smi türevi temsil etmektedir. Toplam türev sonras› elde edilen bu ifadede: sermaye ve emek girdi miktarlar›

de¤ifliyor iken üretim miktar› de¤iflmeyip ayn› kald›¤› için üretimdeki de¤iflim s›f›-ra eflittir (yani dQ

–= 0’d›r). Üretim fonksiyonunun eme¤e göre k›smi türevi MPPLyi

verir (yani dir); üretim fonksiyonunun sermayeye göre k›smi türevi

MPPK’y› verir (yani d›r). Bu bilgiler ›fl›¤›nda yukar›daki ifadeyi

tekrar flöyle yazabiliriz:

0 = MPPLdL + MPPKdK

Burada MPPLdL ifadesi eme¤i dL kadar art›rd›¤›m›zda üretim miktar›n›n MPPLdLçarp›m de¤eri kadar artt›¤›n› gösteriyor iken MPPKdK ifadesi ise sermayeyi dK ka-dar azaltt›¤›m›zda üretim miktar›n›n MPPKdK çarp›m de¤eri kadar azald›¤›n› gös-termektedir. Üretim düzeyini sabit tutabilmek için, sermaye girdi miktar›ndaki aza-l›fltan dolay› üretimde meydana gelen azal›fl, emek girdi miktar›ndaki art›fltan do-lay› üretimde meydana gelen art›fla eflit olmak zorundad›r. Dolay›s›yla bu iki ifade-nin toplam› eflitlikte de gösterildi¤i gibi s›f›ra eflittir.

Bu elde edilen son eflitli¤i tekrar düzenledikten sonra MRTSK,L’yi flöyle eldeederiz:

Marjinal teknik ikame oran› daima pozitif de¤er al›r.

fiekil 3.5’te firma emek ve sermaye girdile-rinden farkl› bileflenler de kullanarak 25 birim-lik üretim gerçeklefltirmektedir. A noktas›ndafirma 2 birim emek ve 16 birim sermaye girdisikullanarak 25 birimlik üretim yapmaktad›r. Fir-ma ayn› miktar ç›kt›y› A noktas›na göre B nok-tas›nda 6 birim daha az sermaye (∆K=10-16=-6)ve bir birim daha fazla emek (∆L=3-2=1) girdisikullanarak gerçeklefltirebilir. E¤er A’dan B’yebir düz çizgi çizersek bu durumda e¤im(∆K/∆L)=-6 olur. Burada marjinal teknik ikameoran›; MRTSK,L=-(∆K/∆L)=6’d›r. Yani bu de¤erbize üretimde kullan›lan emek miktar›n› bir bi-rim art›rd›¤›m›zda 25 birimlik üretim düzeyindekalabilmek için sermaye girdisinden 6 birim vaz-geçmek zorunda oldu¤umuzu söylüyor. Ayn›flekilde marjinal teknik ikame oran›n› B’den C’yegeçifl, C’den D’ye geçifl ve D’den E’ye geçifl du-

MRTSdKdL

MPP

MPPK LL

K, = − =

∂ ( )∂

=f L K

KMPPK

,

∂ ( )∂

=f L K

LMPPL

,

dQf L K

LdL

f L K

KdK=

∂ ( )∂

+∂ ( )

∂

, ,

70 Mikro ‹kt isat

fiekil 3.5

0 1 2 3 4 5 6

4

5

7

10

16A

B

C

D

E

Q25

L

MRTSK,L

K

Marjinal Teknik ‹kame Oran›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




rumlar› için hesaplayabiliriz. Marjinal teknik ikame oran›, B’den C’ye geçifl duru-munda 3, C’den D’ye geçifl durumunda 2 ve D’den E’ye geçifl durumunda ise 1 de-¤erini almaktad›r. Görüldü¤ü gibi efl ürün e¤risinde yukar›dan afla¤›ya do¤ru ha-reket ettikçe marjinal teknik ikame oran› (ve ayn› zamanda efl ürün e¤risinin e¤i-mi) sabit kalmay›p devaml› azalmaktad›r. Bunun nedeni, efl ürün e¤risi boyuncasermaye girdisini emek girdisi ile ikame etmeye devam ettikçe emek girdisi bafl›-na düflen sermaye miktar› (K/L oran›) azalmakta ve bu durumda da eme¤in mar-jinal fiziki ürününün (MPPL) azalmakta iken sermayenin marjinal fiziki ürününün(MPPK) artmakta olmas›d›r. Bir girdiden ne kadar fazla (az) kullan›lmaya devamedilirse o girdinin marjinal fiziki ürünü azal›r (artar). Efl ürün e¤risi boyunca yuka-r›dan afla¤›ya do¤ru hareket ettikçe marjinal teknik ikame oran›n›n devaml› olarakazald›¤› durum, azalan marjinal teknik ikame oran› olarak adland›r›lmaktad›r. Birefl ürün e¤risi boyunca emek miktar›n› art›rd›kça eme¤in sermayeye göre marjinalteknik ikame oran›n›n sürekli azald›¤› duruma azalan marjinal teknik ikameoran› denir.

Eme¤in sermayeye göre marjinal teknik ikame oran› efl ürün e¤risi üzerinde yukar›ya do¤-ru gittikçe azalmakta m›d›r?

Üretimin Ekonomik Bölgesi

Üretimin ekonomik olan veya olmayan bölgelerini ayr›flt›rabilecek

Efl ürün e¤rilerine ait özelliklerden bir tanesi hat›rlanaca¤› üzere efl ürün e¤rileri-nin negatif e¤imli oldu¤u hususuydu. Efl ürün e¤risinin negatif e¤imli oldu¤u ara-l›kta emek girdisini artt›rd›¤›m›zda ayn› üretim düzeyinde kalabilmek için sermayegirdisini azaltmak zorundayd›k. Efl ürün e¤risinin negatif e¤imli oldu¤u bu bölgeüretimin ekonomik bölgesi olarak ad-land›r›l›r. Her iki girdinin marjinal fizi-ki ürününün pozitif oldu¤u ve efl ürüne¤risinin e¤iminin negatif oldu¤u böl-geye üretimin ekonomik bölgesidenir. Bununla birlikte efl ürün e¤rile-rinin pozitif e¤imli oldu¤u bölgeler devard›r fakat bu bölgeler üretimin eko-nomik olmayan bölgeleridir. Girdiler-den birinin marjinal fiziki ürünününnegatif oldu¤u ve efl ürün e¤risinine¤iminin pozitif oldu¤u bölgeye üre-timin ekonomik olmayan bölgesidenir. fiimdi fiekil 3.6 yard›m›yla üreti-min ekonomik ve ekonomik olmayanbölgelerini aç›klayal›m:

fiekilde 100 birim üretimin gerçek-lefltirildi¤i Q100 efl ürün e¤risine A nok-tas›nda dikey ve D noktas›nda yatayte¤etler çizilmifltir. Ayr›ca 200 birimüretimin gerçeklefltirildi¤i Q200 efl ürün


Bir efl ürün e¤risi boyuncaemek miktar›n› art›rd›kçaeme¤in sermayeye göremarjinal teknik ikameoran›n›n sürekli azald›¤›duruma azalan marjinalteknik ikame oran› denir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




3

3A M A ÇN

K1

K2

K3

K4

L10 L2 L3 L4

K

L

A

C B

D

E

F

G

H

M

N

Q100

Q200

fiekil 3.6

Üretimin Ekonomik ve Ekonomik Olmayan Bölgeleri

Her iki girdinin marjinalfiziki ürününün pozitifoldu¤u ve efl ürün e¤risinine¤iminin negatif oldu¤ubölgeye üretimin ekonomikbölgesi denir.

Girdilerden birinin marjinalfiziki ürününün negatifoldu¤u ve efl ürün e¤risinine¤iminin pozitif oldu¤ubölgeye üretimin ekonomikolmayan bölgesi denir.

e¤risine de H noktas›nda dikey ve G noktas›nda yatay te¤etler çizilmifltir. Dikey te-¤etlerin e¤imi sonsuzdur ve dikey te¤etlerin de¤me noktalar› olan A ve H noktala-r›n›n üstünde kalan bölgede efl ürün e¤rileri pozitif e¤ime sahiptir. Yatay te¤etlerine¤imi s›f›rd›r ve yatay te¤etlerin de¤me noktalar› olan D ve G noktalar›n›n alt›ndakalan bölgelerde efl ürün e¤rileri pozitif e¤ime sahiptir. Dikey te¤etlerin de¤menoktalar›n›n geometrik yeri olan OM e¤risi ile yatay te¤etlerin de¤me noktalar›n›ngeometrik yeri olan ON e¤risi aras›nda kalan bölgede efl ürün e¤rileri negatif e¤im-li oldu¤u için bu bölge üretimin ekonomik bölgesi olarak adland›r›l›r. Di¤er taraf-tan OM e¤risinin üstünde ve ON e¤risinin alt›nda kalan bölgelerde ise efl ürün e¤-rileri pozitif e¤imli oldu¤u için bu bölgeler üretimin ekonomik olmayan bölgeleriolarak ça¤r›lmaktad›r. OM ve ON e¤rileri iktisat literatüründe s›rt çizgileri olarakça¤r›lmaktad›r.

Efl ürün e¤risinin pozitif e¤imli olmas›, girdilerden birini art›rd›¤›m›zda ayn›üretim düzeyinde kalabilmek için di¤er girdiyi de art›rmak zorunda oldu¤umuzanlam›na gelmektedir. A noktas›ndan B noktas›na veya D noktas›ndan E noktas›-na geçifller bu duruma birer örnektir. A’dan B’ye geçiflte firma B noktas›nda Anoktas›yla ayn› üretim düzeyini gerçeklefltirebilmek için daha fazla emek ve ser-maye girdisi kullanmak zorundad›r. Bu durumda B noktas›ndaki üretim tekni¤i Anoktas›ndakine göre teknolojik olarak etkin olmayan bir üretim tekni¤idir. B nok-tas›nda efl ürün e¤risinin e¤imi pozitiftir ve B noktas›nda firma A noktas›yla ayn›üretim düzeyini gerçeklefltirebilmek için K4-K3 fark› kadar sermaye girdisini ve L2-L1 fark› kadar da emek girdisini israf etmektedir. D’den E’ye geçiflte firma, E nok-tas›nda D noktas›yla ayn› üretim düzeyini gerçeklefltirebilmek için daha fazlaemek ve sermaye girdisi kullanmak zorundad›r. Bu durumda E noktas›ndaki üre-tim tekni¤i D noktas›ndakine göre teknolojik olarak etkin olmayan bir üretim tek-ni¤idir. E noktas›nda efl ürün e¤risinin e¤imi pozitiftir ve E noktas›nda firma Dnoktas›yla ayn› üretim düzeyini gerçeklefltirebilmek için K2-K1 fark› kadar serma-ye girdisini ve L4-L3 fark› kadar da emek girdisini israf etmektedir. A’dan C’ye ge-çiflte firma C noktas›nda A noktas›na göre daha fazla sermaye girdisi ve ayn› mik-tarda emek girdisi kullanmas›na ra¤men A noktas›ndaki 100 birimlik üretimdendaha az bir üretimi gerçeklefltirmektedir. A’dan C’ye geçiflte emek miktar› sabit vesadece sermayenin miktar› art›r›l›yor fakat neticede toplam üretim düzeyi düflü-yor. Bu durum bize C noktas›nda sermayenin marjinal fiziki ürününün (MPPKn›n)negatif oldu¤unu ve sermayeye göre azalan toplam getirinin söz konusu oldu¤u-nu (sermayeye göre azalan toplam getirinin oldu¤u bölgede toplam ürün e¤risi-nin e¤imi negatiftir) ima eder. Ayr›ca C noktas›nda firma A’dan daha az bir üreti-mi K4-K3 fark› kadar sermayeyi israf ederek gerçeklefltirmektedir. D’den F’ye ge-çiflte firma F noktas›nda D noktas›na göre daha fazla emek girdisi ve ayn› miktar-da sermaye girdisi kullanmas›na ra¤men D noktas›ndaki 100 birimlik üretimdendaha az bir üretimi gerçeklefltirmektedir. D’den F’ye geçiflte sermaye miktar› sabitve sadece eme¤in miktar› art›r›l›yor fakat neticede toplam üretim düzeyi düflüyor.Bu durum bize F noktas›nda eme¤in marjinal fiziki ürününün (MPPL’nin) negatifoldu¤unu ve eme¤e göre azalan toplam getirinin söz konusu oldu¤unu (eme¤egöre azalan toplam getirinin oldu¤u bölgede toplam ürün e¤risinin e¤imi negatif-tir) ima eder. Ayr›ca F noktas›nda firma D’den daha az bir üretimi L4-L3 fark› ka-dar eme¤i israf ederek gerçeklefltirmektedir. Kâr›n› maksimize etme amac›ndaolan firmalar›n, girdilerin israf edilmesine ve bundan ötürü de üretim maliyetleri-nin art›p kârlar›n azalmas›na yol açan girdi bileflenlerinin oldu¤u bölgelerde(OM’nin üstünde ve ON’nin alt›nda kalan üretimin ekonomik olmad›¤› bölgeler-

72 Mikro ‹kt isat

de) üretim yapmas› rasyonel de¤ildir. Dolay›s›yla kâr maksimizasyonu güdüsüylehareket eden firmalar üretimlerini üretimin ekonomik bölgesi olan OM ve ON e¤-rileri aras›nda kalan bölgede gerçeklefltirir.

Özetle OM e¤risinin üstündeki bölgede efl ürün e¤risinin e¤imi pozitif, serma-ye girdisinin marjinal fiziki ürünü negatif ve sermayeye göre azalan toplam getirivard›r. ON e¤risinin alt›ndaki bölgede efl ürün e¤risinin e¤imi pozitif, emek girdi-sinin marjinal fiziki ürünü negatif ve eme¤e göre azalan toplam getiri vard›r. OMve ON e¤rileri aras›nda ise efl ürün e¤risinin e¤imi negatif ve her iki girdinin mar-jinal fiziki ürünü pozitiftir.

Üretimin ekonomik bölgesinde toplam fiziki ürün artmakta m›d›r?

Üretimin ekonomik olmayan bölgelerinde marjinal teknik ikame oran› negatif midir?

Teknolojik Geliflme

Teknolojik geliflmelerin üretim üzerindeki etkisini ortaya koyabi-lecek

Üretim sürecinde kullan›lan teknoloji sabit kalmay›p zaman içerisinde yo¤un AR-GE faaliyetleri sonucunda daha ileri aflamalara tafl›nmaktad›r. Her bir sonraki tek-noloji bir öncekine göre daha verimli üretim teknikleri ortaya koymaktad›r. Firma-lar›n ayn› girdi bilefleni ile daha fazla ç›kt› elde etmelerine veya ayn› ç›kt› düzeyi-ni daha düflük bir girdi bilefleni ile elde etmelerine imkân tan›yan üretim sürecin-deki de¤iflikliklere teknolojik geliflme (ilerleme) denir. Teknolojik geliflmeleryans›z (nötr) ve yanl› teknolojik geliflmeler olmak üzere iki gurupta incelenebilir.

fiekil 3.7 (a) yans›z teknolojik geliflme durumunu göstermektedir. Q100, önceteknolojik geliflme öncesi 100 birimlik üretim düzeyini ve Q100, sonra teknolojikgeliflme sonras› 100 birimlik üretim düzeyini temsil etmektedir. Teknolojik geliflmesonras›nda; efl ürün e¤risi afla¤›ya kaym›flt›r ve firma ayn› ç›kt› düzeyini daha azemek ve sermaye girdisi kullanarak gerçeklefltirmektedir. Orijinden çizilen OCdo¤rusu (bu do¤ru K/L oran›n› temsil eder) üzerindeki A ve B te¤et noktalar›ndae¤imlerin ve dolay›s›yla marjinal teknik ikame oranlar›n›n de¤iflmedi¤i görülmek-tedir. Marjinal teknik ikame oran›n› de¤ifltirmeksizin ayn› ç›kt› düzeyini elde etmekiçin gerekli sermaye ve emek girdisi miktar›n› azaltan teknolojik geliflmeye yans›z(nötr) teknolojik geliflme denir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




4

4A M A ÇN

Firmalar›n ayn› girdi bilefleniile daha fazla ç›kt› eldeetmelerine veya ayn› ç›kt›düzeyini daha düflük birgirdi bilefleni ile eldeetmelerine imkân tan›yanüretim sürecindekide¤iflikliklere teknolojikgeliflme (ilerleme) denir.

B

A

Q100,önce

Q100,sonra

0

K

L

C

Q100,önce

Q100,sonra

B

A

K

L0

C C

Q100,önce

Q100,sonra

K

L0(a) (b) (c)

B

A

fiekil 3.7

Yans›z (Nötr) veYanl› TeknolojikGeliflme

Marjinal teknik ikameoran›n› de¤ifltirmeksizin ayn›ç›kt› düzeyini elde etmek içingerekli sermaye ve emekgirdisi miktar›n› azaltanteknolojik geliflmeye yans›z(nötr) teknolojik geliflmedenir.

Yanl› teknolojik geliflmeleri kendi içinde; sermaye-tasarruflu (emek-kullan›ml›)teknolojik geliflme ve emek-tasarruflu (sermaye-kullan›ml›) teknolojik geliflme flek-linde ikiye ay›rabiliriz.

fiekil 3.7 (b) emek-tasarruflu (sermaye-kullan›ml›) teknolojik geliflme durumunugöstermektedir. Burada da ayn› ç›kt› düzeyi daha az emek ve sermaye girdisi kulla-n›larak gerçeklefltirilmektedir. Fakat orijinden çizilen OC do¤rusu üzerindeki A ve Bte¤et noktalar›nda e¤imler ve dolay›s›yla marjinal teknik ikame oranlar› farkl›d›r. Bnoktas›ndaki (yani teknolojik geliflme sonras›ndaki) MRTS de¤eri A noktas›ndaki(yani teknolojik geliflme öncesindeki) MRTS de¤erinden daha küçüktür. Di¤er birifadeyle teknolojik geliflme ile birlikte MRTS azalm›flt›r. MRTSK,L=MPPL/MPPK oldu-¤u bilgisi dahilinde, MTRS’deki azalma teknolojik geliflme sonras›nda sermayeninmarjinal fiziki ürünündeki art›fl›n, eme¤in marjinal fiziki ürünündeki art›fltan dahah›zl› oldu¤u anlam›na gelir. Eme¤in marjinal fiziki ürününe göre sermayenin marji-nal fiziki ürününün daha fazla artmas›na yol açan teknolojik geliflmeye emek-tasar-ruflu (sermaye-kullan›ml›) teknolojik geliflme denir.

fiekil 3.7 (c)’de sermaye-tasarruflu (emek-kullan›ml›) teknolojik geliflme duru-mu verilmektedir. Burada da teknolojik geliflme sonras› efl ürün e¤risi afla¤›ya kay-makta ve ayn› ç›kt› düzeyi daha az emek ve sermaye girdisi kullan›larak gerçeklefl-tirilmektedir. Fakat orijinden çizilen OC do¤rusu üzerindeki A ve B te¤et noktala-r›nda e¤imler ve dolay›s›yla marjinal teknik ikame oranlar› ayn› de¤ildir. B nokta-s›ndaki (yani teknolojik geliflme sonras›ndaki) MRTS de¤eri A noktas›ndaki (yaniteknolojik geliflme öncesindeki) MRTS de¤erinden daha büyüktür. Di¤er bir ifa-deyle teknolojik geliflme MRTS’nin artmas›na yol açm›flt›r. MRTSK,L=MPPL/MPPKoldu¤u bilgisi dahilinde, MTRS’deki artma teknolojik geliflme sonras›nda eme¤inmarjinal fiziki ürünündeki art›fl›n, sermayenin marjinal fiziki ürünündeki art›fltandaha h›zl› oldu¤u anlam›na gelir. Sermayenin marjinal fiziki ürününe göre eme¤inmarjinal fiziki ürününün daha fazla artmas›na yol açan teknolojik geliflmeye ser-maye-tasarruflu (emek-kullan›ml›) teknolojik geliflme denir.

Yans›z teknolojik geliflme durumunda hangi girdinin marjinal fiziki ürünündeki art›fl di-¤erine göre fazlad›r?

‹KAME ESNEKL‹⁄‹

‹kame esnekli¤ini betimlemek ve baz› özel üretim fonksiyonlar›n›incelemek

Ç›kt› düzeyi sabit iken bir girdinin di¤eri ile ne kadar kolay ikame edilebildi¤iniyüzdesel olarak ölçen ölçüte ikame esnekli¤i denir. Di¤er bir ifadeyle ikame es-nekli¤i, bir efl ürün e¤risi üzerinde yukar›dan afla¤›ya do¤ru hareket ettikçe eme-¤in sermayeye göre marjinal teknik ikame oran›nda (MRTSK,Lde) meydana gelenyüzde 1’lik bir de¤iflimin sermaye-emek oran›nda (K/L’de) meydana getirdi¤i yüz-desel de¤iflimi ölçer. Eme¤in sermayeye göre ikame esnekli¤i σK,L ile gösterilir veflu eflitlik taraf›ndan verilir:

σK LSermaye emek oranındaki yüzde değiş im

Marji,

=−

nnal teknik ikame oranındaki yüzdesel değiş im

%

=∆∆

∆

KL

MRTSK L

( )% ,

74 Mikro ‹kt isat

Eme¤in marjinal fizikiürününe göre sermayeninmarjinal fiziki ürününündaha fazla artmas›na yolaçan teknolojik geliflmeyeemek-tasarruflu (sermaye-kullan›ml›) teknolojikgeliflme denir.

Sermayenin marjinal fizikiürününe göre eme¤inmarjinal fiziki ürününündaha fazla artmas›na yolaçan teknolojik geliflmeyesermaye-tasarruflu (emek-kullan›ml›) teknolojikgeliflme denir.

5A M A ÇN

Ç›kt› düzeyi sabit iken birgirdinin di¤eri ile ne kadarkolay ikame edilebildi¤iniyüzdesel olarak ölçen ölçüteikame esnekli¤i denir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Formülde yüzdesel de¤iflim % ∆ ile gösterilmifltir. fiimdi ikame esnekli¤ini fiekil3.8’in yard›m›yla aç›klayaca¤›z.

fiekilde A ve B noktalar› Q500 efl ürün e¤-risi üzerinde 500 birimlik üretimi sa¤layaniki farkl› girdi bileflenini göstermektedir. Ori-jinden A ve B noktalar›na çizilen do¤rular›ne¤imleri o noktalardaki sermaye-emekoran-lar›n› (K/L’leri) vermektedir. Bu ba¤lamdasermaye-emek oran› A noktas› için 40/10=4ve B noktas› için 20/20=1’dir. A ve B nokta-lar› için marjinal teknik ikame oran›(MRTSK,L) de¤erleri efl ürün e¤risinin o nok-talardaki e¤iminin negatif de¤eri taraf›ndanverilmektedir. A noktas›nda efl ürün e¤risi-nin e¤imi -4 oldu¤u için bu noktadaMRTSK,L= -(-4)=4 iken B noktas›nda efl ürüne¤risinin e¤imi -1 oldu¤u için bu noktadaMRTSK,L= -(-1)=1’dir. A’dan B’ye geçifl son-ras›nda sermaye-emek oran›ndaki yüzdeselde¤iflim ((1-4)/4)= -0,75 (yani %-75) ve mar-jinal teknik ikame oran›ndaki yüzdesel de¤i-flim ((1-4)/4)= -0,75 (yani %-75) oldu¤undanA-B aral›¤›nda ikame esnekli¤i (σL,K) -0,75/-0,75=1’dir. A’dan B’ye geçifl sonras›n-da hem sermaye-emek oran› hem de marjinal teknik ikame oran› azalm›flt›r (herikisi de %75 azalm›flt›r).

‹kame esnekli¤i s›f›ra eflit veya s›f›rdan büyük herhangi bir de¤eri alabilmekte-dir. ‹kame esnekli¤i de¤eri s›f›ra yaklaflt›kça iki girdinin birbiriyle ikame edilebilir-lili¤i azalmakta, ikame esnekli¤i de¤eri s›f›rdan uzaklafl›p daha büyük de¤erler al-d›kça iki girdinin birbiriyle ikame edilebilirlili¤i artmaktad›r. ‹kame esnekli¤i eflürün e¤risi daha yat›k bir e¤ri görünümü ald›kça artmakta, daha dik bir e¤ri görü-nümü ald›kça ise azalmaktad›r.

fiekil 3.9’da üç özel üretim fonksiyonuna ait efl ürün e¤rileri gösterilmekte vebu efl ürün e¤rilerinden her biri farkl› ikame esnekliklerini yans›tmaktad›r.

fiekil 3.9 (a) do¤rusal üretim fonksiyonuna ait efl ürün e¤rilerinin de birerdo¤ru fleklinde oldu¤unu göstermektedir. Bu durumda efl ürün e¤risinin e¤imiher noktada sabittir ve efl ürün e¤risinin e¤iminin negatif de¤erine eflit olan mar-


0 10 20

20

40

K

L

A

B

Q500

fiekil 3.8

Eme¤in Sermayeye Göre ‹kame Esnekli¤i

52 54 165 167 200 6000

4243

9697

100

300Q1000

Q3000

Odun

Kömür

A

B

CD

(a)

C

K1A

BK2

K3

K

0 L1 L2 L3

45°Q1

Q2

Q3

L

K

L

Q50

(b) (c)

fiekil 3.9

Özel ÜretimFonksiyonlar›n›nEfl Ürün E¤rileri

jinal teknik ikame oran› da (MRTS) efl ürün e¤risinin her noktas›nda sabittir.MRTS’nin sabit olmas› MRTS’deki yüzdesel de¤iflimin (%∆MRTSK,Lnin) s›f›ra eflitolmas›na ve bu da ikame esnekli¤inin sonsuz (∞) ç›kmas›na yol açar. Dolay›s›y-la ikame esnekli¤i sonsuz olan üretim fonksiyonlar›na do¤rusal üretim fonk-siyonu denir. MRTS’nin sabit olmas› iki girdinin sabit bir oranda birbiriyle mü-kemmel bir biçimde ikame edilebilir oldu¤u anlam›na gelir. MRTS’si sabit olangirdiler birbiriyle mükemmel ikamedir ve dolay›s›yla do¤rusal üretim fonksi-yonlar›nda girdilerin birbiriyle mükemmel ikame oldu¤unu söyleyebiliriz. fiekil-de firman›n 100 kg odunu 200 kg kömür ile ikame edip 1000kcal(kilo kalorilik)›s› elde etti¤i durum Q1000 efl ürün do¤rusu ile ve 30000kcal’lik ›s› üretiminin ger-çeklefltirildi¤i durumun Q3000 efl ürün do¤rusuyla temsil edildi¤i varsay›lmakta-d›r. A’dan B’ye geçildi¤inde MRTS=-((96-97)/(54-52))=0,5 ve C’den D’ye geçildi-¤inde MRTS= -((42-43)/(167-165))=0,5 olup, de¤iflmeyip sabit kalmaktad›r ve buda bize iki girdinin sabit oranda (0,5 oran›nda) birbiriyle mükemmel bir biçimdeikame edilebilece¤ini söylemektedir. Buradan da görüldü¤ü gibi do¤rusal eflürün e¤risi üzerindeki herhangi iki nokta aras›nda MRTS sabittir.

fiekil 3.9 (b) Sabit-oranl› (Leontief) üretim fonksiyonuna ait efl ürün e¤rilerinindik-kenarl› görünüme sahip oldu¤unu göstermektedir. Dik-kenarl› efl ürün e¤ri-lerinde, her bir birim ç›kt›n›n üretilmesi sadece tek bir girdi bilefleni (kombinas-yonu) ile mümkündür ve söz konusu bu girdi bilefleninin d›fl›ndaki di¤er bileflen-ler girdi israf›na yol açmaktad›r. Bundan dolay› girdilerin birbiriyle ikamesi im-kâns›zd›r. Dik-kenarl› efl ürün e¤risinin dikey k›sm›nda MRTS sonsuz (∞) ve ya-tay k›sm›nda s›f›r oldu¤undan dik-kenarl› efl ürün e¤risinin ikame esnekli¤i 0’d›r.‹kame esnekli¤i s›f›r olan üretim fonksiyonlar›na sabit-oranl› üretim fonksiyo-nu denir. Bir birim ç›kt›y› elde etmek için birbiriyle sadece tek bir oranda bir ara-ya gelen girdiler mükemmel tamamlay›c›lard›r ve dolay›s›yla sabit-oranl› üre-tim fonksiyonlar›nda girdiler mükemmel tamamlay›c›d›rlar. Gözlük üretimini sa-bit-oranl› üretim sürecine örnek verebiliriz. Bir tane gözlük bir çerçeve ve ikigözlük cam›ndan üretilmektedir. ‹ki çerçeve ve iki gözlük cam›ndan hâlâ sadecebir tane gözlük üretilebilmektedir ve bu durumda bir çerçeve israf edilmektedir.‹ki tane gözlü üretebilmek için iki çerçeve ve dört gözlük cam›na ihtiyaç vard›r.Her bir gözlük bir çerçeve ve iki camdan üretildi¤inden dolay› girdiler 1’e 2 sabitoran›nda (1 çerçeveye 2 cam) bir araya getirilerek etkin üretim gerçeklefltirilmek-tedir. fiekil 3.9 (b)’de Q1 üretim düzeyi K1 miktar sermaye ve L1 miktar emek gir-disi ile etkin bir flekilde gerçeklefltirilmektedir. Ayn› üretim düzeyinde; eme¤iL1de sabit tutup sermaye girdisini K2ye ç›kar›rsak K2-K1 fark› kadar sermaye gir-disi israf edilmekte veya sermayeyi K1de sabit tutup emek girdisini L2ye ç›kar›r-sak L2-L1 fark› kadar emek girdisi israf edilmektedir. Dolay›s›yla sadece 45 dere-celik do¤ru üzerindeki A, B ve C noktalar› (girdi bileflenleri) teknolojik olarak et-kin üretim noktalar›d›r.

Do¤rusal üretim fonksiyonu ile sabit-oranl› üretim fonksiyonu aras›nda kalanCobb-Douglas üretim fonksiyonuna ait efl ürün e¤risi fiekil 3.9 (c)’de görüldü¤ügibi do¤rusal efl ürün e¤risi ile dik-kenarl› efl ürün e¤risi aras›nda kalan bir görü-nüme sahiptir. Burada efl ürün e¤risinin e¤imi ve dolay›s›yla MRTS sabit kalmay›pe¤ri üzerinde hareket ettikçe de¤iflmektedir. MRTS’nin sabit kalmay›p de¤iflmesigirdilerin birbiriyle ikame edilebilece¤i anlam›na gelmektedir fakat bu ikame edi-lebilirlik do¤rusal efl ürün e¤risinde oldu¤u gibi mükemmel bir derecede de¤ildir.Cobb-Douglas üretim fonksiyonuna ait efl ürün e¤risinin ikame esnekli¤i 1’dir.‹kame esnekli¤i de¤eri bir olan üretim fonksiyonlar›na Cobb-Douglas üretim

76 Mikro ‹kt isat

‹kame esnekli¤i sonsuz olanüretim fonksiyonlar›nado¤rusal üretim fonksiyonudenir.

Marjinal teknik ikame oran›sabit olan girdiler birbiriylemükemmel ikamedir.

‹kame esnekli¤i s›f›r olanüretim fonksiyonlar›nasabit-oranl› üretimfonksiyonu denir.

Bir birim ç›kt›y› elde etmekiçin birbiriyle sadece tek biroranda bir araya gelengirdiler mükemmeltamamlay›c›lard›r.

‹kame esnekli¤i de¤eri birolan üretim fonksiyonlar›naCobb-Douglas üretimfonksiyonu denir.

fonksiyonu denir. Cobb-Douglas üretim fonksiyonuna ait efl ürün e¤risi, bizimefl ürün e¤risi analizlerimizde kulland›¤›m›z efl ürün e¤rilerine benzeyen konvekse¤rilerdir.

Do¤rusal, sabit-oranl› ve Cobb-Douglas üretim fonksiyonlar›n› içinde bar›nd›-ran ve ikame esnekli¤i olarak s›f›r ile sonsuz aras›nda herhangi bir de¤er alan dör-düncü bir üretim fonksiyonu vard›r. Bu üretim fonksiyonu sabit ikame esnekli üre-tim fonksiyonu olarak adland›r›l›r. ‹kame esnekli¤i olarak s›f›r ile sonsuz aras›nda-ki herhangi bir de¤eri alabilen üretim fonksiyonlar›na sabit ikame esnekli üre-tim fonksiyonu denir. Yukar›da bahsetti¤imiz üç üretim fonksiyonundan her birisabit ikame esnekli üretim fonksiyonun birer özel durumudur. Sabit ikame esnek-li üretim fonksiyonuna ait efl ürün e¤risi, do¤rusal efl ürün e¤risi ile dik-kenarl› eflürün e¤risi aras›nda herhangi bir flekli alabilir.

Sabit ikame esnekli üretim fonksiyonuna ait efl ürün e¤risinin görünümü nas›ld›r?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




‹kame esnekli¤i olarak s›f›rile sonsuz aras›ndakiherhangi bir de¤eri alabilenüretim fonksiyonlar›na sabitikame esnekli üretimfonksiyonu denir.

78 Mikro ‹kt isat

Teknoloji, üretim fonksiyonu ve üretimde etkinlik

konular›n› aç›klamak

Ayn› miktar ürünü elde etmeye imkân tan›yanfarkl› girdi bileflenlerinin her biri ayr› bir üretimtekni¤ini ve bu üretim tekniklerinin tamam› daüretim teknolojisini oluflturur. Üretimde kullan›-lan girdilerden birinin miktar›n› azalt›p, di¤erininmiktar›n› art›rmadan ayn› ç›kt› düzeyini gerçek-lefltirmek mümkün de¤il ise bu üretim sürecindekullan›lan üretim tekni¤i teknolojik olarak etkinbir üretim tekni¤idir. Teknoloji veri iken üretim-de kullan›lan girdi miktarlar› ile üretilebilecekmaksimum ç›kt› düzeyi aras›ndaki iliflkinin mate-matiksel biçimi bize üretim fonksiyonunu verir.

Sadece tek bir girdinin de¤iflken oldu¤u k›sa dö-

nem için üretim kuram›n› aç›klamak

Üretime iliflkin dönemin k›sa dönem oldu¤u du-rumda girdilerden bir tanesi de¤iflken iken di¤er-leri sabittir. Tek bir de¤iflken girdili k›sa dönemüretimi; toplam fiziki ürün, ortalama fiziki ürünve marjinal fiziki ürün e¤rileri yard›m›yla analizedilmektedir. Analiz çerçevesinde tek de¤iflkengirdiye iliflkin toplam, ortalama ve marjinal fizik-sel ürün miktarlar›n›n de¤iflken girdinin artanmiktarlar› karfl›s›nda nas›l de¤ifltikleri aç›klan-maktad›r.

Tüm girdilerin de¤iflken oldu¤u uzun dönem için

üretim kuram›n› aç›klamak

Tüm girdilerin de¤iflken oldu¤u uzun dönemdeefl ürün e¤rileri yard›m›yla üretim kuram› aç›k-lanmaktad›r. Ölçe¤e göre sabit, azalan ve artangetiri durumlar› incelenmekte, girdilerin birbiriy-le ikame edilebilme düzeylerinin marjinal teknikikame oran› yard›m›yla nas›l ölçümlendi¤i göste-rilmekte, üretimin ekonomik ve ekonomik olma-yan bölgeleri betimlenmekte ve teknolojik gelifl-melerin firmalar›n üretim sürecini nas›l etkiledi¤iortaya konmaktad›r.

‹kame esnekli¤ini betimlemek ve baz› özel üretim

fonksiyonlar›n› incelemek

Girdilerin birbiriyle ne derece kolay bir flekildeikame edilebildiklerinin ikame esnekli¤i yard›-m›yla nas›l ölçümlendi¤i, girdilerde tamamlay›c›-l›k ve mükemmel derecede ikame edilebilirlik vedört farkl› özel üretim fonksiyonu (do¤rusal, sa-bit-oranl›, Cobb-Douglas ve sabit ikame esnekliüretim fonksiyonlar›) ile bu fonksiyonlar›n özel-likleri aç›klanmakt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

4NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Mevcut üretim tekniklerinin tümü üretim tekno-lojisini oluflturur.

b. Teknolojik olarak etkin olmayan üretim tekni¤igirdi israf›na yol açar.

c. Üretim fonksiyonu minimum ç›kt› düzeyini gös-termektedir.

d. K›sa dönemde girdilerden sadece biri de¤iflkendir.e. Vas›fl› ifl gücü bir üretim faktörüdür.

2. Afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?a. Uzun dönemde sabit girdi yoktur.b. Üretim sonras› elde edilen toplam ürün miktar›-

na ortalama fiziki ürün denir. c. Girdi bafl›na elde edilen ürün miktar›na toplam

fiziki ürün denir. d. Ortalama fiziki ürün, toplam fiziki üründeki de¤i-

flimin girdideki de¤iflime oran› taraf›ndan verilir.e. Marjinal fiziki ürün, toplam fiziki ürünün girdi

miktar›na oran› taraf›ndan verilir.

3. ........ fiziki ürünün ........ oldu¤u noktada ........ fizikiürün .........ifadesindeki boflluklara afla¤›dakilerden han-gisi gelmelidir?

a. Toplam-minimum-ortalama-s›f›rd›r.b. Ortalama-maksimum-toplam-minimumdur.c. Toplam-minimum-marjinal-maksimumdur.d. Marjinal-minimum-toplam-s›f›rd›r.e. Toplam-maksimum-marjinal-s›f›rd›r.

4. APPLnin maksimum oldu¤u noktan›n solunda kalanbölge için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir?

a. MPPL negatiftir.b. APPL artmaktad›r.c. Toplam fiziki ürün azalmaktad›r.d. APPL e¤risi MPPL e¤risinin üzerinde seyretmektedir.e. TPPL e¤risinin e¤imi s›f›rd›r.

5. MPPLnin maksimum oldu¤u noktan›n solunda kalanbölge için afla¤›daki durumlardan hangisi geçerlidir?

a. MPPL s›f›r de¤erine bu bölgede ulafl›r.b. APPL MPPLye bu bölgede eflittir. c. Toplam fiziki ürün maksimum de¤erine bu böl-

gede ulafl›r.d. Eme¤e göre artan marjinal getiri (verim) vard›r.e. APPL azalmaktad›r.

6. Afla¤›dakilerden hangisi efl ürün e¤risinin özellikle-rinden de¤ildir?

a. Orijinden uzaklaflt›kça daha yüksek bir üretimdüzeyini temsil ederler.

b. Negatif e¤imlidir.c. Birbirlerini kesmezler.d. Orijine göre konvekstirler.e. Üzerindeki her bir nokta farkl› üretim düzeyini

gösterir.

7. Afla¤›daki üretim fonksiyonlar›ndan hangisinin ika-me esnekli¤i s›f›rd›r?

a. Cobb-Douglas üretim fonksiyonub. Sabit-oranl› üretim fonksiyonuc. Üstel üretim fonksiyonud. Do¤rusal üretim fonksiyonue. Logaritmik üretim fonksiyonu

8. Sermayenin marjinal fiziki ürününün göreceli olarakdaha fazla artt›¤› teknolojik geliflme hangisidir?

a. Emek ve sermaye-tasarruflu teknolojik geliflmeb. Sermaye-tasarruflu teknolojik geliflmec. Emek-tasarruflu teknolojik geliflmed. Yans›z teknolojik geliflmee. Leontief teknolojik geliflme

9. Afla¤›dakilerden hangisi üretimin ekonomik olma-yan bölgesi için geçerlidir?

a. Bu bölgede üretim yapmak kârl›d›r.b. Tüm girdiler için artan toplam getiri vard›r.c. Tüm girdilerin marjinal fiziki ürünü pozitiftir.d. Efl ürün e¤risinin e¤imi pozitiftir.e. MRTS s›f›rd›r.

10. Marjinal teknik ikame oran›n›n 2 ve eme¤in marji-nal fiziki ürününün 10 oldu¤u durumda sermayeninmarjinal fiziki ürünü kaçt›r?

a. 5b. 0c. 20d. 12e. 7


80 Mikro ‹kt isat

1. c Üretim fonksiyonu bünyesinde sadece teknolo-jik olarak etkin olan üretim tekniklerini bar›n-d›rd›¤› için her bir spesifik girdi bilefleni karfl›-s›nda elde edilebilecek olan maksimum ç›kt›düzeyini göstermektedir.

2. a Uzun dönem tüm girdilerin miktarlar›n›n de¤ifl-tirilmesini mümkün k›lacak kadar uzun bir za-man dilimini kapsad›¤› için söz konusu dönem-de sabit girdi yoktur.

3. e Toplam fiziki ürün e¤risinin herhangi bir nokta-s›ndaki e¤imi marjinal fiziki ürünü verir. Top-lam fiziki ürünün maksimum oldu¤u noktadae¤im s›f›rd›r ve dolay›s›yla da marjinal fizikiürün s›f›rd›r.

4. b APPLnin maksimum oldu¤u noktan›n sa¤›ndakalan bölgede APPL azalmakta ve solundaki böl-gede ise APPL artmaktad›r.

5. d MPPLnin maksimum oldu¤u noktan›n solundakalan bölge, emek girdisinin artan miktarlar› kar-fl›s›nda TPPLnin artarak artt›¤› bölgeyle örtüfl-mektedir. Dolay›s›yla TPPLnin artarak artt›¤› bubölge eme¤e göre artan marjinal getirinin (veri-min) oldu¤u bölgedir. Bu durumu bu bölgedeTPPLnin e¤risine çizilecek te¤etlerin e¤imlerininsürekli artmas›ndan da gözlemleyebiliriz.

6. e Herhangi bir efl ürün e¤risi üzerindeki her birnokta, farkl› emek ve sermaye girdisi bileflenle-riyle ayn› üretim düzeyinin gerçeklefltirildi¤inigösteren noktalard›r. Dolay›s›yla bir efl ürün e¤-risi üzerinde hareket ettikçe üretim düzeyi de-¤iflmez, sadece girdi bileflenleri de¤iflir.

7. b Sabit-oranl› üretim fonksiyonuna ait dik-kenarl›efl ürün e¤risinin dikey k›sm›nda MRTS sonsuz(∞) ve yatay k›sm›nda s›f›r oldu¤undan dik-ke-narl› efl ürün e¤risinin ikame esnekli¤i s›f›rd›r.Bundan dolay› sabit-oranl› üretim fonksiyonuiçin ikame esnekli¤i s›f›ra eflittir.

8. c Sermayenin marjinal fiziki ürününün göreceliolarak daha fazla artt›¤› teknolojik geliflme son-ras›nda MRTS azal›r. MRTSK,L= MPPL/MPPK ol-du¤unu hat›rlayal›m. MTRS’deki azalma, serma-yenin marjinal fiziki ürünündeki art›fl›n eme¤inmarjinal fiziki ürünündeki art›fltan daha h›zl› ol-du¤u anlam›na gelir. Eme¤in marjinal fiziki ürü-nüne göre sermayenin marjinal fiziki ürününündaha fazla artmas›na yol açan teknolojik gelifl-meye emek-tasarruflu (sermaye-kullan›ml›) tek-nolojik geliflme denir.

9. d S›rt çizgilerinin d›fl›nda kalan bölge bize üreti-min ekonomik olmayan bölgelerini verir. S›rtçizgileri aras›nda kalan üretimin ekonomik böl-gesinde efl ürün e¤rileri negatif e¤imli e¤rileriken üretimin ekonomik olmayan bölgeleri içinefl ürün e¤rileri tersine bükülerek pozitif e¤imlie¤riler görünümünü almaktad›r.

10. a MRTSK,L= MPPL/MPPK ise verilen bilgileri buformülde yerine koyarsak 2=10/MPPK olur veburadan MPPK=10/2=5 de¤eri bulunur.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 1

Firmalar üretim süreçlerinde teknolojik olarak etkin üre-tim tekniklerini kullanmay› tercih ederler. Çünkü tek-nolojik olarak etkin olmayan üretim teknikleri girdilerinisraf edilmesine yol açarak maliyet art›fl›na neden ol-makta ve bu da kâr maksimizasyonu amaçlayan firma-lar›n kârlar›n› düflürmektedir.

S›ra Sizde 2

Toplam fiziki ürün (TPP) e¤risi üzerindeki her bir nok-ta, farkl› girdi düzeylerine iliflkin farkl› toplam ürünmiktarlar›n› gösterdi¤inden ve ayr›ca her bir girdininüretime katk›s› ayn› olmad›¤›ndan TPP e¤risi üzerindeortalama fiziki ürün miktar› sabit kalmay›p de¤iflmekte-dir. Bu durumu orijinden TPP e¤risine çizilecek olando¤rular›n e¤imlerinin ayn› kalmay›p de¤iflmesindende görebiliriz.

S›ra Sizde 3

Efl ürün e¤risi üzerinde afla¤›ya do¤ru gittikçe e¤rinine¤iminin azald›¤›n› ve e¤rinin e¤iminin negatif de¤eri-ne eflit olan eme¤in sermayeye göre marjinal teknikikame oran›n›n da azald›¤›n› hat›rlayal›m. E¤ri üzerindeafla¤›ya do¤ru gitmek yerine tersi yönde yukar›ya do¤-ru gidersek e¤rinin e¤imi artaca¤›ndan e¤rinin e¤imininnegatif de¤erine eflit olan eme¤in sermayeye göre mar-jinal teknik ikame oran› da artacakt›r.

S›ra Sizde 4

Öncelikle marjinal teknik ikame oran›n›n efl ürün e¤ri-sinin e¤iminin negatif de¤erine eflit oldu¤unu hat›rlaya-l›m. Üretimin ekonomik olmayan bölgelerinde efl ürüne¤risi pozitif e¤imli oldu¤undan, bunun negatif de¤eri-ne eflit olan marjinal teknik ikame oran› bu bölgelerdenegatif de¤er alacakt›r.

Bernheim, B. D. ve Whinston, M. (2008). Microecono-

mics. Boston: McGraw-Hill.Besanko, D. ve Braeutigam, R. (2010). Microecono-

mics (4th Edition). Wiley.Binger, B. R. ve Hoffman, E. (1997). Microeconomics

With Calculus (2nd Edition). Massachusetts: Ad-dison Wesley.






and the Engineers. London: University Of Chica-go Press.


Approach with Calculus. New York: South-Wes-tern Cengage Learning.


Microeconomics (11 th Edition). Mason, OH: So-uth-Western Cengage Learning.

Nicholson, W. ve Snyder, C. M. (2008). Microecono-

mic Theory: Basic Principles and Extentions

(10th Edition). New York: South-Western Cenga-ge Learning.




(7th Edition). New York: Prentice Hall.Schotter, A. (2009). Microeconomics: A Modern Ap-

proach. Mason, OH: South-Western Cengage Lear-ning.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Maliyetin nas›l ölçümlendi¤ini aç›klayabilecek,K›sa ve uzun döneme iliflkin maliyetleri betimleyebilecek,K›sa ve uzun döneme ait maliyetleri grafiksel olarak inceleyebilecek,K›sa ve uzun dönem maliyet e¤rileri aras›ndaki iliflkiyi ortaya koyabilecek,Ölçek ekonomilerini niteleyebilecek,Ölçe¤e göre getiri durumunda k›sa ve uzun dönem maliyet e¤rilerinin davra-n›fllar›n›n nas›l de¤iflti¤ini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• F›rsat, Aç›k ve Örtük Maliyet • Ekonomik Maliyet ve Muhasebe

Maliyeti• Ekonomik Kâr ve Muhasebe Kâr›• Sabit, De¤iflken, Ortalama ve

Marjinal Maliyet

• Efl Maliyet Do¤rusu • Maliyet Minimizasyonu• Geniflleme Yolu• Normal ve Baya¤› Girdi• Ölçek Ekonomileri• Ölçe¤e Göre Getiri

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNN

Mikro ‹ktisat Maliyet Kuram›

• G‹R‹fi• MAL‹YET‹N ÖLÇÜMLENMES‹• KISA DÖNEMDE MAL‹YETLER• UZUN DÖNEMDE MAL‹YETLER• KISA VE UZUN DÖNEM MAL‹YET

E⁄R‹LER‹N‹N B‹RL‹KTE ANAL‹Z‹


G‹R‹fiBir önceki bölümde üretim teknolojisi konusuna aç›kl›k getirip bir firman›n üretimfaktörlerini nas›l ç›kt›lara dönüfltürdü¤ünden bahsettik. fiimdi ise üretim teknolojisi-nin girdi fiyatlar› ile birlikte bir firman›n üretim maliyetini nas›l belirledi¤inden bah-sedece¤iz. Üretim teknolojisi veri iken bir firma, farkl› ç›kt› düzeylerini gerçeklefltir-mek için sadece hangi girdi bileflenlerini kullanmas› gerekti¤i konusunda karar ver-mez, ayn› zamanda söz konusu girdileri elde etmenin maliyetinin ne oldu¤u husu-sunu da göz önünde bulundurmak zorundad›r. Dolay›s›yla firma aç›s›ndan belli birç›kt› düzeyini en düflük maliyet ile gerçeklefltirmeye imkân tan›yan girdi bileflenininnas›l belirlenece¤i konusuna aç›kl›k getirmek gerekir. Kâr› maksimize etmenin biryolu, maliyeti minimize etme oldu¤undan bu bölümde, üretime iliflkin maliyet mi-nimizasyonunu gerçeklefltirmenin flartlar›n›n neler oldu¤u aç›klanmaktad›r.

Üretim maliyeti bir firman›n ç›kt› düzeyini belirlemede önemli bir rol oynad›-¤›ndan firma maliyet yap›s›n› de¤iflik aç›lardan ele al›p irdelemekte fayda vard›r.Bu nedenle, bu bölümde üretim faaliyetinde bulunan bir firman›n k›sa ve uzun dö-nemde karfl›laflt›¤› maliyetler incelenmektedir. Bu amaçla, öncelikle maliyetin öl-çümlenmesi konusuna aç›kl›k getirilmekte ve sonra k›sa dönem maliyet analizinegeçilmektedir. K›sa döneme iliflkin maliyetler toplam, ortalama ve marjinal türün-den kavramsal olarak tan›mland›ktan sonra grafiksel olarak irdelenmektedir. Ayn›süreç uzun dönem maliyet analizinde de izlenmektedir. K›sa ve uzun dönem ma-liyet analizleri ayr› ayr› yap›ld›ktan sonra bu iki döneme ait maliyetler aras›nda ilifl-ki grafikler yard›m›yla aç›klan›p ortaya konmaktad›r. Ayr›ca ölçe¤e göre sabit, aza-lan ve artan getiri durumlar›nda k›sa ve uzun dönem maliyetlerin nas›l davrand›¤›grafiksel olarak gösterilip aç›klanmaktad›r.

MAL‹YET‹N ÖLÇÜMLENMES‹

Maliyetin nas›l ölçümlendi¤ini aç›klayabilecek

Firmalar›n mal ve hizmet üretimi için kulland›klar› girdilerin firmalara belli bir ma-liyet yükledi¤i bir gerçektir. Kâr maksimizasyonu amac› ile hareket eden firmalar,söz konusu bu maliyetleri minimize etme yoluyla kârlar›n› en çoklamaya çal›fl›rlar.Firmalar›n maliyetlerini nas›l minimize ettiklerini incelemeden önce maliyet ile ne-yi kastetti¤imizi ve maliyetin nas›l ölçümlendi¤ini aç›klamada yarar vard›r.

Maliyet Kuram›

1A M A ÇN

Mal veya hizmet üretimi yapmak isteyen bir firma mevcut üretim alternatifleriaras›ndan bir tanesini seçer ve seçmifl oldu¤u bu mal veya hizmetin üretimini ger-çeklefltirir. Bu tercih sürecinde firma mevcut üretim alternatiflerinden birini seç-mek ile di¤erlerinden vazgeçmifl olmaktad›r. Mevcut üretim alternatiflerinden biri-ni tercih etti¤imizde vazgeçmifl oldu¤umuz di¤er üretim alternatifleri aras›ndaki eniyi üretim alternatifinin piyasa de¤erine f›rsat (alternatif) maliyeti denir. Di¤erbir ifadeyle f›rsat maliyeti, bir kayna¤›n en iyi alternatif kullan›m›n›n piyasa de¤e-ridir. Örne¤in bir dizüstü bilgisayar üretmek için kullan›lan kaynak ile on adet rad-yo üretmek mümkün ise o zaman bir adet dizüstü bilgisayar üretmenin f›rsat ma-liyeti on adet radyodur.

Maliyet kavram› iktisatç›lar ve muhasebeciler aç›s›ndan farkl› alg›lan›p ölçüm-lenmektedir. ‹ktisatç›lar ve muhasebeciler aras›ndaki bu alg› ve ölçümleme fark›,maliyetin aç›k maliyet ve örtük maliyet olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Bir mal ve-ya hizmetin üretimi için direkt olarak parasal bir harcamay› gerektiren ödemelerintamam›na aç›k maliyet denir. Aç›k maliyetler muhasebelefltirilip kay›t alt›na al›nanmaliyetlerdir. Örne¤in bir otobüs firmas›nca yap›lan; yak›t harcamalar›, personelmaafl ödemeleri, bilet ofisi kira giderleri ve otobüs bak›m giderleri aç›k maliyeteiliflkin unsurlard›r. Örnekten de anlafl›ld›¤› gibi, bir firman›n ilgili sektörde faaliyet-te bulunup faaliyetini devam ettirebilmesi için yapmak zorunda oldu¤u harcamala-r›n tümü aç›k maliyeti oluflturmaktad›r. Bir mal veya hizmetin üretimi için direktolarak parasal bir harcamay› gerektirmeyen fakat bir alternatiften vazgeçilmifl olun-mas› nedeniyle ortaya ç›kan maliyetlere örtük maliyet denir. Örtük maliyetler mu-hasebelefltirilip kay›t alt›na al›nmayan maliyetlerdir. Firma, sahibi oldu¤u girdilerikendi üretim sürecinde kulland›¤› takdirde, bu girdileri kiraya vermek veya satmakyolu ile elde edece¤i bir gelirden vazgeçmifl olmakta veya firma sahibi kendi firma-s›nda çal›flmak suretiyle baflka bir firmada çal›flt›¤›nda elde edece¤i ücret gelirindenvazgeçmifl olmakta ve vazgeçilen bu gelirler nedeniyle firma bir maliyet yüklen-mektedir. Firma için bu yüklenilen maliyetler örtük maliyetleri oluflturmaktad›r.

Aç›k maliyetler muhasebelefltirilen maliyetler iken örtük maliyetler muhasebelefltirilme-yen maliyetlerdir.

Maliyet kavram›n› tan›mlarken muhasebeciler sadece aç›k maliyeti göz önündebulunduruyor iken iktisatç›lar hem aç›k hem de örtük maliyetleri göz önünde bu-lundurmaktad›r. Firman›n aç›k maliyetleri toplam›na muhasebe maliyeti denir.Muhasebe maliyeti flöyle gösterilebilir:

Muhasebe Maliyeti = Toplam Aç›k Maliyetler

Firman›n aç›k ve örtük maliyetleri toplam›na ekonomik (iktisadi) maliyetdenir. ‹ktisatç›lar bir firman›n maliyetinden bahsederken daima ekonomik maliye-ti kastederler. Ekonomik maliyet flöyle ifade edilebilir:

Ekonomik Maliyet = Toplam Aç›k Maliyetler + Toplam Örtük Maliyetler

‹ktisatç›lar ve muhasebeciler aç›s›ndan maliyet kavram›n›n tan›m›nda ortaya ç›-kan farkl›l›k do¤al olarak iki kesim aras›nda kâr kavram›n›n da farkl› olmas› sonu-cunu do¤urmaktad›r. Muhasebe kâr› toplam has›lat ile toplam aç›k maliyetler ara-s›ndaki fark taraf›ndan verilir ve flöyle ifade edilir:

Muhasebe Kâr› = Toplam Has›lat - Toplam Aç›k Maliyetler

84 Mikro ‹kt isat

Mevcut üretimalternatiflerinden birinitercih etti¤imizde vazgeçmifloldu¤umuz di¤er üretimalternatifleri aras›ndaki eniyi üretim alternatifininpiyasa de¤erine f›rsat(alternatif) maliyeti denir.

Bir mal veya hizmetinüretimi için direkt olarakparasal bir harcamay›gerektiren ödemelerintamam›na aç›k maliyetdenir.

Bir mal veya hizmetinüretimi için direkt olarakparasal bir harcamay›gerektirmeyen fakat biralternatiften vazgeçilmiflolunmas› nedeniyle ortayaç›kan maliyetlere örtükmaliyet denir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Firman›n aç›k maliyetleritoplam›na muhasebemaliyeti denir.

Firman›n aç›k ve örtükmaliyetleri toplam›naekonomik (iktisadi) maliyetdenir.

Ekonomik (iktisadi) kâr ise toplam has›lat ile ekonomik maliyet aras›ndaki far-ka eflittir ve flöyle gösterilmektedir:

Ekonomik Kâr = Toplam Has›lat - Ekonomik Maliyet

veya

Ekonomik Kâr = Toplam Has›lat - (Toplam Aç›k Maliyetler + Toplam Örtük Maliyetler)

‹fadelerden de anlafl›laca¤› üzere muhasebe kâr›n›n ekonomik kârdan fark›toplam örtük maliyetleri içermiyor olmas›d›r. Bundan dolay› ekonomik kâr›,

Ekonomik Kâr = Muhasebe Kâr› - Toplam Örtük Maliyetler

fleklinde de ifade etmek mümkündür.Muhasebe kâr› toplam örtük maliyetlerden büyük ise ekonomik kâr pozitiftir ve

bu durumda firma üretimde kulland›¤› kaynaklar ile söz konusu kaynaklar›n en iyialternatif üretim alan›nda kullan›lmas› halinde elde edece¤i gelirden daha fazla birgelir elde ediyor demektir. Ekonomik kâr›n pozitif oldu¤u durumda firma afl›r›kar elde etmektedir.

Muhasebe kâr› toplam örtük maliyetlere eflit ise ekonomik kâr s›f›rd›r ve bu du-rumda firma üretimde kulland›¤› kaynaklar ile söz konusu kaynaklar›n en iyi alterna-tif üretim alan›nda kullan›lmas› halinde elde edece¤i gelire eflit bir gelir elde ediyordemektir. Ekonomik kâr›n s›f›r oldu¤u durumda firma normal kâr elde etmektedir.

Ekonomik kâr›n s›f›r oldu¤u durumda firma üretim faaliyetine devam etmekte midir?

Muhasebe kâr› toplam örtük maliyetlerden küçük ise ekonomik kâr negatiftirve bu durumda firma üretimde kulland›¤› kaynaklar ile söz konusu kaynaklar›n eniyi alternatif üretim alan›nda kullan›lmas› halinde elde edece¤i gelirden daha az birgelir elde ediyor demektir. Ekonomik kâr›n negatif oldu¤u durumda firma zararetmektedir.

KISA DÖNEMDE MAL‹YETLER

K›sa ve uzun döneme iliflkin maliyetleri betimleyebilecek

Üretim kuram›nda oldu¤u gibi maliyet kuram›nda da analizimizi k›sa ve uzun dö-nem olmak üzere iki ayr› dönem aç›s›ndan ele alaca¤›z. Hat›rlanaca¤› üzere, k›sa dö-nem tek bir girdinin de¤iflken girdi ve di¤er girdilerin sabit girdiler oldu¤u bir dö-nem iken uzun dönemde tüm girdiler de¤iflken girdilerdi. K›sa dönemde, üretim ku-ram›nda oldu¤u gibi, emek girdisi de¤iflken girdi ve sermaye girdisi sabit girdi olmaküzere, firman›n bu iki girdiyi kullanarak üretimini gerçeklefltirdi¤ini varsayaca¤›z.

Toplam Maliyetler Firma k›sa dönemde; toplam sabit maliyet (TFC), toplam de¤iflken maliyet (SRVC),toplam maliyet (SRTC) ve marjinal maliyet (SRMC) olmak üzere dört farkl› maliyetile karfl› karfl›yad›r.

Üretim düzeyi ile birlikte de¤iflmeyip sabit kalan üretim harcamalar› toplam›natoplam sabit maliyet denir. Sabit maliyet, firman›n k›sa dönem üretim sürecinde

854. Ünite - Mal iyet Kuram›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2A M A ÇN

de¤ifltiremeyip sabit kalan girdilerine iliflkin maliyetlerdir ve bu maliyetler üretimmiktar› s›f›r olsa dahi firman›n katlanmak zorunda oldu¤u maliyetlerdir. Firma aç›-s›ndan; toprak, fabrika, makine ve di¤er sermaye mallar› k›sa dönemde de¤ifltirile-meyen sabit girdilerdir ve firma hiç üretim yapm›yor olsa dahi bu girdilere iliflkinmaliyetlere katlanmak zorundad›r. Tablo 4.1’de toplam sabit maliyetlerin T96 ol-du¤u varsay›lm›flt›r ve tablodan da görüldü¤ü gibi üretimin her bir düzeyi için bude¤er de¤iflmemektedir.

Üretim düzeyi ile birlikte de¤iflen üretim harcamalar› toplam›na toplam de¤ifl-ken maliyet denir. De¤iflken maliyet, firman›n üretim sürecinde kulland›¤› de¤ifl-ken girdilerine iliflkin maliyetlerdir. De¤iflken maliyetler üretimin s›f›r oldu¤u du-rumda s›f›ra eflittir ve üretimin birinci biriminden itibaren ortaya ç›k›p üretim ilebirlikte artmaktad›r. Ham madde ve emek gibi üretimle birlikte kullan›lan miktar-lar› artan girdiler için yap›lan harcamalar, firman›n de¤iflken maliyetlerini olufltur-maktad›r. K›sa dönemde firma daha fazla ç›kt› elde edebilmek için daha fazla de-¤iflken girdi kullanmak zorunda oldu¤undan üretim miktar› ile de¤iflken maliyet-ler aras›nda ayn› yönlü bir iliflki mevcuttur. Tablo 4.1’de toplam de¤iflken maliyet,üretimin s›f›r oldu¤u durumda s›f›r olup üretim artt›kça artmaktad›r.

Üretim düzeyi s›f›r iken neden toplam de¤iflken maliyetler s›f›ra eflittir?

K›sa dönemde firman›n üretim için katland›¤› toplam maliyet (SRTC), toplamsabit maliyetler (TFC) ile toplam de¤iflken maliyetlerin (SRVC) toplam› taraf›ndanverilir ve afla¤›daki eflitlik ile ifade edilir:

SRTC = TFC + SRVC

Her ne kadar toplam sabit maliyetler üretimle birlikte de¤iflmeyip sabit kal›yorolsa da toplam de¤iflken maliyetler üretim ile birlikte artt›¤›ndan dolay› toplam ma-liyetler de üretimle birlikte artmaktad›r. Tablo 4.1’den görüldü¤ü üzere üretimmiktar› artt›kça toplam maliyetler de üretimle birlikte sürekli artmaktad›r.

Toplam maliyetler üretimle birlikte toplam de¤iflken maliyetler artt›¤› için artmaktad›r.

Üretim düzeyi s›f›r iken toplam maliyetler neye eflittir?

86 Mikro ‹kt isat

Üretim düzeyi ile birliktede¤iflmeyip sabit kalanüretim harcamalar›toplam›na toplam sabitmaliyet denir.

Üretim düzeyi ile birliktede¤iflen üretim harcamalar›toplam›na toplam de¤iflkenmaliyet denir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Toplam sabit maliyetler iletoplam de¤iflkenmaliyetlerin toplam› toplammaliyeti verir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Ç›kt›

Miktar›

(Q)

Toplam

Sabit

Maliyet

(TFC)

Toplam

De¤iflken

Maliyet

(SRVC)

Toplam

Maliyet

(SRTC)

Marjinal

Maliyet

(SRMC)

Ortalama

Sabit

Maliyet

(AFC)

Ortalama

De¤iflken

Maliyet

(SRAVC)

Ortalama

Maliyet

(SRATC)

0 96 0 96

1 96 50 146 50 96 50 146

2 96 92 188 42 48 46 94

3 96 132 228 40 32 44 76

4 96 164 260 32 24 41 65

5 96 200 296 36 19.2 40 59.2

6 96 240 336 40 16 40 56

Tablo 4.1K›sa DönemdeÜretim Miktar› ileMaliyetlerAras›ndaki ‹liflki

Ortalama ve Marjinal MaliyetlerK›sa dönemde firma ne kadar üretece¤ine karar verirken üretim maliyetinin ç›kt›ile birlikte nas›l de¤iflti¤ini gösteren birkaç ölçütten yararlan›r. Bu ölçütler; ortala-ma sabit maliyet (AFC), ortalama de¤iflken maliyet (SRAVC), ortalama maliyet(SRATC) ve marjinal maliyettir (SRMC).

Yukar›da bahsetti¤imiz toplam cinsinden ifade edilmifl olan üç maliyetten herbirini, ç›kt› miktar›na bölerek ortalama cinsinden maliyetleri elde edebiliriz. Orta-lama cinsinden elde edilecek olan bu maliyetlerin her birinin birim ç›kt› bafl›na dü-flen maliyetleri yans›taca¤› aflikârd›r.

Ortalama sabit maliyet (AFC), toplam sabit maliyetin (TFC) toplam ç›kt› mik-tar›na (Q) oranlanmas› ile elde edilir ve bir birim ç›kt› bafl›na düflen toplam sabitmaliyeti yans›t›r. Ortalama sabit maliyet flu eflitlik ile gösterilir:

Tablo 4.1’de bir birim ç›kt› bafl›na düflen toplam sabit maliyetin (yani AFC’nin);1 birimlik ç›kt› düzeyi T96 iken 12 birimlik ç›kt› düzeyinin T8 oldu¤u ve dolay›s›y-la AFC’nin üretim miktar› artt›kça sürekli azald›¤› gözlemlenmektedir. Yani AFC ileüretim miktar› aras›nda ters yönlü bir iliflki vard›r. Üretim miktar› artt›kça AFC’degözlemlenen bu sürekli azal›fl›n nedeni TFC’nin üretim miktar›ndan ba¤›ms›z birbiçimde daima sabit kal›yor olmas›d›r. Ayr›ca AFC’nin üretim miktar› ile birlikte sü-rekli azal›yor olmas›, AFC e¤risinin sürekli azalan bir e¤ri görünümünü almas›nayol açar.

Hangi üretim düzeyinde ortalama sabit maliyet maksimum de¤erine ulafl›r?

Ortalama de¤iflken maliyet (SRAVC), toplam de¤iflken maliyetin (SRVC) top-lam ç›kt› miktar›na (Q) oranlanmas› ile elde edilir ve bir birim ç›kt› bafl›na düflentoplam de¤iflken maliyeti yans›t›r. Ortalama de¤iflken maliyet flu eflitlik ile ifadeedilir:

Tablo 4.1’den bir birim ç›kt› bafl›na düflen de¤iflken maliyetin (yani SRAVC’nin);üretimin ilk aflamalar›nda düfltü¤ü, 6 birimlik ç›kt› düzeyinde T40 ile minimum de-¤erine ulaflt›¤› ve bu üretim düzeyinden sonra da artmaya bafllad›¤› görülmektedir.SRAVC’nin önce azal›p sonra art›yor olmas›, SRAVC e¤risinin “U” flekline benzerbir görünüme sahip oldu¤unu ima etmektedir.

SRAVC = SRVCQ

AFC = TFCQ

7 96 282 378 42 13.7 40.3 54

8 96 336 432 54 12 42 54

9 96 396 492 60 10.7 44 54.7

10 96 460 556 64 9.6 46 55.6

11 96 544 640 84 8.7 49.5 58.2

12 96 642 738 98 8 53.5 61.5


Tablo 4.1Devam›

Bir birim ç›kt› bafl›na düflentoplam sabit maliyeteortalama sabit maliyetdenir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bir birim ç›kt› bafl›na düflentoplam de¤iflken maliyeteortalama de¤iflken maliyetdenir.

Ortalama maliyet (SRATC), toplam maliyetin (SRTC) toplam ç›kt› miktar›na(Q) oranlanmas› ile elde edilir ve bir birim ç›kt› bafl›na düflen toplam maliyeti yan-s›t›r. Ortalama maliyet afla¤›daki eflitlik ile gösterilir:

veya SRTC = TFC + SRVC oldu¤undan:

Yani ortalama maliyet, ortalama sabit maliyet ve ortalama de¤iflken maliyetintoplam›ndan ibarettir.

Tablo 4.1’de bir birim ç›kt› bafl›na düflen toplam maliyetin (yani SRATC’nin);üretimin ilk aflamalar›nda h›zla düfltü¤ü, 8 birimlik ç›kt› düzeyinde T54 ile mini-mum de¤erine ulaflt›¤› ve bu üretim düzeyinden sonra da yavafl bir flekilde artma-ya bafllad›¤› görülmektedir. SRATC’nin önce azal›p sonra art›yor olmas›, SRATC e¤-risinin SRAVC e¤risi gibi “U” flekline benzer bir görünüme sahip oldu¤unu ima et-mektedir. SRATC e¤risi ile SRAVC e¤risi aras›ndaki fark, SRATC e¤risindeki düflü-flün daha h›zl› olmas› ve SRATC e¤risinin minimuma daha yüksek bir üretim düze-yinde ulafl›yor olmas›d›r. Ortalama maliyet (SRATC) ile ortalama de¤iflken maliyet(SRAVC) aras›ndaki fark›n ortalama sabit maliyete (AFC) eflit oldu¤u bilgisi dâhi-linde, üretim artt›kça AFC sürekli azald›¤›ndan SRATC e¤risi ile SRAVC e¤risi bir-birine yaklafl›r.

Marjinal maliyet (SRMC), firman›n bir birim daha fazla üretmesi sonucundakatlanmak zorunda oldu¤u ek maliyettir. Di¤er bir ifadeyle marjinal maliyet her birbirim ilave üretimin toplam maliyet üzerinde yaratt›¤› ek maliyeti yans›t›r. Üretim-deki bir birimlik de¤iflimin toplam maliyette yol açt›¤› de¤iflimi ölçen marjinal ma-liyet flöyle gösterilir:

Formüldeki delta iflareti (∆) de¤iflimi sembolize etmektedir. Ayr›ca SRTC = TFC + SRVC oldu¤undan:

K›sa dönemde TFC sabit oldu¤undan TFC’deki de¤iflim s›f›rd›r ve dolay›s›ylamarjinal maliyet, ç›kt›daki bir birimlik de¤iflimin toplam de¤iflken maliyetlerde yolaçt›¤› de¤iflimden baflka bir fley de¤ildir. Tablo 4.1’den marjinal maliyetin (SRMC);üretimin ilk aflamalar›nda düfltü¤ü, 4 birimlik ç›kt› düzeyinde T32 ile minimum de-¤erine ulaflt›¤› ve bu üretim düzeyinden sonra da artmaya bafllad›¤› görülmektedir.Bundan dolay› marjinal maliyet e¤risi de “U” flekline benzer bir görünüme sahip-tir. Tablo 4.1’de üretimin 2 birimden 3 birime ç›kt›¤› durum için marjinal maliyetiiki farkl› biçimde hesaplayabiliriz: SRMC = ∆SRTC / ∆Q = (228-188) / (3-2) = 40 ve-

SRMC = SRTCQ

D

D

SRATCH = SRTCQ

= TFC + SRVCQ

= TFCQ

+ SRTCQ

= AFFC + SRAVC

SRATC = SRTCQ

88 Mikro ‹kt isat

Bir birim ç›kt› bafl›na düflentoplam maliyete ortalamamaliyet denir.

Firman›n bir birim dahafazla üretmesi sonucundakatlanmak zorunda oldu¤uek maliyete marjinal maliyetdenir.

SRMC = SRTCQ

= TFC + SRVCQ

= TFC0

Q + D

D

D D

D

D

D

678DD

D

D

D

D

D

SRVCQ

= 0 + SRVCQ

= SRVCQ

ya SRMC = ∆SRVC / ∆Q = (132-92) / (3-2) = 40. Buradan da anlafl›laca¤› üzere, ç›k-t›daki bir birimlik de¤iflim sonucu k›sa dönem toplam maliyette meydana gelende¤iflimi ölçen SRMC ayn› zamanda ç›kt›daki bir birimlik de¤iflim sonucu k›sa dö-nem toplam de¤iflken maliyette meydana gelen de¤iflimi de ölçmektedir.

Tablo 4.1’den ilk önce marjinal maliyetin minimum yapt›¤›, daha sonra ortala-ma de¤iflken maliyetin ve en son olarak da ortalama maliyetin minimum yapt›¤›görülmektedir. Ayr›ca marjinal maliyetin; ortalama de¤iflken maliyete ve ortalamamaliyete bu maliyetlerin minimum de¤erlerinde eflit oldu¤u görülmektedir. Yanimarjinal maliyet, ortalama de¤iflken maliyeti ve ortalama maliyeti minimum nokta-lar›nda keser.

Toplam Maliyet E¤rileri

K›sa ve uzun döneme ait maliyetleri grafiksel olarak inceleyebilecek

Bu k›s›mda yukar›da toplam cinsinden betimledi¤imiz k›sa dönem maliyet kav-ramlar›n›n grafiksel görünümlerinin nas›l oldu¤u ortaya konulmaktad›r.

K›sa dönem toplam de¤iflken maliyetlere (SRVC) iliflkin grafiksel görünüm fie-kil 4.1 (b)’de gösterilmektedir. SRVC e¤risinin neden böyle bir görünüme sahip ol-du¤unu fiekil 4.1 (a)’da yer alan k›sa dönem toplam fiziki ürün (TPPL) e¤risi yar-d›m›yla aç›klayabiliriz.

K›sa dönemde firman›n tek de¤iflken girdisi olan emek girdisi için yap›lan har-camalar firman›n toplam de¤iflken maliyetlerini yans›tmaktad›r. Toplam de¤iflkenmaliyetler üretimin s›f›r oldu¤u durumda s›f›ra eflit olan ve üretim miktar›yla birlik-te artan maliyetlerdir. Bu ba¤lamda toplam de¤iflken maliyetlerdeki art›fl›n flekli ta-mamen üretimdeki art›fl›n flekline ba¤l› olarak ortaya ç›kmaktad›r.

Hangi üretim düzeyinde toplam de¤iflken maliyetler minimum de¤erine ulafl›r?

fiekil 4.1 (a)’da TPPL e¤risi üzerinde yer alan A noktas›n›n solunda kalan böl-gede üretimde kullan›lan emek girdisi ayn› miktarlarda art›r›ld›kça üretim miktar›(Q) artan oranda artmaktad›r. Di¤er bir ifadeyle bu bölgede eme¤in marjinal fizikiürünü sürekli artmaktad›r yani bu bölgede eme¤e göre artan marjinal getiri vard›r.


fiekil 4.1

Q

Q1

L10

A A

(a) (b)

SRVC1=wL1

TPPL

SRVC

SRVC

QQ10

L

K›sa DönemToplam De¤iflkenMaliyet E¤risi

3A M A ÇN

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bunu tersten flöyle okumak mümkündür: Bu bölgede, üretim miktar›ndaki her birbirim art›fl karfl›s›nda ihtiyaç duyulan emek miktar› azalarak artmaktad›r. Her birbirim ilave ç›kt› için ihtiyaç duyulan emek miktar›n›n bu bölgede azalarak art›yorolmas›, eme¤in birim ücreti (w) ile emek miktar›n›n (L) çarp›m›ndan oluflan k›sadönem toplam de¤iflken maliyetlerin de (yani SRVC=wL) bu bölgede azalarak ar-t›yor olmas›na yol açar. fiekil 4.1 (b)’de görüldü¤ü gibi A noktas›n›n solundaki böl-gede SRVC azalarak artmaktad›r.

fiekil 4.1 (a)’da TPPL e¤risi üzerinde yer alan A noktas›n›n sa¤›nda kalan bölge-de ise üretimde kullan›lan emek girdisi ayn› miktarlarda art›r›ld›kça üretim miktar›azalan oranda artmaktad›r. Di¤er bir ifadeyle bu bölgede eme¤in marjinal fizikiürünü sürekli azalmaktad›r yani bu bölgede eme¤e göre azalan marjinal getiri var-d›r. Bunu tersten flöyle okumak mümkündür: Bu bölgede, üretim miktar›ndaki herbir birim art›fl karfl›s›nda ihtiyaç duyulan emek miktar› artarak artmaktad›r. Her birbirim ilave ç›kt› için ihtiyaç duyulan emek miktar›n›n bu bölgede artarak art›yor ol-mas›, k›sa dönem toplam de¤iflken maliyetlerin de bu bölgede artarak art›yor ol-mas›na yol açar. fiekil 4.1 (b)’de görüldü¤ü gibi A noktas›n›n sa¤›ndaki bölgedeSRVC artarak artmaktad›r.

E¤er fiekil 4.1 (a)’daki TPPL e¤risini dikey eksende emek miktar› (L) ve yatayeksende ç›kt› miktar› (Q) yer alacak bir biçimde ters çevirdikten sonra dikey ekse-ne emek miktar› yerine eme¤in birim ücreti (w) ile emek miktar›n›n (L) çarp›m›n-dan oluflan k›sa dönem toplam de¤iflken maliyeti (SRVC) yazarsak k›sa dönemtoplam de¤iflken maliyet e¤risini elde etmifl oluruz. Dolay›s›yla SRVC e¤risinin flek-li TPPL e¤risinin fleklinin tam tersidir.

K›sa dönemde toplam sabit maliyetlerin (TFC) üretim düzeyinden ba¤›ms›z ol-du¤unu ve bundan dolay› da üretim miktar› ile birlikte de¤iflmeyip sabit kald›¤›n›bilmekteyiz. fiekil 4.2’de üretim düzeyinden ba¤›ms›z olan toplam sabit maliyetlerüretim miktar›na paralel bir kesikli do¤ru ile gösterilmektedir.

Neden toplam sabit maliyetler, e¤imi s›f›r olan bir do¤ru görünümündedir?

K›sa dönem toplam maliyet (SRTC), toplam sabit maliyet (TFC) ile toplam de-¤iflken maliyetin (SRVC) toplam›ndan ibaretti. TFC’nin üretim düzeyinden ba¤›m-s›z olmas› SRTC e¤risinin fleklinin tamamen SRVC e¤risinin flekli taraf›ndan belir-lendi¤i anlam›na gelmektedir. fiekil 4.2’den de görüldü¤ü gibi, SRTC e¤risi SRVCe¤risinin TFC e¤risi kadar üzerinde yer alan ve SRVC e¤risi ile ayn› flekle sahipolan bir e¤ridir.

Ortalama Maliyet E¤rileri ve Marjinal Maliyet E¤risiBu k›s›mda yukar›da ortalama ve marjinal cinsinden betimledi¤imiz k›sa dönemmaliyet kavramlar›n›n grafiksel görünümlerinin nas›l oldu¤unu aç›klamaktay›z.

K›sa dönemde toplam sabit maliyetler üretim miktar› ile birlikte de¤iflmeyip sa-bit kald›¤›ndan dolay›, TFC’nin ç›kt› miktar›na oranlanmas›ndan elde edilen orta-lama sabit maliyetler (AFC) üretim miktar› artt›kça sürekli azalmaktad›r. Bu durumfiekil 4.3 (a)’da oldu¤u gibi AFC e¤risinin sürekli azalan bir e¤ri görünümüne sa-hip olmas›na yol açar.

fiekil 4.3 (b)’de k›sa döneme iliflkin ortalama de¤iflken maliyet e¤risi ile ortala-ma maliyet e¤risi gösterilmektedir. SRVC’nin ç›kt› miktar›na oranlanmas›ndan eldeedilen ortalama de¤iflken maliyet (SRAVC) e¤risinin flekli ile SRTC’nin ç›kt› mikta-r›na oranlanmas›ndan elde edilen ortalama maliyet (SRATC) e¤risinin fleklinin “U”

90 Mikro ‹kt isat

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



biçiminde oldu¤u görülmektedir. SRAVC e¤risi Q1 üretim düzeyinde minimumaulafl›yor iken SRATC e¤risi Q2 üretim düzeyinde minimuma ulaflmaktad›r. Dolay›-s›yla SRAVC e¤risi SRATC e¤risine göre daha erken minimum yapar. Ayr›ca SRATCe¤risi ile SRAVC e¤risi aras›ndaki dikey mesafe taraf›ndan verilen AFC’nin üretim-deki art›flla birlikte sürekli azald›¤› görülmektedir. Bundan dolay› üretim artt›kçaSRATC ve SRAVC e¤rileri birbirine daha fazla yaklaflmaktad›r.

Üretim miktar› ile ortalama de¤iflken maliyetler aras›nda nas›l bir iliflki vard›r?

K›sa dönemde ortalama de¤iflken maliyetler ortalama maliyetlerden daha erken minimumyapar.

oldu¤unu biliyoruz. Eme¤in birim ücretini gösteren w’nun veri

oldu¤u durumda bu ifadeyi flöyle gösterebiliriz:

SRAVC = SRVCQ


fiekil 4.2

SRTC

SRVC SRTC=TFC+SRVC

SRVC

TFC

TFC

SRVC

0Q

K›sa DönemToplam MaliyetE¤risi

fiekil 4.3

AFC

0AFC

(a) (b) (c)SRATC

SRAVC

0 Q2 QQ1 0Q Q

SRAVC

SRMCSRMC

SRATC=AFC+SRAVC

AFC

SRAVC

K›sa DönemOrtalama MaliyetE¤rileri ve MarjinalMaliyet E¤risi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2 S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



SRAVC = SRVCQ

= wLQ

= w LQ

= wAPPL

1

Bu ifade eme¤in ortalama fiziki ürününün artmakta oldu¤u üretim bölgesindeSRAVC’nin azalmakta oldu¤unu, eme¤in ortalama fiziki ürününün azalmakta oldu-¤u üretim bölgesinde SRAVC’nin artmakta oldu¤unu göstermektedir.

fiekil 4.3 (c)’de üretim miktar›ndaki de¤iflimin toplam maliyette yol açt›¤› de¤i-flimi yans›tan k›sa dönem marjinal maliyet (SRMC) e¤risi yer almaktad›r. SRMC e¤-risi SRAVC ve SRATC e¤rileri gibi “U” fleklinde bir e¤ridir fakat onlar kadar yayvande¤ildir.

oldu¤unu yukar›da göstermifltik. Eme¤in birim üc-

retini gösteren w’nun veri oldu¤u durumda bu ifadeyi flöyle düzenleyebiliriz:

Bu ifadeden de anlafl›ld›¤› gibi, eme¤in marjinal fiziki ürününün artmakta oldu-¤u üretim bölgesinde SRMC azalmakta, eme¤in marjinal fiziki ürününün azalmak-ta oldu¤u üretim bölgesinde SRMC artmaktad›r.

Eme¤in marjinal fiziki ürünü ile marjinal maliyet aras›nda ve eme¤in ortalama fiziki ürü-nü ile ortalama de¤iflken maliyet aras›nda ters yönlü bir iliflki vard›r.

Toplam, Ortalama ve Marjinal Maliyet E¤rileriTablo 4.1’de verdi¤imiz örne¤e ait bilgileri afla¤›da fiekil 4.4’te gösterilen toplam,ortalama ve marjinal maliyet e¤rilerine uygulamak suretiyle toplam maliyet e¤rile-ri ile ortalama maliyet e¤rileri ve marjinal maliyet e¤rileri aras›ndaki iliflki ortayakonmaya çal›fl›lmaktad›r.

Orijinden her bir toplam e¤risine (yani gerek SRTC e¤risine gerekse de SRVCe¤risine) çizilen do¤rular›n e¤imlerinin ilgili toplam e¤risine ait ortalamalar› (yaniSRATC’yi ve SRAVC’yi) verdi¤ini bilmekteyiz.

fiekil 4.4 (a)’da SRVC e¤risine orijinden çizilen do¤rular›n e¤imlerinin (dolay›-s›yla SRAVC’nin) 6 birimlik üretim düzeyine kadar sürekli azald›¤›, 6 birimlik üre-tim düzeyinde minimum e¤im de¤erine (dolay›s›yla minimum SRAVC de¤eri olan40 de¤erine) ulaflt›¤› ve 6 birimlik üretim düzeyinden sonra ise e¤imlerin (dolay›-s›yla SRAVC’nin) sürekli artt›¤›n› görmekteyiz.

fiekil 4.4 (a)’da SRTC e¤risine orijinden çizilen do¤rular›n e¤imlerinin (dolay›-s›yla SRATC’nin) 8 birimlik üretim düzeyine kadar sürekli azald›¤›, 8 birimlik üre-tim düzeyinde minimum e¤im de¤erine (dolay›s›yla minimum SRATC de¤eri olan54 de¤erine) ulaflt›¤› ve 8 birimlik üretim düzeyinden sonra ise e¤imlerin (dolay›-s›yla SRATC’nin) sürekli artt›¤›n› görmekteyiz. SRAVC’nin minimum de¤erine SRVCe¤risine orijinden çizilen do¤runun te¤et oldu¤u noktada (yani 6 birimlik üretimdüzeyinde) ulaflt›¤›na ve SRATC’nin minimum de¤erine SRTC e¤risine orijinden çi-zilen do¤runun te¤et oldu¤u noktada (yani 8 birimlik üretim düzeyinde) ulaflt›¤›-na dikkat ediniz.

fiekil 4.4 (b)’de k›sa dönem marjinal maliyetlerin (SRMC’nin); SRTC’nin bükümnoktas›na tekabül eden 4 birimlik üretim düzeyine kadar sürekli azald›¤›, 4 birim-lik üretim düzeyinde minimum yapt›¤› ve 4 birimlik üretim düzeyinden sonra isesürekli artt›¤› görülmektedir. SRMC, hem SRAVC e¤risini hem de SRATC e¤risiniminimum noktalar›ndan kesmektedir. SRMC e¤risinin SRAVC e¤risinin alt›nda kal-d›¤› bölgede SRAVC azalmakta, SRMC e¤risinin SRAVC e¤risinin üstünde kald›¤›

SRMC = SRTCQ

= SRVCQ

D

D

D

D

92 Mikro ‹kt isat

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



SRMC = SRVCQ

= wLQ

= w LQ

= wM

D

D

D

D

D

D

1PPPL

bölgede SRAVC artmaktad›r. Ayn› flekilde SRMC e¤risinin SRATC e¤risinin alt›ndakald›¤› bölgede SRATC azalmakta, SRMC e¤risinin SRATC e¤risinin üstünde kald›-¤› bölgede SRATC artmaktad›r.

SRMC ve SRATC aras›ndaki bu iliflkiyi matematiksel olarak elde etmek müm-kündür. SRATC=SRTC/Q oldu¤u bilgisi dahilinde SRATC’nin e¤imi SRATC’nin Q’yagöre türevi taraf›ndan verilir ve SRATC’nin e¤imi flöyle elde edilir:

Yukar›daki ifadeden SRATC’nin e¤iminin (SRMC-SRATC)/Q taraf›ndan verildi¤igörülmektedir. Bu durumda Q>0 flart›yla: i.) e¤er SRMC= SRATC ise SRATC’nine¤imi s›f›ra eflittir ve bu noktada SRATC minimum yapmaktad›r; ii.) e¤erSRMC>SRATC ise SRATC’nin e¤imi pozitiftir ve SRATC artmaktad›r; iii.) e¤erSRMC<SRATC ise SRATC’nin e¤imi negatiftir ve SRATC azalmaktad›r.


fiekil 4.4

SRTC

SRVC

432

260

240

96

SRVC

SRTC

SRATC

SRAVC

0 4 6 8

(b)

SRMC

SRATC

SRAVC54

40

0 4 6 8 Q

Q

(a) Toplam, Ortalamave Marjinal MaliyetE¤rileri

u

u

u

u

u uSRATCQ

=

SRTCQQ

= SRTC / Q

SRMC

( )

66 744 844 6 74 84Q - SRTC Q / Q

Q =

SRMC Q - S2

( ) ( )( ) ( )( )u u

1

RRTCQ

= SRMC Q

Q - SRTC

Q =

SRMC QQ Q

2

2 2( )( ) ( )( )

( )( )-- SRTC

Q1Q

= SRSRATC

674 84MMCQ

- SRATCQ

= SRMC - SRATCQ

Hangi bölgelerde marjinal maliyet e¤risi ortalama de¤iflken maliyet e¤risinin ve ortalamamaliyet e¤risinin üzerinde seyretmektedir?

UZUN DÖNEMDE MAL‹YETLER

K›sa ve uzun dönem maliyet e¤rileri aras›ndaki iliflkiyi ortayakoyabilecek

K›sa dönemde sadece tek bir girdi de¤iflken girdi iken uzun dönemde tüm girdi-ler de¤iflken girdidir ve bundan dolay› da uzun dönemde firma, tüm girdilerin üre-timde kullan›lan miktarlar›n› istedi¤i gibi de¤ifltirip üretim maliyetini minimize im-kân›na sahiptir. Firma, belli bir efl ürün e¤risi üzerinde ayn› miktar ürünü teknolo-jik olarak etkin olan çok say›da farkl› girdi bileflenini kullanarak üretebilmektedir.Fakat firma teknolojik olarak etkin olan bu çok say›da farkl› girdi bilefleni aras›n-dan en düflük üretim maliyetine sahip olan girdi bileflenini tespit etmeye çal›fl›r.Ayn› üretim miktar›n› sa¤layan teknolojik olarak etkin olan girdi bileflenleri aras›n-dan en düflük üretim maliyetine sahip olan girdi bileflenine ekonomik olarak et-kin olan girdi bilefleni denir. Firma ekonomik olarak etkin olan girdi bileflenini,efl ürün e¤risinin içerdi¤i üretim bilgisi ile emek ve sermaye girdisine iliflkin mali-yet bilgisini birlefltirerek belirlemeye çal›fl›r.

fiimdi öncelikle üretim maliyeti bilgisinin efl maliyet do¤rusu taraf›ndan nas›lözetlendi¤ini aç›klayaca¤›z. Daha sonra bir firman›n nas›l efl ürün e¤risindeki bilgiile efl maliyet do¤rusundaki bilgiyi birlefltirerek ekonomik olarak etkin olan girdibileflenini seçti¤inden bahsedece¤iz.

Efl Maliyet Do¤rusu Ayn› miktarda toplam harcamay› gerektiren emek ve sermaye girdisi bileflenlerinigösteren do¤ruya efl maliyet do¤rusu denir. Efl maliyet do¤rusu üzerindeki herbir noktada yer alan girdi bileflenleri için yap›lan toplam harcama ayn›d›r. Belli birüretim düzeyini gerçeklefltirmenin maliyeti, kullan›lan emek ve sermaye girdi mik-tarlar›n›n yan›nda emek ve sermaye girdilerinin fiyat›na da ba¤l›d›r. Eme¤in fiyat›olan ücretin w ile ve sermayenin fiyat› olan kiran›n r ile gösterildi¤i ve w ile r’ninveri oldu¤u durumda firman›n toplam maliyeti, emek ve sermaye girdilerinin mali-yetleri toplam›na eflittir. Firman›n toplam maliyeti (TC) flu eflitlikle ifade edilebilir:

TC = wL + rK

Eflitlikte; L emek girdisi miktar›n› ve wL emek girdisine yap›lan toplam harca-may›, K sermaye girdisi miktar›n› ve rK sermaye girdisine yap›lan toplam harcama-y› göstermektedir. Bu eflitli¤i K için çözerek efl maliyet do¤rusu denklemini afla¤›-daki gibi elde ederiz:

Eflitlikten de anlafl›laca¤› üzere, efl maliyet do¤rusunun e¤imi göreceli girdi fi-yatlar› taraf›ndan verilmekte ve flu flekilde gösterilmektedir:

D

D

KL

= - wr

K = TCr

- wr

L

94 Mikro ‹kt isat

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4A M A ÇN

Ayn› üretim miktar›n›sa¤layan, teknolojik olaraketkin olan girdi bileflenleriaras›ndan en düflük üretimmaliyetine sahip olan girdibileflenine ekonomik olaraketkin olan girdi bileflenidenir.

Ayn› miktarda toplamharcamay› gerektiren emekve sermaye girdisibileflenlerini gösterendo¤ruya efl maliyet do¤rusudenir.

fiekil 4.5’ten firman›n maksimumsat›n alabilece¤i sermaye girdisi mik-tar› TC/r kadar iken maksimum sat›nalabilece¤i emek girdisi miktar› TC/wkadard›r. Efl maliyet do¤rusu üzerin-deki her bir girdi bilefleni için ayn›miktarda (TC miktar›nda) harcama ya-p›ld›¤›ndan bu girdi bileflenlerinin herbirinin firmaya maliyeti eflittir.

Efl maliyet do¤rusu; girdi fiyatlar›sabitken girdilere yap›lan toplam har-cama miktar› (TC miktar›) de¤iflti¤in-de veya girdilere yap›lan toplam har-cama miktar› (TC miktar›) sabitken gir-di fiyatlar› de¤iflti¤inde de¤iflir.

fiekil 4.6 (a)’da girdi fiyatlar› sabitken girdilere yap›lan toplam harcama mikta-r›n›n TC0’dan TC1’e ç›kt›¤› varsay›lm›flt›r. Bu durumda efl maliyet do¤rusu d›flar›yado¤ru paralel kayar ve e¤im de¤iflmez.

fiekil 4.6 (b)’de girdilere yap›lan toplam harcama miktar› ve sermaye girdisinin fi-yat› sabitken emek girdisinin fiyat›n›n w0’dan w1’e ç›kt›¤› varsay›lm›flt›r. Bu durum-da efl maliyet do¤rusu içeriye do¤ru kayar ve e¤im bir önceki duruma göre artar.

Her iki girdi fiyat› ayn› oranda düflerse efl maliyet do¤rusu ne olur?

Uzun Dönem Maliyet MinimizasyonuBir firma efl maliyet do¤rusunda içerilen maliyet bilgisi ile efl ürün e¤risinde içeri-len etkin üretim bilgisini birlefltirerek belli bir üretim düzeyini en düflük (mini-mum) maliyetle gerçeklefltirmeye çal›fl›r. Firma belli bir üretim düzeyine iliflkin ma-liyet minimizasyonunu, efl maliyet do¤rusunun efl ürün e¤risine te¤et oldu¤u nok-taya ait girdi bileflenlerini kullanarak gerçeklefltirir.


fiekil 4.5

TC/r

K

E¤im= -w/r

TC/w L0

Efl Maliyet Do¤rusu

fiekil 4.6

TC1/r

K

L0

TC0/r

TC0/w TC1/w

TC/r

K

L0 TC/w1

(a) (b)

TC/w0

Efl MaliyetDo¤rusundaKaymalar

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Maliyet minimizasyonu fiekil 4.7’de grafiksel olarak aç›klanmaktad›r. fiekildesermayenin kira bedeli olan r’nin ve eme¤in ücret bedeli olan w’nun veri oldu¤u(yani sabit kald›¤›), firman›n 200 birimlik bir üretimi gerçeklefltirmeye çal›flt›¤› vegirdilere yap›lan toplam harcama düzeyleri (TC’ler) aras›nda da TC2>TC1>TC0 flek-linde bir iliflkinin oldu¤u varsay›lm›flt›r. Girdi fiyatlar› veri oldu¤undan her bir eflmaliyet do¤rusunun e¤imi birbirine eflittir. fiekilde de görüldü¤ü gibi firman›n 200birimlik üretimi teknolojik olarak etkin olan A, B veya C noktalar›nda gerçeklefltir-mesi mümkündür. Fakat bu üç noktadan sadece B noktas›ndaki girdi bilefleni ay-n› ç›kt› düzeyinin di¤er noktalardaki girdi bileflenlerine göre daha ucuza üretilme-sini mümkün k›lmaktad›r. B noktas›ndaki girdi bilefleni için yap›lmas› gereken top-lam harcama TC1 iken A ve C noktalar›ndaki her bir girdi bilefleni için yap›lmas›gereken toplam harcama TC2 kadard›r (TC2>TC1 oldu¤unu hat›rlay›n›z). TC0 top-lam harcama düzeyini temsil eden efl maliyet do¤rusu üzerindeki girdi bileflenleriile 200 birimlik üretimi gerçeklefltirmek imkâns›zd›r. Dolay›s›yla 200 birimlik üreti-mi gerçeklefltirmek için teknolojik olarak etkin olan A, B ve C girdi bileflenleri ara-s›nda ekonomik olarak etkin (en düflük maliyetli) olan girdi bilefleni, efl ürün e¤ri-sinin TC1 toplam harcama düzeyini temsil eden efl maliyet do¤rusuna te¤et oldu-¤u B noktas›ndaki (K1;L1) girdi bilefleni taraf›ndan verilir. Bu te¤et de¤me noktas›olan B noktas›nda, ayn› zamanda efl ürün e¤risinin e¤imi ile efl maliyet do¤rusu-nun e¤imi birbirine eflittir.

Efl ürün e¤risinin e¤iminin eme¤in sermayeye göre marjinal teknik ikame ora-n› taraf›ndan verildi¤ini ve MRTSK,L= -(∆K/∆L)MPPL/MPPK eflitli¤i ile gösterildi¤ini,efl maliyet do¤rusunun e¤iminin göreceli girdi fiyatlar› taraf›ndan verildi¤ini ve∆K/∆L= -w/r veya -(∆K/∆L)=w/r eflitli¤i ile gösterildi¤ini biliyoruz. B noktas›nda eflürün e¤risinin ve efl maliyet do¤rusunun e¤imlerinin birbirine eflit olmas›, girdile-rin marjinal fiziki ürünleri aras›ndaki oran›n girdi fiyatlar› aras›ndaki orana eflit ol-du¤u anlam›na gelmektedir ve bu durum flu eflitlik ile ifade edilmektedir:

Dolay›s›yla belli bir üretim düzeyine iliflkin maliyeti minimize etmenin kofluluafla¤›daki eflitli¤in sa¤lanmas›ndan geçer:

96 Mikro ‹kt isat

TC2/r

TC1/r

TC0/r

K1

L1 TC0/w TC1/w TC2/wL

Q200

0

A

K

B

C

fiekil 4.7

MaliyetMinimizasyonu

MRTS = -KL

= MPPMPP

= wrK,L

L

K

D

D

Bu eflitli¤i tekrar flöyle ifade etmek mümkündür:

Firma belli bir üretim düzeyine iliflkin maliyet minimizasyonunu efl ürün e¤risinin efl ma-liyet do¤rusuna te¤et oldu¤u noktada, di¤er bir ifadeyle marjinal teknik ikame oran›n›ngirdi fiyatlar› oran›na eflit oldu¤u noktada gerçeklefltirir.

Bu son eflitlik firman›n emek ve sermaye girdilerinin her biri için harcad›¤› sonliralar›n marjinal fiziki ürünlerini birbirine eflitlemek suretiyle maliyetini minimizeetti¤ini göstermektedir. Örne¤in MPPL=10 birim ç›kt›, MPPK=6 birim ç›kt›, w=5 li-ra ve r=2 lira ise MPPL/w=10/5=2 ve MPPL/r=6/2=3 oldu¤undan MPPK/r>MPPL/wolur. MPPL/w=2 olmas› demek emek girdisi için harcanan son liran›n üretimi 2 bi-rim artt›rd›¤› anlam›na geliyor iken MPPK/r=3 olmas› demek sermaye girdisi içinharcanan son liran›n üretimi 3 birim artt›rd›¤› anlam›na gelmektedir. Bu durumdafirma emek girdisi için 1 lira daha az harcayarak üretimi 2 birim azalt›rken emekgirdisinden k›st›¤› bu 1 liray› sermaye girdisi için harcayarak üretimi 3 birim art›r›rve böylece firma maliyeti de¤ifltirmeden üretim miktar›n› art›rm›fl olur. K›sacas›MPPK/r>MPPL/w oldu¤unda firma kaynaklar›n› emek girdisinden sermaye girdisi-ne aktarmak suretiyle, üretimde daha fazla sermaye girdisi ve daha az emek girdi-si kullanarak MPPLyi art›r›r ve MPPKy› azalt›r. Firma bu kaynak aktar›m› ifllemineMPPL/w oran› ile MPPK/r oran› aras›nda eflitlik sa¤lanana kadar devam eder. Ha-t›rlanaca¤› üzere bu iki oran aras›nda eflitli¤in sa¤land›¤› nokta, fiekil 4.7’deki Bnoktas›d›r. Ayr›ca MPPK/r<MPPL/w oldu¤u durumda firman›n kaynaklar›n› serma-ye girdisinden emek girdisine aktararak iki oran aras›nda eflitlik sa¤lanana kadarbu kaynak aktarma ifllemine devam edece¤i aflikârd›r.

Girdi Fiyatlar›nda De¤iflimGirdi fiyatlar›nda meydana gelecek olan bir de-¤iflim, ayn› ç›kt› düzeyinde girdilere yap›lacakolan toplam harcamay› de¤ifltirecektir. Girdiler-den en az›ndan birinin fiyat› düfltü¤ünde firmaayn› ç›kt› düzeyini daha düflük maliyetle eldeediyor iken girdilerden en az›ndan birinin fiyat›artt›¤›nda firma ayn› ç›kt› düzeyini daha yüksekmaliyetle elde etmektedir.

fiekil 4.8’de firma emek girdisi ücret bedeli(w) T24, sermaye girdisi kira bedeli (r) T8 iken50 birim emek girdisi ve 100 birim sermaye gir-disi kullanarak 80 birimlik üretimi T2.000’lik top-lam harcama ile A noktas›nda gerçeklefltirir. Anoktas›nda 80 birimlik üretim düzeyini temsileden efl ürün e¤risinin e¤imi ile T2.000’lik top-lam harcama düzeyini temsil eden efl maliyet


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



MPPMPP

= wr

L

K

MPPw

= MPP

rL K

fiekil 4.8

250

129

100

52

050 77 83,3 129

B

A

Q80

L

K

Girdi Fiyatlar›nda De¤iflim

do¤rusunun e¤imleri birbirine eflittir. Burada efl maliyet do¤rusunun e¤imi -w/r= -24/8 = -3’tür. Sermaye girdi fiyat› sabitken emek girdi fiyat› T24’den T8’ye dü-flerse firma bu durumda göreceli olarak daha pahal› hale gelen sermaye girdisin-den daha az ve göreceli olarak daha ucuz hale gelen emek girdisinden daha faz-la kullanarak sermaye girdisini emek girdisi ile ikame edecektir. Ücretteki budüflüfl, teknolojik etkinli¤i ve dolay›s›yla efl ürün e¤risini etkilememektedir. Fir-ma hâlâ 80 birimlik üretimi temsil eden efl ürün e¤risi üzerinde yer almaktad›r.Emek girdi fiyat›ndaki düflüfl sonras› firma 77 birim emek girdisi ve 52 birim ser-maye girdisi kullanarak 80 birimlik üretimi T1.032’lik toplam harcama ile B nok-tas›nda gerçeklefltirir. B noktas›nda 80 birimlik üretim düzeyini temsil eden eflürün e¤risinin e¤imi ile T1.032’lik toplam harcama düzeyini temsil eden efl ma-liyet do¤rusunun e¤imleri birbirine eflittir. Yeni efl maliyet do¤rusunun e¤imi -w/r = -8/8 = -1’dir. Dolay›s›yla yeni efl maliyet do¤rusu, eski efl maliyet do¤ru-suna göre daha yat›kt›r ve bundan dolay› da daha küçük bir e¤ime sahiptir.

Özetle emek girdisi fiyat›ndaki düflüfl sonras›nda firma emek girdisi göreceli ola-rak ucuzlad›¤›ndan dolay› daha az sermaye girdisi ve daha çok emek girdisi kulla-narak ayn› ç›kt› düzeyini daha düflük maliyetle gerçeklefltirir. Eme¤in girdi fiyat›düflmeden önce firma 80 birimlik üretim için toplam T2.000 harc›yor iken emek gir-disi fiyat›ndaki düflüfl sonras› ayn› ç›kt› düzeyi için firma T1.032 harcamaktad›r.

Uzun Dönem Geniflleme YoluFirman›n efl maliyet do¤rular› ile efl ürün e¤rileri aras›nda kalan te¤et noktalar›n›birlefltiren do¤ruya uzun dönem geniflleme yolu (LREP) denir. Di¤er bir ifadey-le uzun dönem geniflleme yolu, her bir ç›kt› düzeyi için maliyet minimizasyonunusa¤layan emek ve sermaye girdi bileflenlerinin geometrik yeridir.

fiekil 4.9’da bir firman›n uzun dönem geniflleme yolu gösterilmektedir. Buradagirdi fiyatlar›n›n veri oldu¤u (dolay›s›yla efl maliyet do¤rular›n›n e¤imlerinin de¤ifl-medi¤i) ve TC2>TC1>TC0 oldu¤u varsay›lm›flt›r.

fiekilde A noktas› 100 birimlik üretimin endüflük maliyetle gerçeklefltirildi¤i, B noktas›150 birimlik üretimin en düflük maliyetle ger-çeklefltirildi¤i ve C noktas› 200 birimlik üreti-min en düflük maliyetle gerçeklefltirildi¤i te¤etnoktalar›n› göstermekte ve bu noktalar› birlefl-tiren do¤ru da firman›n uzun dönem geniflle-me yolunu ifade etmektedir. Sermaye girdisi-nin sabit oldu¤u k›sa döneme iliflkin k›sa dö-nem geniflleme yolu (SREP) ise D, B ve E nok-talar›ndan geçen kesikli do¤ru taraf›ndan veril-mektedir. LREP ve SREP do¤rular› B noktas›n-da birbiriyle kesiflmekte ve B noktas›ndaki gir-di bilefleni, hem k›sa dönem hem de uzun dö-nem için maliyet minimizasyonunu sa¤layangirdi bilefleni olmaktad›r. Dolay›s›yla B nokta-s›nda firman›n k›sa ve uzun dönemde katland›-¤› toplam maliyet ayn›d›r.

K›sa ve uzun dönem maliyet minimizasyonundan her ikisinin de gerçekleflti¤i bir girdi bi-lefleni mevcut mudur?

98 Mikro ‹kt isat

K

TC2/r

TC1/r

TC0/r

K

0 TC0/w TC1/w TC2/w

Q200

Q150Q100

LREP

SREPE

C

BD

L

fiekil 4.9

Uzun Dönem Geniflleme Yolu

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Her bir ç›kt› düzeyi için maliyet minimizasyonunu sa¤layan girdi bileflenlerininiçerdi¤i maliyetler toplam›na uzun dönem toplam maliyet (LRTC) denir. Di¤erbir ifadeyle uzun dönem toplam maliyet, uzun dönem geniflleme yolu boyunca or-taya ç›kan toplam maliyete eflittir.

Birim ç›kt› bafl›na düflen uzun dönem toplam maliyete uzun dönem ortalamamaliyet (LRAC) denir. Bundan dolay› uzun dönem ortalama maliyet uzun dönemtoplam maliyetin üretim miktar›na oran› taraf›ndan verilir ve flu eflitlikle gösterilir:

Örne¤in uzun dönem toplam maliyet T200 ve üretim miktar› 50 birim ise uzundönem ortalama maliyet 200/50 = T4’dir.

Üretimi bir birim artt›rman›n uzun dönem toplam maliyette meydan getirdi¤iart›fla uzun dönem marjinal maliyet (LRMC) denir. LRMC flöyle gösterilir:

Örne¤in üretim 40 birimden 41 birime ç›kart›ld›¤›nda uzun dönem toplam ma-liyet T180’den T220’ye ç›k›yorsa bu durumda uzun dönem marjinal maliyet

∆LRTC / ∆Q = (220 - 180) / (41 - 40) = T40’dir.

Normal ve Baya¤› Girdifiekil 4.10 (a) ve (b)’de girdi fiyatlar›n›n veri oldu¤u (dolay›s›yla efl maliyet do¤ru-lar›n›n e¤imlerinin de¤iflmedi¤i) ve TC2>TC1>TC0 oldu¤u varsay›lm›flt›r.

fiekil 4.10 (a)’da üretim miktar› artt›kça emek ve sermaye girdilerinin üretimdekullan›lan miktar› da artmaktad›r. Bu durumda hem emek girdisi hem de sermayegirdisi normal girdilerdir. Üretim miktar› artt›kça maliyeti minimize eden miktar› ar-tan girdiye normal girdi denir. Her iki girdinin de normal girdi oldu¤u durumdauzun dönem geniflleme yolu pozitif e¤imlidir.

fiekil 4.10 (b)’de üretim miktar› artt›kça emek girdisinin kullan›lan miktar› azal-makta ve sermaye girdisinin kullan›lan miktar› artmaktad›r. Bu durumda emek gir-disi baya¤› girdi iken sermaye girdisi normal girdidir. Üretim miktar› artt›kça mali-yeti minimize eden miktar› azalan girdiye baya¤› girdi denir. Girdilerden birininnormal girdi, di¤erinin ise baya¤› girdi oldu¤u durumda uzun dönem genifllemeyolu negatif e¤imlidir.


Efl maliyet do¤rular› ile eflürün e¤rileri aras›nda kalante¤et noktalar›n› birlefltirendo¤ruya uzun dönemgeniflleme yolu denir.

Her bir ç›kt› düzeyi içinmaliyet minimizasyonunusa¤layan girdi bileflenlerininiçerdi¤i maliyetler toplam›nauzun dönem toplam maliyetdenir.

Üretimi bir birim art›rman›nuzun dönem toplammaliyette meydan getirdi¤iart›fla uzun dönem marjinalmaliyet denir.

Birim ç›kt› bafl›na düflenuzun dönem toplam maliyeteuzun dönem ortalamamaliyet denir.

LRAC = LRTC

Q

LRMC = LRTC

QD

D

Üretim miktar› artt›kçamaliyeti minimize eden,miktar› artan girdiye normalgirdi denir.

Üretim miktar› artt›kçamaliyeti minimize eden,miktar› azalan girdiyebaya¤› girdi denir.

fiekil 4.10

K

TC1/r

TC2/r

TC0/rK3

K2K1

L1 L2 L3TC0/w TC1/wTC2/w

LREP

(a) (b)K

0

LREP

B

A

TC1/r

TC0/rK2

K1

L2 L1 TC0/w TC1/w

Q2

Q1L

Normal ve Baya¤›girdi

Uzun Dönem Ortalama Maliyet E¤risi ve Ölçek Ekonomileri

Ölçek ekonomilerini niteleyebilecek

Birim ç›kt› bafl›na düflen uzun dönem toplam maliyeti veren uzun dönem ortala-ma maliyete (LRAC) iliflkin grafiksel görünüm fiekil 4.11’de verilmifltir. fiekilden degörüldü¤ü gibi LRAC e¤risi Q1 üretim miktar›na kadar negatif e¤imli bir e¤ri ikenQ1 üretim miktar›ndan sonra pozitif e¤imli ve “U” fleklinde görünüme sahip bir e¤-ridir. LRAC’nin negatif e¤imli olmas› demek, üretim artt›kça birim ç›kt› bafl›na dü-flen maliyetin azald›¤› veya her yeni bir birim ç›kt›n›n daha düflük birim maliyet ileüretildi¤i anlam›na gelmektedir. LRAC’nin pozitif e¤imli olmas› demek, üretim art-t›kça birim ç›kt› bafl›na düflen maliyetin artt›¤› veya her yeni bir birim ç›kt›n›n da-ha yüksek birim maliyet ile üretildi¤i anlam›na gelmektedir. LRAC’nin negatif e¤im-li olmas›n›n arka plan›nda pozitif ölçek ekonomileri yat›yor iken LRAC’nin pozitife¤imli olmas›n›n arka plan›nda negatif ölçek ekonomileri yatmaktad›r. Üretimi ikikat art›rman›n maliyeti iki kattan daha az art›rd›¤› duruma pozitif ölçek ekono-mileri denir. Dolay›s›yla pozitif ölçek ekonomileri üretim artt›kça ortalama mali-yetin azald›¤› durumu betimler ve fiekil 4.11’de Q1 üretim miktar›ndan önceki böl-ge taraf›ndan verilir. Üretimi iki kat art›rman›n maliyeti iki kattan daha fazla artt›r-d›¤› duruma negatif ölçek ekonomileri denir. Dolay›s›yla negatif ölçek ekono-mileri üretim artt›kça ortalama maliyetin artt›¤› durumu betimler ve fiekil 4.11’deQ1 üretim miktar›ndan sonraki bölge taraf›ndan verilir.

Pozitif ölçek ekonomilerini ortaya ç›karan nedenlerden baz›lar› flunlard›r: i-)e¤er firma büyük ölçekte faaliyet gösteren bir firma ise ifl bölümü sonucunda ifl gü-cünün en verimli oldu¤u alanda uzmanlaflmas›yla yaflanan verimlilik art›fl›; ii-) bü-yük ölçekte faaliyet göstermenin verdi¤i esneklikle firma yöneticilerinin girdi bile-flenlerini istedikleri gibi de¤ifltirerek üretim sürecini daha etkin bir biçimde organi-ze edebiliyor olmalar›; iii-) baz› girdilerin bölünemiyor olmas› (mesela sermaye gir-

disi olan bir paketleme makinesinin birim ç›kt› ba-fl›na yükledi¤i maliyet üretim miktar› artt›kça azal-maktad›r); iv-) büyük ölçekte faaliyette bulunu-yor olman›n büyük miktarlarda girdilerin dahabüyük iskontolarla piyasadan sat›n al›nmas›na veböylece üretim maliyetlerinin düflmesine imkansa¤lamas›d›r.

Negatif ölçek ekonomilerini ortaya ç›karan ne-denlerden baz›lar› flunlard›r: i-) en az›ndan k›sadönemde fabrika alan›n›n ve makine yetersizli¤i-nin iflçilerin ifllerini etkin bir biçimde yapmas›n›güçlefltirmesi; ii-) daha büyük bir firmay› idare edi-yor olmak, beraberinde görev ve ifl yükünü art›r-d›¤›ndan dolay› böyle bir yap›y› idare etmek etkinolmad›¤› gibi daha karmafl›k olabilir; iii-) büyükmiktarlarda sat›n alma iskontolar›n›n belli bir mik-tara ulafl›ld›ktan sonra ortadan kalk›yor olmas›d›r.

Uzun Dönem Marjinal Maliyet E¤risiÜretimi bir birim art›rma sonras›nda uzun dönem toplam maliyette meydan gelenart›fl›n, uzun dönem marjinal maliyet (LRMC) olarak ça¤r›ld›¤›n› yukar›da belirtmifl-

100 Mikro ‹kt isat

Üretimi iki kat art›rman›nmaliyeti iki kattan daha azartt›rd›¤› duruma pozitifölçek ekonomileri denir.

Üretimi iki kat art›rman›nmaliyeti iki kattan dahafazla artt›rd›¤› durumanegatif ölçek ekonomileridenir.

5A M A ÇN

Pozitif ÖlçekEkonomileri

Negatif ÖlçekEkonomileri

LRAC

LRAC

0 QQ1

fiekil 4.11

Uzun Dönem Ortalama Maliyet E¤risi

Uzun dönem ortalamamaliyeti minimum k›lan ç›kt›düzeyine minimum etkinölçek denir.

tik. fiekil 4.12’de uzun dönem marjinal maliye-tin grafiksel görünümü verilmektedir. fiekildengörüldü¤ü üzere LRAC e¤risinin negatif e¤im-li oldu¤u bölgede (Q1 üretim miktar›ndan ön-ceki bölgede) LRMC<LRAC’dir ve bundan do-lay› bu bölgede LRMC e¤risi LRAC e¤risinin al-t›nda seyreder. Di¤er taraftan LRAC e¤risinin pozitif e¤imli ol-du¤u bölgede (Q1 üretim miktar›ndan sonrakibölgede) LRMC>LRAC’dir ve bundan dolay› bubölgede LRMC e¤risi LRAC e¤risinin üstündeseyreder. LRAC e¤risinin minimum oldu¤u Q1üretim miktar›nda uzun dönem marjinal mali-yet uzun dönem ortalama maliyete eflittir vedolay›s›yla LRMC e¤risi LRAC e¤risini mini-mum noktas›nda keser. Uzun dönem ortalamamaliyeti minimum k›lan ç›kt› düzeyine mini-mum etkin ölçek denir. Bu ba¤lamda Q1 üre-tim miktar›, minimum etkin ölçek miktar›d›r.

Minimum etkin ölçe¤in solundaki ve sa¤›ndaki bölgelerde ne tür ölçek ekonomileri vard›r?

KISA VE UZUN DÖNEM MAL‹YET E⁄R‹LER‹N‹N B‹RL‹KTE ANAL‹Z‹

Firman›n k›sa ve uzun dönem toplam, ortalama ve marjinal mali-yet e¤rileri aras›ndaki iliflkiyi irdelemek

Bu k›s›mda öncelikle k›sa dönem ortalama maliyet e¤rileri ile uzun dönem ortala-ma maliyet e¤rileri aras›nda nas›l bir iliflki oldu¤u incelenmektedir. Daha sonra öl-çe¤e göre getirinin üç farkl› durumunda k›sa ve uzun dönem toplam, ortalama vemarjinal maliyet e¤rileri aras›ndaki iliflki ortaya konmaktad›r. En son olarak k›sa veuzun dönem marjinal maliyet e¤rileri aras›ndaki iliflki aç›klanmaktad›r.

K›sa ve Uzun Dönem Ortalama Maliyet E¤rileri Aras›ndaki‹liflkiFirman›n üretimini emek ve sermaye girdilerini kullanarak gerçeklefltirdi¤i durum-da sermaye girdisi bünyesinde tesis (fabrika) büyüklü¤ü, makine-teçhizat gibi un-surlar› bar›nd›rmaktad›r. K›sa dönemde sermaye girdisi sabit oldu¤undan söz ko-nusu bu unsurlar da sabit kalmakta fakat uzun dönemde tüm girdiler de¤iflken ol-du¤undan bu unsurlar da de¤iflebilmektedir. Dolay›s›yla k›sa dönemde firma bellibir ölçekteki bir tesise sahip iken uzun dönemde tesisini (dolay›s›yla ölçe¤ini) de-¤ifltirebilme imkân›na sahiptir. Firman›n k›sa dönem ortalama maliyetini temsileden SRATC e¤risi belli bir tesise iliflkin olarak çizilmifl bir e¤ridir. Dolay›s›ylaçizilen her bir farkl› SRATC e¤risi farkl› bir tesise ait olarak çizilmifl demektir. Fir-man›n uzun dönemde tesis de¤ifltirme imkân›na sahip olmas› demek; uzun dö-nemde seçece¤i her bir farkl› tesise karfl›l›k gelen farkl› bir SRATC e¤risi ile karfl›karfl›ya kalmas› demektir. Bundan dolay› firma uzun dönemde hangi tesiste üretimyapaca¤›na karar verirken ayn› zamanda hangi SRATC e¤risi üzerinde üretim ya-


fiekil 4.12

LRMC

LRAC

LRMC

LRAC

QQ10

Uzun Dönem Marjinal Maliyet E¤risi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6A M A ÇN

paca¤›na karar vermifl olmaktad›r. Kâr› maksimize etmenin ayn› zamanda maliyetiminimize etmeden geçti¤i bilgisi dâhilinde, uzun dönemde firma mevcut SRATCe¤rileri aras›ndan, minimum maliyetle üretim yapmaya imkân tan›yan SRATC e¤ri-sine tekabül eden tesisi tercihi edecektir.

fiekil 4.13 uzun ve k›sa dönem ortalama maliyetler aras›ndaki iliflkiyi ortayakoymaktad›r. Her ne kadar firma uzun dönemde çok say›da farkl› tesis aras›ndanseçim yap›yor olsa da karmafl›kl›¤› ortadan kald›r›p anlafl›labilirli¤i art›rmak içingrafikte sadece üç farkl› tesis (1, 2 ve 3 nolu tesisler) oldu¤u ve firman›n bu tesis-ler aras›ndan tercihini yapt›¤› varsay›lm›flt›r. SRATC1, SRATC2 ve SRATC3 e¤rileri s›-ras›yla 1, 2 ve 3 nolu tesislere ait k›sa dönem ortalama maliyet e¤rilerini temsil et-mekte ve her bir SRATC e¤risi farkl› büyüklükte üretim kapasitesini göstermekte-dir. 2 nolu tesis, 1 nolu tesisten ve 3 nolu tesisde 1 ve 2 nolu tesisten daha büyükbir üretim kapasitesine sahiptir.

fiekilden de anlafl›ld›¤› gibi firma Q1 miktar üretimi, 1 nolu tesisi kullanarakgerçeklefltirirse Q1 miktar üretimi gerçeklefltirmenin ortalama maliyeti T10’dir. E¤erQ1 miktar üretimi, 2 nolu tesisi kullanarak gerçeklefltirirse Q1 miktar üretimi ger-çeklefltirmenin ortalama maliyeti T12’ye ç›kmaktad›r. Dolay›s›yla e¤er firma sade-ce Q1 miktar üretim yapacaksa o zaman ortalama maliyetini 1 nolu tesisi kullana-rak minimize edebilmektedir. Q2 miktar üretimi 1 nolu tesisi kullanarak gerçeklefl-tirmenin ortalama maliyeti T11 iken 2 nolu tesisin kullan›lmas› durumunda ortala-ma maliyet T6’dir. Dolay›s›yla e¤er firma Q2 miktar üretim yapacaksa o zaman or-talama maliyetini 2 nolu tesisi kullanarak minimize edebilmektedir.

Uzun dönemde firma üretim maliyetini minimize eden tesis büyüklü¤ünü ter-cih eder. Bundan dolay› firma her bir olas› ç›kt› düzeyi için en düflük ortalama ma-liyete sahip olan tesis büyüklü¤ünü seçer. Bu ba¤lamda firma Q1 üretim miktar›için 1 nolu tesisi, Q2 üretim miktar› için 2 nolu tesisi ve Q3 üretim miktar› için 3nolu tesisi tercih etmektedir. Buradan da anlafl›laca¤› üzere firma, her bir farkl› üre-tim düzeyini farkl› bir tesiste minimum maliyet ile üretmektedir. fiekilde sadece üçfarkl› üretim düzeyi için belirtilen bu minimum maliyetli üretim noktalar› üç farkl›tesise ait olan SRATC e¤rileri üzerinde yer alan A, E ve F noktalar›d›r. Uzun dö-nemde firman›n çok say›da farkl› tesisle (dolay›s›yla farkl› SRATC e¤risiyle) karfl›karfl›ya oldu¤u gerçe¤i dâhilinde, A, E ve F noktalar› gibi her bir farkl› üretim dü-zeyinin minimum maliyet ile üretildi¤i çok say›da nokta vard›r ve bu çok say›da


12

11109

6

0 Q1 Q2 Q3

SRATC

LRAC

SRATC1 SRATC2

SRATC3

LRACB

A C

E

DF

Q

fiekil 4.13

K›sa ve UzunDönem OrtalamaMaliyet E¤rileriAras›ndaki ‹liflki

noktan›n her biri farkl› SRATC e¤rileri üzerinde yer almaktad›r. ‹flte bu çok say›danoktaya te¤et geçen ve dolay›s›yla farkl› SRATC e¤rilerini bir zarf gibi kapsayan e¤-riye, uzun dönem ortalama maliyet e¤risi denir. LRAC e¤risi SRATC e¤rilerini zarfgibi içine ald›¤›ndan dolay› zarf e¤risi olarak da adland›r›lmaktad›r.

LRAC e¤risi, SRATC e¤rilerine SRATC2 e¤risi hariç, hiçbir zaman SRATC e¤risi-nin minimum oldu¤u noktadan te¤et geçmez. Bundan dolay› LRAC, sadece SRATC2e¤risine minimum noktas›nda te¤ettir. SRATC e¤risinin minimum oldu¤u ç›kt› dü-zeyine maksimum tesis kapasitesi denir. Maksimum tesis kapasitesinden kü-çük üretim düzeyleri afl›r› kapasite ve maksimum tesis kapasitesinden büyüküretim düzeyleri kapasite üstü olarak ça¤r›l›r. LRAC e¤risi Q2 üretim düzeyininsolunda kalan bölgede SRATC e¤rilerine afl›r› kapasiteyi temsil eden noktalardante¤et geçmekte ve bu bölgede pozitif ölçek ekonomileri söz konusu olmaktad›r.Di¤er taraftan LRAC e¤risi Q2 üretim düzeyinin sa¤›nda kalan bölgede ise SRATCe¤rilerine kapasite üstünü temsil eden noktalardan te¤et geçmekte ve bu bölgedenegatif ölçek ekonomileri söz konusu olmaktad›r. Uzun dönem ortalama maliyetiminimum k›lan k›sa dönem ortalama maliyet e¤risinin ait oldu¤u tesisin büyüklü-¤üne optimum tesis büyüklü¤ü denir. fiekilde uzun dönem ortalama maliyet e¤-risi minimum de¤erine, SRATC2 e¤risinin de¤me noktas› olan E noktas›nda ulaflt›-¤›ndan SRATC2 e¤risinin ait oldu¤u tesisin büyüklü¤ü bize optimum tesis büyük-lü¤ünü vermektedir.

K›sa ve Uzun Dönem Maliyet E¤rileri ve Ölçe¤e Göre Getiri

Ölçe¤e göre getiri durumunda k›sa ve uzun dönem maliyetlerie¤rilerinin davran›fllar›n›n nas›l de¤iflti¤ini aç›klayabilecek

fiekil 4.14 (a) ve (b) k›sa ve uzun dönem toplam ve ortalama maliyet e¤rilerinin öl-çe¤e göre sabit getiri oldu¤u durumdaki görünümlerini vermektedir. Ölçe¤e göresabit getiri oldu¤u durumda, uzun dönem toplam maliyet (LRTC) e¤risi orijindenbafllayan bir do¤ru görünümündedir. Ölçe¤e göre sabit getirinin oldu¤u durumdaüretim faktörleri iki kat artt›¤›nda hem üretim miktar› hem de LRTC iki kat artmak-tad›r ve bundan dolay› da LRTC e¤risi üretim miktar› ile birlikte artan bir do¤rufleklinde olmaktad›r. LRTC’nin SRTC’ye te¤et oldu¤u A noktas›nda LRTC ve SRTCbirbirine eflittir. Bu te¤etin gerçekleflti¤i Q1 üretim düzeyinde SRATC e¤risi mini-mum de¤erine ulafl›r ve SRMC e¤risi SRATC e¤risini tam bu minimum noktas›ndankeser. LRTC’nin do¤ru fleklinde olmas›, LRAC ve LRMC’nin birbirine eflit olmas›nave fiekil 4.14 (b)’de görüldü¤ü gibi LRAC ve LRMC do¤rusunun e¤imi s›f›r miktar(Q) eksenine paralel bir do¤ru fleklinde olmas›na yol açar. LRAC ve LRMC do¤ru-su SRATC e¤risine B noktas›nda te¤ettir. B noktas›nda SRATC, SRMC, LRAC veLRMC birbirine eflittir ve bu noktada SRATC minimum yapar. Özetle ölçe¤e göresabit getiri durumunda LRTC’nin SRTC’ye te¤et oldu¤u üretim düzeyinde SRATCminimum yapmaktad›r.

Ölçe¤e göre sabit getiri durumunda neden uzun dönem marjinal maliyet s›f›r e¤imli yatayeksene paralel bir do¤rudur?


K›sa dönem ortalamamaliyet e¤risinin minimumoldu¤u ç›kt› düzeyinemaksimum tesis kapasitesidenir.

Maksimum tesiskapasitesinden küçüküretim düzeyleri afl›r›kapasite olarak adland›r›l›r.

Maksimum tesiskapasitesinden büyüküretim düzeyleri kapasiteüstü olarak adland›r›l›r.

Uzun dönem ortalamamaliyeti minimum k›lan k›sadönem ortalama maliyete¤risinin ait oldu¤u tesisinbüyüklü¤üne optimum tesisbüyüklü¤ü denir.

7A M A ÇN

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

fiekil 4.15 (a) ve (b) k›sa ve uzun dönem toplam ve ortalama maliyet e¤rilerininölçe¤e göre azalan getiri oldu¤u durumdaki görünümlerini vermektedir. fiekilden de

görüldü¤ü gibi LRTC e¤risiüretimle birlikte artarak artanbir e¤ridir. Ölçe¤e göre aza-lan getirinin oldu¤u durumdaüretim faktörleri iki kat artt›-¤›nda LRTC iki kat uyumsuzfakat üretim miktar› iki kattandaha az artt›¤›ndan dolay›LRTC e¤risi üretim miktar› art-t›kça artarak artan bir e¤riuyumsuz olmaktad›r. LRTC’nin artarak artan bir e¤ri olu-flu LRAC ve LRMC’ninde arta-rak artan birer e¤ri olmalar›nayol açmaktad›r. LRAC e¤risi,SRATC e¤risine SRATC’ ninminimum oldu¤u noktan›nötesinde te¤ettir. Ölçe¤e göreazalan getiri durumunda ne-gatif ölçek ekonomileri sözkonusudur ve bundan dolay›LRMC e¤risi LRAC e¤risininüzerinde seyretmektedir.

SRTC’nin LRTC’ye te¤etoldu¤u Q2 üretim düzeyinde:i-) LRTC ve SRTC birbirineeflittir; ii-) LRAC ve SRATC bir-

birine eflittir; iii-) LRMC ve SRMC birbirine eflittir. Di¤er taraftan SRATC minimumu-na daha düflük bir üretim düzeyi olan Q1 üretim düzeyinde ulaflmaktad›r ve buüretim düzeyinde SRATC ve SRMC birbirine eflittir.

Ölçe¤e göre azalan getiri durumunda neden uzun dönem ortalama maliyet artan bir e¤ridir?

fiekil 4.16 (a) ve (b) k›sa ve uzun dönem toplam ve ortalama maliyet e¤rileri-nin ölçe¤e göre artan getiri oldu¤u durumdaki görünümlerini vermektedir. fiekil-den de görüldü¤ü gibi LRTC e¤risi üretimle birlikte azalarak artan bir e¤ridir. Öl-çe¤e göre artan getirinin oldu¤u durumda üretim faktörleri iki kat artt›¤›nda LRTCiki kat uyumsuz fakat üretim miktar› iki kattan daha fazla artt›¤›ndan dolay› daLRTC e¤risi üretim miktar› artt›kça azalarak artan bir e¤riye dönüflmektedir. Fakatüretim miktar› iki kattan daha az artt›¤›nda LTRC e¤risi üretim miktar› art›kça arta-rak artan bir e¤riye dönüflmektedir. LRTC’nin azalarak artan bir e¤ri oluflu LRAC veLRMC’nin birer azalan e¤ri olmalar›na yol açmaktad›r. LRAC e¤risi, SRATC e¤risineSRATC’nin minimum oldu¤u noktan›n berisinde te¤ettir. Ölçe¤e göre artan getiridurumunda pozitif ölçek ekonomileri söz konusudur ve bundan dolay› LRMC e¤-risi LRAC e¤risinin alt›nda seyretmektedir.

SRTC’nin LRTC’ye te¤et oldu¤u Q1 üretim düzeyinde: i-) LRTC ve SRTC birbiri-ne eflittir; ii-) LRAC ve SRATC birbirine eflittir; iii-) LRMC ve SRMC birbirine eflittir.


A

(a)LRTC

SRTCSRTC

LRTC

Q0

LRTC=SRTC

Q1

Q1Q0

SRMC

SRATC (b)

SRMCSRATC

LRAC=LRMC=min(SRATC)B

fiekil 4.14

K›sa ve Uzun Dönem Maliyet E¤rileri ve Ölçe¤e Göre Sabit Getiri

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Di¤er taraftan SRATC minimumuna daha yüksek bir üretim düzeyi olan Q2 üretimdüzeyinde ulaflmaktad›r ve bu üretim düzeyinde SRATC ve SRMC birbirine eflittir.

K›sa ve Uzun Dönem Marjinal Maliyet E¤rileri Aras›ndaki‹liflkifiekil 4.17’de k›sa ve uzun dönem marjinal maliyet e¤rileri aras›ndaki iliflki ortayakonmaktad›r. fiekilde firman›n uzun dönemde üç farkl› kapasiteye sahip olan te-sisle karfl› karfl›ya oldu¤u ve bu tesislerin her birine iliflkin k›sa dönem ortalamamaliyet e¤rilerinin SRATC1, SRATC2 ve SRATC3 taraf›ndan verildi¤i varsay›lm›flt›r.

SRATC1’in LRAC’ye te¤et oldu¤u Q1 üretim düzeyinde: i-) LRTC ve SRTC1 birbiri-ne eflittir; ii-) LRAC ve SRATC1 birbirine eflittir; iii-) LRMC ve SRMC1 birbirine eflit-tir. SRATC1’nin LRAC’ye te¤et oldu¤u Q1 üretim düzeyinde: i-) LRTC ve SRTC1 bir-birine eflittir; ii-) LRAC ve SRATC1 birbirine eflittir; iii-) LRMC ve SRMC1 birbirineeflittir; iv-) SRATC1 minimumdur. Benzer biçimde SRATC3’ün LRAC’ye te¤et oldu-¤u Q5 üretim düzeyinde: i-) LRTC ve SRTC3 birbirine eflittir; ii-) LRAC ve SRATC3birbirine eflittir; iii-) LRMC ve SRMC3 birbirine eflittir.

K›sa dönem ortalama maliyelerin uzun dönem ortalama maliyetlere te¤et oldu-¤u noktalardaki üretim miktarlar› olan Q1, Q3 ve Q5 üretim miktarlar›n›n solundak›sa dönem marjinal maliyet e¤rileri uzun dönem marjinal maliyet e¤risinin alt›n-da seyretmekte, sa¤›nda ise k›sa dönem marjinal maliyet e¤rileri uzun dönem mar-jinal maliyet e¤risinin üstünde seyretmektedir. K›sa dönem ortalama maliyetlerinminimumlar›n› veren Q2, Q3 ve Q4 üretim miktarlar›nda k›sa dönem marjinal ma-liyetler k›sa dönem ortalama maliyetlere eflittir. Q3 üretim miktar›n›n solunda po-zitif ölçek ekonomileri söz konusu iken sa¤›nda negatif ölçek ekonomileri vard›r.


fiekil 4.15

SRTC

LRTC

LRTC=SRTC

LRTC(a)

SRTC

Q0SRATC

SRMC

LRMC=SRMC

LRAC=SRATC

min( SRATC)

SRMC

LRMC

LRAC

SRATC

0 QQ1 Q2

Q1 Q2(b)

K›sa ve UzunDönem MaliyetE¤rileri ve Ölçe¤eGöre Azalan Getiri

LRMC e¤risi, LRAC e¤risinin SRATC e¤rilerine te¤et oldu¤u noktalar›n SRMC e¤ri-leri üzerindeki izdüflümlerinin geometrik yeridir. LRAC’nin SRATC’leri bir zarf gibikapsad›¤› flekilde LRMC e¤risi SRMC’leri kapsamaz. Her bir tesis için ayr› SRMC’lervar iken LRMC tektir ve tüm olas› tesisler için geçerlidir.


SRTC

LRTC

LRTC=SRTC

SRATC

LRAC=SRATC

SRMC

min(SRATC)

LRMC=SRMC

0

0

Q1 Q2

LRTC

SRTC

Q1 Q2 Q

Q

LRMC

LRAC

SRMCSRATC

(a)

(b)

fiekil 4.16

K›sa ve UzunDönem MaliyetE¤rileri ve Ölçe¤eGöre Artan Getiri

SRTC

LRTC

SRTC1

SRTC3

SRTC2

LRTC

0 QQ5Q4Q3Q2Q1

Q1 Q2 Q3 Q4 Q5 Q0

(a)

(b) SRMC3

SRMC2SRATC1

SRATC2

SRMC

SRATC

SRATC3

LRMC

LRAC

SRMC1

fiekil 4.17

K›sa ve UzunDönem MarjinalMaliyet E¤rileriAras›ndaki ‹liflki


Ekonomik maliyet ile muhasebe maliyeti aras›n-

daki fark› aç›klamak

Maliyet kavram›n›n tan›mlanmas›nda muhasebe-ciler ve iktisatç›lar aras›ndaki bak›fl aç›s› fark› or-taya konmaktad›r. Bu ba¤lamda öncelikle f›rsatmaliyeti, aç›k maliyet ve örtük maliyet kavramla-r›na aç›kl›k getirilmektedir. Daha sonra muhase-be kar› ile ekonomik kâr kavramlar› aç›klanmak-tad›r. En son olarak ekonomik kâr›n pozitif, s›f›rve negatif olmas›na göre afl›r› kâr, normal kâr vezarar durumlar› betimlenmektedir.

Firman›n k›sa dönemde karfl› karfl›ya oldu¤u ma-

liyet yap›s›n› aç›klamak

Üretim maliyetlerinin k›sa dönemdeki davran›flkal›b›, kavramsal olarak betimlendikten sonragrafiksel olarak aç›klanmaktad›r. Öncelikle k›sadönem toplam sabit, toplam de¤iflken ve toplammaliyet kavramlar›na aç›kl›k getirilmekte, dahasonra bu toplam türünden hesaplanan maliyetle-re ait ortalama türünden maliyetlerin (k›sa dö-nem ortalama sabit maliyet, ortalama de¤iflkenmaliyet ve ortalama maliyet) nas›l elde edildikle-ri ortaya konmaktad›r. En son olarak bu toplamve ortalama cinsinden elde edilen maliyetler ilemarjinal maliyetlerin birlikte nas›l davrand›klar›ayn› grafiksel düzlem üzerinde gösterilmektedir.

Firman›n uzun dönemde karfl› karfl›ya oldu¤u

maliyet yap›s›n› aç›klamak

Maliyetlerin uzun dönemdeki davran›fl kal›b› kav-ramsal olarak tan›mlanmakta ve grafiksel olarakaç›klanmaktad›r. Öncelikle ekonomik olarak et-kin olan girdi bilefleni aç›klanmakta ve efl mali-yet do¤rusu kavramsal ve grafiksel olarak nite-lenmektedir. Daha sonra efl ürün e¤risi ve efl ma-liyet do¤rusu yard›m›yla uzun dönemde firma-n›n maliyet minimizasyonununu nas›l gerçeklefl-tirdi¤i ortaya konmakta ve girdi fiyatlar›ndaki de-¤iflim karfl›s›nda maliyet minimizasyonunun nas›lgerçekleflti¤i aç›klanmaktad›r. Son olarak firma-n›n uzun dönem geniflleme yolu incelenmekteve geniflleme yolu yard›m›yla normal ve baya¤›girdi ayr›m› ortaya konmaktad›r.

Firman›n k›sa ve uzun dönem toplam, ortalama

ve marjinal maliyet e¤rileri aras›ndaki iliflkiyi

irdelemek

Öncelikle k›sa dönem ortalama maliyet e¤rilerive uzun dönem ortalama maliyet e¤rileri aras›n-da nas›l bir iliflki oldu¤u grafiksel olarak incele-nip aç›klanmaktad›r. Daha sonra ölçe¤e göre sa-bit, artan ve azalan getiri durumlar›n›n her biriiçin k›sa ve uzun dönem toplam, ortalama vemarjinal maliyet e¤rileri aras›ndaki iliflkinin nas›loldu¤u grafikler yard›m›yla ortaya konmaktad›r.En son olarak k›sa ve uzun dönem marjinal ma-liyet e¤rileri ile k›sa ve uzun dönem ortalamamaliyet e¤rileri aras›ndaki iliflki aç›klanmaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Ekonomik kâr›n negatif olmad›¤› durumda afla¤›da-kilerden hangisi söylenemez?

a. Firma afl›r› kâr elde ediyor olabilir. b. Muhasebe kâr› toplam örtük maliyetlerden bü-

yük olabilir.c. Firma normal kâr elde ediyor olabilir. d. Ekonomik maliyet toplam has›lattan büyüktür.e. Muhasebe kâr› toplam örtük maliyetlere eflit ola-

bilir.

2. Afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?a. Muhasebe maliyeti ekonomik maliyetten küçüktür.b. Firman›n üretim faktörleri için yapt›¤› harcama-

lar örtük maliyetin unsurudur. c. Ekonomik kâr s›f›r iken muhasebe kar›da s›f›rd›r.d. Zarar durumunda muhasebe kâr› toplam örtük

maliyetlerden büyüktür.e. Afl›r› kar durumunda muhasebe kâr› ekonomik

kardan küçüktür.

3. K›sa dönemde üretim miktar›ndan ba¤›ms›z olanmaliyet hangisidir?

a. Marjinal maliyet b. Toplam sabit maliyetc. Ortalama sabit maliyetd. Toplam de¤iflken maliyete. Ortalama de¤iflken maliyet

4. K›sa dönem ortalama sabit maliyet e¤risinin görünü-mü nas›ld›r?

a. Önce artan ve sonra azalan bir e¤ridir. b. Sürekli artan bir e¤ridir.c. Sürekli azalan bir e¤ridir. d. Önce azalan ve sonra artan bir e¤ridir.e. Artan bir do¤rudur.

5. K›sa dönem ortalama maliyet e¤risi için afla¤›daki-lerden hangisi yanl›flt›r?

a. Önce azalan sonra artan bir e¤ri görünümündedir.b. K›sa dönem ortalama de¤iflken maliyetten daha

sonra minimuma ulafl›r.c. K›sa dönem marjinal maliyet e¤risi ile minimum

noktas›nda kesiflir.d. Minimum noktas›n›n solundaki bölgede k›sa dö-

nem marjinal maliyetin üstünde seyreder.e. K›sa dönem ortalama de¤iflken maliyet e¤risinin

alt›nda seyreder.

6. Ayn› üretim düzeyinde kalmak kofluluyla, emek gir-disi fiyat› sabit iken sermaye girdisi fiyat› düflerse afla¤›-dakilerden hangisi gerçekleflir?

a. Üretim maliyetini minimize eden girdi bileflenide¤iflmez.

b. E¤im azalm›flt›r. c. Efl maliyet do¤rusu paralel olarak içeriye kaym›flt›r.d. Daha fazla sermaye girdisi kullan›lmaktad›r.e. Emek girdisinin kullan›lan miktar› de¤iflmemifltir.

7. Eme¤in fiyat› T5, sermayenin fiyat› T10 ve sermaye-nin marjinal fiziki ürünü 30 birim ise eme¤in marjinal fi-ziki ürünü kaç birimdir?

a. 15 b. 5 c. 10 d. 25 e. 40

8. K›sa dönem ortalama de¤iflken maliyetlerin T4 veeme¤in fiyat›n›n T20 oldu¤u durumda eme¤in ortalamafiziki ürünü kaç birimdir?

a. 2 b. 10 c. 8 d. 5 e. 14

9. Uzun dönem ortalama maliyet e¤risi için afla¤›dakiifadelerden hangisi do¤ru de¤ildir?

a. Zarf e¤risi olarak da adland›r›lmaktad›r. b. K›sa dönem ortalama maliyet e¤rilerinin üstün-

de yer al›r.c. Uzun dönem marjinal maliyet e¤risi ile mini-

mum noktas›nda kesiflir.d. Minimum noktas›n›n sa¤›nda negatif ölçek eko-

nomileri vard›r. e. Minimum noktas›n›n solunda azalan bir e¤ridir.

10. Ölçe¤e göre sabit getiri durumu için afla¤›dakiler-den hangisi geçerlidir?

a. Uzun dönem marjinal maliyet artan bir e¤ridir. b. Uzun dönem toplam maliyet azalan bir e¤ridir.c. Uzun dönem ortalama maliyet yatay eksene pa-

ralel bir do¤rudur. d. K›sa dönem marjinal maliyet daima uzun dö-

nem marjinal maliyetin üstündedir. e. Uzun dönem ortalama maliyet daima k›sa dö-

nem ortalama maliyetin üstündedir.



1. d Ekonomik kar›n negatif olmad›¤› durumda fir-ma ya afl›r› kâr ya da normal kâr elde ediyor de-mektir. Afl›r› kâr durumunda toplam has›lat eko-nomik maliyetten büyük, normal kar durumun-da ise toplam has›lat ekonomik maliyete eflittir.Fakat ekonomik kâr›n negatif olmad›¤› durum-da hiçbir zaman için ekonomik maliyet toplamhas›lattan büyük de¤ildir ve dolay›s›yla zararsöz konusu de¤ildir.

2. a Muhasebe maliyeti sadece aç›k maliyetlerdenolufluyor iken ekonomik maliyet aç›k ve örtükmaliyetlerin toplam›ndan meydana gelmekte-dir. Bundan dolay› muhasebe maliyeti ekono-mik maliyetten küçüktür.

3. b K›sa dönemde üretim miktar› s›f›r birim de olsa1 milyon birimde olsa üretime iliflkin olarak kat-lan›lmak zorunda olunan bir toplam harcamavard›r. Üretim miktar›ndan ba¤›ms›z olarak de-¤iflmeyip sabit kalan bu toplam harcama, top-lam sabit maliyettir.

4. c K›sa dönemde toplam sabit maliyetler de¤iflme-yip sabit kalmaktad›r. K›sa dönem ortalama sa-bit maliyet, toplam sabit maliyetin üretim mik-tar›na oran› taraf›ndan verildi¤inden dolay› üre-tim miktar› artt›kça ortalama sabit maliyet deüretimle birlikte sürekli azalmaktad›r.

5. e K›sa dönem ortalama maliyet, k›sa dönem orta-lama sabit maliyet ile k›sa dönem ortalama de-¤iflken maliyetin toplamlar› taraf›ndan verildi¤iiçin daima k›sa dönem ortalama de¤iflken mali-yet e¤risinin üstünde seyreder.

6. d Ayn› üretim düzeyinde kalmak kofluluyla, emekgirdisi fiyat› sabit iken sermaye girdisi fiyat› dü-flerse firma göreceli olarak daha ucuz olan ser-maye girdisinden daha fazla ve göreceli olarakdaha pahal› duruma düflen emek girdisindendaha az kullan›r. Dolay›s›yla firma bu durumdadaha fazla sermaye girdisi kullanmaktad›r.

7. a (MPPL/ MPPK)= (w/ r) ise (MPPL/ 30)= (5/ 10)ifadesini MPPL için çözersek 15 birim oldu¤unugörürüz.

8. d SRAVC= (w/ APPL) ise 4= (20/ APPL) ifadesiniAPPL için çözersek 5 birim oldu¤unu görürüz.

9. b Uzun dönem ortalama maliyet e¤risi k›sa dö-nem ortalama maliyet e¤rilerini bir zarf gibi alt-tan sar›p içine almaktad›r. K›sa dönem ortalamamaliyet e¤rilerinin uzun dönem ortalama mali-yet e¤risine en yak›n geçti¤i noktalar te¤et nok-talar›d›r. Bundan dolay› k›sa dönem ortalamamaliyet e¤rileri daima uzun dönem ortalamamaliyet e¤risinin üzerinde yer al›r.

10. c Uzun dönem toplam maliyet, orijinden baflla-yan ve üretim miktar›yla birlikte artan bir do¤-ru oldu¤undan e¤imi sabittir. Orijinden baflla-yan herhangi bir do¤rusal fonksiyonun ortala-mas› ve e¤imi (yani marjinali) sabittir. Bundandolay› uzun dönem ortalama maliyet üretimmiktar› eksenine paralel bir do¤rudur.



S›ra Sizde 1

Üretim düzeyinin s›f›r oldu¤u durumda toplam de¤ifl-ken maliyetler de s›f›ra eflit oldu¤undan dolay› toplammaliyetler toplam sabit maliyetlere eflittir. S›f›r üretimdüzeyinin d›fl›ndaki her bir üretim düzeyi için toplammaliyetler hem toplam sabit maliyetlerden hem de top-lam de¤iflken maliyetlerden büyüktür.

S›ra Sizde 2

Ortalama de¤iflken maliyetin minimum oldu¤u noktayakadar üretim miktar› ile ortalama de¤iflken maliyetleraras›nda ters yönlü bir iliflki (yani üretim miktar› artt›k-ça ortalama de¤iflken maliyetler azalmakta) vard›r. Mi-nimum noktas›ndan sonra üretim miktar› ile ortalamade¤iflken maliyetler aras›nda ayn› yönlü bir iliflki (yaniüretim miktar› artt›kça ortalama de¤iflken maliyetler art-makta) vard›r.

S›ra Sizde 3

Ölçe¤e göre sabit getiri durumunda uzun dönem top-lam maliyet orijinden bafllayan ve üretim miktar›yla bir-likte artan sabit e¤imli bir do¤ru görünümündedir. Her-hangi bir do¤rusal fonksiyonun e¤imi, her bir noktas›n-da sabittir ve bize o fonksiyonun iktisadi olarak marjina-lini verir. Toplam maliyet fonksiyonunun sabit e¤imi bi-ze iktisadi olarak marjinal maliyeti verecektir ve bundandolay› uzun dönem marjinal maliyet, üretim miktar›n-dan ba¤›ms›z olarak yatay eksene paralel bir do¤rudur.

S›ra Sizde 4

Ölçe¤e göre azalan getiri durumunda uzun dönem top-lam maliyet e¤risi, üretim miktar›yla birlikte artarak ar-tan bir e¤ri görünümündedir. Uzun dönem ortalamamaliyetin uzun dönem toplam maliyetin üretim miktar›-na oran› taraf›ndan verildi¤i bilgisi dahilinde, toplammaliyetteki art›fl artarak artan bir oranda oldu¤undan,üretimin her bir birim art›fl› karfl›s›nda uzun dönem or-talama maliyet de artarak artmaktad›r.

Bernheim, B. D. ve Whinston, M. (2008).Microeconomics. Boston: McGraw-Hill.

Besanko, D. ve Braeutigam, R. (2010). Microeconomics

(4th Edition). Wiley.Binger, B. R. ve Hoffman, E. (1997). Microeconomics







and the Engineers. London: University Of Chica-go Press.













Yararlan›lan KaynaklarS›ra Sizde Yan›t Anahtar›

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Tam rekabet piyasas›n› ve tam rekabet piyasas›n›n özelliklerini tan›mlamak,Tam rekabet piyasalar›nda k›sa dönem dengesini elde edebilecek ve k›sa dö-nem arz e¤risini aç›klamak, Tam rekabet piyasalar›nda uzun dönem firma dengesini ve uzun dönem pi-yasa arz e¤risini aç›klamak,Tam rekabet piyasalar›nda etkinlik ve refah konusunu aç›klamak.

‹çindekiler

• Firman›n Kapanma Karar›• Atomize Olma• Homojenlik• Firma ve Piyasa Talep E¤rileri• K›sa Dönem, Uzun Dönem Arz

E¤rileri• Refah

• Firman›n Üretime Ara VermeKarar›

• Tam Rekabet• fieffafl›k• Üretici Art›¤›• Tüketici Art›¤›• Piyasa Dengesi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N

N

Mikro ‹ktisat Tam Rekabet

• G‹R‹fi• TAM REKABET P‹YASASI • TAM REKABET P‹YASASINDA

F‹RMANIN KISA DÖNEM DENGES‹VE F‹RMA ARZ E⁄R‹S‹

• TAM REKABET P‹YASASINDAUZUN DÖNEM F‹RMA VE P‹YASADENGES‹ VE P‹YASA ARZ E⁄R‹S‹

• TAM REKABET P‹YASASINDAREFAH VE ETK‹NL‹K


G‹R‹fiTam rekabet piyasas› di¤er piyasalarla karfl›laflt›rma özelli¤i sa¤lamas› aç›s›ndanönem tafl›r. Güçlü varsay›mlar› nedeni ile çok az piyasalara uyarlanabilmekle bera-ber, ünite tam rekabet piyasalar›n›n özellikleri tart›fl›larak bafllamaktad›r. S›ras›yla, butür piyasalarda firma ve piyasa talep ve arz e¤rilerinin nas›l elde edildi¤i tart›fl›lmak-ta, firmalar için k›sa ve uzun dönem dengesi tart›fl›ld›ktan sonra tam rekabet piyasa-lar›n›n arzu edilen etkinlik ve refah seviyelerini sa¤lad›¤› üzerinde durulmaktad›r.

TAM REKABET P‹YASASI

Tam rekabet piyasas›n› ve tam rekabet piyasas›n›n özelliklerinitan›mlamak

Firmalar ve tüketiciler aras›ndaki iliflki incelendi¤inde, farkl› mal ve hizmetlerinfarkl› yollarla sat›ld›klar›n› görürüz. Reklamlar› ele alacak olursak her gün televiz-yon, radyo, internet veya gazetelerden çeflitli mal ve hizmetlere iliflkin binlercereklam kampanyas›na maruz kal›yoruz. Bu mal ve hizmetler genellikle difl macu-nu, araba, banka hizmetleri, parfüm, oyuncak ve di¤erleri iken hiçbir zaman birçiftçinin üretti¤i bu¤day hakk›nda bizi bilgilendirdi¤ini veya di¤erlerini de¤il dekendi bu¤day›n› almam›z konusunda bizi ikna etmeye çal›flt›¤›n› görmüyoruz. Bü-yük iflletmelerin hisse senetlerini satabilmek için gazetelere reklam verdiklerini degörmeyiz. Bunun yan›nda, bak›r, yabanc› paralar, m›s›r, ham petrol gibi ürünlereiliflkin de reklamlar düzenlenmez.

Firmalar aç›l›rken her bir firman›n amac› yüksek kâr elde etmektir. Ancak baz› fir-malar y›ldan y›la kârlar›n› art›r›rken, di¤erlerinin ekonomik kârlar› y›ldan y›la dalga-lanma göstermekte ve ortalama olarak da oldukça düflük seviyede seyretmektedir.

Bu farkl›l›klar› iktisatç›lar piyasa yap›s› ile aç›klamaktad›rlar. Piyasa yap›s› ile birpiyasada, ticaret yapmak için bir araya gelen al›c› ve sat›c›lar›n davran›fllar›n› etki-leyen her türlü piyasa özelli¤i anlafl›lmal›d›r.

Bir piyasan›n yap›s› hakk›nda bir fikir edinebilmek için sorulacak üç soru vard›r:• Piyasada var olan al›c› ve sat›c› say›s› kaçt›r?• Her bir sat›c› standartlaflt›r›lm›fl ürünler mi satar? Farkl› firmalar›n satt›klar›

ürünler aras›nda belirgin farkl›l›klar var m›d›r?• Piyasaya girifl ve ç›k›fllarda engel var m›d›r?

Tam Rekabet

1A M A ÇN

Verilen cevaplara göre piyasan›n yap›s›n› belirlemek mümkün olmaktad›r. fiim-di tam rekabet piyasa yap›s›n› daha yak›ndan tan›yal›m.

Tam Rekabet Piyasas›n›n ÖzellikleriTam rekabetçi piyasalardan söz edebilmek için bir piyasan›n afla¤›daki özellikleritafl›mas› gerekmektedir.

• Piyasadaki Al›c› ve Sat›c›lar›n Say›s›n›n Çoklu¤u (Atomize Olma Özelli¤i)• Üretilen Ürünlerin Homojen Olmas› (Homojenlik Özelli¤i)• Piyasaya Girifl-Ç›k›fl Engelinin Bulunmamas› (Mobilite Özelli¤i)• Piyasa Hakk›nda Tam Bilgiye Sahip Olunmas› (fieffafl›k Özelli¤i)

Burada piyasadaki al›c› ve sat›c›lar›n çok say›da olmas› ile anlat›lmak istenen fley ne al›c›-lar›n ne de sat›c›lar›n fiyat› tek bafllar›na etkileyemeyecek kadar çok say›da olmalar›d›r.

Tam rekabet piyasas›n›n atomize olma özelli¤i; al›c› ve sat›c›lar›n say›s›ndakiçokluk nedeniyle, her iki taraf›n da piyasa fiyat›n› kontrol etme ve belirleme güç-lerinin olmamas›d›r. Piyasada birçok firma olmas› nedeni ile firmalardan hiçbiri fi-yat›n›, bütün müflterilerini kaybedece¤i korkusu ile piyasa fiyat›n›n üzerine ç›kara-maz. Bu yüzden firmalar fiyat› kontrol gücüne sahip de¤ildir. Tüketiciler de piya-sa fiyat›n›n alt›ndaki bir fiyata ürün satmaya niyetli bir firma bulamaz. Bu yüzdentüketicilerde fiyat üzerinde herhangi bir etkiye sahip de¤ildir. Tüm ekonomik bi-rimler piyasada oluflan fiyat› kabullenmek durumundad›rlar. Bir baflka deyiflle fiyatkabullenicidirler.

Homojenlik özelli¤i, piyasada üretilen ürünlerin flekil, renk, içerik aç›s›ndanbirbirinin ayn› olmas›n›, bir baflka deyiflle ürünlerin tam ikameye sahip olmalar›n›gerektirmektedir. Bu durumda, tüketiciler için ürünlerin hepsi birbirinden farks›zolurken firmalar›n da piyasa fiyat›n›n üzerinde daha yüksek bir fiyat belirlemeflanslar› olmayacakt›r.

Homojen ürünlere örnek veriniz.

Piyasan›n mobilite özelli¤i, üretici firmalar›n pozitif kâr› gördükçe piyasaya gir-meleri veya negatif kâr› görünce piyasadan ç›kmalar› aflamas›nda herhangi bir en-gelle karfl› karfl›ya olmad›klar› anlam›na gelmektedir. Firmalar piyasaya girifl ve ç›-k›flta herhangi bir ücret veya vergi ödemek zorunda olmad›klar› gibi ne devlet tara-f›ndan ne de rakip firmalar taraf›ndan oluflturulmufl herhangi bir girifl veya ç›k›fl en-geli ile karfl› karfl›ya kalmazlar. Ayn› serbestlik, üretim faktörleri için de geçerlidir veonlar da herhangi bir engelle karfl›laflmadan tam bir hareket serbestli¤ine sahiptir.

fieffafl›k özelli¤i, firmalar›n ve tüketicilerin ürünün fiyat› ve kalitesi hakk›ndahiçbir bedel ödemeden, istedikleri bilgiye, istedikleri zaman ulaflabilecekleri anla-m›na gelmektedir.

Tam rekabet piyasas›n›n yukar›daki özellikleri incelendi¤inde bu tür bir piyasay-la gerçek hayatta karfl›laflman›n oldukça zor oldu¤u sonucu ç›kmaktad›r. Sadecebu¤day, m›s›r gibi tar›m ürünlerinin ifllem gördü¤ü piyasalarda ya da alt›n ve men-kul k›ymetler borsas›nda tam rekabete yak›n piyasa özelliklerini görebilmekteyiz.

Madem tam rekabetçi piyasalar günümüzde özellikleri itibari ile geçerli olmayan ve ol-dukça ender rastlanan piyasalard›r, neden bu piyasalar› inceleriz?


Tam rekabet piyasas›n›nözellikleri; atomize olma,homojenlik, mobilite,fleffafl›k.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Tam Rekabet Piyasalar›nda Firma ve Piyasa Talep E¤risiTam rekabet piyasas›nda belirli bir mal veya hizmete olan toplam talep ile bir fir-man›n üretti¤i mal ya da hizemete olan talep birbirinden farkl›d›r. Tam rekabet pi-yasas›nda her sat›c› firma, piyasa fiyat›n› veri olarak kabul etmek zorundad›r. Yanifirma fiyat› etkileyemez ve fiyat kabullenicidir. Bu yüzden firman›n mal› hiç talepedilmese veya çok talep edilse de fiyat› de¤iflmeyecektir. Ayr›ca firma talebi art›r-mak gibi bir sebeple de fiyat›n› de¤ifltiremeyecektir. Bu yüzden tam rekabet piya-sas›nda, firma mal›na ait talep e¤risi grafik 5.1.(a)’da görüldü¤ü gibi yatay ekseneparalel ve sonsuz esnektir. Talep e¤risinin sonsuz esenkli¤e sahip olmas›, firman›nbelirlenen fiyattan sonsuz say›da mal sataca¤›n›, fiyat› bu fiyat›n üzerinde belirle-mesi durumunda tüm müflterilerini kaybedece¤ini ve fiyat› bu fiyat›n alt›nda belir-lemesinin ise rasyonel olmad›¤›n› göstermektedir.

Piyasa arz e¤risi tüm firmalar›n üretimleri toplam›ndan oluflurken piyasa talebitüm tüketicilerin talepleri toplam›ndan oluflmaktad›r. Piyasa da denge miktar› vedenge fiyat› piyasa arz ve talep e¤rilerinin kesiflim noktalar› taraf›ndan belirlen-mektedir. fiekil 5.1.(b)’de görüldü¤ü gibi piyasa talep e¤risi negatif e¤ime sahiptir.

Tam Rekabet Piyasas›nda Firman›n Toplam, Ortalama ve MarjinalHas›lat›Tam rekabet piyasas›ndaki bir firman›n mal›na olan talep e¤risi yatay eksene pa-ralel bir do¤ru fleklinde olmas›ndan dolay› firman›n toplam, ortalama ve marjinalhas›latlar›n›n nas›l belirlenece¤ini inceleyelim:

Büyük veya küçük her firman›n amac› kâr maksimizasyonudur. Kâr ise toplamhas›lat ile toplam maliyet aras›ndaki pozitif farktan oluflur. π iflareti kâr›, TR toplamhas›lat› ve TC toplam maliyeti ifade etmektedir.

π = TR - TC

Toplam has›lat, firman›n üretti¤i mal ve hizmet miktar›n›n (Q) piyasa fiyat›yla(P) çarp›lmas› ile bulunur. Tam rekabet piyasas›nda firma, fiyat› de¤ifltiremeyece-¤inden veri olarak almak zorundad›r. Bu durumda toplam has›lat:

TR = P . Q

olacakt›r.

1155. Ünite - Tam Rekabet

fiekil 5.1

P

P

0Firma

Q QD

S

(b)(a)

Pd

P

Piyasa

Tam RekabetPiyasas›nda Firmave Piyasa TalepE¤risi

Ortalama has›lat, firman›n talep edilen mallar›n›n bir birimi bafl›na düflen has›la-t›n› ifade etmektedir. Tam rekabet piyasas›nda firma mal›n› sürekli ayn› fiyata satt›-¤›na göre ortalama has›lat›n›n da de¤iflmemesi ve sat›fl fiyat›na eflit olmas› gerekir.

AR = TR / QTR = P . QAR = P .Q / Q

Pay k›sm›nda P ve Q çarp›m fleklinde oldu¤undan pay ve paydadaki Q’lar bir-birini götürecek ve geriye,

AR = P

kalacakt›r.Firmalar›n satt›¤› son birim maldan elde etti¤i has›laya marjinal has›lat denir.

Tam rekabet piyasas›nda firma fiyat›n› de¤ifltiremedi¤inden satt›¤› son birim mal-dan yine o mal›n sabit oldu¤u fiyat› kadar has›lat elde edecektir. Bir baflka deyifl-le marjinal has›lat fiyata eflit olacakt›r.

MR = ∆TR / ∆QMR = (Q2 . P) - (Q1 . P) / Q2 - Q1MR = P(Q2 - Q1) / (Q2 - Q1)

Pay çarp›mdan olufltu¤u için pay ve payda da yer alan (Q2 - Q1)ler birbirini gö-türecek ve geriye P kalacakt›r.

MR = P

Yukar›daki eflitli¤i de veri alarak firman›n talep e¤risinin ayn› zamanda piyasafiyat›n›, ortalama has›lat› ve marjinal has›lat› da temsil etti¤ini söyleyebiliriz.

AR = MR = P = d

Tam rekabet piyasalar›nda AR=MR=P=d fleklindedir.

fiekil 5.2’de toplam has›lat düfley eksende ve miktar yatay eksende yer almak-tad›r. P = T12 fiyat›nda 5 birimlik ürün sat›m›nda firma T60 has›lat elde etmekte-dir. E¤ri pozitif e¤ime sahip oldu¤u için ürünün sat›lan miktar› artt›kça elde edilentoplam has›lat da artacakt›r. Sat›lan miktar azald›¤›nda ele geçen toplam has›lat da


Ortalama has›lat, firman›ntalep edilen mallar›n›n birbirimi bafl›na düflen geliriniifade etmektedir.

Firmalar›n satt›¤› son birimmaldan elde etti¤i geliremarjinal has›lat denir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



TR P

P=MR=AR=d60

05

Q 0 Q

12

fiekil 5.2

Tam RekabetPiyasas›nda FirmaHas›lat›

azalacakt›r. Firman›n flekilde görüldü¤ü gibi T12 mal fiyat›, firma talep e¤risine, fir-man›n ortalama has›lat›na ve marjinal has›lat›na eflittir.

TAM REKABET P‹YASASINDA F‹RMANIN KISADÖNEM DENGES‹ VE F‹RMA ARZ E⁄R‹S‹

Tam rekabet piyasas›nda k›sa dönem dengesini elde edebilecek vefirma arz e¤risini aç›klamak

Firmalar›n en önemli amaçlar›ndan birisi kâr maksimizasyonudur. Bir firman›n kâr›ç›kt› miktar›na ba¤l› olarak de¤ifliklik gösterecektir. Toplam has›lat›ndan toplammaliyetini ç›kararak bulabilece¤imiz firma kâr›n› maksimize eden üretim düzeyine,firma dengesi üretim düzeyi de denilir. Çünkü bu üretim düzeyine eriflen firmamecbur olmad›kça üretimini ne art›rmak ne de azaltmak ister. K›sa dönem firmadengesi, toplam has›lat ile k›sa dönem toplam maliyet ya da marjinal has›lat ile k›-sa dönem marjinal maliyet aras›ndaki iliflki incelenerek aç›klanabilir. Hangisi kulla-n›l›rsa kullan›ls›n ayn› sonuca var›lan bu iki yaklafl›m›n analizi afla¤›daki flekildedir.

Toplam Has›lat - Toplam Maliyet Yaklafl›m›


2A M A ÇN

fiekil 5.3

TVC,TR,TC,

A Baflabafl Noktas› (Kara geçifl)

B Baflabafl Noktas› (Zarara geçifl)

TCTR

TVCB

D

A

F

0 Q1 Q2 Q3

Q

M

Z

AR,MR,MC,AC,

P

AC

0Q1 Q2 Q3

Q

AR=MR=P

ACMCd ba

e

TR - TC ve MR - MCYaklafl›mlar›n›nBirlikte Gösterimi

Tam rekabet piyasas›nda k›sa dönem firma dengesinin ortaya konulmas›ndakullan›lan ilk yaklafl›m toplam has›lat-toplam maliyet yaklafl›m›d›r. fiekil 5.3’ün üstk›sm›nda firman›n toplam has›lat, toplam maliyet ve kar-zarar e¤rileri birlikte gös-terilmifltir. Firma, toplam has›lat›n tolam maliyete eflit oldu¤u (TR = TC) Q1 üretimdüzeyinden sonra kâra geçmifltir. Q1’den daha düflük üretim düzeylerinde firma-n›n toplam maliyetinin toplam has›lat›ndan daha yüksek (TC > TR) olmas› nede-niyle firma zarar etmektedir. Firma, maksimum kâra TR ile TC aras›ndaki aral›¤›nen genifl oldu¤u noktada ulaflacakt›r. Bunu ispat edebilmek için TC fonksiyonunaçizilen ayn› zamanda TR’ye paralel konumdaki te¤etin bu iki fonksiyon aras›nda-ki en genifl aral›¤› verece¤i görülür. Firman›n kâr elde etti¤i nokta TR’nin TC’dendaha fazla oldu¤u noktadan bafllar.

Firma maksimum kâra, TR ile TC aras›ndaki aral›¤›n en genifl oldu¤u noktada ulafl›r.

Firma hiç üretimde bulunmasa dahi 0F kadarl›k bir sabit maliyete katlanmakzorundad›r. Üretime bafllad›¤›nda ise Q1 üretim seviyesine kadar zarar› devamedecektir. Çünkü toplam maliyetleri hâlâ toplam has›lat›n›n üzerindedir (TC > TR).Firma bu alanda zarar etmektedir.

Firman›n TC > TR konumunda iken zarar etmesine ra¤men üretimine devam etmesinin se-bebi ne olabilir?

Q1 üretim düzeyinde TR ile TC e¤rileri A noktas›nda kesiflir. Bu noktaya bafla-bafl noktas› denir. Çünkü hem toplam has›lat hem de toplam maliyet (TR hem deTC) bu noktada birbirine eflittir. Bunun anlam› firman›n ne kâr ne de zarar etti¤i-dir. Ayn› fley Q3 üretim düzeyinde B noktas›nda da gerçekleflmektedir. Bu noktada baflabafl noktas› olarak adland›r›l›r. Aradaki tek fark, A noktas›ndan sonra üre-tim devam ettirildi¤inde firma kâr etmeye bafllayaca¤›ndan A noktas› kâra geçiflnoktas› olarak bilinirken B noktas›ndan sonra üretime devam ettirildi¤inde firmazarar etmeye bafllayaca¤›ndan B noktas› zarara geçifl noktas› olarak tan›mlan›r.

fiekil 5.3’te Q1 ile Q3 aras›nda çizilen bölge kâr alan› olarak tan›mlanm›flt›r. Buaral›kta toplam has›lat toplam maliyetten büyüktür (TR > TC). ‹ki e¤ri aras›ndakiaral›¤›n en genifl oldu¤u DZ’de ise firma en yüksek kar› sa¤layacak üretim düzeyi-ne ulaflmaktad›r. Firman›n kâr-zarar iliflkisini daha iyi aç›klayabilmek için TR - TCile kâr e¤rileri ayn› grafikte gösterilmifltir. A ve B noktalar›na denk gelen Q1 ve Q3noktalar› bafla bafl olarak tan›mlanm›flt›. Bu noktalarda TR = TC olaca¤›ndan kârda 0’a eflit olacakt›r. DZ büyüklü¤ü, TR ile TC aras›ndaki geniflli¤in maksimum ol-du¤u noktayd›. Bu aral›kta kâr da maksimum olaca¤›ndan kâr e¤risi de bu aral›k-ta maksimum yapm›flt›r. ADBZ kâr alan› ile Q1Q2Q3M kâr alan›, DZ ile MQ2 bü-yüklükleri birbirine eflittir.

Marjinal Has›lat - Marjinal Maliyet Yaklafl›m›Tam rekabet piyasas›nda firmalar›n kâr maksimizasyonu ile ilgili kullan›lan ikinciyaklafl›msa marjinal maliyet-marjinal has›lat yaklafl›m›d›r. Bu yaklafl›ma göre marji-nal has›lat›n marjinal maliyete eflit oldu¤u (MR = MC) üretim düzeyinde fiman›n k›-sa dönem kâr› da maksimum üretim düzeyine ulaflmaktad›r. Grafik 5.3’ün alt k›s-m›nda marjinal has›lat, marjinal maliyet, ortalama maliyet, ortalama has›lat (MR,MC, AC, AR) aras›ndaki iliflki gösterilmifl ve daha sonra da bunlarla kâr aras›ndaki


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

iliflki ortaya konulmufltur fiekilde firman›n üretti¤i mal›n piyasa fiyat›n›n P oldu¤uvarsay›m› alt›nda marjinal maliyet (MC) ve ortalama maliyet (AC) e¤rileri çizilmifl-tir. Daha önceki aç›klamalar›m›zdan da hat›rlayaca¤›n›z gibi firman›n marjinal ha-s›lat (MR) e¤risi ayn› zamanda ortalama has›lat e¤risi ve talep e¤risidir ve fiyat dü-zeyinde sabittir. Bu yüzden yatay eksene paralel çizilmifltir. AC e¤risi AR = MR =P do¤rusunu (a) ve (b) gibi iki noktada kesmektedir. Bu, her iki noktada da orta-lama maliyet ile ortalama has›lat e¤rileri (AC = AR) birbirlerine eflit oldu¤undanfirma bafla bafl durumdad›r. Ayn› do¤ru marjinal has›lat (MR), marjinal maliyet(MC) e¤risi ile (d) noktas›nda kesiflmektedir. Kesifltikleri bu noktada marjinal ha-s›lat marjinal maliyet (MR = MC) eflitli¤i sa¤lanm›fl ve Q2 üretim düzeyinde firmakar›n› maksimize eden noktaya ulaflm›flt›r. Q2 üretim düzeyine kadar firman›nmarjinal has›lat (MR) e¤risi marjinal maliyet (MC) e¤risinin üzerinde yer almaktave firma üretime devam etti¤i sürece kâr›n› daha da art›rabilmektedir. Q3 üretimdüzeyinde ise marjinal maliyet e¤risi (MC), marjinal has›lat (MR) e¤risinin üzerin-de kalmaktad›r. Bunun anlam› firman›n üretimini maliyetli bir flekilde gerçeklefl-tirdi¤idir. Yap›lmas› gereken fley üretimin k›s›larak kâr›n maksimize edildi¤i vemarjinal has›lat›n marjinal maliyete (MR = MC) eflit oldu¤u Q2 üretim düzeyine ka-dar gelinmesidir.

fiekil 5.3’ün alt k›sm›nda MC = MR noktas›ndan (e) ortalama maliyet (AC) e¤ri-sine kadar çizgi çekilmesi durumunda elde edilecek dikdörtgen alan bize firman›nelde edece¤i kâr› vermektedir. Bu alan incelendi¤inde fiyat›n (P) ortalama maliyet-ten (AC) daha büyük olmas› firman›n da normalüstü (afl›r›) kâr elde etti¤ini göste-rir. Q2 üretim düzeyinde AR = Q2d iken AC = Q2e kadard›r. Firma aradaki fark ka-dar ortalama kâr elde eder. Firman›n toplam kâr› ise PACed dikdörtgeninin alan›-na eflittir. Q2 ile gösterebilece¤imiz bu üretim düzeyinde firma k›sa dönem denge-sine de ulaflm›flt›r.

K›saca, kar maksimizasyonuna hem toplam has›lat-toplam maliyet hem de mar-jinal maliyet-marjinal has›lat aç›s›ndan bakmak mümkündür.

K›sa dönemde normalüstü kâr› gören potansiyel (piyasa d›fl›nda bekleyen) firmalar›n pi-yasaya girmeleri mümkün müdür?

Firma maksimum kâra MR = MC noktas›nda da ulafl›r.

K›sa Dönemde Firmalar ‹çin Denge Durumlar›Firmalar›n sahip olduklar› maliyet yap›lar› ve piyasa fiyatlar›na ba¤l› normal kâr,normalüstü kâr ve zarar elde ettikleri ve zararlar›na göre de kapan›p kapanmamakararlar› ald›klar› görülmüfltür. Yukar›da firman›n normalüstü kâr› aç›klanm›flt›. K›-sa dönemde firman›n MR = MC üretim düzeyinde normalüstü kâr elde edebilmesiiçin, firman›n satt›¤› mala istedi¤i fiyat›n, ortalama maliyetinin üzerinde olmas› ge-rekir. Kâr, yukar›da da belirtildi¤i gibi toplam has›lattan toplam maliyetin ç›kar›l-mas› ile elde edilir.

Firmalar›n normal kâr elde etmeleri de söz konusudur. ‹ktisadi anlamda normalkâr, piyasadaki hâlihaz›rda var olan firmalar›n piyasay› terk etmelerine neden ola-cak kadar düflük olmad›¤› ancak piyasaya girmeye niyetli, d›flar›da bekleyen firma-lar için de cazip olmayacak kadar önemsiz bir büyüklüktür. TR = TC ve MC = MReflitli¤inin sa¤land›¤› üretim düzeyinde fiyat›n AC’ye eflit olmas› durumunda firmaiçin normal kar elde ediyordur ifadesi kullan›l›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4 S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bu tür bir piyasada firman›n üretti¤i mal veya hizmet için piyasa fiyat› firman›nortalama de¤iflken maliyetinin de alt›nda olufluyorsa firman›n negatif kâr› oldu¤uveya zarar etti¤i söylenebilir.

Firma baflka bir deyiflle üretti¤i mal ve hizmet sat›fllar›ndan maliyetini ç›karacakkadar gelir elde edememekte, zarar etmektedir. Firman›n bu durumda alaca¤› ikitürlü karar vard›r. Biri firmay› kapatmak ve piyasadan çekilmek, bir di¤eri de za-rar etmesine ra¤men üretime devam etmektir.

Firman›n Zarar Etmesi Sonucu Kapanma Karar›Firma kapan›p kapanmama karar›n› ortalama de¤iflken maliyetlerine (AVC) baka-rak verir. E¤er firman›n üretti¤i ürünler için piyasada gerçekleflen fiyat, firman›nde¤iflken maliyetlerini dahi karfl›layam›yorsa firman›n çekilmesi gerekmektedir. Budurumda firman›n kapanmas› halinde katlanmas› gereken maliyetleri, sabit mali-yetleri kadar olacakt›r.

Firman›n toplam de¤iflken maliyetleri, elde etti¤i toplam has›lat›n›n üstünde isepiyasada oluflan fiyat hem ortalama maliyetin hem de ortalama de¤iflken maliyetinalt›nda olur. Bu durumda firman›n kapanma karar› al›p piyasadan çekilmesi enmant›kl› olan›d›r.

Firma kapanma veya zarar etmesine ra¤men piyasada kalma karar›n› ortalama de¤iflkenmaliyetlerine göre al›r.

Firman›n Zarar Etmesine Ra¤men Üretime Devam Etme Karar›Firman›n e¤er piyasa fiyat› ortalama de¤iflken maliyete (AVC) eflitse bu firma içinsabit maliyetlerini (FC) karfl›layamasa bile ortalama de¤iflken maliyetlerini karfl›la-yabildi¤i söylenir. Firman›n bu noktada kapanma karar› almamas›n›n tek sebebiileride fiyatlar›n artaca¤›na iliflkin beklentisidir. Bu durumda, firma kapanmaktan-sa üretime belirli bir süre ara verecektir. Örne¤in sezonunda faaliyette bulunanoteller veya firmalar gibi. Bu tür hizmet veren veya mal üreten firmalar her sezonsonunda piyasadan ç›k›p sezon bafl›nda tekrar piyasaya girmektense ki bu da bü-yük bir malliyettir, üretime belirli bir süre ara vermeyi tercih ederler.

Firman›n toplam de¤iflken maliyetlerinin toplam has›lat›n›n alt›nda olmas› du-rumunda, firma de¤iflken maliyetlerini karfl›layabilmektedir. Toplam maliyet e¤ri-sinin, toplam has›lat e¤risinin üzerinde olmas› ise firman›n sabit maliyetlerini kar-fl›layamad›¤› anlam›na gelir. Hat›rlayaca¤›n›z gibi toplam maliyet, toplam de¤iflkenmaliyet ve toplam sabit maliyet toplam›ndan oluflur. Ortalama de¤iflken maliyetinikarfl›layabilen bir firman›n sabit maliyetlerini karfl›layamad›¤›n› buradan anl›yoruz.Ortalama de¤iflken maliyet e¤risinin fiyat›n alt›nda olmas› durumunda firman›n bumaliyetini karfl›layabildi¤i belirtilmifltir. Bu durumda olan bir firman›n, faaliyetleri-ne belirli bir dönem ara vermek koflulu ile devam etmesi beklenir.

K›sa Dönem Firma Arz E¤risiFirma piyasada zarar etmesine ra¤men kalma veya piyasadan çekilme karar›n› ve-rirken hep ortalama de¤iflken maliyetlerini (AVC) göz önünde bulundurur. Piyasafiyat›, firman›n AVC’nin minimum noktas›na eflit oldu¤unda üretime ara verir an-cak piyasadan çekilmez. Fiyat AVC’nin minimum noktas›n›n üzerine ç›kt›¤› andafirma da üretimde bulunmaya bafllar. Fiyat AVC’nin minimum noktas›n›n alt›na in-di¤i anda ise firma art›k ne sabit maliyetini ne de de¤iflken maliyetini karfl›layama-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



yaca¤›ndan ve gelecekte fiyat›n tekrar yükselece¤ine iliflkin bir beklentisi de olma-d›¤›ndan kapanma karar› al›r. Buradan yola ç›karak firman›n üretime bafllay›p bafl-lamayaca¤› karar›n› ortalama de¤iflken maliyete bakarak ald›¤› söylenebilir. FirmaAVC’nin minimum oldu¤u noktadan itibaren fiyat artt›kça üretimde bulundu¤unagöre marjinal maliyet e¤risinin bu nokta ve üzerindeki k›sm› firman›n k›sa dönemarz e¤risini oluflturacakt›r.

Tam Rekabetçi piyasalarda k›sa dönem firma arz e¤risi, ortalama de¤iflken maliyetin mi-nimum oldu¤u noktadan bafllayan marjinal maliyet e¤risidir.

fiekil 5.4’te iliflki ortaya konulmaya çal›fl›lm›fl ve firma arz e¤risi kal›n siyahrenkli e¤ri ile gösterilip MC = S sembolleriyle de iflaretlenmifltir. Her bir firman›nk›sa dönem arz e¤risi toplam› piyasa arz e¤risini verecektir. Tam rekabet piyasala-r›nda arz e¤risi ayn› zamanda marjinal maliyet e¤risi oldu¤undan piyasa arz e¤riside firmalar›n MC e¤rilerinin toplam›d›r. fiekil 5.4’te P1 fiyat›, AVC’nin minimumnoktas›na eflittir. Firma kapanma durumu ile karfl› karfl›yad›r. Fiyat P2 düzeyindeiken ortalama maliyetinin (AC) minimum oldu¤u noktaya eflittir ve normal kâr el-de etmektedir. Ne zaman ki fiyat P3 seviyesine ç›km›flt›r, firma için de afl›r› kâr sözkonusu olur.

TAM REKABET P‹YASASINDA UZUN DÖNEM F‹RMAVE P‹YASA DENGES‹ VE P‹YASA ARZ E⁄R‹S‹

Tam rekabet piyasas›nda uzun dönem firma dengesinin elde edili-fli ve uzun dönem piyasa arz e¤risini aç›klamak

Uzun Dönem Piyasa Arz E¤risiTam rekabet piyasas›nda denge, bafllang›çta e1 noktas›nda söz konusu iken fiyatminimum AC’ye ve miktar Q1e eflittir. Bu noktada piyasada var olan firman›n üre-tim miktar› q1 kadard›r. Herhangi bir sebeple tüketicilerin taleplerindeki art›fl, ta-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 5.4

p

p3

p2

p1

0 Q

AVC

AC

MC=S Firman›n K›saDönem Arz E¤risi

3A M A ÇN

lep e¤risinde sa¤a do¤ru kaymaya neden olacakt›r. fiekil 5.5’te görüldü¤ü gibi yük-selen fiyat, piyasada var olan firmalar›n kârlar›n› art›rabilmek için üretimlerini q2’yeç›karmalar›na sabep olacakt›r. Görüldü¤ü gibi fiyatlar marjinal maliyetin üstünde-dir ve firmalar normalüstü kâr elde etmektedirler. Bu normalüstü kâr piyasaya ye-ni firmalar›n girmesine neden olacakt›r. Piyasadaki firma say›s›ndaki art›fl piyasaarz e¤risini sa¤a S2’e kayd›racakt›r. Yeni denge e2’de oluflurken bu dengede fiyatarz ve talepteki kaymalar›n yönü ve büyüklü¤ü ayn›d›r. Bu tür piyasalarda faaliyetgösteren firmalar›n ayn› zamanda maliyetlerinin de özdefl oldu¤u kabul edilir. Bunedenle fiyat, bafllang›çtaki seviye ile ayn›, miktar ise Q2 seviyesindedir. Bafllang›ç-taki piyasa dengesi e1 ve arz ve talepteki kaymalar sonucunda oluflan e2 dengele-ri birlefltirildi¤inde piyasan›n uzun dönem arz e¤risi elde edilmifl olur. Uzun dö-nem arz e¤risinin yatay eksene paralel olmas›n›n sebebi fiyat›n bafllang›çtaki sevi-yeye dönmüfl olmas›d›r.

Firman›n maliyetleri sabit oldu¤undan firman›n uzun dönemdeki dengesi yine ay-n› ortalama maliyet e¤risinin minimum noktas›nda gerçekleflmekte ve firma normalkâr elde etmektedir. Yani firma bafllang›çtaki gibi q1 düzeyinde ürün üretecektir.

Yukar›da da görüldü¤ü gibi tam rekabetçi piyasalarda uzun dönem arz e¤risi,AC fiyat seviyesindeki bu ortalama maliyet e¤risinin (AC) minimum oldu¤u nokta-d›r ve yatay eksene paraleldir. Ancak e¤er üretim miktar›ndaki art›fl üretimde kul-lan›lan önemli ara mallar›n fiyatlar›n› da art›r›yorsa veya piyasada faaliyette bulu-nan firmalar›n say›s› az ise uzun dönem arz e¤risi pozitif e¤ime sahip olabilir. Ör-ne¤in bu¤day üretimi herhangi bir sebeple art›fl göstedi¤inde tarla daha de¤erli ha-le gelecek ve tarlaya ödenen kiralar da artacakt›r. Kiralar›n artmas› her bir çiftçininödeyece¤i ortalama maliyeti art›racakt›r. Uzun dönem arz e¤risinin pozitif e¤imesahip olmas›na neden olacak bir baflka etmense piyasada üretimi düflük maliyet-lerle gerçeklefltirecek az say›da firman›n olmas›d›r. Piyasa ç›kt›s›n›n artmas› içindaha az etkin firmalar›n piyasaya girmesi gerekir. fiekil 5.6’da n1 tane etkin firmaAC1 gibi düflük ortalama maliyet seviyesinde üretimde bulunmaktad›r. Bu maliyetseviyesinde firmalar q1 kadar üretim yapmaktad›r. Bu firmalar›n piyasa üretim mik-tar› Q1 kadard›r.


Sabit Maliyetli Piyasalarda Uzun Dönem Arz E¤risi

P

P

AC

0q1 q2

Firma Piyasa

Q1 Q2Q0

AC

P

P

ACMC

ZX

YH e1 e2

S1 S2

LRS

D1

D2

fiekil 5.5

E¤er piyasadaki talep Q1 ‘den bir miktar daha fazla ise (Q1 ile Q2 aral›¤›) üreti-min ortalama maliyeti de yükselmektedir. Bu aral›ktda üretimin maliyeti daha yük-sek oldu¤u için uzun dönem arz e¤risi de bu aral›kta pozitif e¤ime sahiptir. AC2 se-viyesinde ise n2 kadar firma vard›r. Bunlar n1’den farkl› firmalard›r ve flekilden deanlafl›laca¤› gibi bu firmalar daha yüksek ortalama maliyetle üretim yapmaktad›r.Bu firmalar ayn› ortalama maliyeti paylaflt›klar› için uzun dönem arz e¤risi bu sevi-yede yine yatay eksene paraleldir. E¤er üretim miktar› Q2 üretim seviyesinin de üs-tüne ç›karsa uzun dönem arz e¤risi yine pozitif e¤ime sahip olacakt›r.

Artan ve sabit maliyetli piyasalarda uzun dönem arz e¤risinin nas›l olaca¤›n›inceledik. fiimdi de azalan maliyetli piyasalarda uzun dönem arz e¤risinin nas›lolufltu¤una bakal›m. fiekil 5.7 azalan maliyetli piyasalar› göstermektedir. Bafllan-g›çta piyasa D1 ve S1 e¤rilerinin kesiflti¤i e1 konumunda dengededir. Bu noktadapiyasada faaliyet gösteren firma q1 kadar üretimde bulunmaktad›r. Piyasadakiürüne olan talebin herhangi bir sebeple artmas› durumunda talep e¤risi D2 konu-muna gelecektir. Bu noktada ürünün fiyat› (P2) daha yüksektir. Bunun iki sonu-cu vard›r. Birincisi, piyasada var olan firmalar bu yüksek fiyattan üretimlerini (q2)art›r›rlar. ‹kincisi, bu tür piyasalarda girifl engeli söz konusu olmad›¤› için d›flar›-daki potansiyel firmalar piyasaya girmeye bafllarlar. Bu durum arz e¤risinin de sa-¤a do¤ru kaymas›na ve S2 konumuna gelmesine neden olur. Sonuç olarak artantalebe karfl›l›k arzdaki art›fl daha çok olaca¤›ndan yeni denge daha yüksek ç›kt›(Q2) ve daha düflük fiyat (P3) seviyesinde belirlenecektir. Üretim miktar› artt›kçafirman›n maliyet e¤rileri afla¤› do¤ru kaymaktad›r. Yeni denge noktalar› birlefltiril-di¤inde piyasadaki azalan maliyetli firmalar için negatif e¤imli uzun dönem arze¤risi elde edilir.


fiekil 5.6

Artan Maliyetli Piyasalarda Uzun Dönem Arz E¤risi

q1 q2 Q1 Q2Q

D1

S1

0

AC2

MCP

AC2

AC1

0

Firma Piyasa

e1

e2

S2

D2

LRS

AC1

P1

P2

P

Uzun dönem koflullar› k›sa dönemden farkl›l›k gösterir. K›sa dönemde fiyat,marjinal maliyetin üzerine ç›kt›kça firman›n kâr› da art›fl gösterecektir. Firman›n k›-sa dönemde pozitif kâr elde etme olas›l›¤› söz konusudur. Bu durum, piyasan›n d›-fl›nda bekleyen ve girmeye niyeti olan (potansiyel) firmalar için oldukça cazip birdurumdur. Ancak bu potansiyel firmalar, girifl-ç›k›fl engeli olmamas›na ra¤men k›-sa dönemde ölçeklerini veya kapasitelerini de¤ifltiremeyecekleri için piyasaya gi-remezler. Uzun dönemde ise tüm girdiler de¤iflken oldu¤undan kapasite art›rmakveya ölçe¤i büyütmek mümkündür. Firmalar hem kapasitelerini art›r›p daha çoküretimde bulunduklar› için hem de piyasaya yeni giren firmalar sebebiyle piyasaüretim miktar› artar ve fiyatlar düflmeye bafllar. Pozitif kâr›n söz konusu oldu¤u pi-yasalara d›flar›dan giren her bir potansiyel firma var olan kâr› biraz daha düflürür.Bir baflka deyiflle, firma bafl›na düflen kâr her bir firma ile daha da azal›r. Firmala-r›n negatif kâr elde ettikleri bile görülür. Ancak zarar minimizasyonu yapan firma-lar›n piyasadan ç›kmas› sonucunda fiyatlar tekrar yükselmeye bafllar. Uzun dö-nemde firma bafl›na düflen kâr s›f›r oluncaya kadar potansiyel firmalar piyasadanç›kmaya devam ederler. Bu noktada piyasa fiyat› da ortalama maliyetin minimumoldu¤u noktada (P = AC) oluflur. Bu fiyat, piyasada var olan firmalar›n piyasadanayr›lmas›na neden olmayacak kadar büyük ancak potansiyel firmalar›n piyasayagirmesi için bir teflvik yaratmayacak kadar düflüktür. Böylece hem firma hem depiyasa dengesi sa¤lanm›fl olur.

fiekil 5.8’de de görüldü¤ü gibi fir-man›n ve endüstrinin hem k›sa dö-nem (SRMC ve SRAC) hem de uzundönem (LRMC ve LRAC) ortalamave marjinal maliyetleri, P fiyat›ndave Q miktar seviyesinde dengeyegelmifltir. Bu seviye yukar›da da be-lirtildi¤i gibi fiyat potansiyel firma-lar›n piyasaya girmeleri için teflvikyaratmayacak kadar düflük ve piya-sada hâlihaz›rda faaliyette bulunanfirmalar›n da ç›kmalar›na neden ol-mayacak kadar yüksektir.

Neden tam rekabet firmalar› 0 ekonomik kâr elde etmelerine ra¤men piyasay› terk et-mezler?


MC

Azalan Maliyetli Piyasalarda Uzun Dönem Arz E¤risi

P

P2

P1

P3

0 q1 q20

Firma Piyasa

P

P2

P1

P3

S1

S2

e2

D2D1

Q2Q1Q

LRS

e1

fiekil 5.7

P, MC,MR,AC,AR

SRACSRMC LRMC

LRMC

P=MR=AR=DP

0 QQ

fiekil 5.8

Tam RekabetPiyasas›nda UzunDönem Firma veEndüstri Dengesi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Firmalar›n birincil amac› kâr elde etmek oldu¤una göre e¤er girifllerin serbestolmas› belirli bir süre sonra kâr› s›f›ra indirecekse ve buna ra¤men firmalar piyasa-dan çekilmiyorsa bunun bir sebebi olmal›d›r.

S›f›r kâr› daha iyi anlayabilmek için, kâr›n toplam has›lattan toplam maliyetinç›kar›lmas› fleklinde hesapland›¤›n› tekrar hat›rlayal›m. ‹ktisatç›lar, maliyet kavra-m›n› muhasebecilerden farkl› tan›mlarlar. Bu fark maliyetin nas›l hesapland›¤› ileilgilidir. ‹ktisatç›lar›n kâr› hesaplarken hem aç›k hem de örtük maliyetleri dikkateald›klar›, muhasebecilerinse sadece aç›k maliyetleri göz önünde bulundurduklar›-n›, üretim ve maliyet ünitelerinden biliyoruz.

Ekonomik kâr = Toplam haslat - Toplam maliyet (aç›k + örtük maliyetler)Muhasebeci kâr› = Toplam has›lat - Toplam maliyet (aç›k maliyetler)

Bu anlamda bakt›¤›m›zda, muhasebeciler firmadan ç›kan paran›n kayd›n› tutar-ken f›rsat maliyetinden kaynaklanan firman›n kayb›n› göz önünde bulundurmaz-lar. Sonuç olarak s›f›r ekonomik kâr durumunda, ekonomik kâr s›f›r iken muhase-beci kâr› pozitiftir ve firma faaliyetini sürdürmeye devam eder.

TAM REKABET P‹YASASINDA REFAH VE ETK‹NL‹K

Tam rekabet piyasas›nda refah ve etkinlik duumunu aç›klamak

Toplumun refah›n› (W) ölçmenin yollar›ndan bir tanesi tüketici art›¤› (CS) ile üre-tici art›¤›n›n (PS) toplanmas›d›r.

W = CS + PS

Formülden de anlafl›ld›¤› gibi üretici ve tüketici art›¤›, refah söz konusu oldu-¤unda eflit bir öneme sahiptir. ‹ktisatta dikkat çeken sonuçlardan bir tanesi de tamrekabetçi piyalarda refah›n maksimize edildi¤idir.

Tam rekabetçi piyasalarda daha az veya daha fazla ç›kt› üretimi toplumun refahseviyesini düflürecektir. Tam rekabetçi ç›kt› seviyesinin alt›nda gerçeklefltirilen üre-tim miktar› refah seviyesini düflürür. fiekil 5.9’da tam rekabet piyasas›nda dengee1’de gerçekleflmektedir. Bu noktaya denk gelen Q1 üretim miktar› ile P1 fiyat dü-zeyinde tüketici art›¤› CS1 = A + B + C ve üretici art›¤› PS1 = D + E’den oluflmakta-d›r. Toplam refah da W1 = A + B + C + D + E fleklindedir. Üretim seviyesinin Q2yedüflmesi durumunda fiyat P2ye ç›kacak ve e2 noktas›nda tüketici art›¤› CS2 = A, üre-tici art›¤› da PS2 = B + D olacakt›r.

∆CS = CS2 - CS1 = A - (A + B + C) = -B -C

Tüketiciler, B alan›n› kaybederler çünkü sat›n ald›klar› Q2 birim mal için (P2 - P1kadar) tam rekabetçi piyasa ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda daha fazla ödemek zorunda kal-m›fllard›r. C alan›n› kaybederler çünkü ürünleri daha yüksek fiyattan (Q1 yerine Q2kadar) sat›n alm›fllard›r.


4A M A ÇN

Üretici art›¤›ndaki de¤iflme ise

∆PS = PS2 - PS1 = (B + D) - (D + E) = B - E

Üreticiler P1 yerine P2 fiyat›ndan Q2 kadar satt›klar› için B alan›n› kazand›lar.Daha az miktarda mal satt›klar› için de (Q2 - Q1) E alan›n› kaybettiler. Refah sevi-yesindeki de¤iflim ise ∆W = W2 - W1 fleklindedir.

∆W = ∆CS + ∆PS = (-B - C) + (B - E) = -C - E

B alan› tüketicilerden üreticilere transfer oldu¤u için refah› etkilemez. Refahta-ki azalman›n sebebi, tüketicilerin C alan›n› ve üreticilerin E alan›n› kaybetmesidir.Refahtaki bu kay›p ∆W = -C - E alan› kadard›r. Tüketiciler ekstra ç›kt›ya onu üret-menin marjinal maliyetinden daha fazla de¤er verdikleri için toplumun refah›ndaazalma meydana gelmifltir.

Tam rekabetçi ç›kt› seviyesinin üstünde gerçeklefltirilen üretim miktar›, üretilenekstra miktar›n üretim maliyeti tüketicilerin ekstra mala verdi¤i de¤eri aflt›¤› için re-fah seviyesini düflürür. fiekil 5.10’da üretim miktar›n›n tam rekabetçi piyasa seviye-sinin üstüne ç›kar›lmas› durumunda refah seviyesinin nas›l etkilendi¤i gösterilmek-tedir. Bafllang›çta piyasa e1 noktas›nda dengededir. Bu denge miktar›nda Q1 den-ge miktar›n› ve P1 denge fiyat›n› göstermektedir. Üretim miktar›n›n Q1den Q2ye ç›-kar›lmas› durumunda fiyat P2ye düflmüfl ve talep e¤risi üzerinde e2 noktas›na ge-linmifltir. Tüketicilerin daha ucuza bulduklar› maldan daha fazla sat›n alacaklar›kesindir. Bu durumda tüketici art›¤›

∆CS = C + D + E

kadar art›fl göstermifltir. P1 bafllang›ç fiyat›nda üretici art›¤› C + F kadard›. Daha bü-yük miktarda üretimin maliyeti, arz e¤risinin alt›nda Q2ye kadar olan k›s›m B + D+ E + G + H alan›na eflittir. Üreticiler bu miktar› F + G + H alan›na eflit olanP2Q2den satabilirler. Bu yüzden, yeni üretici art›¤› F - B - D - E fleklindedir. Sonuç,üretim miktar›ndaki art›fl üretici art›¤›n›n düflmesine neden olur.

∆PS = -B - C - D - E


P

P2

MC1=P1

A

B

D

e2e1C

E

S

D

QQ1Q2

0

Üretici art›¤›, CS

Üretici art›¤›, PS

Refah, W=CS+PS A+B+C+D+E A+B+D

D+E B+D

AA+B+C -B-C=

B-E=

-C-E=

Tam Rekabet Ç›kt›s› Daha Düflük Ç›kt› FarkCS

PS

AW

fiekil 5.9

Ç›kt› Miktar›n›nTam RekabetSeviyesinin Alt›naDüflürülmesi RefahSeviyesini Azalt›r.

Üreticiler, tüketici art›¤›ndaki art›fltan daha fazla kaybettikleri için yeni refahafla¤›daki gibidir.

∆W = ∆CS + ∆PS = (C + D + E) + (-B - C - D - E) = -B

Kayb›n meydana gelme sebebi tüketicilerin Q2 - Q1 kadar ekstra ç›kt›ya sade-ce E + H kadar de¤er vermeleridir ki bu de¤er üretim maliyeti olan B + E + H’dendaha azd›r. Yeni fiyat P2, Q2 kadarl›k üretimin marjinal maliyetinden (MC2) dahaazd›r. Bu noktada gerçeklefltirilen üretim miktar› oldukça fazlad›r. Bu da bir etkin-sizlik sebebidir.

Tam rekabet piyasalar›nda refah›n maksimize edilmesinin sebebi, tam rekabetdengesinde fiyat›n marjinal maliyete eflit olmas›d›r. Bu noktada arz ve talep birbi-rine eflittir ki bu da fiyat›n marjinal maliyete eflit oldu¤unu garantiler. Fiyat›n mar-jinal maliyete eflit olmas› durumunda, tüketicilerin üretimin son birimine verdikle-ri de¤er, üretilen son birimin maliyetine eflittir. E¤er tüketiciler üretilen son birime,marjinal maliyetinden daha fazla de¤er verirlerse üretim art›r›ld›kça refah da arta-cakt›r. Ayn› flekilde, e¤er tüketiciler son birime marjinal maliyetinden daha az de-¤er verirlerse daha düflük üretim düzeylerinde yine refah artacakt›r. Fiyat›n marji-nal maliyetin üzerinde belirlenmesi durumunda tüketici refah› olumsuz etkilenece-¤inden tüketiciler de sat›n almaya niyetli olduklar› mal ve hizmetler için marjinalmaliyete eflit bir fiyat ödemekten memnundurlar. Bu ba¤lamda bak›ld›¤›nda tamrekabet piyasalar› hem refah hem de etkinlik aç›s›ndan en ideal piyasad›r.


fiekil 5.10

P

MC2

MC1=P1P2

A

C

F

0

G H

QQ1 Q2

D

e1 BE e2

D

S

Tüketici Art›¤›, CS

Tüketici Art›¤›, PS

Refah, W=CS+PS

A A+C+D+E

C+F F-B-D-E

C+D+E= CS

-B-C-D-E= PS

A+C+F A+C+F-B -B= W

Tam Rekabet Ç›kt›s› Daha Yüksek Ç›kt› Fark

Ç›kt› Miktar›n›nTam RekabetSeviyesinin ÜstüneÇ›kar›lmas› RefahSeviyesini Azalt›r.


Tam rekabet piyasas›n› ve tam rekabet piyasas›-

n›n özelliklerini tan›mlamak

Tam rekabet piyasas› di¤er piyasa yap›lar›ndanbirçok yönü ile daha farkl›d›r. Bu piyasalarda re-kabet oldukça fazlad›r. Çok say›da firma söz ko-nudur. Piyasaya girifl ve ç›k›fl konusunda herhan-gi bir engel yoktur. Potansiyel firmalar pozitif kârgördüklerinde piyasaya girebilir ve negatif kâr›gören hâlihaz›rda firmalar, bu piyasay› herhangibir vergi veya ücret ödemeden terk ederler. Ürün-ler birbirinin neredeyse ayn›s›d›r. Ürünler aras›n-da belirli bir fark yoktur. Piyasada var olan al›c›ve sat›c›lar hem ürünün kalitesi hem de fiyat›hakk›nda tam bilgiye sahiptir.

Tam rekabet piyasas›nda k›sa dönem dengesini el-

de edebilecek ve k›sa dönem arz e¤risini aç›klamak

Firmalar k›sa dönemde piyasa fiyat›ndan satt›kla-r› mal veya hizmet sat›fl›ndan elde ettikleri gelir-leri ile ortalama de¤iflken maliyetlerini karfl›lay›pkarfl›layamad›klar›na bakarlar. Marjinal maliye-tin, ortalama de¤iflken maliyetinin minimum nok-tas›na eflit oldu¤u nokta ve üzerinde üretim ka-rar› al›rlar. Bu durumda k›sa dönem arz e¤risinin,marjinal maliyet e¤risinin ortalama de¤iflken ma-liyetin minimum oldu¤u nokta ile üzerinde kal-d›¤› noktaya eflit oldu¤u söylenebilir. Bu piyasa-larda firmalar kâr maksimizasyonu kararlar›n›al›rken toplam has›latlar› ile toplam maliyetlerinikarfl›laflt›rabilir veya marjinal maliyetin marjinalhas›lata eflit oldu¤u noktada kârlar›n›n maksimi-ze oldu¤unu görebilirler.

Tam rekabette uzun dönem firma dengesini ve

uzun dönem piyasa arz e¤risini aç›klamak

K›sa dönemde kâr elde eden firmalar, potansiyelfirmalar›n uzun dönemde piyasaya girmesine ne-den olur. Bu noktada potansiyel firmalar elde et-tikleri kâr normal kâra eflit oluncaya kadar piya-saya girmeye devam ederler. Ayn› zamanda fiya-t› da ortalama maliyetin minimum oldu¤u sevi-yede belirlerler ki bu fiyat ne piyasada faaliyettebulunan firmalar›n piyasay› terk etmelerine ne-den olacak kadar düflük ne de potansiyel firma-lar›n piyasaya girmelerine neden olacak kadaryüksektir. Bu durumda uzun dönemde hem fir-ma hem de piyasa dengesi sa¤lanm›fl olur. Uzundönem arz e¤risi, sabit maliyetli piyasalarda ya-tay eksene paralel, artan maliyetli piyasalardapozitif ve azalan maliyetli piyasalarda ise negatife¤ime sahip e¤rilerden oluflur.

Tam rekabet piyasalar›nda refah ve etkinlik du-

rumunu aç›klamak

Tam rekabet piyasalar›nda hem tüketici hem deüretici aç›s›ndan bak›ld›¤›nda rehah›n sa¤land›¤›ve bu tür piyasalar›n etkin oldu¤u söylenir. Butür piyasalar ideali oluflturdu¤u için bu konular-da da karfl›laflt›rma yap›lmas›na imkân sa¤lar. Fi-yat›n marjinal maliyete eflit olmas› etkinlik sebe-bidir çünkü bu noktada arz ve talep de birbirineeflittir. Fiyat›n yükselmesi veya düflmesi hem tü-keticiler hem de üreticiler aç›s›ndan refah kayb›-na neden olur.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Bir firman›n fiyat kabullenici olmas›ndan ne anl›yor-sunuz?

a. Fiyat› belirleme konusunda belirli bir güce sahipoldu¤unu

b. Firman›n piyasa gücüne sahip oldu¤unuc. Firman›n monopol gücüne sahip oldu¤unud. Firman›n fiyat› etkileyemeyecek kadar küçük ol-

du¤unue. Firman›n oligopol gücüne sahip oldu¤unu

2. Tam rekabet piyasalar›nda herhangi bir firmaya aittalep e¤risi nas›ld›r?

a. Negatif e¤ime sahiptir. b. Yatay eksene paraleldir.c. E¤imi s›f›ra eflittir. d. Pozitif e¤ime sahiptir.e. Firmaya ait talep e¤risi söz konusu de¤ildir.

3. Firman›n normalüstü kâr elde edebilmesi için afla¤›-dakilerden hangisi gereklidir?

a. Fiyat›n ortalama maliyetin üstünde belirlenmesib. Fiyat›n ortalama maliyetin alt›nda belirlenmesic. Fiyat›n ortalama maliyete eflit belirlenmesid. Fiyat›n ortalama has›lat›n üstünde belirlenmesie. Fiyat›n ortalama has›lata eflit belirlenmesi

4. Tam rekabet piyasalar›nda etkinlikten söz edilebilir mi?a. Fiyat k›sa dönemde normalüstü kâra neden ola-

cak kadar yükseldi¤i için etkinsiz piyasalard›r.b. Gerçekte olmayan piyasalard›r, etkin de¤ildirler.c. Zarar etmesine ra¤men kapanmayan firmalar›n

var oldu¤u piyasalarda etkinlikten söz edilemez.d. Faiz oranlar› bu tür piyasalarda oldukça yüksek-

tir. Etkin de¤ildir.e. En etkin piyasalard›r ve ideali oluflturur.

5. Çok say›da al›c› ve sat›c› olmas›, homojen ürün, gi-rifl-ç›k›fl engelinin olmamas› gibi özellikler hangi piyasayap›s›nda gözlenir?

a. Oligopolb. Monopolc. Monopolcü rekabetd. Tam rekabetçi e. Eksik rekabet

6. Tam rekabet piyasalar›na uzun dönemde sonsuz sa-y›da firman›n girememe nedeni ne olabilir?

a. Yasalarb. Vergilerc. Firmalar›n piyasa gücüne sahip olmas›d. Firmalar›n fiyat belirleyici olmas›e. Firma bafl›na düflen kâr›n negatif olmas›

7. Tam rekabet piyasalar›nda potansiyel firmalar› k›sa dö-nemde piyasaya girme konusunda cezbeden fley nedir?

a. Yasal engelin olmamas›b. Normalüstü kârc. Normal kârd. Vergilerin olmamas›e. Firmalar›n fiyat belirleyici olmas›

8. Firman›n maksimum kâra ulaflabilmesi için ne ge-reklidir?

a. MR = MCb. MR = ARc. P = Dd. D = Se. S = TR

9. Bir piyasan›n yap›s›n›n belirlenmesinde afla¤›daki-lerden hangisi belirleyici de¤ildir?

a. Al›c› ve sat›c› say›s›b. Sat›lan ürünlerin benzer olup olmad›¤›c. Girifl-ç›k›fl engelinin varl›¤›d. Faiz oran›e. Ürünlerin homojen olup olmad›¤›

10. Sabit maliyetli firmalar›n uzun dönem arz e¤risi afla-¤›dakilerden hangisidir?

a. Yatay eksene paraleldir.b. Düfley eksene paraleldir.c. Negatif e¤ime sahiptird. Pozitif e¤ime sahiptir.e. Bu tür piyasalar›n arz e¤rileri yoktur.



1. d Bir firman›n fiyat kabullenici olmas› ile fiyat› et-kileyemeyecek kadar küçük oldu¤u, fiyat üze-rinde herhangi bir etkisi olmad›¤›, bu yüzdendefiyat› kabul eden oldu¤u anlafl›l›r.

2. b Tam rekabet piyasas›nda herhangi bir firman›ntalep e¤risi bu piyasalarda faaliyet gösteren fir-malar›n fiyat› kabul eden olmas›ndan dolay› ya-tay eksene paraleldir.

3. a Bir firman›n normalüstü kar elde edebilmesiiçin fiyat›n ortalama maliyetinin üzerinde belir-lenmesi gerekir. Ancak bu durumda, firma tümmaliyetlerini karfl›layabilecek ve üstüne kendi-sine de bir miktar kar kalacakt›r.

4. e Tam rekabetçi piyasalar en etkin piyasalard›r veideali oluflturur. Bu tür piyasalarda kaynaklartam kapasite ile çal›fl›r ve at›l durumda bulunankapasite söz konusu de¤ildir. Sat›c›lar ve müfl-teriler piyasa da oluflan fiyattan memnundur.

5. d Say›lan özellikler tam rekabetçi piyasalara aittir.6. e Tam rekabetçi piyasalarda uzun dönemde piya-

saya sonsuz say›da firma giremez. K›sa dönem-de kar›n pozitif olmas› ve girifl engeli olmama-s›ndan dolay› firmalar uzun dönemde piyasayagirifl yaparlar. Ancak her bir firma girifli ile firmabafl›na düflen kar azalmaya bafllar. Belirli bir fir-ma say›s›nda kar s›f›r olur ve firma girifli devamederse kar negatife düfler.

7. b K›sa dönemdeki pozitif kar firmalar›n piyasayagirifli konusunda di¤er firmalara teflvik yarat›r.

8. a Tam rekabetçi piyasalarda kar maksimizasyonukural› MR=MC’dir.

9. d Say›lanlar aras›nda faiz oran›n›n piyasa yap›s›-n›n belirleyicili¤i üzerinde bir etkisi yoktur.

10. a Sabit maliyetli firmalar›n uzun dönem arz e¤risiyatay eksene paraleldir. Bunun sebebi maliyet-lerin sabit olmas›d›r.

S›ra Sizde 1

Tam rekabet piyasas›nda söz edilen homojen yani bir-birinin neredeyse t›pat›p ayn› ve birbirlerinin tam ika-mesi olan ürünlere örnek olarak alt›n, bu¤day, m›s›rgösterilebilir.

S›ra Sizde 2

Tam rekabet piyasas› günümüzde her ne kadar enderrastlanan ve varsay›mlar› çok fazla geçerli olmayan pi-yasalarsa da çal›fl›lmalar›n›n sebebi, bu tür piyasalar›nideal bir piyasa türü olmas›d›r. Her fleyden önce k›tkaynaklar›n en etkin ve en verimli flekilde kullan›lmas›-na olanak sa¤lar. Bu nedenle bu piyasa bir çeflit refe-rans oluflturur. Di¤er piyasa çeflitlerinin karfl›laflt›r›lma-s›na ve daha iyi anlafl›lmas›na olanak sa¤lar.

S›ra Sizde 3

Firman›n TC > TR iken üretimine devam etmesinin se-bebi, TC e¤risinin negatif e¤ime sahip olmas› yani aza-lan olmas›d›r.

S›ra Sizde 4

Tam rekabet piyasas›nda firmalar›n k›sa dönemde po-zitif kâr elde etmeleri söz konusudur. Pozitif kâr› görenpotansiyel firmalar bu piyasalarda girifl-ç›k›fl engeli bu-lunmad›¤› için piyasaya girmek isteyeceklerdir. Ancakk›sa dönemde bu, mümkün de¤ildir. Çünkü firmalar›nk›sa dönemde piyasaya girmeleri, örne¤in fabrika aç-malar› mümkün olamayacakt›r. Bu nedenle firmalar›nbu sorunlar›n› uzun dönemde halledip piyasaya girdik-leri görülür.



S›ra Sizde 5

S›f›r kâr› daha iyi anlayabilmek için, kâr›n toplam has›-lattan toplam maliyetin ç›kar›lmas› fleklinde hesapland›-¤›n› tekrar hat›rlayal›m. ‹ktisatç›lar, maliyet kavram›n›muhasebecilerden farkl› tan›mlarlar. Bu fark maliyetinnas›l hesapland›¤› ile ilgilidir. Firmalar üretimleri esna-s›nda birtak›m girdiler kullan›rlar. Bu girdileri ya kiralarya da sat›n al›rlar. Girdiler için verdikleri paralar› muha-sebelefltirmek zorundad›rlar. Örne¤in yan›nda üretimiçin 3 kifli çal›flt›r›yorsa ve bunlara T600’den her ayT1.800 ödüyorsa firman›n iflçi gideri T1.800’dir. ‹flçi gi-deri bir maliyettir ve aç›k maliyet olarak adland›r›l›r.Öte yandan firmalar sahip olduklar› üretim maliyetleri-ni kendi üretim süreçlerinde kulland›klar›nda, onlar› ki-raya vermekten veya satmaktan dolay› elde edeceklerigelirden vazgeçmifl olurlar. Örne¤in iktisat bölümün-den bir ö¤rencinin mezun olduktan sonra T1.200 maafl-la bir yerde çal›flmaktansa kendi kurdu¤u ifl yerindemüdür olarak çal›flmaya bafllad›¤›n› varsayal›m. Bu ö¤-renci için T1.200 bir f›rsat maliyetidir ve iktisatç›lar bumebla¤› da maliyetlerinin içinde hesaplarlar. Bu mali-yetlerde firmalar için örtük maliyetler olarak tan›mlan›r.‹ktisatç›lar kâr› aç›klarken hem aç›k hem de örtük ma-liyetleri kullan›rlar. Bu ba¤lamda bakt›¤›m›zda tam re-kabet piyasalar›nda firmalar›n s›f›r kâr elde ettikleri söy-lendi¤inde bahsedilen ekonomik kârd›r ve muhasebecikâr› pozitiftir.

Carlton, D.W. J. M. Perloff, Modern Industrial Orga-

nization, (2000) Addison Wesley Longman, NewYork third edition,

Griffiths, A. (2000), Intermediate Microeconomics: The-ory and Application, Pearson Education, Boston,‹kinci bask›

Dinler, Zeynel. (2010) Mikro ‹ktisat, Bursa.Macconnell, Campbell R. Brue, Stanley L.,ve Flynn, Se-

an M. (2012). Microeconomics, MacGraw-Hill/Ir-win, New York.

Paras›z, ‹lker. (2011), Mikro Ekonomi, BursaParkin, Michael. (2012), Microeconomics, Pearson

Education, Boston.Perloff, J.M. (2007) Microeconomics, Pearson Educa-

tion, Boston, fourth editionPindyck, R.S., D.L. Rubinfeld, (2009), Microecono-

mics, Pearson Education, Boston, yedinci bask›Ünsal, Erdal M. (2010), Mikro ‹ktisat, ‹maj Yay›nc›l›k,

Ankara.Üstünel Besim. (2001), Ekonominin Temelleri, Dün-

ya yay›nlar›, ‹stanbul.Welch, Patrick J., Welch, Gerry F. (2010), Economics,

Theory&Practice, John Wiley & Sons, Inc.,USA.Y›ld›r›m, Kemal. (2010), Mikro ‹ktisada Girifl, (Kemal

Y›ld›r›m editör), Ekin Yay›nc›l›k, Sekizinci Bask›,Eskiflehir.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Monopol piyasas›n› ve monopolcünün firma dengesini ifade etmekMonopolcü rekabet piyasas›n›n iflleyiflini ve bu piyasada yer alan firman›ndengesini aç›klamakOligopol piyasas›n› ve bu piyasadaki farkl› firma davran›fllar›n› aç›klamak

‹çindekiler

• Monopol Piyasas› • Monopolcü Rekabet Piyasas› • Oligopol Piyasas›• Mal Farkl›laflt›rmas›

• Fiyat Farkl›laflt›rmas›• Oligopolistik Ba¤›ml›l›k• Firma Dengesi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N

Mikro ‹ktisat

• G‹R‹fi

• MONOPOL P‹YASASI

• MONOPOLCÜ REKABET P‹YASASI

• OL‹GOPOL P‹YASASI


Eksik RekabetPiyasalar›-Monopol,Monopolcü Rekabetve OligopolPiyasalar›

G‹R‹fiBir önceki bölümde tam rekabet piyasas›n›n gerçek hayatta var olmayan ideal birpiyasa yap›s› oldu¤u belirtilmiflti. Gerçek hayatta, tam rekabet piyasas›n›n yerini,tam rekabet piyasas›na iliflkin varsay›mlar›n sa¤lanmad›¤› durumlarda ortaya ç›kan“eksik rekabet piyasalar›” almaktad›r. Örne¤in tam rekabetin varsay›mlar›ndan bi-ri olan “homojen mal” varsay›m›ndan sapma halinde, farkl›laflt›r›lm›fl mallar›n üre-tilip sat›ld›¤› monopolcü rekabet piyasas› ile karfl›lafl›lmaktad›r. Her ne kadar tamrekabet piyasas›n›n di¤er baz› özelliklerini içinde bar›nd›rsa da monopolcü reka-bet piyasas›nda mal farkl›laflt›r›lmas›n›n olmas›, bu piyasada yer alan firmalara s›-n›rl› da olsa monopolcü güç kazand›rmaktad›r. Tam rekabet varsay›mlar›ndan olan“çok say›da sat›c›” yerine tek bir firman›n olmas› durumunda, ortaya ç›kan piyasayap›s› monopol olarak adland›r›lmaktad›r. Buna karfl›l›k birbirine etki edebilecekkadar az say›da firman›n homojen veya farkl›laflt›r›lm›fl mal üretti¤i oligopol piya-sas› yine tam rekabetin baz› varsay›mlar›ndan sapman›n oldu¤unu göstermektedir.Dolay›s›yla tam rekabet flartlar›ndan birinin veya daha fazlas›n›n yerine gelmeme-si durumunda eksik rekabet piyasalar› ortaya ç›kmaktad›r. Bu ünitede de eksik re-kabet piyasalar› aras›nda yer alan monopol, monopolcü rekabet ve oligopol piya-salar› özellikleri, firma dengeleri ve ekonomik etkinlikleri aç›s›ndan incelenecektir.

MONOPOL P‹YASASI

Monopol piyasas›n› ve monopolcünün firma dengesini ifade etmek.

Monopol, tek bir firman›n yak›n ikamesi olmayan bir mal› üretip satt›¤› piyasa tü-rüdür. Bu tan›mdan da anlafl›laca¤› gibi, monopol piyasas›n› tan›mlayan iki özellikvard›r; yak›n ikamesi olmayan bir mal›n üretilmesi ve tek bir firman›n varl›¤›.

Monopolcünün arz›n› kontrol etti¤i mal›n ikamesinin olmamas› halinde tam(saf) monopol söz konusudur. Ancak, gerçek ekonomik hayatta tam monopolepek rastlan›lmamaktad›r. Çünkü her mal›, az ya da çok mutlaka ikame eden mal-lar vard›r. Ekonomide üretilen bütün mallar birbirleriyle dolayl› da olsa bir reka-bet içindedirler. Bu dolayl› rekabet, tüketicinin s›n›rl› geliri karfl›s›nda bütün eko-nomik mallar›n birbirine rakip olmalar›ndan kaynaklanmaktad›r. Tam monopolpiyasas›n›n koflulu, monopolcü firman›n, üretim miktar› ne olursa olsun, piyasa-

Eksik Rekabet Piyasalar›-Monopol, MonopolcüRekabet ve Oligopol

Piyasalar›

1A M A ÇN

daki tüketicilerin tüm gelirlerini alabilecek kadar güçlü olmas›d›r. Bu da ancaktoplumdaki tüm mallar›n tek bir firma taraf›ndan üretilmesi ve sat›lmas› ile müm-kündür. Bu nedenle, tam monopol teorik s›n›rlamalara dayanmaktad›r. Buna kar-fl›n monopol, piyasaya hâkim olan tek firman›n fiyat› nas›l belirledi¤ini gösterme-si bak›m›ndan önem tafl›maktad›r. Bu aç›klamalar ›fl›¤›nda monopol piyasas›n›,ikame olanaklar› s›n›rl› olan bir mal›n arz›n›n tek bir firman›n kontrolü alt›nda ol-mas› fleklinde tan›mlamak mümkündür. Bu demektir ki söz konusu mal›n ikameolanaklar› ne kadar s›n›rl›ysa o mal ile di¤er mallar aras›ndaki çapraz talep esnek-li¤i o kadar küçüktür. Tam monopol durumunda ise söz konusu mal›n çapraz ta-lep esnekli¤i s›f›r olmaktad›r.

Monopolcü firman›n bir endüstride faaliyet gösteren tek firma olmas› nedeniy-le, monopolcü firma ile endüstri özdefltir. Bu demektir ki bir mal›n arz› tek bir fir-man›n kontrolü alt›ndad›r, dolay›s›yla monopolcünün karfl›laflt›¤› talep e¤risi nega-tif e¤imli piyasa talep e¤risi ile ayn›d›r. Bu durumda, monopolcü firma üretti¤i ma-l›n miktar›n› kontrol ederek piyasa fiyat›n› belirleme gücüne sahip olmaktad›r. Do-lay›s›yla tam rekabet piyasas›ndaki bir firman›n aksine monopolcü firma fiyat ka-bullenici de¤il, fiyat belirleyicidir.

Monopol Gücün Kaynaklar›: Girifl EngelleriYeni firmalar›n piyasaya girifllerini engelleyerek monopolün varl›¤›na yol açan fak-törler girifl engelleri olarak adland›r›lmaktad›r. Bu faktörleri; ölçek ekonomileri,ham maddelerin özel mülkiyeti, patentler ve özel imtiyaz haklar› olarak s›ralamakmümkündür.

Ölçek Ekonomileri: Bir mal›n piyasa talebinin bir büyük üretici taraf›ndan çoksay›da küçük üreticiye göre daha ucuza karfl›lanmas› ölçek ekonomileri olarak ad-land›r›lmaktad›r. Bir baflka ifadeyle, üretim tesis ölçe¤i büyüdükçe ortalama top-lam maliyetin düfltü¤ü veya optimal üretim tesis ölçe¤inin çok büyük oldu¤u en-düstrilerde, zamanla tek firma tüm piyasaya egemen olarak monopolleflebilmekte-dir. Bu durumda, monopolcü güç oluflturan firma daha düflük birim maliyetle üre-tim yapt›¤›ndan bir maliyet avantaj› elde etmektedir. Bu maliyet avantaj› da yenifirmalar›n piyasaya giriflini engellemektedir. Bu tür monopollere, piyasa flartlar›n›ndo¤al bir sonucu olarak ortaya ç›kt›klar› için do¤al monopol denilmektedir.

Ham maddelerin Özel Mülkiyeti: Baz› ham maddelerin mülkiyet hakk›n›nsadece tek bir firmada bulunmas› da monopolün oluflmas›na neden olabilir. Budurumda firma, ham maddeyi baflka firmalar›n kullan›m›na izin vermeyerek ilgilimal›n kendisi d›fl›ndaki firmalar taraf›ndan üretilmesini imkâns›z k›labilir. Örnekolarak Etibank’›n bor madenlerinin arz›n› kontrol etmesi gösterilebilir.

Patentler: Yeni bulufl hakk›n›n belli bir süre için sadece o buluflu gerçekleflti-ren firmaya verilmesi yani patent hakk›na sahip olunmas› sonucu da monopol olu-flabilir. Patent hakk›na sahip olan bir firma, o mal›n üretiminde belli bir süre, bafl-ka firmalarca mal›n üretimi yasakland›¤›ndan, di¤er firmalar›n rekabetinden ko-runmaktad›r. Bu tür monopoller ilaç endüstrisinde yayg›nd›r.

Özel ‹mtiyaz Hakk›: Elektrik üretimi, do¤al gaz iletimi, demir yolu tafl›mac›-l›¤› vb. ilk yat›r›m maliyeti yüksek olan üretim dallar›nda, tüketicileri korumak için,devlet, tek bir firmaya üretim imtiyaz› vererek monopoller yaratabilmektedir. Ör-ne¤in Türkiye elektrik da¤›t›m› TEDAfi taraf›ndan yürütülmektedir.


Monopol piyasas›n›nözellikleri: 1. tek sat›c›, 2.yak›n ikamesi olmayan mal,3. girifl engellerinin olmas›.

Monopolde Talep, Toplam Has›lat ve Marjinal Has›latDaha önce de belirtildi¤i gibi, monopol piyasas›nda tek bir firma faaliyet gösterdi-¤inden, firman›n talep e¤risi ile endüstrinin talep e¤risi ayn›d›r. Tam rekabet piya-sas›nda firman›n talep e¤risi yatay eksene paraleldir (fiyat kabullenici oldu¤un-dan). Monopol piyasas›ndaki firman›n talep e¤risi ise piyasa talep e¤risi ile ayn› ol-du¤undan, afla¤›ya do¤ru e¤imlidir. Bu nedenle tam rekabetin aksine monopolcüfiyat› kendi belirlemektedir. Monopolcünün karfl› karfl›ya oldu¤u talep e¤risinin pi-yasa talep e¤risi olmas›, monopolcünün fiyat ve üretim miktar›n› belirlerken birinidi¤erinden ba¤›ms›z görmesini engeller. E¤er monopolcü fiyat› belirlerse talep edi-len miktar› veri olarak alacakt›r. Yani, belirlenen fiyat düzeyinde ne kadar mal ta-lep edilece¤inin karar›n› piyasa verecektir. Benzer flekilde, monopolcü üretim mik-tar›n› belirlerse fiyat› veri olarak alacakt›r. Yani veri fiyat düzeyinde, piyasa bu se-fer üretim miktar›n› belirleyecektir. Dolay›s›yla, monopolcü daima piyasa talep e¤-risini dikkate alarak hareket etmek zorundad›r; monopolcü istedi¤i gibi ya fiyat› yada miktar› belirleyebilir ancak her ikisini birden belirleyemez.

Tam rekabette firman›n üretim düzeyinden ba¤›ms›z olan piyasa fiyat›n›n, mo-nopolde monopolcünün üretim düzeyine ba¤l› olarak de¤iflmesi, monopolcününrekabetçi firman›n tersine fiyat kabul edici de¤il de fiyat belirleyici olmas› demek-tir. Tam rekabet piyasas›nda oldu¤u gibi monopol piyasas›nda da firman›n talepe¤risi ile ortalama has›lat e¤risi ayn›d›r çünkü tam rekabette oldu¤u gibi monopol-de de ortalama has›lat piyasa fiyat›na eflittir. Her üretim düzeyindeki ortalama ha-s›lat, söz konusu üretim düzeyindeki fiyat olup toplam gelirin üretim miktar›naoran› ile bulunmaktad›r.

AR = TR/Q = (P . Q) / Q = P

Marjinal has›lat, üretim miktar›nda meydana gelen 1 birimlik de¤iflme karfl›s›n-da toplam has›lattaki de¤iflme fleklinde tan›mland›¤›ndan; sat›lan miktar ∆Q kadarart›r›ld›¤›nda, toplam has›latta ∆TR kadarl›k bir art›fl oldu¤una göre, marjinal has›-lat afla¤›daki gibi elde edilmektedir.

MR = ∆TR/∆Q

Monopolcü negatif e¤imli bir piyasa talep e¤risi ile karfl› karfl›ya oldu¤undan,bir birim daha fazla üretip satabilmesi için fiyat› düflürmek zorundad›r. Dolay›s›y-la monopolcünün marjinal has›lat› daima ortalama has›lattan (fiyat) daha düflüktür.Çünkü monopolcü, sadece son satt›¤› birimi de¤il, daha önce yüksek fiyatlardansatmas› gereken tüm miktarlar› da daha düflük olan son birimin fiyat›ndan satmakdurumunda oldu¤undan, son sat›lan birimin ona sa¤lad›¤› has›lat bu birimin sat›flfiyat›n›n (dolay›s›yla ortalama has›lat›n) alt›nda olacakt›r.

1356. Ünite - Eksik Rekabet P iyasalar ›-Monopol , Monopolcu Rekabet ve Ol igopol P iyasalar ›

Monopolcünün fiyatbelirlemesi: Monopolcü fiyatkabullenen de¤il, fiyatbelirleyen konumundad›r.Ancak fiyat› belirlerken sat›flmiktar›n› veya tersine, sat›flmiktar›n› kararlaflt›r›rkenbunun sat›laca¤› fiyat›piyasa koflullar›na b›rakmakzorundad›r.

Fiyat

(P)

Üretim Miktar›

(Q)

Toplam Has›lat

(TR)

Ortalama Has›lat

(AR)

Marjinal Has›lat

(MR)

7 0 0 - -

6 1 6 6 6

5 2 10 5 4

4 3 12 4 2

3 4 12 3 0

2 5 10 2 -2

1 6 6 1 -4

0 7 0 0 -6

Tablo 6.1MonopolcününToplam, Ortalama veMarjinal Has›latlar›

Farkl› fiyat düzeylerinde monopolcü içintoplam has›lat, ortalama has›lat ve marjinalhas›lat de¤erlerinin verildi¤i tablo 1’de degörüldü¤ü gibi, ortalama has›lat ile mal›npiyasa fiyatlar› ayn›d›r. Bu da monopolcü-nün ortalama has›lat e¤risi ile talep e¤risi-nin ayn› oldu¤unu göstermektedir. Ayr›catablodan da anlafl›labilece¤i gibi, 4 birimliküretim miktar›nda toplam has›lat düzeyimaksimuma ulaflt›¤›ndan, marjinal has›lats›f›r de¤er almaktad›r.

Ancak marjinal has›lat, üretim miktar›n-da meydana gelen bir birimlik de¤iflme kar-fl›s›nda toplam has›lattaki de¤iflme fleklindetan›mland›¤› için, marjinal has›lat de¤erleriflekil 6.1’de birim aralar›na iflaretlenmifltir.

fiekil 6.1’de monopolcünün marjinal ha-s›lat e¤risi ile ortalama has›lat e¤risi aras›n-daki iliflki gösterilmektedir. Buna göre mo-nopolcünün MR e¤risi, firman›n talep e¤risi-

nin alt›ndad›r. Talep e¤risi, her ürün miktar›n›n sat›labilece¤i fiyat düzeyini yans›t-t›¤›ndan ayn› zamanda monopolcünün ortalama has›lat e¤risidir. Buna göre marji-nal has›lat e¤risinin talep e¤risinin alt›nda kalmas›, her ürün miktar›nda (birinci bi-rim d›fl›nda) marjinal gelirin fiyattan düflük oldu¤unu yans›t›r.

fiekil’den de görüldü¤ü gibi, marjinal has›lat toplam has›lattaki de¤iflme oldu-¤undan, toplam has›lat artarken marjinal has›lat bafllang›çta pozitiftir; toplam has›-lat maksimuma ulaflt›¤›nda marjinal has›lat s›f›r de¤erini almakta, toplam has›latmutlak olarak düflmeye bafllad›¤›nda ise marjinal has›lat negatif olmaktad›r.

Toplam Has›lat, Marjinal Has›lat ve Talebin Fiyat Esnekli¤iMonopolcünün talep e¤risi ile piyasa talep e¤risi ayn› oldu¤una göre, monopolcü-nün üretece¤i maldan bir birim daha fazla satabilmesi için fiyat› düflürmesi gerek-mektedir. Düflen fiyat mal›n sadece son bir birimi için de¤il, bütün birimler için ge-çerli olacakt›r. Bu nedenle fiyattaki çok küçük de¤iflmeler için, toplam has›lattakide¤iflme afla¤›daki gibi yaz›labilir.

∆TR = P(∆Q) + Q(∆P) (1)

Burada fiyat azald›¤› için ∆P negatif de¤er al›rken ∆Q pozitif de¤er almaktad›r.(1) nolu eflitli¤in her iki taraf› da ∆Q’ya bölündü¤ünde (2) nolu denklemde yeralan marjinal has›lat fonksiyonu elde edilir.

∆TR/∆Q = MR = P + Q(∆P/∆Q) (2)

(∆P/∆Q) talep e¤risinin e¤imini vermektedir. Monopolcünün talep e¤risi nega-tif e¤imli oldu¤undan marjinal has›lat› fiyattan düflük olacakt›r. Marjinal has›latfonksiyonunda P mal›n yeni fiyat›n› ve Q(∆P/∆Q) ise fiyattaki düflüfl nedeniyle sa-t›lan bütün birimlerden elde edilecek toplam has›lattaki azalmay› ifade etmektedir.

Marjinal has›lat ile talep e¤risinin e¤imi aras›ndaki iliflki, marjinal has›lat ile ta-lebin fiyat esnekli¤i aras›ndaki iliflkiye dönüfltürülebilir. Bir talep e¤risi üzerindekiherhangi bir noktadaki fiyat esnekli¤i


1 2 3 4 5 6 70

12

-∞<e<0 0<e<-1

e=-1

TR

TR

Q

1 2 3 4 5 6 7

Talebin esnekk›sm›

Talebin inelastikk›sm›

e=-1

D=ARQ

P, MR

0

7

MR

fiekil 6.1

Monopolde Toplam,Ortalama veMarjinal Has›lat ileTalep Esneklikleri

eD = (P/Q) (∆Q /∆P) (3)

oldu¤una göre,

(∆P/∆Q) = P/QeD (4)

fleklinde de yaz›labilir. (4) nolu denklem marjinal has›lat fonksiyonuna yerlefltiril-di¤inde,

MR = P + Q(P/QeD) = P + P (1/eD) (5)

elde edilir. Dolay›s›yla marjinal has›lat fonksiyonu,

MR = P(1+ 1/eD) (6)

fleklinde de gösterilebilir.(6) nolu eflitlik monopolcünün marjinal has›lat›n›n fiyattan daha küçük oldu¤u-

nu göstermektedir. Çünkü monopolcünün afla¤›ya do¤ru e¤imli talep e¤risinin fi-yat esnekli¤i (eD) negatiftir. Bu eflitlik herhangi bir üretim düzeyindeki marjinal ge-lirin mal›n fiyat›na ve talebin fiyat esnekli¤ine ba¤l› oldu¤unu göstermektedir.

Talebin fiyat esnekli¤i ile bir mal›n sat›fl›ndan sa¤lanan toplam has›lat aras›nda-ki iliflkiye göre, talep esnekse (ed<-1) fiyattaki bir düflüfl, toplam has›lat›n artmas›-na; talep esnekli¤i düflükse (ed>-1) fiyattaki bir düflme, toplam has›lat›n düflmesineneden olmaktad›r. Buna göre de monopolcü hiçbir zaman fiyat düflüfllerinin toplamhas›lat›n› azaltaca¤› bir fiyat-miktar bileflimini seçmez. fiekil 6.1’de de görüldü¤ü gi-bi, talebin esnek oldu¤u k›s›mlarda toplam has›lat artmaktad›r, dolay›s›yla marjinalhas›lat da pozitiftir. Birim esnek (ed=-1) oldu¤u noktada ise toplam has›lat maksi-mum, dolay›s›yla marjinal has›lat s›f›ra eflit olmaktad›r. Ancak talebin esnek olmad›-¤› k›s›mlarda ise toplam has›lat azald›¤›ndan, marjinal has›lat da negatif de¤erler al-maktad›r. Bu nedenle, monopolcü daima talep fonksiyonunun esnek k›sm› üzerin-deki bir fiyat-miktar bileflimini seçerek kâr›n› maksimize etmeye çal›flacakt›r.

K›sa Dönemde Monopolcü Firman›n Kâr MaksimizasyonuMonopolcü, tam rekabette oldu¤u gibi, toplam has›lat ile toplam maliyet aras›nda-ki fark› maksimum yapan üretim düzeyini seçerek kâr›n› maksimum yapmaktad›r.Bunun için, firma optimizasyon koflulu olarak bilinen marjinal has›lat-marjinal ma-liyet eflitli¤ini (MR=MC) sa¤lamal›d›r. fiekil 6.2’de monopolcünün k›sa dönem den-gesi s›ras›yla toplam has›lat-toplam maliyet yaklafl›m› ve marjinal has›lat-marjinalmaliyet yaklafl›m› alt›nda gösterilmifltir.

fiekil 6.2’de yer alan üsteki panelde monopolcünün k›sa dönem dengesi top-lam has›lat-toplam maliyet e¤rileri ile gösterilmifltir. Buna göre, toplam has›lat vetoplam maliyet e¤rileri n ve m noktalar›nda kesiflmekte ve dolay›s›yla da bu nok-talara denk gelen üretim düzeylerinde (Q1 ve Q4) toplam has›lat k›sa dönem top-lam maliyete (TC=TR) ve dolay›s›yla ortalama toplam maliyet ortalama has›lata(ATC=AR) eflit oldu¤undan (bafla bafl noktas›), monopolcü s›f›r kâr elde etmekte-dir. n noktas›n›n solunda ve m noktas›n›n sa¤›nda kalan üretim düzeylerinde isetoplam maliyet e¤risi toplam has›lat e¤risinin üzerinde kalmaktad›r ve dolay›s›ylafirma zarar etmektedir. Buna karfl›l›k, bafla bafl noktalar› aras›ndaki tüm üretim dü-zeylerinde toplam has›lat e¤risi toplam maliyet e¤risi üzerindedir ve monopolcükâr etmektedir. Maksimum kâr düzeyi ise toplam has›lat ile toplam maliyet aras›n-daki dikey aral›¤›n (fark›n) en fazla oldu¤u Q2 üretim düzeyindedir. Bu üretim dü-zeyinde toplam has›lat ve toplam maliyet e¤rilerinin e¤imleri de birbirine eflittir


Kâr Maksimizasyonu:Monopolcü daima talepe¤risinin esnek k›sm›üzerindeki bir fiyat-miktarbileflimini seçerek kâr›n›maksimize etmeyeçal›flacakt›r.

(toplam has›lat ve toplam maliyet e¤rilerine çizilen te¤etler birbirine paraleldir).Toplam has›lat e¤risinin e¤imi marjinal has›lat, toplam maliyet e¤risinin e¤imi demarjinal maliyet oldu¤undan, Q2 üretim düzeyinde ayn› zamanda MR=MC eflitli¤ide sa¤lanm›fl olmaktad›r.

Alttaki panelde ise monopolcününk›sa dönem dengesi marjinal has›lat vemarjinal maliyet e¤rileri yard›m›ylagösterilmifltir. Buna göre, bir üst pa-nelde yer alan toplam has›lat e¤risininmaksimum oldu¤u Q3 üretim düzeyin-de, marjinal has›lat s›f›ra eflittir. Firma-n›n kâr› marjinal maliyet ve marjinalhas›lat e¤rilerilerinin kesiflti¤i Q2 üre-tim düzeyinde maksimumdur. Dengeüretim düzeyinden hareketle talep e¤-risine çizilen bir dikme (C noktas›),monopolcünün denge (kâr maksimi-zasyonu sa¤layan) fiyat›d›r (P). Opti-mal üretim düzeyinde (Q2), mal›n fi-yat› ile ortalama toplam maliyet ara-s›ndaki fark (B ve C noktalar› aras›),birim bafl›na kâr› vermektedir. Birimbafl›na kâr üretim miktar› ile çarp›ld›-¤›nda toplam kâr elde edilmektedir.fiekle göre monopolcünün elde etti¤iekonomik kâr (normalüstü veya afl›r›kâr) PABC taral› alan kadard›r.

Kâr maksimizasyon koflulu tam rekabetteki gibi MC=MR’de gerçekleflmektedir.

Monopolde Uzun Dönem DengesiTam rekabet piyasas›nda k›sa dönemdeki afl›r› kâr durumu uzun dönemde piyasa-ya yeni firmalar›n girmesi ile ortadan kalkmaktad›r ve firma uzun dönemde normalkâr elde etmektedir. Buna karfl›l›k yüksek girifl engelleri monopolcü firmay› koru-maktad›r ve böylece firma uzun dönemde de ekonomik kâr sa¤layabilmektedir.

Baz› durumlarda monopolcü uzun dönemde ekonomik kâr durumunu sürdüre-meyebilir. Firma bir mal›n üretiminde patent hakk› alarak bir endüstride monopol-cü ise patent süresinin dolmas› ile birlikte yeni firmalar yüksek kârdan pay almakamac›yla, monopolcünün mal›n›n yak›n ikamesini üreterek piyasaya gireceklerdir.Bu durumda, monopolistik yap›daki piyasa, yeni firmalar›n girifli ile birlikte daharekabetçi bir yap›ya dönüflece¤inden, mal›n fiyat› h›zla düflmeye bafllayacakt›r. Ye-ni firmalar›n piyasaya girifli, fiyat düzeyi marjinal maliyete eflit oluncaya kadar de-vam edecektir. Fakat böyle bir durum bafllang›çta monopolcü olan firman›n mono-polcü gücünün tamam›n› yitirmesine neden olmayabilir. Tüketicilerin bir k›sm› y›l-


TC,TR

0Q1 Q2Q3 Q4

m

TC

Q5

TR

n

Kar›n maksimum oldu¤unoktada TC ve TRe¤rilerinin e¤imlerieflit

Q

P,MC,MR

A

P C

B

E

0Q1 Q2 Q3 Q4 Q5

D=AR

Q

MCATC

MR

fiekil 6.2

K›sa DönemdeMonopolcüFirman›n KârMaksiminizasyonu

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



lard›r kulland›klar› ve al›flk›n olduklar› bu markaya sad›k kalabilirler. Sonuçta firma,rakiplerine göre biraz daha yüksek bir fiyat düzeyinde faaliyetlerine devam edebi-lir. Böyle bir duruma ilaç endüstrisinde s›kça rastlan›lmaktad›r.

Monopolcü endüstriye girifllerin engellenmifl olmas› nedeniyle baflka firmalar›n rekabe-tinden korunarak k›sa dönemde elde etti¤i kârlar› uzun dönemde de sa¤layabilir. Ancakbaz› durumlarda monopolcü uzun dönem kâr›n› garanti edemeyebilir. Sizce hangi durum-larda monopolcü uzun dönemde zarar ile karfl›laflabilir? Araflt›r›n›z.

Monopolde Fiyat Farkl›laflt›rmas›Yukar›da yap›lan analiz, monopolcünün satt›¤› mal için tüm al›c›lara tek bir fiyatuygulad›¤› varsay›m› alt›nda yap›lm›flt›r. Ancak monopolcü belirli koflullar alt›ndafarkl› al›c›lara farkl› fiyatlar uygulayarak monopol gücünü kullanarak afl›r› kâr sa¤-layabilir. Fiyat belirleme gücü olan firmalar (bu firmalar›n saf monopolcü olmalar›gerekmez) farkl› talep esnekli¤i olan tüketicilerle karfl›laflt›klar›nda, bu tüketicileritalep esnekliklerine göre ay›rabilirlerse fiyat farkl›laflt›rmas› uygulayabilir. Fiyatfarkl›laflt›rmas›, bir mala veya hizmete, maliyet ve kalite fark› olmadan, farkl› piya-salarda veya farkl› miktarlar› için farkl› fiyat talep edilmesidir. Fiyat farkl›laflt›rma-s›n›n amac›, tek fiyat uygulamas›nda ortaya ç›kan tüketici rant›n› k›smen veya ta-mamen ele geçirerek kâr›n› art›rmakt›r.

Bir firman›n fiyat farkl›laflt›rmas› yapabilmesi için firman›n1. monopol gücüne sahip olmas›,2. piyasay› bölümlere ay›rabilmesi ve3. ay›rd›¤› bu bölümler aras›nda geçifl olmayarak yeniden sat›fl olana¤› bulun-

mamas› gerekmektedir.

Fiyat farkl›laflt›rmas›, sadece monopolcü firma taraf›ndan de¤il, ayn› zamanda negatife¤imli talep e¤risine sahip, dolay›s›yla az ya da çok monopolcü gücü olan monopolcü re-kabet ve oligopol piyasalar›ndaki firmalar taraf›ndan da uygulanabilinir.

Monopolcü, fiyat farkl›laflt›rmas›n› birinci derece, ikinci derece ve üçüncü de-rece fiyat farkl›laflt›rmas› gibi farkl› biçimlerde uygulayabilir. Monopolcünün hertüketiciye farkl› fiyat uygulamas›na, birinci derece fiyat farkl›laflt›rmas› denilmekte-dir. Burada monopolcünün amac› tüketici rant›n›n tamam›n› ele geçirmektir. An-cak bu tür bir fiyat farkl›laflt›rmas›n›n yap›labilmesi için, monopolcünün her bir tü-keticinin ödemeye raz› oldu¤u maksimum fiyat› belirlemesi gerekir ki bu gerçekhayatta pek mümkün de¤ildir.

‹kinci derece fiyat farkl›laflt›rmas›, monopolcünün farkl› miktarlar için farkl› fiyattalep etmesine denilmektedir. Burada da tüketiciler taraf›ndan sat›n al›nan mal mik-tar› artt›kça monopolcü taraf›ndan birim fiyat düflürülerek, tüketicinin söz konusumala olan talebi uyar›lmaya çal›fl›lmaktad›r. Böylece monopolcü tüketici rant›n›nbelki tamam›n› de¤il ama bir k›sm›n› ele geçirebilmektedir. Bu tür bir fiyat farkl›lafl-t›rmas› uygulamas›na elektrik, su ve do¤al gaz gibi ürünlerde rastlan›lmaktad›r.

Monopolcünün farkl› piyasalarda farkl› fiyat talep etmesine üçüncü derece fiyatfarkl›laflt›rmas› denilmektedir. Ancak, bu tür bir fiyat farkl›laflt›rmas›n›n uygulana-bilmesi için üç flart›n sa¤lanmas› gerekmektedir.

1. Farkl› al›c›lar için talebin fiyat esnekli¤i farkl› olmal›d›r. Talep esnekli¤inde-ki farkl›l›k, piyasalar aras›ndaki gelir farkl›l›¤›ndan, zevklerdeki farkl›l›klar-dan veya ikame farkl›l›klar›ndan kaynaklanabilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Fiyat Farkl›laflt›rmas›: Ayn›maliyet ve kaliteye sahip birmal veya hizmete farkl›piyasalarda veya farkl›miktarlar› için farkl› fiyatuygulanmas›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2. Monopolcü piyasalar› birbirinden ayr› tutmal›d›r. Aksi takdirde, tüketicilermal›, ucuz olan piyasadan sat›n alarak daha pahal› olan piyasada yenidensatmak suretiyle arbitraj geliri elde edebilirler.

3. Fiyat farkl›laflt›rmas›n› sa¤layabilmesi için monopolcünün katlanmas› gere-ken maliyetin önemsiz olmas› gerekmektedir.

E¤er monopolcünün piyasalar› ay›rmak için yapmas› gereken masraflar çok bü-yükse maliyetleri artacak ve dolay›s›yla kâr› azalacakt›r. Bu durumda monopolcü-nün fiyat farkl›laflt›rmas› için yapaca¤› ilave masraf›n, fiyat farkl›laflt›rmas› sonucun-da sa¤layaca¤› ilave gelirden az olmas› gerekmektedir. Üçüncü derece fiyat farkl›-laflt›rmas›na örnek olarak vapur, tren ve uçaklarda birinci, ikinci s›n›f ayr›m›ylafarkl› tarife uygulanmas›; futbol maçlar›nda stad›n numaral›, kapal›-aç›k tribün vekale arkas› gibi farkl› bölümlere ayr›larak farkl› girifl ücreti uygulanmas› gösterile-bilir. Bunun d›fl›nda üçüncü derece fiyat farkl›laflt›rmas› piyasan›n yurt içi-yurt d›-fl›, üretici-tüketici gibi alt piyasalara bölünmesini de içermektedir. Örne¤in yurt d›-fl› piyasas›nda monopolcü baflka firmalar›n rekabeti ile karfl›laflt›¤›ndan dolay›, yurtiçi piyasas›na göre daha esnek bir talep e¤risine sahip olmaktad›r. Bu nedenleyurt d›fl›nda daha düflük bir fiyat uygulamak zorunda kalmaktad›r. Bu tür uygula-malara uluslararas› ticarette damping ad› verilmektedir.

Yukar›da aç›klanan fiyat farkl›laflt›rmas› uygulamalar›n› dikkate alarak do¤al monopoller-de hangi tür fiyat farkl›laflt›rmas›n›n uygulanmas› monopolcü aç›s›ndan daha olumlu so-nuçlar verebilir?

Damping uygulama çeflitlerini araflt›r›n›z.

Monopole Yöneltilen ElefltirilerMonopollere yönelik elefltiriler yap›l›rken monopoller genellikle iktisadi etkinli¤isa¤layan bir model olarak kabul edilen tam rekabet piyasalar› ile karfl›laflt›r›lmak-tad›r. Bu ba¤lamda monopol tam rekabete göre, kaynak da¤›l›m›n› bozan/etkin-sizli¤e neden olan bir piyasa türü olarak kabul edilmektedir. Çünkü monopoldetam rekabet piyasas›na göre üretim düzeyi daha düflük, buna karfl›l›k belirlenenfiyat düzeyi daha yüksektir. Bunun sonucunda, tam rekabette fiyat›n marjinal ma-liyete ve ayn› zamanda minimum ortalama toplam maliyete eflit oldu¤u noktadaüretim gerçekleflirken monopolde fiyat marjinal maliyetin ve minimum ortalamatoplam maliyetin üzerinde belirlenmektedir. Buna k›saca monopollerin “optimalkaynak da¤›l›m›n› bozucu etkisi” (kaynak da¤›l›m›nda etkinsizlik) denilmektedir.Di¤er bir ifadeyle, etkinlik flart› olan mal›n piyasa fiyat›n›n marjinal maliyete eflitolma flart› (P=MC flart›) tam rekabette uzun dönemde sa¤lan›rken monopoldeuzun dönemde fiyat, marjinal maliyetten büyük (P>MC) oldu¤undan etkinlik flar-t› sa¤lanmamaktad›r.

K›sa dönemde tam rekabette afl›r› kâr mümkün iken uzun dönemde piyasayagirifllerin engellenmemifl olmas› nedeniyle, afl›r› kâr ortadan kalkmakta ve firmalarsadece normal kâr elde edebilmektedirler. Buna karfl›l›k monopolcü k›sa dönem-de elde etti¤i ekonomik kâr durumunu, yüksek girifl engellerinin varl›¤› nedeniy-le, koruyabilmektedir. Çünkü monopolcü sahip oldu¤u piyasa gücü nedeniyle tamrekabete göre maliyetleri ayn› bile olsa daha yüksek fiyat belirler. Yani monopol-cü daima marjinal maliyetin üzerinde bir fiyattan sat›fl yaparak afl›r› kâr elde etti-¤inden, toplumdaki gelir da¤›l›m›n› kendi lehine bozmaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Damping: bir mal›n üreticisiolan monopolcü firman›n,mal›n› yabanc› piyasalardadaha düflük fiyatlardansatmas›d›r.

MONOPOLCÜ REKABET P‹YASASI

Monopolcü rekabet piyasas› iflleyiflini ve bu piyasada yer alan fir-man›n dengesini aç›klamak

Tam rekabet piyasas› ve monopol piyasas› gerçek hayatta çok s›n›rl› örne¤i olaniki uç piyasa yap›s›n› oluflturmaktad›rlar. Gerçek hayatta ise bu iki uç piyasa ara-s›nda yer alan ve eksik rekabet piyasa türleri olarak adland›r›lan piyasalar daha s›kgörülmektedir. Eksik rekabet piyasalar›ndan biri olan monopolcü rekabet piyasa-s›, piyasaya girifl ve ç›k›fllar›n kolay oldu¤u, benzer fakat farkl›laflt›r›lm›fl mallar üre-ten çok say›da firman›n faaliyet gösterdi¤i ve firmalar›n belli ölçüde fiyat belirlemegücüne sahip oldu¤u piyasa yap›s›n› ifade etmektedir. Tan›m›ndan da anlafl›labile-ce¤i gibi, monopolcü rekabet piyasas›n› tam rekabet piyasas›ndan ay›ran koflulunfarkl›laflt›r›lm›fl mallar oldu¤u söylenebilir. Bu özellik monopolcü rekabet piyasa-s›ndaki firmalara ayn› zamanda bir çeflit monopolcü güç kazand›rmaktad›r. Ancak,piyasada çok say›da firman›n bulunmas› ve her firman›n piyasa pay›n›n küçük ol-mas› nedeniyle bir firman›n fiyat politikas› di¤er firmalar› pek etkilememektedir.

Mal farkl›laflt›rmas› gerçek veya farkl› mal imaj› verilerek de (suni) olabilir.Farkl›laflt›rma için yaln›zca tüketicilerin farkl› alg›lamalar› bile yeterli olabilir. Ger-çek anlamda mal farkl›laflt›rmas›ndan kastedilen fley, mallar›n fiziksel özelliklerin-de yap›lacak olan de¤iflikliklerdir. Örne¤in iki deterjan markas›n›n kimyasal bile-flimlerinin birbirinden tamamen veya k›smen farkl› olmas› gibi. Yapay anlamdamal farkl›laflt›rmas›ndan kastedilen ise; malda fiziksel anlamda bir farkl›laflma ol-mamas›na ra¤men mal›n ambalaj›nda, markas›nda, sat›fl koflullar›nda, sat›fl sonras›servis hizmetlerinde, garanti süresinde, reklam›nda ve sat›fl yeri gibi konularda ya-p›lan farkl›laflt›rmad›r. Örne¤in benzin tüm benzin istasyonlar›nda ayn› olmas›nakarfl›n, petrol flirketleri yapt›klar› reklam ve promosyon faaliyetleri ile tüketicilerekendi satt›klar› benzini farkl›ym›fl gibi gösterebilirler. Bunun d›fl›nda tüketici tara-f›ndan farkl› oldu¤u imaj›n› kazanm›fl mallar, mal›n ismi veya markas› ile an›lmak-tad›r. Örne¤in margarin yerine Sana, ka¤›t mendil yerine Selpak, PVC çerçeve ye-rine Pimapen gibi, mallar›n marka isimleri ile özdefllefltirilmesidir.

Monopolcü rekabet flartlar› alt›ndaki her firma biraz farkl› mal üretti¤i için, en-düstriyi tan›mlamak kolay olmad›¤›ndan, benzer mallar› üreten firmalar bir malgrubu içerisinde toplanmaya çal›fl›lmaktad›r. Çünkü mal farkl›laflt›rmas› nedeniyle,tam rekabetteki gibi endüstri talep ve arz e¤rilerini oluflturmak mümkün de¤ildir.Farkl›laflt›r›lm›fl mal için tek bir denge fiyat› olmaz, ancak fiyatlar›n bir grubundansöz edilir. Bu nedenle, bu piyasada firmalar›n oluflturdu¤u birli¤e “mal grubu” ve-ya “ürün grubu” denilmektedir ve analizler “temsili firma” ile s›n›rland›r›lmaktad›r.

Monopolcü Rekabette Talep ve Has›latMal farkl›laflt›rmas› sonucunda monopolcü rekabet piyasas›nda yer alan her firmak›smi monopolcü güce sahip oldu¤undan, firman›n talep e¤risi de afla¤› do¤rue¤imli olmaktad›r. Ancak monopolün aksine piyasada çok say›da firman›n bulun-mas› ve uzun dönemde piyasaya girifl ç›k›fllar›n nispeten kolay olmas› nedeniyle,monopolcü rekabet piyasas›ndaki firman›n talep e¤risi monopolcünün talep e¤ri-sine göre daha esnektir. Çünkü piyasada mal›n tam ikamesi olmasa bile yine deyak›n ikamesi vard›r. Buna karfl›l›k, monopolcü rekabet piyasas›nda yer alan fir-man›n tüketici üzerinde monopolcü gücü artt›kça yani tüketiciyi üretti¤i mal›n ika-mesinin güç oldu¤una inand›rd›kça talep e¤risinin esnekli¤i azalacakt›r.


2A M A ÇN

Monopolcü Rekabet:Endüstriye girifl ve ç›k›fllar›nkolay oldu¤u, benzer fakatfarkl›laflt›r›lm›fl mallarüreten çok say›da firman›nfaaliyet gösterdi¤i bir piyasayap›s›d›r.

Mal Farkl›laflt›rmas›:Monopolcü rekabet firmas›,baflar›l› bir malfarkl›laflt›rmas› yaparakhem talebi geniflletmeyehem de talep e¤risini dahaaz esnek duruma getirmeyiamaçlar.

Monopolde oldu¤u gibi monopolcü rekabette de firman›n karfl› karfl›ya oldu¤utalep e¤risi, ayn› zamanda firman›n fiyat-ortalama has›lat›n› da temsil etmektedir.Ayr›ca ayn› monopolde oldu¤u gibi marjinal maliyet, fiyattan-ortalama has›lattanküçüktür ve marjinal maliyet e¤risi talep e¤risinin alt›nda kalmaktad›r.

Monopolcü Rekabet Piyasas›nda K›sa Dönem DengesiMonopolcü rekabet piyasas›nda yer alan bir firman›n piyasaya girifl ç›k›fl›n olmad›-¤› k›sa dönemdeki dengesi, monopolcünün k›sa dönem dengesinden farkl› de¤il-dir. Di¤er bütün piyasalarda da oldu¤u gibi, firma k›sa dönemde marjinal maliyeti-ni marjinal has›lat›na (MC = MR) eflitledi¤i üretim düzeyinde dengeye gelmektedir.

fiekil 6.3’te monopolcü rekabet piyasa-s›ndaki bir firman›n k›sa dönem dengesiverilmifltir. K›sa dönemde firma kâr maksi-mizasyon kofluluna uygun olarak marjinalmaliyetinin marjinal has›lat›na (MC=MR)eflitlendi¤i noktadaki üretim düzeyini (Q1)seçmektedir. Bu üretim düzeyine denk dü-flen fiyat düzeyi (P1) ise kâr› maksimizeeden üretim düzeyinden talep e¤risine ç›-k›lan bir dikme (C noktas›) ile elde edil-mektedir. fiekilden de görüldü¤ü gibi, fir-man›n belirledi¤i fiyat düzeyi (P1) ortalamamaliyetin (B noktas›) üzerinde oldu¤undan(P1>AC), k›sa dönemde monopolcü gibidavranan firma P1ABC taral› alan kadarekonomik kâr elde etmifltir.

Monopolcü Rekabet Piyasas›nda Uzun Dönem DengesiTam rekabet piyasas›nda oldu¤u gibi, monopolcü rekabet piyasas›nda da piya-saya girifllerin maliyetsiz, dolay›s›yla girifl-ç›k›fllar›n kolay olmas› nedeniyle k›sadönemde afl›r› kâr›n varl›¤›, yeni firmalar›n uzun dönemde piyasaya girmesini

teflvik etmektedir. Bunun sonucunda firman›npiyasa pay› azalaca¤›ndan, talep e¤risi uzundönem ortalama maliyet e¤risine te¤et olun-caya kadar (yani afl›r› kâr ortadan kalk›ncayakadar) afla¤›ya do¤ru (sola) kayacakt›r. Ayr›capiyasaya yeni markalarla giren firmalar nede-niyle firman›n talep e¤risinin esnekli¤i de ar-tacakt›r. Talep e¤risi ile uzun dönem ortalamamaliyet e¤risinin birbirine te¤et oldu¤u bunoktada art›k ortalama maliyet ile ortalamahas›lat birbirine eflit oldu¤undan, ekonomikkâr da ortadan kalkm›fl olur ve firma sadecenormal kâr elde etmektedir.

Monopolcü rekabet piyasas›ndaki bir firman›n uzun dönem dengesi flekil 6.4’teverilmifltir. Yukar›da da aç›kland›¤› gibi, uzun dönemde talep e¤risi, yeni firmala-r›n piyasaya girmesiyle sola kayarak E noktas›nda ortalama maliyet e¤risine te¤etolmaktad›r. Bu durumda kâr maksimizasyonuna göre firma uzun dönemde k›sa


0

P

Q

A

P1C

B

MC

AC

D=AR

MR

Q1

fiekil 6.3

Monopolcü RekabetPiyasas›nda K›saDönem Dengesi

0

P

Q

P1E

LMC

LAC

D=AR

MR

Q1

fiekil 6.4

Monopolcü RekabetPiyasas›nda UzunDönem Dengesi

Monopolcü RekabettekiFirman›n Uzun DönemDengesi: Fiyat ortalamamaliyete eflittir ancakmarjinal maliyettenbüyüktür.

döneme göre daha düflük bir üretim (Q1) ve fiyat düzeyinde (P1) dengeye gelmek-tedir. Bu fiyat düzeyinin ortalama maliyete eflit olmas› nedeniyle, firman›n ekono-mik kâr› s›f›rd›r (normal kâr).

Firma hala monopolcü güce sahiptir çünkü firma hala belirli bir markan›n teküreticisi konumundad›r. Ancak girifller ve di¤er firmalar›n rekabeti nedeniylefirman›n ekonomik kâr› ortadan kalkm›flt›r.

Monopolcü Rekabette Kullan›lmayan KapasiteMonopolcü rekabette, uzun dönem dengesi gerçekleflti¤inde mal›n fiyat› ortalamamaliyete eflit olmakta ve ekonomik kâr ortadan kalkmaktad›r. fiekil 6.5’te görüldü-¤ü gibi, monopolcü rekabetteki firman›n uzun dönem dengesi A noktas›nda sa¤-lanmaktad›r. Bu noktadaki denge üretimi Qm ve denge fiyat› Pm dir. Ama Qm üre-tim düzeyindeki ortalama maliyet, mümkün olabilecek en düflük maliyet de¤ildir,çünkü uzun dönem ortalama maliyet e¤risi halen azalmakta olup henüz minimumnoktas›na ulaflmam›flt›r. Dolay›s›yla monopolcü rekabetteki firma uzun dönemdengesini gerçeklefltirdi¤inde optimum üretim miktar›ndan (uzun dönem ortalamamaliyet e¤risinin minimum düzeyine isabet eden Qc üretim miktar›) daha düflükbir üretim miktar›n› (Qm) üretmektedir.

Monopolcü rekabet piyasas›nda firmalar, ortalama maliyet e¤rilerinin afla¤›do¤ru e¤imli k›s›mlar› üzerinde bir noktada üretim yapmaktad›r. Bu özellikleri ba-k›m›ndan da tam rekabet piyasas› firmalar›ndan ayr›lmaktad›rlar. fiekil 6.5’te de gö-rüldü¤ü gibi, tam rekabet piyasas›nda girifl engellerinin olmamas›, firmalar›n yataybir talep e¤risi ile karfl› karfl›ya olmalar›na ve böylece uzun dönemde ortalama ma-liyet e¤risinin minimum noktas›nda üretim yapmalar›na neden olmaktad›r. Firma-n›n ortalama maliyet e¤risinin minimum noktas›ndaki üretim kapasitesi optimumölçek olarak adland›r›lmaktad›r. Dolay›s›yla tam rekabetteki firma optimum ölçek-te üretimini gerçeklefltirirken monopolcü rekabetteki firma daha küçük tesis ölçe-¤inde üretimini gerçeklefltirmektedir. Bu nedenle optimal üretim miktar› (Qc) ilemonopolcü rekabetteki firman›n gerçeklefltirdi¤i üretim düzeyi (Qm) aras›ndakifark (Qm-Qc) kullan›lmayan kapasiteyi ifade etmektedir. Bu da monopolcü reka-bet piyasas›nda bir etkinsizlik durumunun ortaya ç›kmas› demektir.


Uzun dönemde tamrekabetteki firma kârmaksimizasyon koflulunuLMC=MR=P=AR=minLAC’desa¤larken monopolcürekabet piyasas›ndaki firmaLMC=MR=P=AR=LAC’desa¤lamaktad›r. Dolay›s›ylamonopolcü rekabetteki firmauzun dönemde ekonomiketkinli¤isa¤layamamaktad›r.

fiekil 6.5

P,AC,MC,MR

Pc

PmA

Em

Ec

DL

MRL

LMC LAC

D=MR=AR

Qm QcKullan›lmayanKapasite

Q

Tam RekabetçiFirma ileMonopolcü RekabetFirmas›n›n UzunDönemDengelerininKarfl›laflt›r›lmas›

Tam rekabet piyasas›nda fiyat marjinal maliyete (P=MC) eflitken monopolcürekabette firma bir ölçüde monopol gücüne sahip oldu¤undan, fiyat daima mar-jinal maliyetten büyüktür (P>MC). Bunun anlam›, ilave ç›kt› birimin tüketicileremaliyeti üretim maliyetinin üzerindedir. Bu da tüketicilerin refah›nda bir azal›flayol açmaktad›r. Monopolcü rekabet piyasas›nda genelde yeterli say›da firma birbi-rini ikame eden markalarla rekabet etti¤inden, tek bafl›na hiçbir firma monopolcügücü elinde bulundurmamaktad›r. Monopolcü gücün oluflturdu¤u “tüketici ve üre-tici art›¤›ndaki kay›p alan” daha küçüktür. Ayr›ca, firmalar›n talep e¤rilerinin ol-dukça esnek olmas› da kullan›lmayan kapasite durumunun küçük olmas›na nedenolmaktad›r. Öte yandan etkinsizlik, monopolcü rekabet piyasas›n›n sundu¤u malfarkl›laflt›rmas›n›n sa¤lad›¤› fayda ile dengelenmektedir. Çünkü tüketiciler daha ge-nifl bir yelpazede yer alan mallar ve markalar aras›ndan seçim yapabilmektedirler.Dolay›s›yla mal farkl›laflt›r›lmas› ile sa¤lanan fayda, afla¤›ya do¤ru e¤imli talep e¤-risinin yaratt›¤› etkinsizli¤i önemli ölçüde dengelemektedir. Monopolcü rekabetpiyasas›ndaki firma monopolcü güç elde edebilmek için, üretti¤i mal›n› rakiplerin-kinden farkl› göstermek amac›yla büyük tan›t›m maliyetlerine katlanmaktad›r. Ta-n›t›m maliyetleri, üretim maliyetlerine ek olarak firman›n mal›n› farkl›laflt›rmakamac›yla yapt›¤› maliyetleri ve reklam maliyetlerini kapsamaktad›r. Yap›lan yo¤unreklam harcamalar› sonucunda firman›n maliyetleri artt›¤›ndan, artan maliyetleryüksek fiyatlarla tüketiciye yans›maktad›r.

Monopolcü rekabet piyasas›n› monopol ve tam rekabet piyasalar›ndan ay›ran en belirginözellik nedir?

OL‹GOPOL P‹YASASI

Oligopol piyasas›n› ve bu piyasadaki farkl› firma davran›fllar›n›aç›klamak

Oligopol birbirlerine etki edebilecek kadar az say›da sat›c›n›n çok say›da al›c› ilekarfl› karfl›ya geldi¤i ve firmalar›n yüksek girifl engelleri ile korundu¤u bir piya-sa türüdür. Tam rekabet ile monopol aras›nda yer alan bu piyasa gerçek hayattaen fazla görülen piyasa türüdür. Oligopolcü firmalar taraf›ndan üretilen mallarstandartlaflt›r›lm›fl (homojen) olabilece¤i gibi, farkl›laflt›r›lm›fl (heterojen) da ola-bilir. Firmalar›n alüminyum, bak›r ve demir çelik gibi standartlaflt›r›lm›fl bir malüretip satt›klar› piyasaya saf (tam) oligopol; otomobil, bira, bilgisayar, deterjan,sigara gibi farkl›laflt›r›lm›fl bir mal üretip satt›klar› piyasaya da farkl›laflt›r›lm›fl oli-gopol denilmektedir.

Firmalar›n az say›da olmalar›, ikiden fazla ancak birbirinin kararlar›ndan etkile-nebilecek say›da olmalar›n› ifade etmektedir. Piyasada kaç tane firma (2, 8, 12, 20)olursa olsun, bunlardan herhangi bir firman›n sat›fl politikas› ile ilgili olarak ald›¤›karar di¤er firmalar› etkiliyorsa bu piyasada az say›da firma var demektir.

Oligopolde az say›da firma oldu¤undan, bu piyasadaki firmalardan herhangibirinin üretim düzeyi, fiyat ya da reklam konusundaki karar›, di¤er firmalar› yak›n-dan ilgilendirmektedir. Bir baflka deyiflle oligopol piyasas›ndaki firmalar aras›ndabir oligopolistik ba¤›ml›l›ktan söz edilebilir. Dolay›s›yla her bir firman›n davran›fl›-n›n rakiplerin davran›fl›na ba¤l› olmas›, bu piyasada dengeyi aç›klayacak tek bir te-orinin oluflturulmas›n› imkâns›z k›lmaktad›r. Herhangi bir oligopolcünün üretim ya


Reklam: Firman›n piyasapay›n› art›rmak ve özelnitelikteki (ya da öylesan›lan) mal›na olantüketici ba¤l›l›¤›n› art›rmakiçin monopolcü rekabetteyayg›n olarak kullan›lanetkin bir araçt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

3A M A ÇN

Oligopol, az say›da sat›c›n›nbir mal›n üretim ve sat›fl›nahâkim oldu¤u ve yenifirmalar›n piyasaya giriflininzor veya imkâns›z oldu¤u birpiyasa yap›s›d›r.

Saf oligopolde homojen malüretilirken farkl›laflt›r›lm›floligopolde heterojen malüretilmektedir.

Oligopolistik Ba¤›ml›l›k:Endüstrideki firmalardan birtanesinin fiyat, reklam,üretim miktar› veya ürüngelifltirme gibi konulardaald›¤› bir karar›n, di¤erfirmalar›n sat›fllar›n› vedolay›s›yla davran›fllar›n›etkileyerek tepki vermeleridir.

da fiyat üzerindeki karar›na karfl› rakiplerin tepkisi farkl› olaca¤›ndan, her olas›tepkiye göre, farkl› bir oligopol teorisinin gelifltiririlmesi söz konusudur. Bu flekil-de ortaya ç›kan de¤iflik oligopol teorilerinden her biri, baz› varsay›mlar alt›ndaözel oligopolcü dengesini aç›klanmaktad›r.

Oligopol TeorileriOligopol piyasas›nda firmalar›n farkl› davran›fllar›na göre çeflitli teoriler gelifltiril-mifltir. Bu teoriler geleneksel oligopol teorileri ile modern oligopol teorileri olmaküzere iki gruba ayr›lmaktad›r:

Geleneksel (Klasik) Oligopol TeorileriKlasik modeller olarak da adland›r›lan bu teoriler, piyasada az say›da firman›n fi-yat ve miktar konusunda birbirleriyle anlaflmadan nas›l davranacaklar›n› aç›kla-malar›d›r. Bu ba¤lamda firmalar kârlar›n› maksimize edecek fiyat ve miktar bile-flimlerini saptamak için rekabet etmektedir. Bu teoriler, oligopol piyasalar›n› basitbir flekilde aç›klayabilmek amac›yla genellikle piyasada sadece iki firman›n var ol-mas› varsay›m› alt›nda yap›lmaktad›r ve ulafl›lan sonuçlar genellefltirilmektedir.

Geleneksel oligopol teorileri aras›nda Cournot Modeli, Bertrand Modeli, Stac-kelberg Modeli ve Edgeworth Modeli yer almaktad›r.

• Cournot Modeli: Augustin Cournot taraf›ndan 1838 y›l›nda gelifltirilen bumodel, oligopol piyasas›n›n nas›l çal›flt›¤›n› (bu piyasadaki firmalar›n maksi-mum kâr amac›yla nas›l bir davran›fl göstereceklerini) basit bir flekilde irde-leyebilmek için baz› varsay›mlara dayanmaktad›r.1. piyasada sadece iki firma vard›r (düopol piyasas›);2. firmalar homojen bir mal üretmekte ve piyasa talep e¤risinin ne oldu¤u-

nu bilmektedirler;3. her iki firma da birbirinin üretece¤i mal miktar›n› veri (sabit) kabul edip

kâr›n› maksimum yapacak flekilde ne kadar mal üretece¤ine efl anl› ka-rar verirler (stratejik de¤iflken üretim düzeyidir);

4. firmalar›n maliyet yap›lar› ayn›d›r ve5. üretim maliyetleri s›f›rd›r. Cournot modelinde piyasa dengesine bir dizi uyarlama iflleminden oluflanbir sürecin sonunda ulafl›lmaktad›r. Her düopolcü, rakibinin halihaz›rda pi-yasaya sürmüfl oldu¤u miktar› de¤ifltirmeyece¤ini varsayarak kendine enyüksek kâr› sa¤layan üretim düzeyini belirlemektedir. Ancak bu varsay›mgerçekleflmemektedir, çünkü bir firman›n belirledi¤i üretim miktar›na karfl›rakip firma tepki göstererek yeni denge aray›fl›na gitmektedir. Ancak bu se-fer de rakip iflletmenin dengesi, di¤er firmay› yeni bir denge aray›fl›na it-mektedir. Bu süreç her bir firman›n denge üretim düzeyi, di¤erini tatminedene kadar sürer ve sonuçta her iki firma da ayn› denge üretim düzeyineulafl›r. Sonuçta düopolcülerin her biri ayn› fiyat düzeyinden tam rekabetçipiyasa miktar›n›n 1/3’ünü ve toplam olarak da 2/3’ünü arz etmektedir. E¤eroligopol piyasas›nda üç firma varsa firmalar›n her biri üretim miktar›n›n1/4’ünü ve firmalar›n tümü de toplam üretimin 3/4’ünü arz edeceklerdir.Dolay›s›yla endüstrideki firma say›s› artt›kça her bir firman›n üretim düzeyide azalaca¤› gibi, daha düflük bir denge fiyat›na ulaflacaklard›r.

Cournot Modelinde stratejik de¤iflken üretim düzeyidir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



• Bertrand Modeli: Joseph Bertrand taraf›ndan 1883 y›l›nda gelifltirilen Ber-trand modeli, Cournot modeli gibi düopol piyasas›nda dengeyi incelemek-tedir. Ancak homojen mal üreten firmalar Cournot modelinden farkl› olaraküretim düzeyi üzerinden de¤il, fiyat düzeyi üzerinden rekabet etmektedir.Di¤er bir deyiflle bu modelde stratejik de¤iflken fiyat düzeyidir. Dolay›s›ylaher bir firma kâr›n› maksimize edecek kendi fiyat düzeyini belirlerken raki-binin fiyat›n› de¤ifltirmeyece¤ini varsaymaktad›r. Piyasada ilk defa faaliyettebulunan firmalar, birbirlerinden ba¤›ms›z ve efl anl› olarak fiyat düzeylerinibelirlemektedir. Dolay›s›yla firmalar›n her biri kendi fiyat›n› belirledi¤indedi¤erinin, fiyat› “hangi düzeyde tuttu¤unu gözleyememektedir”, sadece tah-min edebilmektedir. E¤er firma rakibinin fiyat düzeyini do¤ru tahmin eder-se Bertrand dengesine ulafl›r. Bunun d›fl›nda her bir firman›n piyasa talebi-nin tümünü karfl›layabilecek bir kapasiteye sahip oldu¤u da (her firman›npiyasa talebinin tümünü karfl›layabilecek kadar mal üretebilece¤i de) varsa-y›lmaktad›r.

Bertrand Modelinde stratejik de¤iflken fiyat düzeyidir.

Bu varsay›mlar alt›nda, rakibinin fiyat›n› sabit tutaca¤›n› kabul ederek kâr›n›maksimize edecek fiyat düzeyini belirlemeye yönelen firmalar›n karfl›l›kl› tep-kileri sonucunda, denge oluflmaktad›r. Ancak oluflan bu tek bir denge nokta-s›nda iki firma da tam rekabet modelindeki fiyat düzeyine ulaflacakt›r. Budenge durumu Bertrand Paradoksu olarak da adland›r›lmaktad›r. Çünkü kârmaksimizasyonunu amaçlayan her firman›n rakip firmadan daha düflük fiyatuygulayarak piyasay› ele geçirme çabas›, fiyat, marjinal maliyete eflit olunca-ya kadar devam etmektedir. Dolay›s›yla denge üretim düzeyi de tam rekabetpiyasas› ile ayn› olmaktad›r. ‹ki firma taraf›ndan üretilen toplam üretim düze-yi, s›f›r maliyetli üretim basitlefltirici varsay›m› alt›nda, talep e¤risinin miktareksenini kesti¤i noktadaki kadard›r. Sonuçta her ne kadar oligopolcü bir pi-yasa söz konusu olsa da firmalar tam rekabet sonuçlar›na ulaflt›klar›ndan do-lay›, her bir firma s›f›r ekonomik kâr ile karfl› karfl›ya kalacakt›r.

• Edgeworth Modeli: Francis Y. Edgeworth taraf›ndan 1897 y›l›nda gelifltiri-len model, ayn› Cournot ve Bertrand modelleri gibi piyasada iki firman›n ol-du¤u, firmalar›n ayn› maliyetle homojen mal ürettikleri, her düopolcününkendi mal›na yönelik talep e¤risini tam olarak bildi¤i ve her iki firman›n dakâr maksimizasyonu amaçlad›klar› varsay›mlar› üzerine kurulmufltur. Bu modelde farkl› olarak hem üretim düzeyi hem fiyat düzeyi stratejik de¤ifl-ken olarak kabul edilmektedir. Buna göre, Edgeworth modelinde Cournotmodelinin aksine, her bir firma kâr›n› maksimum düzeye ç›kar›rken, rakibi-nin fiyat›n› sabit tutaca¤› kabul edilmektedir. Bertrand modeli ise firmalar›ns›n›rs›z kapasiteye sahip olduklar›n› varsayarken Edgeworth modeli her birfirman›n s›n›rl› kapasitesinin oldu¤unu ve dolay›s›yla hiçbir firman›n tam re-kabet denge fiyat›nda piyasa talebini karfl›layamayaca¤›n› kabul etmektedir.Bu nedenle de firmalar›n pozitif ekonomik kâr sa¤lama olas›l›klar› vard›r. Buvarsay›mlar alt›nda, Edgeworth modeline göre tek bir çözüm (Cournot mo-delinde oldu¤u gibi sabit bir çözüm) yoktur, bunun yerine fiyat düzeyinin veüretim düzeyinin sürekli dalgalanmas› söz konusu olmaktad›r.

Edgeworth Modelinde stratejik de¤iflken, üretim düzeyi ve fiyat düzeyidir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bertrand Paradoksu:Bertrand modelinde tek birdenge noktas› oluflmaktad›rve bu noktada iki firma datam rekabet modelindekifiyat ve üretim düzeyi ilekarfl› karfl›ya kalarak s›f›rekonomik kâr eldeetmektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



• Stackelberg Modeli: Heinrich Stackelberg taraf›ndan gelifltirilen bu oligo-pol modelinde di¤er modellerdeki varsay›mlar›n geçerli olmas›n›n yan› s›ra,Cournot modelindeki gibi üretim düzeyi stratejik de¤iflkendir. Ancak za-manlama yönünden Cournot modelinden ayr›lmaktad›r. Buna göre, öncefirmalardan biri (lider firma) piyasaya girmekte, di¤er firma (takipçi firma)onun davran›fl›n› izlemekte ve kendi karar›n› vermektedir. Takipçi firma Co-urnot modelindeki gibi, kendi üretim düzeyinin rakibinin üretim düzeyinietkilemedi¤ini varsayarken (Cournot modelindeki firma davran›fl›n›n ayn›s›-n› göstermektedir), lider firma ise Cournot modelinin tersine karfl›l›kl› ba-¤›ml›l›¤›n oldu¤unu, yani firman›n kendi üretim düzeyinin rakibinin üretimdüzeyini etkileyece¤ini varsaymaktad›r. Bu varsay›mlar alt›nda, ayn› talep ve maliyet fonksiyonlar›na ra¤men Stac-kelberg modelinde oluflan fiyat düzeyi Cournot modeline göre daha düflükolmaktad›r. Dolay›s›yla firmalardan birinin daha fazla bilgiye sahip olmas›tüketiciler aç›s›ndan yarar sa¤lamaktad›r. Toplam üretim düzeyi ise Cournotmodeline göre daha yüksektir ancak takipçi firman›n üretim düzeyi Cournotmodelindeki her bir firman›n üretim düzeyinden daha düflüktür. Stackelbergmodelinde toplam kâr daha düflük olmakla birlikte, lider firma Cournot mo-delindeki firmalardan daha avantajl› durumdad›r.

Stackelberg Modelinde stratejik de¤iflken, üretim düzeyidir.

Modern Oligopol TeorileriGeleneksel oligopol modellerinden farkl› olarak modern oligopol modellerindefirmalar›n birbirlerinden ba¤›ms›z hareket etmedikleri kabul edilmektedir. Bu mo-dellerde fiyat anlaflmalar›, ifl birli¤i formlar›, fiyat liderli¤i ve fiyat takipçili¤i gibi,yeni yöntemlerle, günümüz sorunlar›na daha çok yaklaflmaktad›rlar. Özellikle1937 y›l›nda John von Neumann taraf›ndan ortaya konulan ve 1944 y›l›nda Neu-mann ve Oskar Morgenstern taraf›ndan gelifltirilen, insan davran›fllar›n› oyunlaryoluyla aç›klamaya çal›flan oyun teorisi, 1950-1953 y›llar› aras›nda John ForbesNash’in oligopolde karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k durumunu analize dahil etmesiyle as›l geli-flimini sa¤layarak oligopol piyasas›ndaki firma davran›fllar›n› aç›klamaya farkl› birçözüm getirmifltir.

Modern oligopol teorileri, firmalardan birinin ald›¤› bir karar›n rakiplerinin fa-aliyetini etkiledi¤i varsay›m›na dayanmaktad›r. Bu ba¤lamda da, piyasa pay› büyükolan firma veya firmalar neleri etkileyebileceklerini ve rakiplerin nas›l davranacak-lar›n› tahmin edebilmektedirler. Ayn› flekilde rakiplerin de büyük firmalar hakk›n-da bilgi sahibi olduklar› kabul edilmektedir. Dolay›s›yla oligopol piyasas› olmas›-na ra¤men, firmalar›n birbirleriyle olan ba¤l›l›klar› nedeniyle piyasan›n monopol-leflme e¤ilimine gidebilmesi söz konusu olabilmektedir. Bu teoriler aras›nda Cham-berlin ve Fellner taraf›ndan gelifltirilen teoriler özellikle oligopoller aras› ba¤›ml›l›-¤a yer vermeleri aç›s›ndan önemlidir.

Modern oligopol teorilerini geleneksel oligopol teorilerinden ay›ran en önemli özellik,oligopolistik ba¤›ml›l›¤› dikkate almalar›d›r.

• Chamberlin Modeli: Edward H. Chamberlin, Cournot modelini gelifltirerekdaha gerçekçi bir düopol modeli ortaya koymufltur. Bu modelde de Cour-not modelinde oldu¤u gibi, ayn› varsay›mlardan hareket edilmektedir. An-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



cak Chamberlin modelinde firmalar›n aralar›ndaki karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤›n far-k›nda olduklar› varsay›lmaktad›r. Dolay›s›yla, Cournot modelinde üretimmiktar›n› de¤ifltiren firman›n rakibinin üretimini sabit tutaca¤› düflüncesi ye-rine, Chamberlin modelinde firman›n rakiplerinin nas›l davranaca¤›n› dadikkate alaca¤› ileri sürülmektedir. Bunun sonucunda da firmalar, herhangibir anlaflma yapmadan monopol fiyat›n› belirleyebileceklerdir. Dolay›s›ylabu fiyattan monopol üretim düzeyini gerçeklefltirerek monopol kâr›n› eflitolarak paylaflacaklard›r. Oligopolistik ba¤›ml›l›k, herhangi bir anlaflma ol-madan firmalar› birlikte davranmaya itmektedir.

• Fellner Modeli: Fellner modelinde de Chamberlin modelindeki firmalararas› ba¤›ml›l›k görüflü esas al›narak bu görüfl gelifltirilmeye çal›fl›lm›flt›r veözellikle aralar›nda bir anlaflman›n olmad›¤› oligopollerde birlikte kâr mak-simizasyonu üzerinde durulmufltur. Fellner’e göre temelde endüstri için kârmaksimizasyonunun gerçekleflmesi firmalar aç›s›ndan daha yararl› sonuçlardo¤urabilmektedir. fiöyle ki; endüstride olas› en yüksek kâr sa¤lanacak da-ha sonra bu kâr firmalar aras›nda paylaflt›r›lacakt›r. Burada hareket noktas›,rekabetten zarar görmek istemeyen oligopolcülerin, bir monopolcü gibidavranarak en yüksek kâr› aralar›nda paylaflacak anlaflmalar yapmalar›d›r.Ancak bu birlikte kâr maksimizasyonu gerçeklefltirmede çok büyük güçlük-lerle karfl›lafl›lmaktad›r. Bu ba¤lamda Fellner, oligopol piyasas›nda faaliyetgösteren firmalar›n her zaman ortak ç›kara uygun davranmayacaklar›n› ilerisürmektedir. Ortak ç›kar u¤runa davranmay› engelleyen etkenler aras›ndaise: firmalar aras›ndaki maliyet ve üretim farkl›l›klar›, piyasadaki belirsizlikdurumlar›, firmalar aras›ndaki bilgi al›flveriflini yasaklayan hukuki düzenle-meler, firmalar aras› risk de¤erlendirme farkl›l›¤›, yönetici ve pay sahipleri-nin tercihlerini uyumlaflt›rmadaki güçlükler, araflt›rma-gelifltirme ile reklam-larla ilgili koordinasyonun yap›lmas›ndaki güçlükler ve hepsinden önemlisifirmalar›n ba¤›ms›zl›klar›n› koruma istekleridir.

Dirsekli Talep E¤risi Modeli1939 y›l›nda Paul Sweezy taraf›ndan gelifltirilmifl olmas› nedeniyle Sweezy Modelide denilen bu model, oligopolde var olan fiyat kat›l›¤›n› aç›klamaktad›r. Firmalarörne¤in piyasa talebi azald›¤›nda veya maliyetleri azald›¤›nda, fiyat› düflürmek is-tememektedir. Çünkü bu rakip firmalar taraf›ndan yanl›fl alg›lanarak bir fiyat sava-

fl›n› bafllatabilir. Buna karfl›-l›k talepteki ve maliyetlerin-deki bir art›fl karfl›s›nda dafiyatlar›n› yükseltmede is-teksiz olacaklard›r. Çünkübu sefer de rakiplerinin fi-yatlar› yükseltmeyece¤i ko-nusunda flüpheleri olacakt›r.Bu fiyat sabitli¤i dirsekli ta-lep e¤risinin temelini olufl-turmaktad›r. Sweezy’e göre,oligopolcü firmalar fiyat ar-t›fllar›ndan dolay› oldukçaesnek bir taleple fakat fiyat-taki düflüfllerden dolay› da


P,MC,MR

P1

A

D

MR2

Q1Q

K

B

XMR1

0

Y

d

MC1MC2

MC3

fiekil 6.6

Dirsekli Talep E¤risiModeli

Fiyat Savafl›: Oligopolpiyasas›nda rakip firmalar›nfiyatlar› düflürme yar›fl›.

az esnek bir taleple karfl›laflmaktad›r. Rakip firmalar›n bu simetrik olmayan tepki-leri talep e¤risinin dirsekli olufluna yol açmaktad›r. Yani, oligopolcü firmalar›n kar-fl› karfl›ya olduklar› talep e¤risi, halihaz›rda geçerli olan fiyat düzeyinde dirsekoluflturmakta ve bu nedenden dolay› talep flartlar› ve maliyet flartlar› de¤iflse bile,oligopolcü firmalar fiyatlar›n› sabit tutmaya çal›flmaktad›r.

Dirsekli talep e¤risi modelinin gösterildi¤i flekil 6.6’dan da görülebilece¤i gibi,oligopolcü firma biri ABd ve di¤eri de KBD olan iki farkl› esneklikteki talep e¤ri-leri ile karfl› karfl›ya olmaktad›r. Daha yatay olan (esnek) ABd talep e¤risi, rakip fir-malar›n fiyatlar›n›n sabit kalaca¤› varsay›m› ile oluflan fiyat ve miktar bileflimlerinigöstermektedir. Daha dik olan (inelastik) KBD talep e¤risi ise rakip firmalar›n fiyatde¤iflimlerini izleyecekleri varsay›m› ile ortaya ç›kan ilgili talep ve miktar bileflim-lerini göstermektedir. Sweezy’nin temel varsay›m›na göre, rakip firmalar fiyat art›fl-lar›n› ihmal ettiklerinden fakat fiyat düflüfllerini izlediklerinden dolay›, oligopolcüfirman›n karfl› karfl›ya oldu¤u talep e¤risi cari fiyat düzeyinde (P1) ve miktar düze-yinde (Q1) dirsek yapmaktad›r. P1 fiyat düzeyinin üzerinde talep e¤risi oldukça es-nektir çünkü firma fiyat düzeyini P1’in üzerine ç›kard›¤›nda rakip firmalar kendiniizlemeyeceklerinden dolay›, firman›n sat›fllar› azalarak piyasa pay› düflecektir. Bu-na karfl›l›k firma P1 fiyat düzeyinin alt›nda fiyat›n› belirlemesi halinde ise karfl›lafl-t›¤› talep e¤risi inelastiktir çünkü bu sefer de rakip firmalar piyasa paylar›n› kay-betmemek için fiyatlar›n› düflürecektir.

Dirsekli Talep E¤risi Modelinde, oligopolcü firman›n fiyat›n› yükseltti¤inde rakiplerin fi-yatlar›n› de¤ifltirmeyeceklerini, buna karfl›l›k fiyat›n› düflürdü¤ünde rakiplerin de fiyatla-r›n› düflüreceklerini varsaymaktad›r.

Firman›n talep e¤risi dirsekli oldu¤undan, marjinal has›lat e¤risi süreklilik gös-termez. MR1 ABd talep e¤risine iliflkin marjinal has›lat e¤risi, MR2 ise KBD talep e¤-risine iliflkin marjinal has›lat e¤risidir. Bu nedenle firman›n maliyetlerinde bir de-¤iflme olsa bile (MC e¤risinin azalarak afla¤›ya veya artarak yukar›ya kaymas›), bufiyatta bir de¤iflmeye yol açmamaktad›r. Marjinal maliyet e¤rileri (MC1, MC2 veMC3) MR1 ve MR2 marjinal has›lat e¤rileri aras›ndan geçti¤i sürece kâr maksimizas-yon koflulu MC = MR sa¤lanmakta ve fiyat düzeyi sabit kalmaktad›r.

Dirsekli talep e¤risi modeli basit bir model olmakla birlikte, oligopolistik fiyat-lama konusunda yeterli aç›klama sa¤lamamaktad›r. Bu model dirse¤in nas›l orta-ya ç›kt›¤›n› aç›klasa da bafllang›çtaki denge fiyat›n›n (P1) nas›l belirlendi¤ini aç›k-lamamaktad›r.

Anlaflmal› Oligopol TeorileriGeleneksel ve modern oligopol modelleri firmalar aras›nda herhangi bir anlaflmaolmad›¤› varsay›m›na dayanmaktad›r. Ancak, endüstride firma say›s›n›n az olmas›,oligopolistik ba¤›ml›l›¤›n bulunmas› gibi nedenler, firmalar›n aralar›nda anlaflmayaparak, rekabeti ortadan kald›rarak monopolcü güç elde etmelerini ve böylecedaha yüksek kâr düzeylerine ulaflmalar›n› sa¤lamaktad›r. Dolay›s›yla firmalar, ara-lar›ndaki fiyat-üretim rekabetini önlemek için aç›k veya gizli (örtük) anlaflmalar ya-pabilmektedirler.

• Aç›k Anlaflmal› Oligopol Teorileri; Karteller: Firmalar›n fiyat rekabetindenkaç›nmak için anlaflma çabalar›n›n en geliflmifl ve sistematik olan› kartellerdir.Kartel, firmalar›n aralar›ndaki rekabeti ortadan kald›rarak monopolcü kâr› el-de etmek amac›yla fiyat ve üretim gibi konularda ortak kararlar almak için


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



oluflturduklar› bir birliktir. Karteller genellikle uluslararas› boyutta olmaktad›r-lar. Uluslararas› boyuttaki karteller için en iyi örnek OPEC’tir (Organization ofPetroleum Exporting Countries-Petrol ‹hraç Eden Ülkeler Örgütü). Bir kartelinbaflar›l› olabilmesi için afla¤›daki özelliklere sahip olmas› gerekmektedir:1. Kartel piyasan›n tümüne olmasa bile ço¤unlu¤una hâkim olmal›d›r. Ak-

si taktirde kartel piyasa fiyat›n› kontrol alt›nda tutamaz.2. Karteli oluflturan firmalar al›nan ortak kararlara uymal›d›r. Kartel üyeleri-

nin anlaflmalar› her zaman kolay olmayabilir çünkü üyelerin maliyet ya-p›lar›ndaki farkl›l›klar, piyasa talep e¤risi ile ilgili farkl› de¤erlendirmeler,hatta farkl› amaçlar nedeniyle anlaflma kolayca bozulabilmektedir. Ayr›-ca, üye firmalardan birinin daha yüksek kârlar elde etmek amac›yla, kar-tel taraf›ndan belirlenen fiyat›n alt›nda mal›n› satmak suretiyle, anlaflma-y› gizlice bozma olas›l›¤› vard›r. Ancak bu hareketin; fiyat savafllar›na ne-den olarak uzun dönemde fiyat› tam rekabet fiyatlar›na dönüfltürece¤ikorkusu, anlaflmay› bozma konusunda cayd›r›c› olabilmektedir. Bunakarfl›l›k karteldeki firma say›s› ne kadar fazla olursa anlaflman›n bozulmaolas›l›¤› da o kadar fazla olmaktad›r. Çünkü say› artt›kça her bir kartelüyesi firman›n kartel taraf›ndan kontrol edilebilme olas›l›¤› azalmaktad›r.

3. Söz konusu mala iliflkin talep, fiyata göre esnek olmamal›d›r. Çünkü ancakböyle bir durumda üretim düzeyinin k›s›larak fiyat›n art›r›lmas› ile toplamhas›lat ve kâr art›r›labilmektedir. Talebin fiyat esnekli¤i ne kadar düflükolursa karteldeki firmalar o kadar fazla monopolcü güç elde ederler.

4. Mala olan talep tüketici gelirine göre de esnek olmamal›d›r. Aksi taktirde,tüketici gelirindeki dalgalanmalar, talepte önemli dalgalanmalara ve ortakkararlar›n uygulanmas›nda zorluklara neden olabilir. Birçok ülkede kartelveya tröst gibi oluflumlar, antitröst yasalar›yla yasaklanmaktad›r. Bu tür ya-salar›n amac›, piyasan›n rekabetçi özelliklerini kaybetmemesi için mono-polleflme ile mücadele etmek ve haks›z rekabeti önlemektir.

• Gizli Anlaflmal› Oligopol Teorileri; Hâkim Firma Modeli: Hâkim firmamodeli, tek bir büyük firma (hâkim firma) ile küçük firmalardan oluflan en-düstrilerde uygulanan bir modeldir. Hâkim firma, toplam endüstri üretim mik-tar›n›n önemli bir k›sm›n› kontrol etmektedir. Küçük firmalardan oluflan grupise piyasan›n geri kalan› için mal›n› arz etmektedir. Hâkim firma, kâr›n› mak-simize edecek flekilde fiyat›n› belirlemektedir. Küçük firmalar ise hâkim firma-

n›n belirledi¤i fiyattan istedik-leri kadar mal satmaktad›r.Böylece, küçük firmalar tamrekabetçi gibi davran›rken hâ-kim firma mal›n artan k›sm›-n›n (küçük firmalarca arz edil-meyen miktar) arz edicisi gibihareket etmektedir.fiekil 6.7’de hâkim firman›n fi-yat› nas›l belirledi¤i gösteril-mektedir. fiekilde, D piyasatalep e¤risini, MCH hâkim fir-ma marjinal maliyetini ya dahâkim firma ters arz fonksi-yonunu, Sdi¤er ise hâkim fir-


Kartel: Ayn› üretim dal›nda,iki veya daha fazla firman›naralar›ndaki rekabetiönleyerek, fiyatlar›düzenlemek ve piyasadamonopol oluflturabilmekamac›yla, hukuki veekonomik ba¤›ms›zl›klar›n›koruyarak meydanagetirdikleri bir birliktir.

Tröst: Ayn› veya farkl› üretimdal›nda faaliyet gösterenfirmalar›n hukuki veekonomik ba¤›ms›zl›klar›n›yitirerek birleflmeleridir.

P

P1

P*

DMRH

Qdi¤erQHQ

QT

P2Sdi¤er

MCHDH

fiekil 6.7

Hakim FirmaModeli

ma d›fl›ndaki küçük firmalar›n marjinal maliyet e¤rilerinin toplam›ndan olu-flan arz e¤risini göstermektedir. Hâkim firma kendi talep e¤risini (DH) belir-lemek zorundad›r. fiekilde görüldü¤ü gibi bu, piyasa talep e¤risi ile küçükfirmalar›n arz› aras›ndaki farkt›r. P1 fiyat düzeyinde küçük firmalar›n arz› pi-yasa talebini karfl›lad›¤›ndan, hâkim firma bu fiyattan sat›fl yapmamaktad›r.Buna karfl›l›k, P2 fiyat›nda ya da daha düflük fiyattan hâkim firma d›fl›ndakidi¤er firmalar piyasaya üretimlerini arz edemediklerinden, hâkim firma pi-yasa talep e¤risinin tümüne sahip olmaktad›r. P1 ve P2 fiyat düzeyleri ara-s›nda ise hâkim firman›n karfl› karfl›ya oldu¤u talep e¤risi DH’dir. Hâkim fir-man›n talep e¤risi DH ile iliflkili olarak hâkim firman›n marjinal has›lat e¤ri-si MRH olmakta ve MC ise hâkim firman›n marjinal maliyet e¤risi olmaktad›r.Hâkim firma, kâr maksimizasyon koflulunu (MCH = MRH) sa¤lad›¤› üretimdüzeyini QH’da belirleyerek kâr›n› maksimize etmektedir. Bu durumda, QHüretim düzeyinden hâkim firman›n talep e¤risine (DH) bir dikme ç›k›ld›¤›n-da piyasa fiyat› P* olarak belirlenmektedir. Bu fiyat düzeyinde di¤er firma-lar›n üretim düzeyi ise Qdi¤er kadar olacakt›r. Buna göre hâkim firma ve di-¤er firmalar›n toplam sat›fllar› QT = QH + Qdi¤er olarak gerçekleflecektir.

Oligopol Piyasas›nda Fiyat D›fl› RekabetOligopolde, firmalar fiyat rekabeti yerine fiyat d›fl› rekabeti tercih etmektedir. Bu-nun nedenleri yukar›da ele al›nan oligopol teorilerinde daha önce verilmifltir. Oli-golocü firmalar; mal farkl›laflt›rmas›, üretim tekniklerinde yenilikler, reklamlar, ye-ni ürün gelifltirme, promosyon ve kampanyalar gibi konularda fiyat d›fl› rekabet et-mektedir. Bu davran›fl modeli, oligopol piyasalar›nda reklam harcamalar›n›n; örne-¤in deterjan, otomobil ve beyaz eflya gibi endüstrilerde neden di¤er piyasalara gö-re daha yüksek oldu¤unu aç›klamaktad›r. Bunun d›fl›nda, bu piyasalarda, örne¤inyeni bir ürünü rakiplerinden önce piyasaya sürmek amac›yla, gelifltirmek veyamevcut bir ürünün niteli¤ini de¤ifltirmek için araflt›rma-gelifltirme faaliyetleriyapmak da büyük önem tafl›maktad›r. Örne¤in bilgisayar veya cep telefonu üreti-cileri mallar›n›n modellerini devaml› olarak de¤ifltirmektedir. Promosyon ve kam-panyalar gibi fiyat d›fl› rekabete ise cep telefonu operatörlerin davran›fllar› örnekolarak verilebilir. Oligopolcü firmalar bu tür bir fiyat d›fl› rekabeti destekleyecekyeterli finansal kaynaklara sahip olduklar›ndan, talep e¤rilerini sa¤a kayd›rarak ve-ya daha inelastik hale getirerek daha yüksek kârlar elde etmelerine olanak sa¤la-yan, bu tür yollar› tercih etmektedir.

Oligopol Piyasas›nda EtkinlikBaz› iktisatç›lara göre, oligopolcü firmalar negatif e¤imli talep e¤risine sahip ol-duklar›ndan P=MC etkinlik flart› sa¤lanamamaktad›r. Çünkü monopol ve monopol-cü rekabet piyasalar›nda oldu¤u gibi, bu piyasada da fiyat düzeyi marjinal maliye-tin üzerinde (P>MC) belirlenmektedir. Ancak baz› iktisatç›lar ise oligopol piyasa-s›nda araflt›rma-gelifltirme faaliyetlerine önem verilerek, teknolojik geliflmelere ola-nak sa¤lanmas›n› olumlu de¤erlendirmektedirler. Onlara göre, teknolojik geliflme,iktisadi büyümeyi h›zland›rmaktad›r. Dolay›s›yla oligopol piyasas› asl›nda iktisadibüyüme üzerinden toplumun refah›n› olumlu etkilemektedir.



Monopol piyasas›n› ve monopolcünün firma den-

gesini ifade etmek

Tek bir firman›n yak›n ikamesi olmayan bir mal›üretip satt›¤› piyasa türü olan monopolde, firmamarjinal maliyetini marjinal has›lat›na eflitledi¤iüretim düzeyinde dengeye gelerek marjinal ma-liyetinin üzerinde bir fiyat belirlemektedir. Dola-y›s›yla ekonomik kâr elde etmektedir.

Monopolcü rekabet piyasas› iflleyiflini ve bu piya-

sada yer alan firman›n dengesini aç›klamak

Monopolcü rekabet piyasas›, piyasaya girifl veç›k›fllar›n kolay oldu¤u, benzer fakat farkl›laflt›-r›lm›fl mallar üreten çok say›da firman›n faaliyetgösterdi¤i ve firmalar›n belli ölçüde fiyat belirle-me gücüne sahip oldu¤u piyasa yap›s›n› ifadeetmektedir. Monopolcü rekabet piyasas›ndakifirma tam rekabet piyasas›n›n baz› özellikleriniiçinde bar›nd›rsa da tam rekabetten farkl› olarakmal farkl›laflt›rmay› gerçeklefltirmesi nedeniyle,s›n›rl› bir monopolcü güç elde etmektedir. Dola-y›s›yla monopolcünün talep e¤risinden daha es-nek olan negatif e¤imli talep e¤risine sahip ol-maktad›r. Di¤er piyasalarda oldu¤u gibi, buradada firma dengesi marjinal maliyetin marjinal ha-s›lata eflitlendi¤i üretim düzeyinde sa¤lanmakta-d›r. K›sa dönemde ekonomik kâr elde eden mo-nopolcü rekabet piyasas›ndaki firma, uzun dö-nemde piyasaya girifllerin engellenmemifl olmas›nedeniyle sadece normal kâr elde edebilmekte-dir. Ancak negatif e¤imli talep e¤risine sahip ol-mas› nedeniyle, fiyat› ortalama toplam maliyeteeflit olmas›na ra¤men, marjinal maliyetten büyükolmaktad›r.

Oligopol piyasas›n› ve bu piyasadaki farkl› firma

davran›fllar›n› aç›klamak

Birbirlerini etkileyecek kadar az say›da firman›nhomojen veya farkl›laflt›r›lm›fl mal üretti¤i piyasayap›s›na oligopol piyasas› denilmektedir. Firmasay›s›n›n az olmas› ve girifllerin k›s›tlanmas› ne-deniyle, firmalardan herhangi birinin fiyat, üre-tim düzeyi ya da reklam konusundaki karar›, di-¤er firmalar› yak›ndan ilgilendirmektedir. Oligo-polcü firman›n üretim veya fiyat üzerindeki kara-r›na karfl› rakipleri farkl› farkl› tepkiler gösterebi-lece¤inden, oligopolcünün dengesi de tek birteori çerçevesinde incelenememektedir. Bu ne-denle de¤iflik oligopol teorileri ile oligopolcü-nün dengesi incelenmeye çal›fl›lmaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi tek sat›c› karfl›s›nda çok sa-y›da al›c›n›n oldu¤u piyasalar› ifade etmektedir?

a. Düopolb. Monopolc. Oligopold. Monopolcü Rekabete. Tam Rekabet

2. Monopol piyasas›nda firman›n talep e¤risi ile afla¤›-dakilerden hangisi birbirinin ayn›s›d›r?

a. Toplam has›lat e¤risib. Marjinal has›lat e¤risic. Ortalama has›lat e¤risi d. Ortalama maliyet e¤risie. Marjinal maliyet e¤risi

3. Monopolde fiyat farkl›laflt›r›lmas› yap›labilmesi içinafla¤›dakilerden hangisi zorunludur?

a. Monopolcü yo¤un reklam faaliyetleri yürütmelidir.b. Fiyat›n farkl›laflt›r›ld›¤› piyasalar aras›nda geçifl

mümkün olmamal›d›r.c. Mal en az›ndan görünüflte de¤ifltirilmelidir.d. Monopolcünün üretti¤i mal lüks bir ihtiyac› gi-

dermelidir.e. Tüketicinin piyasa hakk›nda tam bilgiye sahip

olmas› gerekmektedir.

4. Afla¤›daki oligopol modellerinden hangisi oligopolpiyasalar›nda fiyat kat›l›¤›n› aç›klamaktad›r?

a. Hâkim firma modelib. Cournot modelic. Stackelberg modelid. Bertrand modelie. Dirsekli talep e¤risi modeli

5. Afla¤›daki piyasalardan hangisi oligopole en uygunörnektir?

a. Beyaz eflya piyasas›b. Bakkallarc. Kuaför salonlar›d. Restoranlare. Benzin istasyonlar›

6. Monopolcü rekabet piyasas›n› tam rekabet piyasa-s›ndan ay›ran en önemli özelli¤i afla¤›dakilerden han-gisidir?

a. Fiyat farkl›laflt›rmas›b. Firmalar aras› ba¤›ml›l›kc. Uzun dönemde ekonomik kâr elde edilmesid. Mal farkl›laflt›r›lmas›e. Az say›da firman›n olmas›

7. Heterojen mal üreten oligopolcülerden oluflan piya-saya ne ad verilmektedir?

a. Farkl›laflt›r›lm›fl oligopolb. Saf oligopolc. Tam oligopold. Düopole. Noksan oligopol

8. Cournot modelinde mal›n marjinal maliyeti afla¤›da-kilerden hangisine eflittir?

a. Fiyatab. Marjinal has›latac. Ortalama has›latad. Ortalama maliyetee. S›f›ra

9. Afla¤›daki oligopol modellerinden hangisinde firma-lar fiyat düzeyi üzerinden rekabet halindedirler?

a. Bertrand modelib. Cournot modelic. Stackelberg modelid. Edgeworth modelie. Sweezy modeli

10. Monopolcünün karfl› karfl›ya oldu¤u talep e¤risi içinafla¤›dakilerden hangisi söylenebilir?

a. Tam rekabetçi firman›n talep e¤risi ile ayn›d›r.b. Her zaman marjinal has›lat e¤risinin alt›ndad›r.c. Sonsuz esnektir.d. Piyasa talep e¤risi ile ayn›d›r.e. Ortalama gelir e¤risinin üzerindedir.



1. b Monopol piyasada tek sat›c› ve çok say›da al›c›vard›r.

2. c Monopol piyasas›nda talep e¤risi her ürününmiktar›n›n sat›labilece¤i fiyat düzeyini yans›tt›-¤›ndan ayn› zamanda monopolcünün ortalamahas›lat e¤risidir.

3. b Monopolcünün fiyat farkl›laflt›rmas› yapabilmesiiçin ürünün ucuza sat›ld›¤› piyasadan al›n›ppahal›ya sat›ld›¤› piyasada herhangi bir engellekarfl›laflmadan, rahatça sat›lamamas› gerekir. Birbaflka deyiflle piyasalar aras›nda geçiflin sözkonusu olmamas› laz›m.

4. e Oligopol modellerinde dirsekli talep e¤risi fiyatk›tl›¤›n› aç›klamakta kullan›l›r.

5. a Beyaz eflya piyasas› oligopol piyasalara en uy-gun olan›d›r. Bu piyasalara girmek belirli bir öl-çe¤i gerektirdi¤inden girifl engeli söz konusu-dur. Az say›da sat›c› vard›r ve firmalar aras›ndaba¤›ml›l›k söz konusudur.

6. d Monopolcü rekabetçi piyasada mallar farkl›,rekabetçi piyasada mallar homojendir.

7. a Ürünlerin birbirinden farkl› oldu¤u anlam›n›tafl›yan heterojen ürünler, farkl›laflt›r›lm›floligopol piyasalar›nda sat›l›r.

8. e Cournot modelinde mal›n marjinal maliyetininde¤iflmedi¤i, sabit oldu¤u ve üretim maliyetininde s›f›r oldu¤u varsay›l›r.

9. a Bertrand modelinde firmalar›n fiyat› belirledi¤ivarsay›lmaktad›r. Di¤er modellerde ise firmalarmiktar›n belirlenmesi gerekti¤ini savunur.

10. d Monopol piyasalar›nda firma tek sat›c› oldu¤uiçin karfl› karfl›ya oldu¤u talep e¤risi ayn›zamanda piyasa talep e¤risidir.

S›ra Sizde 1

Bazen maliyetlerin çok yüksek olmas› veya talebin çokdüflük olmas› nedeniyle monopolcü zarar edebilir. Ör-ne¤in tüketicilerin zevklerinde meydana gelen bir de¤ifl-me sonucunda talep e¤risi sola (afla¤›ya) kayar ve opti-mal üretim düzeyinde (MC=MR’ye denk gelen üretimdüzeyinde) uzun dönem ortalama maliyet e¤risinin alt›n-da kalabilir. Veya monopolcünün kulland›¤› girdi fiyatla-r›nda meydana gelen bir art›fl bu sefer monopolcününuzun dönem ortalama maliyet e¤risini yukar›ya do¤ru ta-lep e¤risi üzerine kayd›rabilir. Her iki durumda da uzundönem ortalama maliyet e¤risinin talep e¤risinin (ortala-ma has›lat e¤risinin) üzerinde olmas› nedeniyle, ikisi ara-s›ndaki fark monopolcünün zarar›n› gösterecektir.

S›ra Sizde 2

Do¤al monopollerde ölçek ekonomileri mevcuttur. Ya-ni, üretim artt›kça ortalama toplam maliyet azalmakta-d›r. Bu nedenle ikinci derecede fiyat farkl›laflt›rmas› uy-gulanmas› monopolcüyü daha avantajl› konuma getire-cektir. Böylece monopolcü bir taraftan üretimini veyasat›fl›n› art›racak ve bu flekilde daha büyük ölçek eko-nomilerine ulaflacak, di¤er taraftan hem tüketici refah›-n› hem de kendi kâr›n› art›rma imkan›na kavuflacakt›r.

S›ra Sizde 3

Damping Çeflitleri1. Arada bir yap›lan damping: Ekonomide talep daral-

mas›, tüketici tercihlerinin de¤iflmesi gibi geçici ne-denler firmalar›n sat›fllar›n› yavafllat›p stok birikme-lerine neden olabilir. Böylece firmalar d›fl piyasayamaliyetine sat›flla bu stoklar› eritme yoluna gidebilir-ler, buna da arada bir yap›lan damping denir.

2. Y›k›c› Damping: Firma d›fl piyasadaki rakiplerini or-tadan kald›rmak için fiyatlar› onlar›n dayanamayaca-¤› kadar düflürür.

3. Sürekli Damping: Firma mal›n› d›fl piyasalarda sü-rekli olarak daha düflük fiyattan satar, buna örnekde ölçek ekonomileridir.

S›ra Sizde 4

Tam rekabet piyasalar›n›n temel özelliklerinden biri üre-tilen mal›n homojen olmas›d›r. Monopol piyasas›nda datek firma oldu¤undan, üretilen mal›n bir rakibi yoktur.Buna karfl›l›k tam rekabet piyasas›n›n birçok özelli¤initafl›yan monopolcü rekabet piyasalar› mal farkl›laflt›rma-s› uygulayarak bir monopolcü güç elde etmektedir.



Blum, Ulrich vd. (2006). Angewandte

Industrieökonomik: Theorien, Modelle,

Anwendungen, Wiesbaden: Gabler Verlag.Bulmufl, ‹smail. (2008). Mikroiktisat, Ankara.Dinler, Zeynel. (2010) Mikro Ekonomi, Bursa.Ertek, Tümay. (2009). Mikroekonomi Teorisi,

‹stanbul.Hyman, David N. (1993). Modern Microeconomics:

Analysis and Applications, Boston.Lipsey, Richard G. vd. (1999). Economics, Reading,

Massachusetts: Addison- Wesley.McConnell, Campbell R. ve Brue, Stanley L. (1996).

Microeconomics: Principles, Problems, and

Policies, New York: McGraw-Hill.Paras›z, ‹lker. (2011). Mikro Ekonomi, Bursa.Perloff, Jeffrey M. (2001). Microeconomics, Boston:

Addison- Wesley.Seyido¤lu, Halil. (2006). ‹ktisat Biliminin Temelleri,

‹stanbul.Tucker, Irvin B. (2010). Microeconomics for Today’s

World, Austalia: South-Western Cengage Learning.Ünsal, Erdal M. (2010). Mikro ‹ktisat, Ankara.Yaylal›, Muammer. (2004). Mikroiktisat, ‹stanbul.Y›ld›r›m, Kemal vd. (2009). Endüstriyel Ekonomi,

Bursa.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;K›sa dönem emek talep e¤risini elde edebilecek,Uzun dönem emek talep e¤risini elde ediliflini aç›klayabilecek,Emek talep e¤risini bir endüstri ve piyasa ba¤lam›nda de¤erlendirebilecek,Eksik rekabet piyasalar›nda emek talep e¤risini elde edebilecek,Emek arz e¤risinin elde ediliflini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Marjinal Ürün Has›lat›• Marjinal Faktör Maliyeti • Ç›kt› Etkisi• Faktör ‹kame Etkisi • Bofl Zaman Talep E¤risi

• Bireysel Emek Arz E¤risi• Emek Talebi Ücret Esnekli¤i• Monopolcü Sömürü• Ekonomik Rant

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN

Mikro ‹ktisat Faktör Piyasalar›

• G‹R‹fi• KISA DÖNEM ÜRET‹M FAKTÖRÜ

(G‹RD‹) TALEB‹• REKABETÇ‹ P‹YASADA UZUN

DÖNEM ÜRET‹M FAKTÖRÜ TALEB‹• ENDÜSTR‹ VE P‹YASA ‹Ç‹N

FAKTÖR TALEP E⁄R‹LER‹• EMEK F‹YATINDAK‹

DE⁄‹fi‹KL‹KLERE KARfiI EMEKTALEB‹N‹N DUYARLILI⁄I

• G‹RD‹ ARZ E⁄R‹S‹ • EMEK P‹YASASINDA DENGE• MONOPSONCU FAKTÖR

P‹YASALARI


G‹R‹fifiimdiye kadar bir firman›n karar›na iliflkin aç›klamalarda, firma kâr›n› maksimizeeden üretim ya da ç›kt› düzeyinin belirlenmesi ile ilgilendik. Bir baflka ifadeyle fir-may› mal ve hizmet piyasas›nda arz yönü ile ele al›p firman›n hane halklar›na vedi¤er firmalara mal veya hizmet sat›fllar›na iliflkin farkl› piyasa yap›lar›ndaki davra-n›fllar›n› inceledik. Firmalar satacaklar› mal ve hizmetlerin üretimi için emek, ser-maye, toprak ve do¤al kaynaklar fleklinde s›n›fland›r›lan girdileri kullan›rlar. Bugirdiler firmalar taraf›ndan sat›n al›n›r ya da kiralan›r, k›saca firmalar taraf›ndan ta-lep edilir. Üretim sürecinde kullan›lan tüm bu girdiler üretim faktörleri olarak ad-land›r›ld›klar› için, bu faktörlerin arz ve talebinin karfl›laflt›¤› yerlerde faktör piya-salar› olarak isimlendirilir. Ancak faktör piyasalar›nda arz edenler genellikle hane-halklar› iken talep edenler ise firmalard›r.

Bir firma için kâr› maksimize eden ç›kt› düzeyini belirlemek, bir anlamda buç›kt›y› elde etmek için gerekli olan üretim faktörleri seçimini yapmakt›r. Yani fir-man›n girdi piyasalar›ndaki talep yönünü incelemektir. Firman›n girdi piyasas›nda-ki talebi ise üretece¤i mal ve hizmetin sat›fl›na ya da talebine ba¤l› oldu¤u için, gir-di talebi türev yada türetilmifl talep olarak isimlendirilir. Örne¤in bir otomobil fab-rikas›n›n emek faktörü talebi, otomobil talebinin sonucu olarak ortaya ç›km›flt›r yada türemifltir. Otomobile olan talep artarsa bu firman›n emek talebi de artacakt›r.

Faktör fiyatlar› girdilerin arz ve talebine göre belirlenir. Bu nedenle önce girdi-ler için talep, daha sonra arz yap›lar› incelenecektir. Son olarak arz ve talebin et-kileflimlerinin girdi fiyat›n› nas›l belirledi¤i tart›fl›lacakt›r. Faktör talebini incelerkenüretim ve maliyet ünitelerinde izlenen yönteme paralel olarak k›sa ve uzun dönemtemelinde incelememizi sürdürece¤iz.

KISA DÖNEM ÜRET‹M FAKTÖRÜ (G‹RD‹) TALEB‹

K›sa dönem emek talep e¤risinin elde ediliflini aç›klamak

Faktör talebini incelerken üretim ve maliyetlere iliflkin ünitelerden yararlanarak,firman›n üretimde kulland›¤› girdileri nas›l seçti¤ini dikkate almam›z gerekir. Fir-man›n belli bir ç›kt› düzeyini en düflük maliyet ile gerçeklefltirmek ya da maliyetminimizasyonu problemini çözmek, bir anlamda optimal girdi düzeylerini belirle-

Faktör Piyasalar›

1A M A ÇN

mektir. Örne¤in efl ürün e¤risinin te¤et oldu¤u efl maliyet do¤rusu, girdi fiyatlar›veri iken talep edilen girdilerin miktar›n› gösterir. Dikkat edilirse bu optimal girdibileflimi firman›n üretim miktar›na ve girdilerin fiyatlar›na ba¤l›d›r.

fiimdi X mal› üreten bir firman›n iki girdi kulland›¤›n›; Sermaye (K) ve Emek(L), bunlara sermayenin kira bedeli ya da fiyat› olarak (r) ve emek birimi için (w)kadarl›k ücret ödendi¤ini düflünelim. Aç›klamalar›m›z› sürdürürken tüm girdilerinözdefl oldu¤unu hatta iflçilerin yeteneklerinin de ayn› oldu¤unu varsay›yoruz. K›sadönem için sermaye girdisini sabit al›p (K

–) emek girdisini (L) ise de¤iflken faktör

kabul edelim. Böylece firma için girdi talebi, ne kadar iflçi (emek) istihdam edece-¤i ile iligili olacakt›r. Firman›n emek talebini incelerken ilk olarak hem faktör piya-salar›nda hem de ürün piyasalar›nda tam rekabet koflullar›n›n bulundu¤u durumudikkate alaca¤›z.

Rekabetçi Piyasada Firman›n Emek TalebiOptimal ç›kt› düzeyi için kullan›lan marjinalist mant›k, kâr› maksimize eden girdidüzeyinin belirlenmesi için de kullan›l›r. Bunun için ilk olarak firman›n belli say›daemek girdisi istihdam etti¤ini, ilave iflçiyi ifle alman›n kârl› olup olmad›¤›na bakmaiste¤ini inceleyelim. ‹lave iflçinin kiralanmas› ile firman›n üretimi artar. Üretim üni-tesinden hat›rlanaca¤› üzere, firma di¤er girdiler sabit iken ilave bir birim emek kul-land›¤›nda, üretimde ortaya ç›kan art›fl, bu girdinin marjinal fiziki ürünü olarak ta-n›mlan›r ve fiziki de¤erle ölçülür. Bu fiziki de¤er için eme¤in marjinal fiziki ürünü(MPPL), k›saca eme¤in marjinal ürünü (MPL) ya da eme¤in marjinal verimlili¤i kav-ramlar› kullan›l›r. Ancak firma emek talebine iliflkin kararlar›nda bu fiziki ölçüyükullanmaz, bunun yerine bu ilave ürünün sat›fl›ndan elde etti¤i has›lat›; eme¤inmarjinal ürün has›lat›n› (MRPL) kullan›r. MPL ve MRPL birbiri ile iliflkili iki kavram-d›r. Emek girdisi ile ilgili marjinal ürün has›lat›n› (MRPL) hesaplayabilmek için, ila-ve emek girdisinin oluflturdu¤u marjinal ürünü (MPL) bu ç›kt›n›n her birimine ilifl-kin marjinal has›lat ile çarp›lmas› gerekir. Sembollerle afla¤›daki gibi ifade edilir:

Tam rekabet rekabet piyasas›nda MR=Px oldu¤unu hat›rlay›n›z.

Emek girdisi için hesaplanan marjinal ürün has›lat›, en son emek biriminin ma-liyetini (ki buna marjinal faktör maliyeti (MFC) diyece¤iz) afl›yorsa firma için ilaveiflçi ifle almak kârl›d›r.

Emek girdisi için marjinal faktör maliyeti (MFC) ilave emek kullan›ld›¤›ndafirman›n toplam maliyetinde ortaya ç›kan art›flt›r. Üretim faktörleri için rekabetçipiyasa geçerli oldu¤unda, marjinal faktör maliyeti , bu faktöre ödenen bedeldir.

Dolay›s›yla emek girdisi için MFC, eme¤e ödenen ücrete eflittir.

Yine rekabetçi piyasada firma tam esnek bir talep e¤risi ile karfl› karfl›ya oldu-¤u için, marjinal has›lat (MR) ürünün piyasa fiyat›na eflit olur. Böylece eme¤in mar-jinal ürün has›lat› (MRPL) hesaplan›rken ürünün piyasa fiyat› ya da de¤eri ile eme-¤in marjinal ürünü çarp›larak ilave ç›kt› için piyasa de¤eri hesaplan›r. Bu yüzdenrekabetçi piyasada marjinal ürün has›lat› (MRPL) bazen marjinal ürün de¤eri(VMPL) olarak da adland›r›l›r. Dolay›s›yla eme¤in marjinal ürün has›lat›n› yenidenyaz›p ücrete eflitleyerek kâr› maksimize eden emek miktar› belirlenir.

MFC wL =( )

MRP = (MR) MPL L⋅( )


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Marjinal ürün has›lat› e¤risi (MRPL) firma için emek talep e¤risidir. Daha aç›kifadeyle, sermaye girdisi sabit oldu¤unda firma için eme¤in marjinal ürün has›lat›e¤risi emek faktörüne iliflkin talep e¤risidir. (MRPL) e¤risi belli bir düzeydeki emekiçin firman›n ödemek istedi¤i en yüksek ücret düzeyini gösterir. Ya da (MRPL) e¤-risi, belli bir ücret düzeyinde firman›n istihdam edece¤i emek miktar›n› gösterir.

Emek girdisi için talep e¤risi genellikle sol yukar›dan sa¤ afla¤›ya do¤ru e¤im-lidir. Bu negatif e¤imin nedeni azalan marjinal verimler prensibidir. Sermaye girdi-sini sabit tutan bir firma kulland›¤› emek girdisini art›rd›¤›nda ilave emek girdisi-nin marjinal verimlili¤i (MPL) eninde sonunda azaland›r. Çünkü emek girdisininart›r›lmas›yla emek birimi bafl›na serma-ye miktar› azalmaktad›r. ‹stihdam edi-len emek say›s› artt›¤›nda eme¤in mar-jinal verimlili¤i azald›¤› için, MRPL deazalan olacakt›r. Dolay›s›yla emek ta-lep e¤risi elde edilirken eme¤in marji-nal verimlili¤i veri ya da sabit olan ürünfiyat› (Px) ile çarp›ld›¤›ndan MRPL deazalan olur.

Gerçek emek talep e¤risini daha ay-r›nt›l› gösterebilmek için rekabetçi piya-sada firman›n kapanma noktas›ndan ha-reketle ortalama ve marjinal fiziki ürün-ler ile ortalama ve marjinal ürün de¤erle-rinin konumunu incelemek gerekir.

Rekabetçi piyasada firman›n k›sadönem kapanma noktas›nda ürün fi-yat› ortalam de¤iflken maliyete eflittir.Fiyat bu düzeyde hatta daha düflük dü-zeylerde oldu¤unda firma hiç üretimyapmayacakt›r. Sembollerle ifadeedersek;

oldu¤unda üretim gerçekleflmeyecektir. Kapanma noktas›n› eflitlik durumunda üc-ret düzeyi hesaplamas› için kullan›rsak, emek faktörü için ortalama ürün has›lat›n›(ARPL) elde etmifl oluruz.

olur ya da Px.APPL=w veya ARPL=w

Dikkat edilirse ücret düzeyi ortalama ürün has›lat›na eflit ya da daha yüksek ol-du¤unda firma üretim yapmayacakt›r, dolay›s›yla emek girdisi de talep etmeyecek-tir. Ancak ücret düzeyi ARPL nin maksimum seviyesinde veya daha düflük düzey-

P xL

wx ⋅=

P w Lx

AVCx ≤⋅

=

VMP ya da MRP P MP wL L x L= ⋅ =

1597. Ünite - Faktör P iyasalar ›

fiekil 7.1

APPLMPPL

APPL=APL

MPPL=MPL

L1 L2 L3L

APPLMRPL

ARPL=w1

L1 L2 L3L

Emek T

alep E¤risi

ARPL=APL.PX

MRPL=MPL.PX

Firman›n K›saDönem EmekTalep E¤risi

lerde ise pozitif miktarlarda emek talep edilecek ve emek talep e¤risi marjinal ürünhas›lat› e¤risi ile çak›flacakt›r (Çünkü firma w=MRPL göre talep edece¤i emek mik-tar›n› belirliyordu). Eme¤in marjinal ürün has›lat e¤risi, ortalama ürün has›lat› e¤-risini maksimumda kesti¤i için, ortalama ürün has›lat› alt›ndaki MRPL e¤risi emekgirdisi için gerçek emek talebidir. Bu bölgede marjinal ürün azalan oldu¤u için deemek talep e¤risi negatif e¤imlidir.

Burada bir hususa dikkat çekmek istiyoruz. Üretim ünitesinde tek de¤iflken gir-di durumunda, toplam üretim fonksiyonundan hareketle elde edece¤imiz marjinalve ortalama ürün fonksiyonlar›, sabit al›nan ürün fiyat› (Px) ile çarp›larak ARPL veMRPL fonksiyonlar›na dönüfltürülmüfltür. Yani bu fonksiyonlar orant›l› bir biçimdebaflka bir fonksiyona dönüfltürülmüfltür. Bu dönüflüm durumunda orijinal fonksi-yonlar›n maksimum noktalar› ile ilgili ba¤›ms›z de¤iflkenlerin de¤eri sabit kal›r. Ya-ni dönüflüm fonksiyonu içinde maksimum de¤erler ayn› emek de¤erleri üzerindegerçekleflir. Bu durum flekil 7.1, de gösterilmifltir.

APPL ve MPPL, nin maksimum oldu¤u emek düzeylerinde ARPL ve MRPL de¤erlerini de (L2L1) maksimum yapt›¤›na dikkat ediniz.

fiekil 7.1’de ücret düzeyi w1’ in üzerinde ise firma üretim yapmad›¤› için emek gir-disi talep etmeyecektir. Ancak w1 ve alt›ndaki ücret düzeylerinde pozitif miktarlardaemek talep edecek ve emek talep e¤risi L2 ile L3 aras›ndaki MRPL ile çak›flacakt›r.

MRPL e¤risinin negatif de¤er ald›¤› k›sm›, niçin gerçek emek talep e¤risi olarak kullan›r›z?

Kâr› Maksimize Eden Emek Miktar›n›n Belirlenmesi veEmek Talep E¤risinin E¤imiK›sa dönemde sermaye faktörünü sabit ald›¤›m›z (K

–) için, firma emek girdisini ar-

t›rmakla üretimini art›r›r. Dolay›s›yla firman›n çözmesi gereken problem; kâr› mak-simize edebilmek için kaç kifli istihdam etmesi gerekti¤i sorusudur. Bunun için fir-man›n kâr fonksiyonunu (π) yazarsak: Bilindi¤i üzere toplam has›lattan toplammaliyeti ç›kararak kâr fonksiyonumuzu yazabiliyorduk.

fiimdi kâr› maksimize eden emek miktar›n› belirlemek için, kâr fonksiyonununemek girdisine göre türevini al›p s›f›ra eflitlememiz gerekir:

, bu buradan Px.MPL=w

fleklinde eflitli¤i düzenleyerek emek girdisi için talep kural›na ulaflm›fl oluruz. Do-lay›s›yla kâr maksimizasyonu amaçlayan firman›n emek talebine iliflkin kural›;eme¤in marjinal ürün has›lat›n›, marjinal faktör maliyetine yani ücrete eflit oldu¤udüzeye kadar bu girdiyi kullanmas›d›r. fiayet MRPL ücret düzeyinden daha yüksekise firma ilave emek kiralamakla kâr› art›rmaktad›r.

∂∂

=∂ ( )

∂− =

πL

PX K L

Lwx

,0

π = ( )− −P X K L wL r Kx ,


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




E¤er MRPL ücretten daha dü-flük ise firma istihdam etti¤i emekmiktar›n› azaltmal›d›r. Örne¤infirma L0 düzeyinde emek istih-dam ederse son emek birimininfirmaya maliyeti, bu birimin üre-tece¤i ç›kt›dan elde edece¤i geli-ri aflacakt›r. Bu durumda firmaçal›flt›rd›¤› iflçi say›s›n› azaltarakkâr›n› art›rabilecektir. Grafikselaç›klamalar için yanda flekil 7.2çizilmifltir.

fiekilde rekabetçi girdi piyasas›nda firma fiyat kabullenici oldu¤u için w1 ücretdüzeyinde, eme¤in marjinal faktör maliyeti (MFCL) sabittir. Yani firma bu ücret dü-zeyi üzerinden arzu etti¤i miktarda emek girdisi kiralayabilmekte, bu piyasa ücretdüzeyini (w1) etkileme olas›l›¤› bulunmamaktad›r. ‹flte bu yüzden firman›n karfl›karfl›ya kald›¤› emek arz e¤risi (LS) yatay eksene, piyasa ücret düzeyinde paralel-dir. Eme¤in marjinal ürün has›lat› e¤risi ya da eme¤in talep e¤risi negatif e¤imli çi-zilmifltir. Firma L1

* düzeyinde emek istihdam ederek kâr›n› maksimize etmektedir. fiimdi ücret düzeyinde w1 den w2’ye bir azal›fl›n talep edilen emek miktar›n›

nas›l art›rd›¤›na bakal›m. Ücret düzeyindeki bu azalma örne¤in iflgücüne kat›l›moran›ndaki bir art›fl sonucu emek arz e¤risi LS

1 den LS2 ye kaym›fl olsun. Bu du-

rumda kâr maksimizasyonunu sa¤layan emek miktar› da L2* olacakt›r. Çünkü ko-

flula yeniden bakarsak (Px MPL=w); ürünün fiyat› Px sabit kal›rken ücret düzeyiazald›¤›nda bu eflitli¤in korunabilmesi için eme¤in marjinal verimlili¤inin de azal-mas› gerekir. Marjinal verimlilikteki azalma ise di¤er girdiler ve teknoloji sabit ol-du¤u için ancak kiralanan emek miktar›n› art›rmakla sa¤lanabilir. Böylece ücretazald›¤›nda talep edilen emek miktar› artar, dolay›s›yla emek talep e¤risi de nega-tif e¤imlidir. Ancak ürün fiyat›nda ve marjinal verimlilikte art›fl olursa emek talepe¤risi sa¤a kayarken ç›kt› fiyat›nda ve MPL de azalma oldu¤unda ise emek talepe¤risi sola kayar.

Emek talep e¤risinde hangi durumlarda kayma gözlenir.

Benzer yöntem sermaye girdisi içinde uygulanabilir. Firman›n sermaye faktörükiralama ya da sat›n alma nedeni di¤er girdileri alma sebebiyle ayn›d›r, yani kâr›-n› maksimize etmek. Burada da sermayenin marjinal ürün has›lat›, sermayenin fi-yat›na ya da kira bedeline eflit oldu¤u noktaya kadar, girdi al›nmaya devam edile-ce¤ine dair yaklafl›m geçerlili¤ini korumaktad›r. Ancak sermaye girdisini inceledi-¤imizde zaman boyutu modele dahil edilmelidir. Firman›n maliyetleri ve has›latla-r› birkaç zaman dilimini kaps›yorsa bu durumda girdi talebi için kullan›lan yöntem:marjinal ürün has›latlar›n›n bu günkü de¤erini, marjinal maliyetlerin bugünküde¤erlerine eflitlemektir. Bundan sonraki iflleyifl emek piyasas› ile ayn› oldu¤u içinsermaye girdisine yönelik aç›klamalar tekrardan öteye gitmeyecektir. Bu yüzdensermaye girdisi talebine iliflkin aç›klamalar yap›lmayacakt›r.


fiekil 7.2

L1 L2 L

LS2

MFCL=w1=Ls1

MRPL=Px.MPL=LD

L0

w

w1

w2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




2

K›sa Dönem KârMaksimizasyonuSa¤layan EmekMiktar›n›nBelirlenmesi

Emek Talep E¤risinin Elde Edilifli ve E¤imi ‹çin AlternatifBir YöntemDikkat edilirse faktör piyasalar› birçok aç›dan ürün ya da ç›kt› piyasalar›na benzer,her ikisi için de marjinal mant›k kullan›l›r. Örne¤in emek piyasas›nda kâr maksimi-zasyonu kofluluna göre eme¤in marjinal ürün has›lat› (MRPL) eme¤in marjinal fak-tör maliyetine (MFCL) yani ücrete (w) eflitlenir. Ürün ya da ç›kt› piyasas›nda kârmaksimizasyonu koflulu ise marjinal has›lat›n (MR) marjinal maliyete (MC) eflitlen-mesidir. Her ikisi de asl›nda ne kadar üretim elde edilece¤ini aç›klamaktad›r. fiöy-le ki faktör piyasas›nda kâr› maksimize eden emek miktar›n›n belirlenmesine ilifl-kin eflitli¤i yeniden yazal›m:

(MR).(MPL)=w

Bu eflitli¤in her iki yan›n› eme¤in marjinal verimlili¤ine (MPL ) bölelim;

Dikkat edilirse eflitli¤in sa¤ taraf› ilave ç›kt›n›n marjinal maliyetini göstermekte-dir.Çünkü ücret, ilave bir birim ç›kt› elde edebilmek için gerekli emek miktar› ileçarp›lmaktad›r. Dolay›s›yla bu son eflitlik hem girdi kiralama hem de üretim düze-yi seçimine iliflkin kural› göstermektedir.

oldu¤unda yazabiliriz.

Kâr› maksimize eden girdi miktar›n› belirlemenin asl›nda kâr maksimizasyonunu sa¤la-yan ç›kt› miktar›n› belirlemeyle ile ayn› sonucu verdi¤ine dikkat edelim.

Dolay›s›yla bu bizi ayn› matematiksel sonuca götürmektedir. Çünkü her iki ku-ralda sonuçta firman›n ne kadar üretim yapmas› gerekti¤ini aç›klamaktad›r. Bumarjinal yöntemi kullanarak fiyat› veri alan firma için k›sa dönem (sermayenin sa-bit oldu¤u ve teknolojiyi veri ald›¤›m›z) emek talep e¤risini elde edebiliriz. Bura-da hem efl ürün e¤rilerini hem de marjinal maliyet e¤rilerini kullan›p emek talepe¤risini ve bu e¤rinin e¤iminin nelere ba¤l› oldu¤unu aç›klayaca¤›z.

fiekil 7.3’te negatif e¤imli talep e¤risi, efl ürün ve maliyet e¤rileri kullan›larak el-de edilmifltir. Bafllang›çta firman›n k›sa dönem için sermaye girdisi (K

–) düzeyinde

sabit oldu¤u için, firman›n k›sa dönem geniflleme yolu (K–) düzeyinde yatay ekse-

ne paralel olacakt›r. Firman›n bafllang›çta w1 ücret düzeyinde marjinal maliyetiMC1 iken Px fiyat seviyesindeki üretimi X1 kadard›r. Bu ücret düzeyinde girdi ta-lep e¤risi üzerinde a noktas›nday›z. fiimdi ücret düzeyinin w2 ye düfltü¤ü durumuanaliz edelim. Ücret düzeyinde azalma MC e¤risini sa¤a MC2 ye kayd›racakt›r. Tamrekabet piyasas›nda ürün fiyat› Px de veri oldu¤u için, firma üretimini X1 den X2ye yükseltecektir çünkü kâr maksimizasyon koflulu (P=MC2) X2 üretim düzeyindesa¤lanabilecektir. fieklin ikinci panelinde k›sa dönem geniflleme yolundan hare-ketle firma X2 efl ürün e¤risine geçecek ve L2 düzeyinde emek girdisi kullanacak-t›r. Yani emek talep e¤risi üzerinde b noktas›na geçilecektir. Ücret düzeyi de¤iflti-rilerek daha fazla noktaya ulafl›labilir. Bu noktalar› birlefltirdi¤imizde negatif e¤im-li talep e¤risini elde etmifl oluruz.

MR wMP

MCL

= =w

MPMC

L=

MR wMPL

=


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Burada girdi talep e¤risinin negatif e¤imli oluflunu aç›klamak için ç›kt› etkisiniya da bir baflka deyiflle ürün etkisini kullanaca¤›z. Çünkü de¤iflken girdinin fiyat›azald›¤›nda firman›n k›sa dönem MC e¤risi sa¤a kaymaktad›r. Bu sa¤a kayman›nanlam›, arz etti¤i ç›kt›y› ya da ürünü art›raca¤› fleklinde yorumlanabilir. Dolay›s›y-la üretece¤i ç›kt› miktar› artaca¤› için talep edece¤i de¤iflken girdi olan emek mik-tar› da artar. Talep edilen emek miktar›ndaki bu art›fl, ç›kt› art›fl›ndan kaynakland›-¤› için buna ç›kt› etkisi denir.

Benzer flekilde girdi (emek) fiyat› (ücret) artt›¤›nda firman›n k›sa dönem MCe¤risi sola kayar. Bunun anlam› ise arz etti¤i ürünün miktar›n› ve kullanaca¤› de-¤iflken girdinin miktar›n› azaltaca¤›d›r. Yani efl ürün e¤risi orjine daha yak›n ola-cak ve böylece daha yüksek ücret düzeyinde daha az emek talep edilecektir. Do-lay›s›yla ç›kt› etkisine ba¤l› olarak k›sa dönem emek talep e¤risi negatif e¤imli ola-rak çizilir.

Ç›kt› etkisi nas›l ifller?

REKABETÇ‹ P‹YASADA UZUN DÖNEM ÜRET‹M FAKTÖRÜ TALEB‹

Uzun dönem emek talep e¤risinin elde ediliflini aç›klamak

Uzun dönemde firman›n kulland›¤› tüm girdiler de¤iflkendir. Firma iki ya da dahafazla de¤iflken girdiyi ayn› zaman diliminde talep etti¤i için, girdi talebine yönelikanaliz biraz zorlaflacakt›r. Çünkü girdilerin birisinin fiyat› de¤iflti¤inde di¤er girdi-nin talebi de¤iflebilecektir. ‹ki girdi durumu için ifade edersek firma uzun dönem-de hem emek hem de sermaye girdisinin miktar›n› ayarlayabilir. Böyle bir durum-da emek girdisi fiyat› (ücret düzeyi) azald›¤›nda talep edilen emek miktar› üzerin-de iki tür etki oluflur. ‹lki k›sa dönemde de gözlenen ç›kt› etkisidir. Çünkü emek


fiekil 7.3

P, MC, ATC MC1 MC2(i)

X1 X2X

Px

L1 L2

LX1

X2

A B K›sa DönemGeniflleme Yolu

L1L2

a

b

Ld

(ii)

(iii)

K

L

w1

w2

K›sa dönem emek talepe¤risinin negatif e¤imlioluflunda ç›kt› etkisi: Emekfiyat› azald›¤›nda firman›nk›sa dönem MC e¤risi sa¤akayar. MC e¤risindeki bukayma rekabetçi piyasadafirman›n gerçeklefltirece¤iç›kt› miktar›n› art›r›r. Ç›kt›miktar›ndaki art›fl ise talepedilecek emek miktar›n›art›r›r. Dolay›s›ylaücretlerdeki azal›fl talepedilen emek miktar›n› art›r›rve negatif e¤imli faktörtalep e¤risi çizilir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




3

2A M A ÇN

K›sa Dönem EmekTalep E¤risinin EldeEdilifli ÜretimFonksiyonu, K›saDönem GenifllemeYolu ve MCKullan›larak TalepE¤risinin EldeEdilifli ve Ç›kt›Etkisine Ba¤l›Olarak NegatifE¤imin Oluflmas›

girdisi ucuzlad›¤›nda üretime iliflkin marjinal maliyet düflecektir (MC sa¤a kayacak-t›r). Rekabetçi piyasa da ürün fiyat› sabit oldu¤u için MC’nin sa¤a kaymas› firmaiçin üretimi art›rma anlam›na gelir. Bu durumda firma üretim kapasitesini genifllet-mek için ilave yat›r›ma gidebilecektir. Üretim kapasitesinin genifllemesi, yeni ser-maye girdisinin kullan›m› eme¤in marjinal verimlili¤ini art›racak, bu durumdaeme¤in marjinal ürün has›lat› e¤risi (MRPL) sa¤a kayacak ve talep edilen emekmiktar›n› art›racakt›r. ‹kinci etki ise sadece uzun dönemde gözlenen ikame etkisi-dir. Fiyat› düflen emek girdisi ikame edilebilirlik derecesine ba¤l› olarak sermayegirdisi yerine kullan›labilecektir. Dolay›s›yla uzun dönem emek talep e¤risi dahayat›k bir hâl alacak ve negatif e¤imli olarak çizilecektir. Afla¤›da flekil 7.4 grafikselanlat›m amac›yla çizilmifltir.

fiekil 7.4’te bafllang›çta ücret düzeyi w1 iken talep edilen emek miktar› L1 kadarolup k›sa ve uzun dönem emek talep e¤rileri üzerindeki A noktas›nday›z. fiimdi üc-ret düzeyinin w2 ye düflmesi durumunda k›sa ve uzun dönemdeki sonuçlara baka-l›m. K›sa dönemde sermaye girdisi sabit oldu¤u için emek talep e¤risi olan MRPL1üzerinde B noktas›na gelinecektir. Ancak uzun dönemde sermayenin marjinal ve-rimlili¤i yüksek oldu¤u için, firma daha fazla sermaye girdisi sat›n alacak ya da ki-ralayacakt›r. Bu ise sonuçta daha fazla emek girdisi kullan›m›n› teflvik edecektirçünkü daha fazla sermaye ile eme¤in marjinal verimlili¤i artacak ve eme¤in marji-nal ürün has›lat› e¤risi sa¤a kayarak MRPL2 düzeyine ulaflacakt›r. Dolay›s›yla firmaw2 ücret seviyesinde L2 düzeyinde emek talep ederek C noktas›na ulaflacakt›r. Cnoktas› hem marjinal verimlili¤in MPL2 olmas› durumundaki k›sa dönem talep e¤ri-si (MRPL2) hem de uzun dönem emek talep e¤risi üzerindeki bir baflka noktad›r. Ave C noktalar›n› birlefltirerek uzun dönem emek talep e¤risi elde edilir.

fiekilden de gözlenebilece¤i üzere uzun dönem emek talep e¤risi k›sa dönemiçin çizilen emek talep e¤risinden daha yat›kt›r, bir baflka ifade ile ücret de¤ifliklik-lerine karfl› daha duyarl›d›r. Bu duyarl›l›¤›n nedeni ise üretim sürecinde girdileraras›nda ikamenin yap›labilmesidir. ‹kamenin derecesine ba¤l› olarak uzun dönememek talep e¤risinin elde edilifli ve e¤imi alternatif yöntem çerçevesinde daha ay-r›nt›l› aç›klanacakt›r.

Uzun dönem emek talep e¤risi k›sa döneme k›yasla niçin daha yat›k olur?


Uzun DönemEmek Talebi

L1

w1

w2

L2

A

B

C

w

L

MRPL1=MPL1

.Px

MRPL2=MPL2

.Px

Ld

fiekil 7.4

Firma ‹çin UzunDönem Emek TalepE¤risinin EldeEdilifli Ya daDe¤iflken GirdiBirden FazlaOldu¤unda EmekTalep E¤risininTüretilifli

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




4

Uzun Dönem Emek Talep E¤risinin Alternatif YöntemleTüretilifli ve E¤imiFirman›n belli bir ç›kt› düzeyini, mümkün olan en düflük maliyet ile gerçeklefltir-mek ekonomik etkinlik olarak adland›r›lmakta ve maliyet minimizasyonu kofluluolarak bilinmektedir. Bu koflul, girdilerin marjinal verimlilikleri oran›n›n girdi fiyat-lar› oran›na eflit olmas›n› gerektirir. Yani efl maliyet do¤rusunun efl ürün e¤risine te-¤et oldu¤u optimal seçimin yap›lmas› gerekir. Asl›nda optimal seçim ile bu ç›kt› dü-zeyi için ne miktarlarda girdi kullan›m›n›n gerekli oldu¤u da belirlenir. Girdi fiyat-lar› de¤iflti¤inde ise optimal seçim noktalar› farkl›laflmakta ve talep edilen girdilerinmiktar› de¤iflmektedir. Bu de¤iflikli¤i ayr›nt›l› analiz edebilmek için, emek girdisi fi-yat›ndaki art›fl› inceleyece¤iz. Ücret art›fl› hem ç›kt› etkisi hem de faktör ikame etki-si yoluyla talep edilen emek miktar›n› ve emek talebinin konumunu belirler. Asl›n-da her iki etki birlikte ortaya ç›kar ancak bu etkileri ayr› ayr› incelemek konuyu da-ha anlafl›l›r k›lmak ve e¤imi daha iyi gözlemlemek aç›s›ndan önemlidir.

Faktör ‹kame EtkisiÜretici dengesi analizinde her bir üretim düzeyi için veri al›nan faktör fiyatlar› alt›n-da optimal girdi bileflimleri belirlenebiliyordu. fiekil 7.5’te X1 üretim düzeyini ger-çeklefltirebilmek için, emek için w1 ve sermaye için r1 girdi fiyatlar› veri iken firmaL1 kadar emek girdisi ve K1 kadar sermaye girdisi kullanmakta ve E1 noktas›ndadengede bulunmaktad›r. Denge koflulumuz gere¤i efl maliyet do¤rusunun e¤imi eflürün e¤risinin e¤imine eflittir. Bukoflulu sembollerle ifade edecekolursak:

fiimdi ücret düzeyinin w1 dü-zeyinden w2’ye artt›¤› durumu in-celeyelim; Bu ücret art›fl›n›n talepedilen emek miktar› üzerindeoluflturdu¤u toplam etki iki k›s›m-dan oluflur. Faktör ikame etkisi veç›kt› ya da ürün etkisi. Faktör ika-me etkisini anlayabilmek içinemek giridisi fiyat› w2 ye yükseldi-¤inde, X1 üretim düzeyinde kalabilmek için firman›n girdi kullan›m›n› nas›l ayarla-d›¤›na bakaca¤›z. Yani üretim düzeyi sabit tutuldu¤unda, nisbi faktör fiyat›ndakide¤ifliklik sonucu ortaya ç›kan girdi bileflimindeki de¤iflikli¤i inceleyece¤iz.

‹lk olarak ücret düzeyi w2 oldu¤unda yeni bir efl maliyet do¤rular› seti ile karfl›

karfl›yay›z. Efl maliyet do¤rusu e¤imi oldu¤undan daha dik bir hâl almakta

ve bafllang›ç maliyet düzeyi ile (TC1) art›k X1 üretim seviyesi gerçekleflememektedir.Ancak X1 ç›kt› düzeyini üretebilmek için, yeni girdi fiyatlar› çerçevesinde maliye-tin TC2 düzeyine yükseltilmesi gerekmektedir. Yeni nisbi fiyatlarla TC2 efl maliyetdo¤rusunun X1 efl ürün e¤risine te¤et oldu¤u E2 noktas›, yeni optimal girdi bilefli-

−

wr

2

1

− = −wr

MRTSKL1

1


fiekil 7.5

TC2

r1 E2

Faktör‹kame Etkisi

E1

X1

TC1TC2TC1

K2

K1

L2 L1

TC1

w1w2w2

r1

L

K Ücret DüzeyindekiArt›fl›n OrtayaÇ›kard›¤› Faktör‹kame Etkisi

mini gösteren denge noktas›d›r. E2 denge noktas›n›n E1 in solunda olmas› gerek-mektedir. Çünkü efl ürün e¤risi d›flbükey (azalan MRTS prensibi gere¤i) iken eflmaliyet do¤rusu daha dik bir konumda te¤et koflulunu sa¤lamaktad›r. Dolay›s›ylafaktör ikame etkisi negatiftir. Yeni denge noktas›nda daha az emek kullan›l›rken(L2) sermaye kullan›m› K2 düzeyine ç›kmaktad›r. ‹flte emek miktar›ndaki azalma-n›n nedeni, bu girdi yerine sermaye girdisinin ikame edilmesindendir ki buna fak-tör ikame etkisi denir. K›saca özetlersek: Bir girdinin fiyat› di¤erlerine k›yasla artt›-¤› zaman, ikamenin elverdi¤i ölçüde di¤er girdiler fiyat› artan girdinin yerine ika-me edilecektir. Faktör ikame etkisi negatif yönlü ifller, bu ise emek girdisi talep e¤-risinin uzun dönemde negatif e¤imli oluflunu aç›klar.

Ç›kt› Etkisi Ya da Ürün Etkisi K›sa dönemde oldu¤u gibi uzun dönemde de firma girdi fiyat›ndaki de¤iflme kar-fl›s›nda ç›kt› miktar›nda ayarlama yapabilir, bu, ç›kt› ya da ürün etkisi olarak isim-lendirilir. Ücret düzeyindeki art›fla ba¤l› olarak ortaya ç›kan ç›kt› etkisi afla¤›dakiad›mlardan oluflur:

• Artan ücretler firman›n ortalama ve marjinal maliyetinde art›fla neden olur.• Artan ortalama ve marjinal maliyetler ürün fiyatlar›nda art›fla neden olur.• Fiyatlardaki art›fl sonucu tüketiciler bu ürünlerin tüketimini azalt›rlar.• Firma buna ba¤l› olarak üretimini azaltaca¤›ndan, üretimde kulland›¤› girdi-

lerin miktar›n› da azalt›r.Ç›kt› etkisinin iflleyiflini göstermek için flekil 7.6’dan yararlanal›m. Bafllang›çta

E1 denge noktas›nda X1 düzeyinde üretim gerçeklefltirilmekte, girdi ve ürün fiyat-lar› veri iken L1 düzeyinde emek girdisi kullan›lmaktad›r. fiimdi ücret w2 ye yük-seldi¤inde yukar›da s›ralad›¤›m›z ad›mlar çerçevesinde üretim X2 düzeyine düfl-mekte, denge E3 noktas›nda sa¤lanmaktad›r. E1 den E3 e geçifl hem faktör ikameetkisi hem de ürün etkisi nedeniyledir.


Bir girdinin fiyat› di¤erlerinek›yasla artt›¤› zaman,ikamenin elverdi¤i ölçüdedi¤er girdiler fiyat›, artangirdinin yerine ikameedilecektir. Faktör ikameetkisi negatif yönlü ifller, buise emek girdisi talepe¤risinin uzun dönemdenegatif e¤imli oluflunuaç›klar.

TC2

r1

TC1TC2TC1L2 L1

TC3

w1w2w2

r1

L

TC1r1

L3

Ç›kt›Etkisi

Faktör‹kameEtkisi

E2E3 E1

X2

X1

P, MC

X1X2

MC1MC2

P1

P

X

L1L3

w1

w2e1

e3

Ld

L

w

(a) (b)

(c)

fiekil 7.6

Uzun Dönem EmekTalep E¤risi, Faktön‹kame ve Ç›kt›Etkilerine Ba¤l›Negatif E¤imliTalep

E1 denge noktas›nda iken ücret düzeyi w2 oldu¤unda efl maliyet do¤rusunun

e¤imi dikleflti¤i için, art›k farkl› bir efl maliyet setini kullan›yoruz. Faktör

ikame etkisi aç›klan›rken bafllang›ç üretim düzeyini gerçeklefltirmek için maliyetinTC2 ye ç›kar›lmas› gerekti¤ini ve te¤et noktas›n›n E2 de sa¤lanmas› ile E1 den E2 yehareketin ikame etkisi sonucu olufltu¤unu biliyoruz. Ancak E2 den E3 e hareket iseç›kt› etkisinin sonucudur. Burada dikkat edilirse bafllang›ç maliyet düzeyini (TC1)sabit b›rakacak flekilde üretimi ayarlamad›k. Çünkü firman›n kâr maksimizasyonuiçin gerekli olan miktar kadar üretim yapaca¤›n› biliyoruz. Dolay›s›yla girdi gerek-sinimleri bu üretim karar›na ba¤l› olarak belirlenir. fieklin b panelinde ücretteki ar-t›fl nisbi faktör fiyat›n› ve firman›n MC e¤risini de¤ifltirecektir. MC’deki sola kaymaneticesinde, kâr› maksimize eden üretim miktar› X2 dir (P=MC2 kofluluna ba¤l› ola-rak). Tekrarlarsak X2 üretim düzeyinin TC1 seviyesindeki maliyetle üretilebilece¤i-ne dair herhangi bir fikir yürütemiyoruz. Bu yüzden yeni nisbi faktör fiyatlar›nagöre çizdi¤imiz efl maliyet do¤rular›ndan TC3, X2 üretim düzeyini etkin olarak ger-çeklefltirdi¤i için optimal düzeydir.

fiekilden gözlenen, ç›kt› etkisi sonucu daha az ifl gücünün kullan›lm›fl olmas›d›r.Ço¤u durumda bu tür bir gözlem beklenir. Asl›nda k›sa dönem analizde ç›kt› etki-sinin negatif yönde çal›flmas› gerekti¤ini gördük. Çünkü di¤er girdi sabit oldu¤uiçin, de¤iflken girdinin fiyat› artt›¤›nda maliyetler artarken firma girdiler aras›ndaayarlama yapam›yordu. Fakat uzun dönemde firma emek ve sermaye miktarlar›n›ayarlayabildi¤i için, ç›kt› düzeyi azal›rken firman›n emek girdisini daha fazla ve ser-maye girdisini daha az kullanmas› olas›d›r. Böyle bir durumda üretimin azalmas›nara¤men firman›n daha çok emek girdisi kullanmas›, ücret art›fl›n›n neden oldu¤uç›kt› etkisinin pozitif olabilece¤ini gösterir. fiayet grafikte E3 denge noktas› L2 girdidüzeyinin sa¤›nda oluflsayd› pozitif ç›kt› etkisi ile karfl›lafl›rd›k. Ç›kt› etkisi uzun dö-nemde negatif olabilece¤i gibi pozitif de olur. Asl›nda bir girdinin fiyat› yükseldi¤in-de firman›n üretimini azaltaca¤›n› kesin olarak söyleyemeyiz. Hatta bir girdinin fi-yat›n›n artmas›na ra¤men, marjinal verimlili¤i daha fazla artm›fl ise kâr› maksimizeeden üretim düzeyi art›r›labilir de. Ancak kesin olarak flunu söyleyebiliriz: Ç›kt› dü-zeyi azald›¤›nda en az›ndan girdilerin bir tanesinin kullan›m› azalacakt›r.

Sonuç olarak bir girdinin fiyat› artt›¤›nda faktör ikame etkisinin negatif oldu¤u-nu fakat ç›kt› etkisinin de negatif ya da pozitif olabilece¤ini flimdiye kadarki aç›k-lamalar›m›zla ortaya koyduk. Tüketici davran›fllar› kuram›ndan hat›rlanaca¤› üze-re, sadece Giffen mallar› d›fl›nda tüm düflük ve normal mallar için negatif e¤imli ta-lep e¤risi çizilirken Giffen mallar›nda gelir etkisi ikame etkisinden büyük oldu¤uiçin pozitif e¤imli talep e¤risi elde ediliyordu. Ancak girdi piyasas›nda bir firmaiçin bir faktörün fiyat› artt›¤›nda bu faktörün talep edilen miktar› azal›r. Çünkü fak-tör ikame etkisi ile ç›kt› etkisinin toplam› daima negatiftir. Yani ç›kt› etkisi pozitifolsa bile daima negatif olan faktör ikame etkisinden düflük oldu¤u için, bir faktöriçin türetilmifl talep e¤risi daima negatif e¤imli olacakt›r.

Faktör talep e¤risinin niçin pozitif e¤imli olarak çizilemeyece¤ini düflünelim?

−

wr

2

1


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




ENDÜSTR‹ VE P‹YASA ‹Ç‹N FAKTÖR TALEP E⁄R‹LER‹

Emek talep e¤risini bir endüstri ve piyasa ba¤lam›nda de¤erlen-dirmek

Bir ürün için piyasa talep e¤risini elde ederken bireysel tüketicilerin talepleri herbir fiyat düzeyinde yatay olarak toplan›yordu. Ancak faktör piyasas›nda durum bi-raz daha farkl›d›r. Çünkü girdiler, örne¤in kalifiye emek, birçok endüstri taraf›ndantalep edilir, bir endüstriden ötekine ve firmalar›n ç›kt› düzeylerine ba¤l› olarakönemli de¤ifliklikler gösterir. Bu nedenle emek girdisi için piyasa talep e¤risini el-de ederken, önce her bir endüstri için emek talep e¤risini elde edip, daha sonraendüstrilerin emek talep e¤rilerini yatay olarak toplayarak emek piyasas› talep e¤-risine ulafl›r›z.

Bir endüstri için girdi talep e¤risinin belirlenmesinde ilk ad›m, girdi fiyatlar› de-¤iflti¤inde hem firma taraf›ndan üretilen ç›kt›n›n düzeyinde hem de firman›n ç›kt› fi-yat›nda de¤iflikliklerin olabilece¤ini dikkate almakt›r. fiayet tek bir üretici olsayd›, pi-yasa talep e¤risi kolayl›kla belirlenebilirdi. Çünkü marjinal ürün has›lat› e¤risi bu gir-di için endüstri talep e¤risini oluflturacakt›. Ancak endüstride firma say›s› birden faz-la oldu¤undan, firmalar aras›ndaki etkileflim nedeniyle analiz karmafl›k hâle gelir.

fiimdi rekabetçi bir ürün piyasas›nda herhangi bir endüstrideki emek talep e¤ri-sinin elde ediliflini aç›klayal›m. Bu amaçla çizilen flekil 7.7 üzerinde aç›klamalar›m›-z› sürdürelim: fieklin sol panelinde firman›n bafllang›çtaki emek talep e¤risi (MRP1

L)olup w1 ücret düzeyinde L1 kadar emek talep edilmektedir ve emek talebi üzerin-deki a noktas›ndad›r. fiayet ücret düzeyi w2 ye düflerse ve endüstrideki di¤er firma-lar bu düflük ücretten yararlanmazlarsa firma emek talebi üzerindeki b noktas›nagelecek ve L2 kadar emek girdisi talep edecektir. Ancak endüstrideki di¤er firmalarbu düflük ücret düzeyinden yararlan›yorsa endüstrideki tüm firmalar emek girdisikullan›m›n› art›rarak endüstri üretimini de art›r›rlar. Endüstrideki üretim art›fl›, arze¤risini sa¤a kayd›rarak ürünün piyasa fiyat›nda azalmaya neden olur. Ürünün fiya-t› Px

1 den Px2 ye düfltü¤ünde firman›n marjinal ürün has›lat› e¤risi sola kayarak MRPL

2

konumuna gelir. Bu kayma sonucu firma w2 ücret düzeyinde MRP2L emek talep e¤-

risinde c noktas›nda bulunur ve L3 düzeyinde emek girdisi talep eder.fieklin sa¤ panelinde ise endüstri için talep e¤rileri çizilmifltir. fiayet ücret dü-

flüklü¤ünden tek bir firma yararlan›yorsa ve ürünün fiyat› de¤iflmiyorsa endüstri ta-lep e¤risi daha yat›k olacak ve bu endüstride talep edilen emek miktar› L2 düzeyi-ne ulaflacakt›r. Ancak ücret düflüflünden tüm firmalar yararlan›yorsa firmalar üre-timlerini art›racak, üretim art›fl› ürünün fiyat›nda düflüfle neden olacak, tek tek fir-malar›n emek talep e¤rileri sola kayarken endüstri talep e¤risi ise daha dik bir ko-numa gelecektir. Bu dik talep e¤risi üzerinde w2 ücret düzeyinde C noktas›na ge-linecek ve talep edilen emek miktar› ise L3 düzeyinde olacakt›r (L3 < L2). Sonuçolarak ücretin azalmas› durumunda, ürün fiyat› de¤iflmedi¤i sürece, endüstride L2düzeyinde emek talep edilirken ürün fiyat› düfltü¤ünde endüstride L3 kadar emekistihdam edilmekte ve daha dik bir endüstri talep e¤risi ortaya ç›kmaktad›r.

Endüstri emek talep e¤risini elde ettikten sonra son ad›m olarak piyasa emektalep e¤risini oluflturabiliriz. Burada oldukça basit bir yöntem izlenir. Tüm endüs-trideki emek talep e¤rileri, her bir ücret düzeyinde yatay olarak toplan›r. Yaln›zemek girdisi için de¤il, tüm girdiler için benzer yöntem uyguan›r. Ürün piyasas› re-kabetçi özellik tafl›masa bile benzer yöntemler uygulan›r. Ancak ortaya ç›kan güç-


3A M A ÇN

lük, ücret düzeyi azald›¤›nda ürün fiyat›n› tam olarak gözlemleyememekten kay-naklan›r. Çünkü eksik rekabet piyasalar›nda firmalar fiyat kabullenici de¤il, strate-jik fiyatlama kullanan birimlerdir.

Ücret art›fl› durumundaki geliflmeleri göstererek firma ve endüstri için emek talep e¤rile-rini elde ediniz.

ÇIKTI P‹YASASINDA MONOPOLCÜ GÜCÜ BULUNANF‹RMANIN FAKTÖR TALEB‹

Eksik rekabet piyaslar›nda emek talep e¤risini elde etmek

Bir üretim faktörü için talep, firman›n sahip oldu¤u piyasa gücüne ba¤l› olarak de-¤ifliklik gösterir. fiayet firma ürün piyasas›nda ya da faktör piyasas›nda monopolcügüce sahipse fiyat› marjinal maliyetin üzerinde belirleyecek, rekabetçi piyasaya k›-yasla daha az üretim yapacak ve daha az girdi kullanacakt›r.

Ç›kt› piyasas›nda monopolcü gücü bulunan bir firman›n, girdi piyasas›nda damonopolcü gücü olacakt›r fleklinde bir düflünceye kap›lmak gereksizdir. Hatta birürünün tek bir sat›c›s› ya da üreticisi olan monopolcü firma, girdi piyasas›nda birçok firma ile rekabet içinde bulunabilir. Daha yayg›n gözlenen ç›kt› piyasas›ndamonopol ve girdi piyasas›nda rekabet durumunu burada inceleyece¤iz.

Rekabetçi firma gibi monopolcü firma da üretim faktörü kiralanmas›na iliflkinkarar›n› kâr maksimizasyonu temelinde de¤erlendirir. ‹lave girdinin sa¤lad›¤› has›-lat, bu ilave girdinin maliyetini afl›yorsa firma istihdam edece¤i girdi miktar›n› art-t›r›r. Girdi maliyeti rekabetçi piyasa ile ayn›d›r ancak girdi kullan›m›n›n sa¤lad›¤›has›lat monopolcü piyasada farkl›l›k gösterir. Çünkü monopolcü piyasada marjinalhas›lat daima fiyattan daha düflük de¤er al›r ve azaland›r. Monopolcü firman›nmarjinal has›lat›n› esneklik biçiminde yazarsak matematiksel olarak fiyat›n MR’ninüzerinde de¤er alaca¤›n› gösterebiliriz. fiöyle ki:

Talep esnekli¤i s›f›r ile eksi sonsuz aras›nda de¤er ald›¤› için, talep esnekli¤i ek-si sonsuz oldu¤unda MR=Px olur ve rekabetçi sonuç ortaya ç›kar. Bunun d›fl›nda ta-

MR P dx= +

11

ε


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Ücret düflüklü¤ünden tek birfirma yararlan›yorsa veürünün fiyat› de¤iflmiyorsaendüstri talep e¤risi dahayat›k olacakt›r. Ancak ücretdüflüflünden tüm firmalaryararlan›yorsa firmalarüretimlerini art›racak,üretim art›fl› ürününfiyat›nda düflüfle nedenolacak, tek tek firmalar›nemek talep e¤rileri solakayarken endüstri talepe¤risi ise daha dik birkonuma gelecektir.

4A M A ÇN

fiekil 7.7

MRP2L=MPL.Px

2=L2d

MRP1L=MPL.Px

1=L1d

L2d(Px

2)

L1d(Px

1)

w

w1

w2

w1

w2

F‹RMA ENDÜSTR‹L1 L3 L2

a

c b

A

BC

L1 L3 L2 LL

Firma ve EndüstriEmek Talep E¤risi

lep esnekli¤inin tüm negatif de¤erleri için MR daima fiyattan daha düflük de¤er al›r.Aç›klamalar›m›z› geometrik yönden de destekleyebiliriz. fiöyle ki monopolcü firmanegatif e¤imli talep e¤risi ile karfl› karfl›yad›r. Monopolcü daha fazla mal satmak is-tedi¤inde fiyat› düflürmek zorundad›r dolay›s›yla son birimden elde edilen marjinalhas›lat fiyat›n alt›nda yer al›r. ‹flte bu nedenle ilave girdinin marjinal ürün has›lat›hesaplan›rken; o girdinin marjinal ürünü, ürünün piyasa fiyat›ndan daha düflükolan marjinal has›lat ile çarp›ld›¤› için, monopolcü güce sahip firman›n girdi talebin-de rekabetçi piyasadaki firmaya k›yasla solda yer al›r. Bu farkl›l›k d›fl›nda tüm aç›k-lamalar rekabetçi piyasadaki firman›n faktör talebi ile örtüflmektedir.

Ç›kt› piyasas›nda rekabetçi firma ile monopolcü firman›n faktör talebi konusundaki fark-l›l›klar›n› aç›klay›n›z.

fiimdi yeniden emek piyasas›na dönerek k›sa dönem için monopolcü piyasadafirman›n emek talep e¤risine bakal›m. Bu amaçla çizilen flekilde hem monopolcühem de rekabetçi firma için emek talep e¤rileri gösterilmifltir. Monopolcü firman›nemek talep e¤risi ya da eme¤in marjinal ürün has›lat› e¤risi daha solda ve daha dikolarak çizilmifltir, çünkü marjinal has›lat fiyattan daha düflüktür. Monopolcünün k›sadönem emek girdisi talep e¤risinin iki nedenle negatif e¤imli oldu¤unu söyleyebili-riz: ‹lki eme¤in marjinal ürününün azalan olmas›, ikincisi ise firman›n marjinal has›-lat›n›n da azalan olmas›d›r çünkü monopolcü ilave ürünü satabilmek için fiyat› dü-flürmek zorundad›r.

fiekil 7.8 de monopolcü firman›n w1 ücret düzeyinde kâr›n› maksimize edenemek miktar› L1 dir. Daha düflük düzeydeki emek miktar› için MRPL > w oldu¤un-dan emek miktar›n› artt›rmakla firman›n kâr› artar. fiayet firma L1 den daha fazlaemek istihdam ederse, ilave emek maliyeti ilave eme¤in sa¤lad›¤› has›lattan fazlaoldu¤u için talep edilen emek miktar› azalt›lmal›d›r.

Dikkat edilirse rekabetçi piyasada k›sa dönemdeki emek talebi daha sa¤da yeralmakta ve eme¤in marjinal ürünü sabit olan ürün fiyat› ile çarp›lmaktad›r. Rekabet-çi piyasada firman›n talep etti¤i emek miktar› L2 düzeyinde olup monopolcü firma-ya göre çok daha yüksektir. Bu farkl›l›¤a ra¤men rekabetçi piyasada firman›n emektalebine iliflkin yapt›¤›m›z tüm aç›klamalar mal piyasas›nda monopol, monopolcürekabet ve oligopol gibi piyasa yap›lar› için de aynen geçerlidir. Tek fark eme¤inmarjinal ürün has›lat›nda ürün fiyat› yerine marjinal has›lat›n kullan›lmas›d›r.


w2

w1 w

w

a

b e

L1 L2 L

MRPmL=MPL.MR=Ld

MRPTL=MPL.Px=Ld

MonopolcüSömürü

fiekil 7.8

MonopolcüFirman›n EmekGirdisi Talebi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




5

Bilindi¤i üzere tam rekabete k›yasla eksik rekabet piyaslar›nda üretim daha azolur, dolay›s›yla girdi de daha az kullan›l›r. fiekil 7.8’i kullanarak daha az üretimdendolay› refahtaki kay›p alan› ve monopolcü sömürü miktar›n› da aç›klayabiliriz. fiöy-le ki: Ç›kt› piyasas› da tam rekabetçi bir piyasa ise, bir giridi (emek) için talep e¤ri-si ya da MRPL e¤risi, üretim sürecinde ilave girdi kullan›m› sonucu elde edilen ürü-nü tüketenlere sa¤lad›¤› fayday› ölçer. Ücret düzeyi de ilave girdi kullan›m›n›n fir-maya ve topluma olan maliyetini yans›t›r. Böylece e noktas›nda eme¤in son birimi-nin marjinal faydas› (ki bu MRPL dir) onun marjinal maliyetine yani ücrete eflit olur.

Girdi ve ç›kt› piyasalar›nda tam rekabet koflullar› geçerli oldu¤unda, kaynakla-r›n etkin kullan›m› sa¤lanm›fl olur. Çünkü toplam fayda ve toplam maliyet aras›n-daki fark maksimum düzeye ulaflm›flt›r. Bu aç›dan bakt›¤›m›zda etkinlik; ilaveemek biriminin istihdam› ile elde edilen ilave has›lat, ilave ç›kt›n›n tüketicilere sa¤-lad›¤› faydaya eflitli¤ini gerektirmektedir (çünkü ç›kt›n›n fiyat› ile eme¤in marjinalürünü çarp›lmaktad›r). Dikkat edilirse ürün fiyat› sat›n al›nan ilave ç›kt›n›n tüketi-cilere sa¤lad›¤› fayday›, ifade etti¤inden, PxMPL ise ilave emek biriminin tüketicile-re sa¤lad›¤› fayday› ifade etmektedir.

Ç›kt› piyasas›nda firma monopolcü güce sahipse MRPL=Px . MPL koflulu sa¤lan-maz. Ürün fiyat›n›n yerine bundan daha düflük de¤er alan marjinal has›lat yaz›la-ca¤› için emek talep e¤risi olur ve istihdam düzeyi L1 seviyesine iner. L1 kadarl›kemek için monopolcü firma w1 düzeyinde ücret ödemektedir. Oysa bu düzeydeemek kullan›ld›¤›nda, bunun sonucu tüketicilere sa¤lanan marjinal fayda a nokta-s›na denk gelen w2 düzeyindedir. Böylece monopolcü firma w2abw1 dörtgenininalan› kadar monopolcü sömürü elde etmektedir.

Monopolcü firma L1 istihdam düzeyinde kâr›n› maksimize etmesine ra¤men buetkin girdi ve ç›kt› düzeyleri de¤ildir. Çünkü L1 istihdam düzeyinde ç›kt› düzeyi dü-flüktür. Dolay›s›yla monopolcü firman›n daha az üretim gerçeklefltirmesi refah dü-zeyindeki azalmaya yol açmaktad›r. Bu refah düzeyindeki kay›p (DWL) girdi kulla-n›m›n›n az olmas› sonucu ortaya ç›kan abe üçgenin alan› kadard›r. fiayet daha faz-la emek kullan›l›rsa daha fazla ç›kt› üretilecek ve ekonomik etkinlik artacakt›r.

Oligopolcü piyasada emek talep e¤risi, monopolcü piyasa ve rekabetçi piyasaya göre nas›lçizilir?

EMEK F‹YATINDAK‹ DE⁄‹fi‹KL‹KLERE KARfiI EMEK TALEB‹N‹N DUYARLILI⁄I

Emek Talebinin Ücret Esnekli¤i ve Hicks-Marshall Kurallar›‹kame ve ç›kt› etkileri, girdi talebinin faktör fiyatlar›na duyarl›l›¤›n› ölçmede bizeyard›mc› olabilecektir. Daha önce ücretteki de¤ifliklik sonucunda karfl›laflt›¤›m›zikame ve ç›kt› etkilerinin bir sonucu olarak emek talep e¤risinin negatif e¤imli ol-du¤unu ortaya koyduk. Örne¤in ücret artt›¤›nda üretimi sabit tutmak kofluluyla,emek girdisi kullan›m›nda azalma, di¤er girdilerin kullan›m›nda ise art›fl ortaya ç›-kar ki bu, ikame etkisi nedeniyledir. Ücret art›fl›ndan kaynaklanan ç›kt› etkisi, sa-t›fllarda ve üretimdeki azalman›n bir sonucudur. ‹flte bu iki etki sonucu, emek mik-tar›nda azalma olur. fiimdi bu azalman›n derecesini araflt›r›yoruz ki bunun için deemek talebinin ücret esnekli¤ine bakmam›z laz›m.

Emek talebinin ücret esnekli¤i, belli bir kategorideki emek piyasas›nda ücret-lerde meydana gelen yüzdesel de¤iflmenin bu spesifik emek piyasas›ndaki istihda-m› (çal›flan say›s›n›) nas›l etkiledi¤ini ölçer ve flu flekilde formüle edilir:


Monopolcünün k›sa dönememek girdisi talep e¤risi ikinedenle negatif e¤imlidir. ‹lkneden eme¤in marjinalürününün azalan olmas›,ikincisi ise firman›nmarjinal has›lat›n›n azalanolmas›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Emek talep e¤risi negatif e¤imli oldu¤u için eksi de¤erlerle ölçülür. Örne¤in

ise ücretlerdeki yüzde birlik bir art›fl, ilgili kategorideki emek piya-

sas› istihdam›nda yüzde ikilik azal›fla neden olur. Emek talebinin ücret esnekli¤i, farkl› kategorilerdeki emek piyasalar› aras›nda

farkl›l›k göstermekle birlikte, ücret de¤iflikli¤inin neden oldu¤u emek miktar›nda-ki de¤iflikli¤i ölçer. Ücretlerdeki de¤ifliklikler ikame ve ürün (ç›kt›) etkileri vas›ta-s›yla talep edilen emek miktar›n› etkiledi¤i için, emek talebi ücret esnekli¤inin de-¤erini etkileyen her fley bir flekilde ya ikame ya da ç›kt› etkisinin (ya da her ikisi-nin birden) büyüklü¤ünü etkiliyordur. fiöyle ki afla¤›da dört madde halinde özet-leyece¤imiz, Hicks-Marshall kurallar› olarak adland›r›lan ve belli bir endüstrideemek talebinin esnekli¤ini art›ran faktörleri k›saca aç›klarsak:

Hicks-Marshall kurallar›n›n ç›kt› ve ikame etkisiyle olan ba¤lant›lar›na dikkat edelim.

I. Nihai ürün için talep esnekli¤i yüksek ise ç›kt› etkisi ve dolay›s›yla emek ta-lebi ücret esnekli¤i yüksek olur. fiöyle ki ücretlerdeki art›fl sonucu meydanagelen ç›kt› etkisine iliflkin ad›mlar gerçekleflti¤inde maliyetlerdeki art›fl ilebirlikte ürün fiyat› da artacak, bu ise talep edilen mal miktar›n› azaltacakt›r.Üretim miktar› çok düflerse emek istihdam› dahil olmak üzere tüm girdimiktarlar› önemli ölçüde azal›r. Bu yüzden nihai ürüne olan talebin fiyat es-nekli¤i yüksek ise, emek talebi ücrete daha duyarl› hâle gelecektir. Çünküücret art›fl› istihdamda yüksek miktarda azalmaya neden olacakt›r. Bu du-rum, bize emek piyasas› ba¤lam›nda emek talebinin ücret esnekli¤inin; fir-ma düzeyine k›yasla endüstride, k›sa döneme k›yasla uzun dönemde, eksikrekabete k›yasla tam rekabetçi piyasalarda daha yüksek olaca¤›n› gösterir.

II. Girdiler aras›nda ikame kolay oldu¤unda emek talebi daha esnek olacakt›r.Emek girdisi için söylersek emek talebinin ücret esnekli¤i, eme¤i di¤er fak-törlerle ikame etmenin göreceli olarak daha kolay oldu¤u durumlarda dahayüksek olur. Bu, asl›nda ücretlerdeki de¤iflmeye ba¤l› olarak ikame etkisi-nin büyüklü¤ü ile iliflkilidir. E¤er bu kategorideki eme¤i di¤er girdilerle ika-me etmek oldukça kolay ise ücretlerdeki bir art›fl talep edilen emek mikta-r›nda önemli ölçüde azalmaya neden olacakt›r. Bu, bir yerde efl ürün e¤risi-nin biçimi ile iliflkilidir. Çünkü ikame derecesi artt›kça efl ürün e¤risi dahayayvanlafl›r ve do¤ru biçimine yak›nlafl›r ve ikame derecesi artar, ikame de-recesi yüksek oldu¤unda çizilecek emek talep e¤risi daha yat›k bir hal al›r.Oysa ikame mümkün olmad›¤›nda efl ürün e¤risi doksan derecelik bir ko-numa geçer, böyle bir durumda ise emek talebi inelastik olur ve daha dikçizilir.

III. Emek d›fl›ndaki di¤er üretim faktörlerinin arz esnekli¤i yüksek ise emek ta-lebinin ücret esnekli¤i de yüksek olur. Örne¤in sermaye arz› esnek ise üc-ret art›fl› durumunda, firma emek girdisi yerine sermaye girdisini kolayl›kla

εLW

= −2

εLW

L

w

w

L= ⋅

∆

∆εLW

L

Lw

w

=

⋅

⋅

∆

∆

100

100


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




ya da

kullanabilecektir. Asl›nda ikame etkisi özelli¤ini güçlendirmektedir. fiayetsermaye arz› inelastik ise firma emek yerine sermaye girdisini kullanmayabafllay›nca sermayenin fiyat› h›zla artacak, dolay›s›yla sermayeyi emek girdi-si yerine kullanmak kârl› olmayacakt›r.

IV. Toplam maliyet içerisinde emek girdisinin pay› yüksek oldu¤unda emek ta-lebinin ücret esnekli¤i de büyük olacakt›r. Ücret düzeyi yükseldi¤inde fir-man›n maliyetleri de artar. Rekabetçi bir piyasada bu durum üretilen ürün-lerin fiyatlar›n›n da artmas›na ve insanlar›n bu ürünü daha az almalar›na ne-den olur. Sonuçta firma daha az mal üretir, bu ç›kt› etkisi sonucunda dahaaz emek girdisi talep edilir. Bu yolla ç›kt› etkisi ikame etkisini güçlendirir.Ç›kt› etkisinin büyüklü¤ü, ücret art›fl›n›n marjinal maliyete ne kadar büyük-lükte bir etki yarataca¤›na ve fiyat art›fl›na ba¤l› olarak talep edilen ürünün(ç›kt›n›n) ne kadar azalaca¤›na ba¤l›d›r. Bunlardan ilki eme¤in toplam ma-liyet içerisindeki büyüklü¤üne ba¤l›d›r. Örne¤in emek maliyeti toplam ma-liyetin %10’u kadarsa ücretlerin iki kata ç›kar›lmas› durumunda toplam ma-liyet sadece %10 artacakt›r. Ayn› mant›kla flayet eme¤in maliyeti toplam ma-liyetin %50’sini oluflturuyorsa ücretlerin iki kat artmas› durumunda firman›ntoplam maliyeti %50 artacakt›r. fiayet iflçi maliyetleri toplam maliyet içerisin-de önemli bir paya sahip ise ücret art›fllar›n›n firma maliyetleri üzerinde do-lay›s›yla ürünlerin fiyatlar› üzerinde etkisi büyük olur. Bu nedenle bu kate-gorideki eme¤in toplam maliyet içindeki pay›ndaki art›fl, bu tip emek tale-binin ücret esnekli¤inin yüksek olmas›na neden olur. ‹kincisi yani ürün fi-yat›ndaki art›fl sonucu talebin ne kadar azalaca¤› ise tamamen ürün talebi-nin fiyata duyarl›l›¤›na yani esnekli¤e ba¤l›d›r.

G‹RD‹ ARZ E⁄R‹S‹

Emek arz e¤risinin elde ediliflini aç›klamak

Firmalar üretimleri için gerekli olan girdileri üç ana kaynaktan sa¤lar. Emek girdi-si bireyler taraf›ndan sa¤lan›r, sermaye girdisi baflka firmalardan ya sat›n al›n›r yada kiralan›r, son olarak do¤al kaynaklar yerden ç›kart›l›p ya do¤rudan kullan›l›r yada baflka firmalara sat›l›r. Girdi üreten firmalar›n arz e¤rilerinin pozitif e¤imli ya dadüfley oldu¤unu varsayabiliriz. Firma monopol olmad›¤› sürece (monopolcününarz e¤risi çizilemiyordu) bu flekilde bir varsay›m yapmam›zda sak›nca yoktur. Ha-t›rlanaca¤› üzere rekabetçi piyasalarda bir ürün için arz e¤risinin pozitif e¤imli ol-du¤unu çünkü bu mal›n üretimindeki marjinal maliyet e¤risinin artan oldu¤unu in-celemifltik. Bu durum ham maddeler, ara mallar› ve birçok sermaye girdileri içinde böyledir. Ancak girdi emek ise farkl› bir yol izlememiz gerekiyor. Çünkü birçokfirman›n maliyetinin önemli bir k›sm›n› oluflturan emek girdisi bireyler taraf›ndanarz edildi¤inden, firmalar için kurulan modeli emek arz›n› analiz ederken kullana-may›z. Emek arz› üzerinde firmalar yerine insanlar›n kararlar› önemli oldu¤undan,firmalar›n kâr maksimizasyonu yerine bireylerin fayda maksimizasyonu emek arze¤risini belirler. Tüketici davran›fllar› kuram›ndan hat›rlayaca¤›n›z: Tüketici denge-si, gelir ve ikame etkileri analizini kullanarak geriye bükümlü bireysel emek arze¤risini elde edece¤iz.


5A M A ÇN

Zaman Kullan›m›na ‹liflkin Basit Bir Model Emek arz e¤risini elde ederken neo klasik model çeçevesinde zaman kullan›m›nailiflkin basit bir model oluflturaca¤›z. Zaman kullan›m› konusunda insanlar kararvermek zorundad›rlar. Bir gün, bir ay ya da bir y›l içindeki saatler sabittir ve zamangeçerken harcanmak zorundad›r. Veri olan bu sabit zaman içinde insanlar ne kadarsüre ile çal›flacaklar›na ve ne kadarl›k süreyi bofl zaman olarak ay›racaklar›na iliflkinkarar al›rlar. Bofl zaman terimi çal›flma d›fl›ndaki faaliyetler olup at›l bir durumu ifa-de etmemektedir. fiöyle ki evde çal›flmak, kendini gelifltirmek, okumak, uyumak,tüketim için zaman kullanmak gibi aktiviteler bireyin refah›na katk›da bulunan fley-lerdir. Çal›flma ise kifliye gelir sa¤lad›¤›ndan ve bu gelir ile fayda sa¤layan mal vehizmetler sat›n al›nd›¤›ndan tercih edilmektedir. Dolay›s›yla birey zaman›n› ya piya-sada geçerli olan ücret (w) düzeyinde çal›flarak ya da bofl zaman olarak kullanacak-t›r. fiimdi çal›flanlar›n ya da emek arz edenlerin bir günde kaç saat çal›flacaklar›nailiflkin esnekli¤in bulundu¤unu varsayarak analizimizi sürdürelim.

Birey fayda maksimizasyonu arac›l›¤› ile zaman kullan›m›na iliflkin karar vere-cektir. Basit neoklasik modelde bireysel fayda fonksiyonu iki mal› içermektedir.Burada ise fayda fonksiyonunu gelirin (Y) ve bofl zaman›n (H) bir fonksiyonu ola-rak alaca¤›z. Matematiksel ifadeyle flu flekilde yazaca¤›z;

U=U (Y,H)

Burada fayda (U), gelir (Y) ve bofl zaman›n (H) alternatif kombinasyonlar›naba¤l› fayda düzeyini temsil etmekte ve her bir fayda düzeyi için orjine d›fl bükeybir farks›zl›k e¤risi çizilmektedir (Azalan MRSYH nedeniyle). Bireyler ulaflabilecek-leri en üst seviyedeki faydaya ulaflmaya çal›fl›rlar. Ancak birey tercihte bulunurkeniki k›s›t ile karfl› karfl›yad›r. Bunlar zaman k›s›t› ve gelir k›s›t›d›r. E¤er modelde dik-kate ald›¤›m›z süre bir gün ise, birey en çok 24 saatlik bir zaman dilimine sahiptir.Bu süre zarf›nda birey H kadar saat bofl zaman kullan›yorsa, (24-H) saat k›sm›ndaçal›flacakt›r. Bu çal›flt›¤› süre zarf›nda saat bafl›na w kadar ücret geliri elde edecekve bunu fayda sa¤layan mal ve hizmetler için kullanacakt›r. fiimdi bu aç›klamalarçerçevesinde bireyin bütçe k›s›t›n› tan›mlayabiliriz.

Bütçe k›s›t›n›n yatay ekseni (Bofl zaman eksenini - H) kesti¤i nokta 24 ile s›n›r-land›r›lm›flt›r. Çünkü bu, bireyin bir günde kullanabilece¤i maksimum bofl zaman-d›r. Bütçe k›s›t›n›n düfley ekseni kesti¤i nokta ise bireyin hiç bofl zaman kullanma-d›¤›nda, 24 saat çal›flt›¤›nda elde edece¤i maksimum gelir olup ücret düzeyi ile 24saatlik sürenin çarp›m›na eflittir. fiayet bireyin emek d›fl› geliri (kira, faiz vb.) var isebuna ilave edilir. Bu aç›klamalar çerçevesinde bireyin bütçe k›s›t›n› yazarsak:

olacakt›r.

Bireyin emek d›fl› gelirinin (Y–

)olmad›¤›n› varsay›p (bireyin gelirinin bu k›sm›kaç saatlik çal›flmay› tercih etti¤inden ba¤›ms›z oldu¤u için) bütçe k›s›t›n› yenidenyazarsak:

Y=24w-wH olur.

Bu flekilde yazd›¤›m›z bütçe k›s›t›na göre, bofl zaman s›f›r oldu¤unda bütçe k›s›-t› düfley ekseni 24w’de kesecektir. Bütçe k›st›n›n e¤imi ise ücret düzeyinin negatif

Y w H Y= −( )+24


iflaretlisi olacakt›r. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda ücret düzeyini bofl zaman›n

bir fiyat› olarak de¤erlendirebiliriz. Çünkü birey ilave her bir saatlik bofl zamaniçin gelirinden w T kadar fedakârl›k etmektedir. Bu nedenle ücret bofl zaman›n f›r-sat maliyetidir.

Bireyin faydas›n›n maksimize oldu¤u noktada farks›zl›k e¤risnin e¤iminin (-MRS),bütçe k›s›t› e¤imine (-w) eflit olmas› gerekmektedir. Çünkü farks›zl›k e¤risi e¤imi; tü-keticinin bofl zaman›n› bir saat art›rd›¤›nda vazgeçmeyi arzulad›¤› gelir düzeyini gös-terir. Bütçe k›s›t›n›n e¤imi ise piyasada geçerli olan Y ve H aras›ndaki de¤iflim oran›-d›r. Fayda maksimizasyonu için bu ikisinin eflit olmas› gerekmektedir. Böylece den-gede optimal bileflime ulafl›l›r.

w yükseldi¤inde bütçe k›s›t› dikleflmekte, w azald›¤›nda ise bütçe k›s›t› yat›klaflmaktad›r.

Art›k ücret düzeyinde de¤ifliklikleri dikkate alarak bofl zaman için bireyin talepe¤risini ve bireyin emek arz e¤risini elde edebiliriz.

Ücret düzeyinde de¤ifliklik oldu¤unda tüketicinin optimal denge noktas›ndade¤ifliklik ortaya ç›kar. Bu de¤ifliklikleri izleyerek bireyin bofl zaman talep e¤risi ileemek arz e¤risini elde edebiliriz. Bunun için ücret düzeyinin w1 den w2 ye yük-seldi¤i durumu analiz edelim. Analiz için üç panelden oluflan flekil 7.9a çizilmifltir.

fiekil 7.9a’da a panelinde bafllang›çta U1 fayda düzeyinde E1 noktas›nda denge-de olup H1 kadar bofl zaman kullanmakta ve Y1 kadar gelir elde etmektedir. Birey

− = = =∆∆

YH

MRSMUMU

wYH

H

Y 1

∆∆

YH

w= −


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




fiekil 7.9a

‹kame Etkisi

GelirEtkisi

NetEtki

Gelir (y)

E2E3

E1U2

U1

H2 H3 H1 24 H (Bofl Zaman)

w(b)

w2

w1

e3

e1

H3 H1

Hd

H

e1

(c)

(24-H1)=L1 (24-H3)=L3

Ls

24w2

24w1

(24-H1)w1=Y1

e3

w

Bofl Zaman TalepE¤risi ve BireyselEmek Arz E¤risi veE¤imleri

bofl zaman talep e¤risi üzerinde e1 noktas›nda bulunmakta ve bu ücret düzeyindeL1=24-H1 kadarl›k zaman› çal›flarak geçirmektedir ya da emek arz etmektedir. fiim-di ücret düzeyi w2 ye yükseldi¤inde ortaya ç›kacak de¤ifliklikleri inceleyelim. ‹lkolarak bütçe k›s›t›n›n düfley ekseni kesti¤i nokta daha yukar›da olacakt›r ve e¤imdikleflecektir. Birey için olanaklar›n iyileflmesi ile daha yüksek fayda düzeyinde(U2) ve E3 noktas›nda denge oluflacakt›r. E3 denge noktas›na gelifl asl›nda ücret ar-t›fl› nedeniyle oluflan ikame ve gelir etkilerinin bir sonucudur.

Ücret artt›¤›nda birey için bofl kalman›n maliyeti artar. Çünkü birey tüketti¤i herbir bofl saat için daha fazla ücret kayb›n› göze almak durumundad›r. Bofl zaman›ndaha pahal› hale gelmesi daha az tüketilmesi için iyi bir gerekçedir. Bu yüzden üc-ret düzeyindeki art›fl›n bofl zaman üzerindeki ikame etkisi azalt›c› yöndedir.

fiekilde ikame etkisi U1 farks›zl›k e¤risi üzerinde, E1 denge noktas›ndan E2 yehareket ile gösterilmifltir. ‹kame etkisi, bafllang›ç fayda düzeyi (U1) sabit b›rak›ld›¤›n-da bofl zaman›n nisbi fiyat›ndaki art›fl nedeniyle ortaya ç›kmaktad›r. U1 farks›zl›k e¤-risine E2 noktas›nda te¤et olarak çizilen kesikli do¤ru, farazi ya da varsay›msal büt-çe k›s›t›d›r. Bu farazi bütçe k›s›t›n›n e¤imi, yeni bütçe k›s›t›n›n e¤imine (-w2) eflit vebafllang›ç farks›zl›k e¤risine te¤et olacak flekilde infla edilmifltir. Bu flekilde elde edi-len E2 denge noktas›nda H ve Y bileflimi de¤iflmifl, ücretteki art›fl sonucu ikame et-kisi negatif yönde ifllemifl ve bofl zaman azalmas› biçiminde kendini göstermifltir.

Gelir etkisi, ücret düzeyindeki yükselmenin bireyin sat›n alma gücünde meyda-na getirdi¤i art›fl›n bir sonucu olarak ortaya ç›kar. Bofl zaman normal bir mal ola-rak de¤erlendirildi¤i için, ücret art›fl› sonucu artan gelir, bu mal›n talebinin artma-s›na neden olacakt›r. Dolay›s›yla gelir etkisi bofl zaman› art›rma yönünde iflleye-cektir. Sonuçta ücret düzeyindeki art›fl›n neden oldu¤u gelir ve ikame etkileri tersyönlerde ifllemektedir. fiekilde gelir etkisi E2 denge noktas›ndan E3 e hareket ile gös-terilmifltir. Bofl zaman normal bir mal oldu¤u için gelirdeki art›fl daha fazla boflzaman talep edilmesine neden olur. Ancak gelir etkisi ikame etkisinden daha kü-


‹kameEtkisi

Gelir Etkisi

NetEtki

Gelir (Y)

E2E3E1 U2

U1

H2 H1 H3 24 H (Bofl Zaman)

w(b)

w2

w1

e3

e1

H1 H3

Hd

H

e1

(c)

(24-H1)=L3 (24-H3)=L1

Ls

24-w2

24-w1

(24-H1)w1=Y1

e3

w

Ls

w2

fiekil 7.9b

Bireysel EmekArz E¤risi ‹kameEtkisi < GelirEtkisi

çük oldu¤u için, ücret art›fl› bofl zaman kullan›m›n› azaltacak ve bofl zaman talepe¤risi, fleklin b panelinde gösterildi¤i gibi negatif e¤imli olacakt›r. Bireyin bofl za-man talep e¤risinin negatif e¤imli oluflu, bireysel emek arz e¤risinin pozitif olaca-¤›n› gösterir. Çünkü 24-H ile çal›fl›lan saatler hesaplanmaktad›r. Ücret düzeyi yük-seldi¤inde bofl zaman azal›yor ise bunun anlam› ücret düzeyi yükseldi¤inde bireydaha çok saat çal›flaca¤›d›r. Bu durumda net etki, çal›flma saatlerindeki art›fl ve boflzamanda azalma olarak gözlemlendi¤i için pozitif e¤imli emek arz e¤risi çizilir.

Negatif e¤imli bireysel emek arz e¤risi elde edebilmek için hangi koflullar gereklidir?

Gelir etkisinin daha güçlü olmas› yani gelir etkisinin ikame etkisinden daha bü-yük olmas› durumunda ücret art›fl› bireyin daha fazla bofl zaman kullanmay› ve da-ha az çal›flmay› tercih edece¤i anlam›na gelir. fiekil 7.9b’den görülece¤i üzere boflzaman talebi pozitif e¤imli olurken emek arz e¤risi negatif e¤ime sahip olacakt›r.Normal bir mal olmas›na ra¤men bofl zaman›n pozitif e¤imli çizilmesi durumu ta-lep analizi aç›s›ndan al›fl›lmad›k bir sonuç olarak görülebilir. Normal tüketim mal-lar› durumu dikkate al›nd›¤›nda fiyat art›fl› durumunda gelir ve ikame etkileri ayn›yönde hareket eder. Dolay›s›yla bu tüketim mal›n›n fiyat› artt›¤›nda talep edilenmiktar› azal›r. Ancak bofl zaman söz konusu oldu¤unda gelir ve ikame etkileri tersyönlerde ifller. Ücret düzeyindeki bir art›fl, bireyin, emek arz›n› sa¤layan kifli olma-s› nedeniyle daha iyi konuma gelmesini sa¤lar. Oysa bir tüketim mal› söz konusuolursa bu mal›n fiyat›ndaki art›fl o mal› tüketen kifliyi daha kötü duruma getirecek-tir. ‹flte bu yüzden ücret art›fl›na bir bireyin nas›l tepki verece¤ini tahmin etmek ol-dukça güçtür. Birey az ya da çok çal›flabilir, bu, o kiflinin tercihlerine ba¤l›d›r. Bunedenle bireysel emek arz e¤risi geriye bükümlü olarak çizilir.

Bofl zaman›n düflük mal olmas› durumunda emek arz e¤risinin konumu nas›l olur?

Asl›nda ücret düzeyinde bir de¤iflme oldu¤unda gelir ve ikame etkilerini ayr›ayr› gözlemleyemeyiz. Bunun yerine gelir ve ikame etkilerinin bir kombinasyonu-nu gözlemleyebiliriz. Bu flekil 7.9’da E1 denge noktas›nda E3 noktas›na hareket ilegösterilebilir. Bu hareketin ikame ve gelir etkilerini ay›rmak geriye bükümlü emekarz e¤risinin neden var oldu¤unu anlamam›za yard›mc› olmaktad›r. Afla¤›da flekil7.10’da geriye bükümlü emek arz e¤risi çizimi yap›lm›flt›r. Düflük ücret düzeyindeücret art›fl› sonucu ortaya ç›kan ikame etkisi (bu etki daha fazla çal›flmay› teflvikeder) gelir etkisinden (bu etki bofl zaman art›fl›n› teflvik eder) büyük oldu¤u için


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




6

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




fiekil 7.10

w Ls

‹kame Etkisi Gelir Etkisi

‹kame Etkisi Gelir Etkisi=

‹kame Etkisi Gelir Etkisi

L

Geriye BükümlüEmek Arz E¤risi

Bofl zaman düflük maloldu¤unda bireysel emek arze¤risi daima pozitife¤imlidir. Ancak bofl zamannormal mal oldu¤undaikame etkisi gelir etkisindenbüyükse bireysel emek arze¤risi pozitif, ikame etkisigelir etkisinden küçüksenegatif e¤imlidir. Her iki etkibirbirine eflit ise bireyselemek arz e¤risi düfley çizilir.

pozitif e¤imli iken yüksek ücret düzeylerinde gelir etkisi ikame etkisinden büyükoldu¤u için negatif e¤imli emek arz e¤risi çizilir. fiayet gelir ve ikame etkileri eflitise düfley bir emek arz e¤risi çizilir.

Piyasa emek arz e¤risine ulaflabilmek için, her bir ücret düzeyinde bireyselemek arz e¤rileri yatay olarak toplan›r. Burada ikame etkisinin daha bask›n oldu-¤unu varsayarsak pozitif e¤imli bir piyasa arz e¤risi elde ederiz. Ancak bu süreçteilginç olan nokta, ücretler artarken bunun ifl gücü piyasas›na kat›l›m oran›n› da ar-t›rabilece¤idir. Böylece, ücretler artarken daha önce ifl gücüne kat›lmam›fl olanlar-da ifl hayat›na girerler. Yani emek arz› bir taraftan ücret art›fl›na karfl› daha duyarl›olurken di¤er tarafta ifl gücü bilefliminde de de¤iflikli¤e (kad›nlar›n ifl gücü içerisin-deki pay›n›n artmas› gibi) neden olabilir. Piyasa emek arz e¤risi bofl vakit tercihi-nin azalmas› veya artan çal›flma iste¤i durumunda sa¤a, çal›flma arzusundaki azal-ma ve bofl vakit tercihinin artmas› durumunda sola kayar.

EMEK P‹YASASINDA DENGEBir piyasada faktör arz›n›n faktör talebine eflit oldu¤u düzeyde bu girdinin dengefiyat› ve denge istihdam düzeyi belirlenir. fiekil 7.11’de böyle bir denge durumugösterilmifltir. Her ne kadar bu flekil genel olarak emek piyasas›ndaki denge ücretve istihdam düzeyini belirlemek için kullan›lm›fl olsa da belirli özellikleri olanemek piyasalar› ve di¤er girdi piyasalar› için de kullan›labilir. fieklin sol panelinderekabetçi girdi ve ç›kt› piyasalar› durumunda denge E noktas›nda sa¤lanm›flt›r.Dengedeki ücret düzeyi w* ve denge istihdam düzeyi L* d›r.

fiayet ç›kt› piyasas›nda tam rekabet flartlar› geçerli de¤ilse ya da firma monopol-cü güce sahipse MRPL =MR . MPL koflulu geçerli olur. Burada ürünün fiyat› yerinebundan daha küçük de¤er alan marjinal has›lat yaz›l›r ve emek talep e¤risi dahasolda çizilir. Monopolcü firman›n istihdam düzeyi Lm seviyesinde olurken dengeücret düzeyi wm olur ve denge D noktas›nda oluflur. fieklin sa¤ panelinde mono-polcü ç›kt› piyasas›nda faaliyette bulunan firman›n denge istihdam ve ücret düzey-leri gösterilmifltir. Bu denge noktalar›ndaki de¤ifliklik emek piyasas›ndaki arz vetalepteki kaymalara ba¤l› olarak ortaya ç›kar.


w

w*

Ls

Ld=MRPL

L L

Ld=MRPLLd=MR-MPL

Px-MPL

Ls

wm

a) Rekabetçi Ç›kt› Piyasas› b) Monopolcü Ç›kt› Piyasas›

Lm

w

D

L*

E

fiekil 7.11

Emek Piyasas›ndaDengenin Oluflumu

MONOPSONCU FAKTÖR P‹YASALARIBaz› girdi piyasalar›nda üretim faktörü kiralayanlar ya da sat›n alanlar monopsoncugüce sahip olabilir. Örne¤in küçük bir kasabadaki tek maden oca¤› firmas› ifl gücüpiyasas›nda monopson olabilir. Yine birçok firma az ya da çok monopsoncu gücesahiptir. Monopsoncu gücün varl›¤› üretim faktörü kiralayanlar›n ya da sat›n alanla-r›n girdi fiyatlar›n› etkilemesi durumunda gözlemlenir. Örne¤in otomobil firmas›lastik üreticilerinden, bireysel otomobil kullananlara k›yasla, çok daha ucuz fiyatlaotomobil lasti¤i sat›n alabilir. Burada aç›klamalar›m›z› sürdürürken ürün piyasas›n-da rekabetin bulundu¤u, faktör piyasas›nda monopolcü gücün oldu¤u (birkaç al›c›firma) durum incelenecektir. Hatta anlafl›lmay› daha da kolaylaflt›rmak için emek pi-yasas›nda tek al›c›n›n bulundu¤u pür monopson durumunu ele alal›m.

Monopson bir firma tüm piyasan›n emek arz e¤risi ile karfl› karfl›yad›r. Emekarz e¤risi her bir ücret düzeyinde ne kadar emek arz edilece¤ini gösterir ve mo-nopsoncu firma için ortalama harcama (AEL) e¤risidir. AEL girdi birimi bafl›na öde-nen ortalama ücreti yans›t›r. Monopsoncu firma tüm çal›flanlar›na ayn› ücreti öde-di¤i için ortalama harcama e¤risi ya da girdi arz e¤risi pozitif e¤imlidir. Çünkü fir-man›n ilave emek kiralamas›na iliflkin karar› sadece son iflçinin de¤il, tüm emek bi-rimleri ortalama ücretini yükseltmektedir. Bu yüzden eme¤in marjinal harcama e¤-risi (MEL) ortalama harcama e¤risinin üzerinde yer al›r. Kâr maksimizasyonu amaç-layan firma, iflte bu marjinal harcama e¤risini ya da di¤er ad›yla eme¤in marjinalfaktör maliyetini (MFCL) dikkate alarak istihdam düzeyini belirler.

Monopsoncu firma için ortalama ve marjinal harcama e¤rilerini analiz etmek içinflöyle bir örnek gelifltirelim: Monopsoncu firman›n 7 iflçi istihdam etmesi için saatücreti olarak T5 ödemesi gerekmektedir ve 8. iflçiyi istihdam edebilmesi için saatücretinin T5.5’ye ç›kar›lmas› gerekmektedir. Art›k ortalama ücret T5.5 olmufl veemek arz e¤risi pozitif e¤imlidir. fiimdi firman›n sekizinci iflçiye ödedi¤i yüksek üc-retten di¤er çal›flanlar da yararlanacakt›r. Bu nedenle 8. iflçinin maliyeti bu iflçiyeödenen T5.5 ve di¤er 7 kiflinin ücretlerindeki 50 kuruflluk art›fl sonucu oluflan T3.5,lik ek ödemenin toplam› olan T9 olacakt›r. ‹lave eme¤in maliyetindeki bu art›fl yü-


fiekil 7.12

wMFCL

9

5.55

7 8

MFCL=MEL

a) MEL=AELe¤rileri b) Monopsoncu Dengesi

MFCL

Ls=AEL Ls

MRPL=Ld

w

wc

w*

L* LL

M

MonopsoncuPiyasada DengeÜcret ve ‹stihdamDüzeyininBelirlenmesi

zünden eme¤in marjinal harcama e¤risi (MEL) ya da MFCL e¤risi emek arz e¤risiüzerinde seyreder. MFCL ve emek arz e¤risi aras›ndaki düfley uzakl›k emek kullan›-m› artt›kça büyür. fiekil 7.12’ nin sol panelinde gözlenebilen bu duruma göre, istih-dam edilen iflçi say›s› artt›kça ödenmesi gereken ücretler bafllang›ç seviyesindekiödemelerden daha fazla olaca¤› için iki e¤ri aras›ndaki aç›kl›k giderek artar.

fieklin sa¤ panelinde monopsoncu firman›n ne kadar emek istihdam edece¤igösterilmifltir. Kâr›n› maksimize etmek isteyen tüm firmalarda oldu¤u gibi istihdamMRPL=MFCL düzeyinde, yani L* da gerçekleflir. Bununla birlikte ücret düzeyi L* se-viyesindeki çal›flan› firmaya çekecek düzey olan w* olup tam rekabetin alt›nda birseviyedir. Yani MRPL ve MFCL e¤rilerinin kesiflti¤i noktada istihdam edilen emek se-viyesi belirlenirken arz e¤risi ise monopson piyasada ödenmesi gereken ücret dü-zeyini belirler. Dolay›s›yla monopsoncunun gerçek talep e¤risi tek bir noktadanoluflmakta, faktör talep e¤risi çizilememektedir. fiekil 7.12’ nin sa¤ panelinde L* vew* düzeylerini gösteren arz e¤risi üzerindeki M noktas›d›r. Yani monopsoncu bunoktay› emek arz e¤risi üzerinde en çok arzulanan nokta olarak seçmifltir. Monop-soncu firma eme¤in marjinal ürün de¤eri e¤risini etkileyen d›flsal bir de¤ifliklik ol-mad›¤› sürece baflka noktay› seçmeyecektir. Ancak MRPL deki de¤iflikli¤e ba¤l› ola-rak üzerinde baflka nokta seçilerek farkl› bir ücret-emek miktar› bileflimi belirlenir.

‹ki Tarafl› MonopolFaktör piyasas›nda monopol ve monopson özelliklerinin tek bir modelde gösteril-mesi ile ortaya ç›kar. Yani girdi piyasas›nda her iki taraf›n da monopolcü güce sa-hip olmas› durumunda gözlenir. Emek girdisinin al›c›s› olarak monopsoncu firma,karfl›s›nda güçlü bir sendika ile karfl› karfl›yad›r. Bu durumda ücret ve istihdam dü-

zeyinin belirlenmesi pazarl›k gücüne ba¤l›-d›r. Bu durumu analiz etmek için flekil 7.13çizilmifltir.

fiekilde piyasa denge noktas› w* ve L*

görülse de her iki tarafta da fiyat› (ücreti)veri alan kesim bulunmad›¤› için bir piyasadengesine ulafl›lmaz. Bunun yerine monop-soncu firma ya da girdinin tek al›c›s›, MFCLe¤risini dikkate alarak w2L2 dengesini ter-cih ederken sendika ya da girdiyi tek arzeden taraf negatif talep e¤risine ba¤l› marji-nal has›lat› dikkate alarak w1L1 denge nok-tas›n› tecih edecektir. Sonuçta her iki taraf›npazarl›k gücüne ba¤l› olarak bu iki de¤eraras›nda bir yerde uzlaflmaya var›lacakt›r.Gösteri dünyas›nda ve sporda bu tür piya-sa yap›lar› ile karfl›lafl›l›r.

EKONOM‹K RANTEkonomik rant kavram› faktör piyasas›n›n nas›l iflledi¤ini anlamam›za olanak sa¤-lar. Uzun dönemde ç›kt› piyasas›n›n iflleyiflini aç›klarken firman›n ç›kt›s›n› eldeederken katland›¤› üretim maliyeti üzerindeki talep edenlerin ödemelerini ekono-mik rant olarak tan›mlam›flt›k. Faktör piyasas› içinde ekonomik rant; firman›n girdiiçin ödemek istedi¤i fiyat ile bu faktörün kullan›lmas› için ödenmesi gereken mini-


Monopsoncu firman›n gerçekgirdi talep e¤risi tek birnoktadan oluflmaktad›r. Bunedenle monopsoncu firmaiçin faktör talep e¤risiçizilememektedir.

w

w1

w2

w*

F

E

D

MFCL=MEL

Ls

D, Ld

LL*L2L1

MR

fiekil 7.13

‹ki Tarafl› Monopol

mum harcama aras›ndaki fark-t›r. Rekabetçi emek piyasas›ndaekonomik rant kavram›n› aç›k-lamak için flekil 7.14 çizilmifltir.

fiekilde emek piyasas›ndadenge ücret düzeyi w*, arz edi-len ve bu ücret düzeyinde tale-be eflit olan emek miktar› L* d›r.Emek arz› pozitif e¤imli, emektalebi negatif e¤imli eme¤inmarjinal ürün has›lat› olarak çi-zilmifltir. Emek arz› her bir ücretdüzeyinde ne kadarl›k emek arzedilece¤ini göstermektedir. Buaç›dan bak›ld›¤›nda L* kadaremek istihdam› için gerekli mi-nimum harcama düzeyi e¤risi al-t›nda kalan 0EBL* dörtgenin alan› kadard›r.

Tam rekabetçi bir piyasada tüm çal›flanlara ödenen ücret düzeyi w* dir. Bu üc-ret düzeyi en son emek biriminin eme¤ini arz etmesi için gerekli ücret seviyesidirancak daha düflük ücret düzeyinde emek arz edenler de w* ücretini alacaklar› içinekonomik rant elde eder. Çünkü toplam ücret ödemeleri w*EL0 dörtgenin alan› ka-dard›r, dolay›s›yla emek girdisinin elde etti¤i ekonomik rant ise w*EB üçgenininalan›na eflit olur. fiayet emek arz› tamesnek olursa ekonomik rant s›f›r olur.Dolay›s›yla ekonomik rant oluflabil-mesi için arz›n k›smen inelastik olma-s› gerekir. E¤er arz tam inelastik isebu üretim faktörü için tüm ödeme eko-nomik rant olur çünkü hangi fiyat öde-nirse ödensin bu faktörün arz edilenmiktar› de¤iflmez. fiekil 7.15 toprakgirdisi için tam inelastik olarak bir arze¤risi için örnek oluflturmaktad›r. Taminelastiktir çünkü bu arazi tar›m içinya da ev yap›m› için sabittir, en az›n-dan k›sa dönemde. Toprak inelastikolarak arz edildi¤ine göre fiyat sadecetalep taraf›ndan belirlenecektir. fiayettalep D1 düzeyinde ise fiyat k1 düze-yinde belirlenecek, topra¤›n toplamrant› k1ETO dörtgeninin alan› kadar olacakt›r. fiayet talep D2 olsayd›, topra¤›n kira-s› k2 olacakt› ve topra¤›n rant› artarak k2FTO dörtgeninin alan›na yükselecekti.


fiekil 7.14

E

w

w*

B

0 L* L

Ls

Ld=MRPL

EkonomikRant

Emek Piyasas› ‹çinEkonomik Rant

Emek Arz Eden‹çin MinimumunÜzerindeki ÖdemeRant› Oluflturur,w*EB üçgenininalan›d›r.

fiekil 7.15

F

T

D2

D1

0

k1

k2

S

Topra¤›nKiras›

Toprak

E

ToprakRant›


K›sa dönem emek talep e¤risinin elde ediliflini

aç›klamak

Rekabetçi piyasada firman›n k›sa dönem emektalep e¤risi, eme¤in marjinal ürün de¤eri e¤risiolup negatif e¤imlidir. Negatif e¤im eme¤in mar-jinal verimlili¤inin azalan olmas›n›n bir sonucu-dur. Ya da sadece ç›kt› etkisi dikkate al›naraknegatif e¤imli talep e¤risi elde edilir.

Uzun dönem emek talep e¤risinin elde ediliflini

aç›klamak

Uzun dönem emek talep e¤risi, firman›n k›sa dö-nem MRPL e¤rilerinden yararlan›larak elde edile-bilece¤i gibi, faktör ikame ve ç›kt› etkilerini kul-lanarak da elde edilebilir. Faktör ikame etkisidaima negatiftir. Ç›kt› ya da ürün etkisi negatifyönlü iflleyebilece¤i gibi uzun dönemde baz› hal-lerde pozitif yönlü de iflleyebilir. Ancak faktörikame etkisinden küçük oldu¤undan uzun dö-nem emek talep e¤risi daima negatiftir.

Emek talep e¤risini bir endüstri ve piyasa ba¤la-

m›nda de¤erlendirmek

Emek talep e¤risi endüstri için elde edilirken üc-ret de¤iflikli¤inden tek bir firma yararlan›l›yorsatüm talep e¤rileri her bir ücret düzeyinde yataytoplan›r. Ancak tüm firmalar ücret de¤iflikli¤in-den yararlan›yorsa ürün fiyat› ve firmalar›n emektalep e¤rileri de¤iflir ve daha dik bir endüstri ta-lep e¤risi elde edilir. Piyasa için tüm endüstrile-rin emek talep e¤rileri yatay toplan›r.

Eksik rekabet piyasalar›nda emek talep e¤risini

elde etmek

‹flleyifl tam rekabetle ayn› olmas›na ra¤men, mar-jinal verimlilik fiyat yerine bundan daha düflükolan marjinal has›lat ile çarp›l›r. Dolay›s›yla tamrekabete k›yasla emek talep e¤risi daha solda yeral›r.

Emek arz e¤risinin elde ediliflini aç›klamak

Emek arz eden tüketicilerdir. Bireysel gelir eldeetmek için çal›flma ile bofl zaman aras›ndaki ter-cihlere ba¤l› olarak emek arz›nda bulunurlar. Dü-flük gelir düzeylerinde emek arz e¤risi pozitif e¤i-limli olurken yüksek gelir düzeylerinde gelir et-kisi ikame etkisinden büyük oldu¤unda negatife¤imli emek arz e¤risi elde edilir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Bir girdiye iliflkin marjinal ürün has›lat› ve marjinalürün de¤eri hangi piyasada birbirine eflit olur.

a. Monopolb. Düopolc. Oligopold. Monopolcü Rekabete. Tam Rekabet

2. Ücret seviyesi ortalama ürün has›lat› üzerinde iseemek talebi hakk›nda ne söylenebilir?

a. Emek talebi maksimum düzeydedir.b. Emek talebi minimum düzeydedir.c. Emek talebi azaland›r.d. Emek talebi artand›r.e. Emek talebi s›f›rd›r.

3. Uzun dönemde bir girdi için talep e¤risinin e¤imiafla¤›daki seçeneklerden hangisi ile belirlenir?

a. Ürün etkisiyleb. Gelir etkisi ilec. Gelir ve ürün etkisi iled. Gelir ve ikame etkisi ilee. Ürün ve ikame etkisi ile

4. Nispi girdi fiyatlar›ndaki de¤ifliklik sonucu ayn› eflü-rün e¤risi üzerinde bir bileflenden baflka bir bileflenegeçifli hangi etki aç›klar?

a. Faktör ikame etkisib. Faktör gelir etkisic. Ürün etkisi d. Ç›kt› etkisi e. Ürün ve ikame etkisi

5. Ç›kt› piyasas›nda monopol olan firma için emek ta-lep e¤risi ile ilgili olarak afla¤›daki seçeneklerden han-gisi söylenemez?

a. Emek talep e¤risi rekabetçi piyasadaki firmayak›yasla daha solda yer al›r.

b. Emek talep e¤risi negatif e¤imlidir.c. Emek talep e¤risi azaland›r.d. Emek talep e¤risi için marjinal has›lat ile eme¤in

marjinal ürünü çarp›l›r.e. Emek talep e¤risi için fiyat ile eme¤in marjinal

fiziki ürünü çarp›l›r.

6. Bireysel emek arz e¤risi elde edilirken bütçe k›s›t›-n›n e¤imini ne belirler?

a. Bofl zaman miktar›b. Gelir düzeyic. Ücret düzeyid. ‹stihdam düzeyie. Fiyat düzeyi

7. Bofl zaman için düflük mal tan›mlamas› yap›l›r isebofl zaman talep e¤risi ve emek arz e¤risi ile ilgili afla-¤›daki seçeneklerden hangisi söylenebilir?

a. Bofl zaman talebi pozitif, emek arz e¤risi pozitife¤imli olur.

b. Bofl zaman talebi negatif, emek arz e¤risi pozitife¤imli olur.

c. Bofl zaman talebi negatif, emek arz e¤risi nega-tif e¤imli olur.

d. Bofl zaman talebi negatif e¤imli, emek arz e¤risidüfley olur.

e. Bofl zaman talebi pozitif e¤imli, emek arz e¤risidüfley olur.

8. Emek arz e¤risinin negatif olabilmesi afla¤›daki ko-flullardan hangisine ba¤l›d›r?

a. ‹kame etkisi < Gelir etkisib. ‹kame etkisi < Fiyat etkisic. ‹kame etkisi > Fiyat etkisid. ‹kame etkisi > Ürün etkisie. ‹kame etkisi > Ç›kt› etkisi

9. Monopsoncu firman›n emek talep e¤risine iliflkinafla¤›daki seçeneklerden hangisi söylenebilir?

a. Eme¤in marjinal ürün has›lat› e¤risidir.b. Eme¤in marjinal ürün de¤eri e¤risidir.c. Eme¤in marjinal faktör maliyeti e¤risidir.d. Çizilemez MFCL üzerindeki bir noktad›r.e. Çizilemez emek arz e¤risi üzerindeki bir noktad›r.

10. Monopsoncu firman›n istihdam etti¤i ifl gücü mikta-r› afla¤›daki seçeneklerden hangisine göre belirlenir?

a. MFCL=Wb. MFCL=LS

c. MFCL=MRPL

d. MRPL=AEL

e. MRPL=W



1. e Tam Rekabet piyasas›nda P=MR oldu¤u için buiki de¤er (MRP=VMP) birbirine eflit olur.

2. e Firman›n kapanma noktas›n›n alt›nda kald›¤›için firma faaliyetini durdurur ve dolay›s›ylaemek talep etmez.

3. e Uzun dönemde ç›kt› ve ikame etkisi emek talepe¤risinin e¤imini belirler.

4. a Sadece faktör ikame etkisini ifade eder.5. d Monopolcü piyasada eme¤in marjinal ürün ha-

s›lat› (MPL) (MR) den olufltu¤u için. 6. c Bütçe k›s›t› e¤iminin negatif iflaretlisi ücret dü-

zeyidir.7. b Gelir ve ikame etkileri ayn› yönlü çal›flt›¤› için

bofl zaman talep e¤risi negatif olurken, emekarz e¤risi pozitif e¤imli olur.

8. a ‹kame etkisi gelir etkisinden küçük olursa vebofl zaman normal mal ise LS negatif e¤imli olur.

9. e Monopsoncu firman›n emek talep e¤risi yoktur.Emek talep miktar› LS taraf›ndan belirlenir.

10. c Monopsoncu dengesine göre marjinal faktör ma-liyeti ya da eme¤in marjinal harcama e¤risi ileMRPL e¤risinin kesiflti¤i düzey denge istihdamdüzeyidir. Ancak denge ücret düzeyi de¤ildir.

S›ra Sizde 1

Emek talep e¤risi, ürün fiyat› ile marjinal verimlilik art-t›¤›nda sa¤a; azald›¤›nda ise sola kayar.

S›ra Sizde 2

Ücret artt›¤›nda firman›n ortalama ve marjinal maliyet-leri artar. Artan maliyetler ürün fiyatlar›n› art›r›r. Ürünfiyat› artt›¤›nda ise ürüne olan talep azal›r. Bu da so-nunda girdi talebini azalt›r.

S›ra Sizde 3

Uzun dönemde, ç›kt› ve faktör ikame etkisi geçerli ol-du¤u için daha yat›k emek talep e¤risi söz konusu olur.

S›ra Sizde 4

Emek talep e¤risi elde edilirken ürün fiyat›n›n alt›ndayer alan marjinal has›lat ile marjinal verimlilik çarp›ld›-¤› için, monopolcünün emek talep e¤risi daha soldayer al›r.

S›ra Sizde 5

Bofl zaman normal malsa ve gelir etkisi, ikame etkisin-den büyükse bireysel emek arz e¤risi negatif e¤imliolur.



Bernheim, B. D. ve Whinston, M. (2008). Microeconomics.

Boston: McGraw-Hill.Besanko, D. ve Braeutigam, R. (2010). Microeconomics



Borjas, G. (2009). Labor Economics (5 th Edition).Boston: McGraw-Hill.

Browning E. K. ve Zupan, M. A. (2009). Microeconomic:

Theory and Applications (10 th Edition). Wiley.Ekinci, N.K. (2011). Modern Mikroiktisat. Ankara: Efil











Paras›z, ‹. (2008). Mikroekonomi: Orta Düzey

Yaklafl›m (8. Bask›). Bursa: Ezgi Kitab Evi.Perloff, M. J.(2011). Microeconomics (6th Edition).





Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Tüketiciler aras› de¤iflimde etkinlik ve Pareto optimumunu aç›klayabilecek,Üretimde etkinlik ve üretim imkânlar› s›n›r› e¤risini elde edebilecek,Ekonominin genel dengesini aç›klayabilecek,Optimalite koflullar›nda bir sapma durumunda farkl› politikalar› de¤erlendi-rebilecek,Sosyal refah kriterlerini s›ralayabilecek,Refah ekonomisi kapsam›nda devletin rolünün ne olmas› gerekti¤ini ifadeedebileceksiniz.

‹çindekiler

• Genel Denge Analizi • Pareto Optimumu • ‹kinci En ‹yi Teoremi • Sosyal Fayda Fonksiyonu • K›smi Denge Analizi • Scitovsky Kriteri

• Anlaflma E¤risi • Üretim ‹mkânlar› S›n›r› E¤risi• Kaldor-Hicks Kriteri• Piyasa Baflar›s›zl›¤›• D›flsall›klar

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

NN

Mikro ‹ktisat Genel Denge veRefah Ekonomisi

• G‹R‹fi• TÜKET‹C‹LER ARASI DE⁄‹fi‹MDE

ETK‹NL‹K VE GENEL DENGE• ÜRET‹MDE ETK‹NL‹K VE GENEL

DENGE• DA⁄ILIMDA VE ÜRET‹MDE GENEL

DENGE (ÜRET‹M ‹MKÂNLARISINIRI ÜZER‹NDE FAYDAMAKS‹M‹ZASYONU)

• ‹K‹NC‹ EN ‹Y‹ TEOREM• SOSYAL REFAH KR‹TERLER‹• REFAH EKONOM‹S‹ VE GERÇEK

DÜNYA


G‹R‹fiBir ekonomide denge ile hem girdiler (üretim faktörleri) hem de ç›kt›lar (ürünler)için fiyatlar seti, girdilerin firmalara tahsisi ve ç›kt›lar›n tüketicilere tahsisi gösteri-lir. Dengede tüm girdi ve ç›kt› piyasalar›nda arz-talep eflitli¤i efl anl› olarak sa¤la-n›r. Tüketiciler, bafllang›çta sahip olduklar› varl›klar›n›n (patrimuanlar›n›n) dengefiyatlar› ile de¤erlendirilmesi sonucu ulafl›lan bütçe k›s›t› alt›nda faydalar›n› maksi-mize ederler. Firmalar ise veri denge girdi fiyatlar› alt›nda kârlar›n› maksimizeederler. Bu çerçevede ulafl›lan denge rekabetçi genel denge olarak tan›mlan›r.Ancak tek bir piyasadaki denge üzerinde duruluyor ve di¤er piyasalarda bir de¤i-flikli¤in olmad›¤› varsay›l›yorsa incelenen denge rekabetçi k›smi dengedir. K›s-mi denge analizi ile tek bir piyasada ç›kt› ve fiyat düzeyi belirlenirken di¤er piya-salardaki fiyatlar veri al›n›r. Oysa genel denge analizinde birden fazla piyasadakiç›kt› ve fiyat düzeylerinin nas›l belirlendi¤i araflt›r›l›r.

K›smi denge kavram›, Alfred Marshall genel denge kavram› ise Leon Walras ad›ile an›lmaktad›r. Genel denge analizine iliflkin çal›flmalar 19. yüzy›l›n son çeyre¤in-de L. Walras ile bafllam›fl, 20. yüzy›l›n ortalar›nda K. J. Arrow ve G. Debreu gibi ik-tisatç›lar›n katk›lar›yla yeni boyutlar kazanm›flt›r.

Kitab›n önceki ünitelerinde esas olarak kullan›lan k›smi denge analizi ile ilgiliönemli bir eksiklik; bir mal›n fiyat›ndaki de¤iflmenin, di¤er piyasalardaki ileriye vegeriye do¤ru yans›mal› etkilerinin dikkate al›nmamas›, yani Ceteris-Paribus veyadi¤er fleylerin sabit oldu¤u varsay›m›n›n yap›lmas›d›r. Örne¤in bir d›flsal flok ya daolay X mal› fiyat›nda bir art›fl oluflturdu¤unda, ikame mallar›n fiyatlar› art›fl yönün-de etkilenir. Çünkü ikame mallar› aras›nda pozitif iliflki vard›r. fiayet Y mal› X ma-l›n›n bir ikamesi ise X’in fiyat› artt›¤›nda tüketiciler bu mal›n yerine Y mal›na yö-nelecekler ve bu mal›n talebi artacakt›r. Y mal› talebindeki art›fl k›sa dönemde Ymal›n›n fiyat›n› art›racakt›r. Oysa tamamlay›c› mallar aras›nda negatif iliflki oldu-¤undan, bir d›flsal flok bir mal›n fiyat›n› art›r›yorsa bu mal›n tamamlay›c›s› olanmallar›n fiyatlar›n› düflürecektir. ‹flte k›smi denge analizinde göz önüne al›nmayanbu tür piyasa etkileflimleri genel denge analizinde dikkate al›n›r ve tüm piyasalar-da efl anl› dengenin nas›l sa¤land›¤› incelenir.

Genel denge analizinde Walrasyan sistem statiktir. Burada t1 döneminde ger-çekleflen denge ile t2 döneminde gerçekleflen denge göz önüne al›nmakta, dahasonra bu iki dönemde gerçekleflmifl olan dengeler karfl›laflt›r›larak karfl›laflt›rmal›dura¤an (statik) analiz yap›lmaktad›r. Oysa t1 dönemindeki dengeden t2 dönemin-

Genel Denge veRefah Ekonomisi

K›smi denge analizi ile tekbir piyasada ç›kt› ve fiyatdüzeyi belirlenirken di¤erpiyasalardaki fiyatlar verial›n›r. Oysa genel dengeanalizinde birden fazlapiyasadaki ç›kt› ve fiyatdüzeylerinin nas›lbelirlendi¤i araflt›r›l›r.

deki dengeye geçiflte birbirini izleyen süreçler göz önüne al›n›rsa dinamik bir ana-liz yap›lm›fl olacakt›r. Walrasyan sistemde bu geçifl süreci göz önüne al›nmad›¤›n-dan karfl›laflt›rmal› dura¤an analiz yap›lmaktad›r.

‹ktisadi politika analizinde ne zaman k›smi denge ve ne zaman genel dengeanalizi ile ilgili karfl›laflt›rmal› statik analiz yap›laca¤› bir karar ve tecrübe sorunu-dur. Genelde uygulamaya konulacak politikalar belirlenirken bu politikalar istih-dam ve ç›kt› aç›s›ndan de¤erlendirilir. E¤er bir endüstri emek ve sermaye girdileribak›m›ndan di¤er piyasalara k›yasla çok küçük ise bu endüstrideki de¤iflmelerindi¤er piyasalara etkisi ihmal edilebilir, burada politika analizleri için k›smi dengeanalizleri kullanmak do¤ru sonuç verir. Örne¤in yiyecek veya belirli giyecek mal-lar› lehine, zevklerdeki bir de¤iflmenin girdi ve ç›kt› fiyatlar› üzerindeki etkisi ih-mal edilebilir. Ancak demir-çelik üretimindeki bir teknolojik de¤iflme ya da petroldarl›¤› çok büyük genel denge etkilerine sahiptir. Çünkü demir-çelik endüstrisi bü-yük ölçüde emek istihdam etmekte ve büyük miktarda sermaye kullanmaktad›r.Yine bu endüstrinin ürünü birçok endüstride kullan›lmaktad›r. Benzer flekilde pet-rol, sentetik eflyadan elektrik üretimine kadar birçok alanda kullan›lmaktad›r. Do-lay›s›yla bu tür mallar›n nispi fiyatlar›ndaki art›fl, birçok mal›n nispi fiyat›n› yüksel-tecektir. Bu durumlarda genel denge etkilerini ihmal etmek do¤ru olmayan tah-minlere yol açar, belki de uygun olmayan politika önerileriyle sonuçlan›r. Bu yüz-den genel denge analizine yönelmek daha ak›lc›d›r.

‹ktisadi politika analizinde, ne zaman k›smi denge ne zaman genel denge analizi uygulan-maktad›r?

Genel denge analizi ile bütünleflen bir baflka konu, refah ekonomisidir. Buradabirbirine alternatif olabilecek birden fazla iktisadi durum aras›ndan hangisinin top-lumsal yönden en çok istenilen durum oldu¤u belirlenir. Bunu belirlemede yayg›nolarak kabul görmüfl optimalite kriterlerinden hareket edilir. En çok kullan›lan re-fah kriterlerinden birisi Pareto Optimalite kriteridir. Bu kritere göre hiç kimseninrefah›n› azaltmaks›z›n baz› bireylerin refah›n› art›ran her türlü de¤ifliklik toplumunrefah›n› art›r›r. Bu durumda mallar›n veya üretim faktörlerinin mevcut da¤›l›m›nda-ki bir de¤ifliklik, kimsenin refah›n› azaltmadan en az bir bireyin refah›n› art›r›yor-sa toplumsal refah artacak, en az bir bireyin durumu kötülefltiriyorsa toplumsal re-fah azalacakt›r. Refah ekonomisi, de¤er yarg›lar›n› ön planda tuttu¤u ve “ne olma-l›d›r” fleklinde iktisat politikalar›n› de¤erlendirdi¤i için, normatif bir teoridir.

Bu ünitede genel denge analizi basitlefltirilmifl olarak Edgeworth kutu diyag-ramlar› yard›m›yla aç›klanacakt›r. Önce tüketiciler aras› denge, sonra üreticiler ara-s› denge ve son olarak da ekonominin genel dengesi ele al›narak refah ekonomi-si çerçevesinde de¤erlendirmeler yap›lacakt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

TÜKET‹C‹LER ARASI DE⁄‹fi‹MDE ETK‹NL‹K VE GENELDENGE

Tüketiciler aras› de¤iflimde etkinlik ve Pareto optimumunu aç›k-lamak

Mallar›n tüketiciler aras›nda etkin da¤›l›m›n›n sa¤lanmas› sonucunda tüketicilerindaha iyi konuma geçmeleri, tüketiciler aras›nda de¤iflimi gerekli k›lar. Üretimin ol-mad›¤› basit bir model çerçevesinde, tüketicilerin bafllang›çta sahip olduklar› sabitmiktarlardaki mal demetleri için de¤iflimi istemelerindeki temel amaç, daha yüksekbir refah düzeyine ulaflmakt›r. De¤iflimden tüketicilerden en az birisinin ya da tü-münün bir kazanç elde edece¤i kabul edilmektedir. E¤er bir kazanç yoksa de¤iflimde son bulur. Böylece tüketiciler aras›nda mallar›n etkin da¤›ld›¤› ya da Pareto an-lamda optimalitenin sa¤land›¤› kabul edilir. Pareto optimalite sa¤land›¤›nda bir ki-fliyi daha kötü konuma sokmadan di¤erini daha iyi bir konuma getirmek mümkünde¤ildir. fiayet sabit miktarlardaki mallar›n tüketiciler aras› da¤›l›m›nda, her iki tü-ketici de veya en az›ndan bir tüketici daha iyi konuma gelebiliyorsa de¤iflimde et-kinsizlik oldu¤u söylenebilir.

Edgeworth Kutu Diyagram› Çerçevesinde De¤iflimBurada, sadece iki tüketicinin ve iki mal›n bulundu¤u basit bir modelden hareketedilmektedir. Her tüketici bafllang›çta belirli birer mal demetine sahiptir. Bu malla-r›n belirli miktarlar› rekabetçi bir piyasada tüketiciler aras›nda de¤ifltirilmektedir.Kuram› gelifltirmek için basitlefltirilen bu model daha sonra n say›da tüketici ve msay›da mal için genellefltirilir. Basit modelimizin varsay›lmalar›;

• Ekonomide iki mal vard›r (X, Y)• Ekonomide iki tüketici vard›r (A, B)• Tüketici A’ n›n bafllang›çta sahip oldu¤u mal demeti (

–XA,

–YA)

• Tüketici B’ nin bafllang›çta sahip oldu¤u mal demeti (–XB,

–YB)

• Tüketiciler normal davran›fl özelliklerine göre tercihleri yans›tan farks›zl›ke¤rilerine sahiptirler, yani farks›zl›k e¤rileri orijine göre d›flbükeydir.

• Tüketicilerin fayda fonksiyonlar› birbirinden ba¤›ms›zd›r. • Analiz tam rekabet piyasas›nda yap›lmaktad›r, tüm girdi ve ç›kt› fiyatlar› ve-

ri olarak al›nmaktad›r.• Analize ifllem maliyetleri, d›fl ticaret ve devlet dahil edilmemifltir.

fiimdi bu iki tüketicinin bafllang›ç da¤›l›m›nda de¤iflime neden ihtiyaç duyduklar›n›ve nas›l dengeye ulaflt›klar›n› Edgeworth diyagram› çerçevesine aç›klayal›m. Dik-dörtgen fleklinde çizilen bu diyagramda toplam X mal› miktarlar› yatay kenarlarda,Y ise dikey kenarlarda ölçülmektedir. Bafllang›ç da¤›l›m›n›n Z noktas›nda oldu¤u-nu, bu noktada A ve B tüketicilerinin farks›zl›k e¤rilerinin kesiflti¤ini varsayal›m. Tü-keticilerin bafllang›ç mal stoklar›n› gösteren Z noktas›nda tüketici A ve tüketici B’nin 2 nolu farks›zl›k e¤rileri kesiflmektedir. Bu iki farks›zl›k e¤risi aras›ndaki tara-l› bölgede, tüketiciler kendi aralar›nda de¤iflime giderek daha iyi konuma ulaflabi-lirler. X ve Y mallar›na iliflkin fiyatlar›n üçüncü parti (örne¤in bir tellal) taraf›ndanilan edildi¤i ve tüketicilerin bu fiyatlar› parametre olarak ald›klar› varsay›ld›¤›nda(tam rekabet piyasas› varsay›m›d›r), bafllang›çta sahip olunan mal demetine göreher tüketicinin gelirinin ne kadar oldu¤u belirlenir; ilan edilen fiyatlara göre tüke-ticilerin gelirlerini s›ras›yla A için IA ve B için IB ile gösterirsek;

1898. Ünite - Genel Denge ve Refah Ekonomisi

1A M A ÇN

IA = PX ⋅–XA + PY ⋅

–YA

IB = PX ⋅–XB + PY ⋅

–YB olur.

Tüketicilerin bu gelir düzeyleri ve fiyatlar setine göre bütçe k›s›tlar› oluflturulur.‹flte tüketiciler elde edilen bütçe k›s›t›na göre faydas›n› maksimize edecek seçim-leri yapar. Bunun için her tüketici, olanaklar› dahilinde (bütçe do¤rusu üzerinde)arzu etti¤i noktaya ulaflmak için di¤er tüketicilerle de¤iflime gider. fiekilde bafllan-g›ç noktas› her iki tüketici için de bir denge oluflturmamaktad›r. Çünkü fayda fonk-siyonlar› ile bütçe k›s›t› aras›nda te¤et koflulu sa¤lanmam›flt›r. Dengeye her iki tü-ketici için E noktas›nda ulafl›lmaktad›r.

fiekil 8.1’de tüketici A için bafllang›çta sahip oldu¤u mal demeti ile faydas›n›maksimize eden demetin seçimi aras›ndaki farkl›l›¤› inceleyelim. fiekilde XA

* > –XA

oldu¤undan A bireyi XA* –XA kadar X mal› sat›n almak ister. Bütçe do¤rusu daima

afla¤› do¤ru e¤imli oldu¤u için XA* >

–XA ise tüketicinin bütçe do¤rusu üzerinde ka-

labilmesi için YA* <

–YA olmas› gerekir. Bu yüzden tüketici A almak istedi¤i X mal›

karfl›l›¤›nda –YA - YA

* kadarl›k Y mal›ndan satmal›d›r. Dolay›s›yla A’n›n önerece¤ide¤iflim XA

* - –XA kadarl›k X mal› için

–YA - YA

* kadarl›k Y mal›d›r. Benzer flekildetüketici B’nin durumu incelendi¤inde; tüketici B nin önerece¤i de¤iflim

–YB - YB

*

kadarl›k alaca¤› Y mal›na karfl›l›k, –XB - XB

* l›k X mal› kadard›r. fieklimizde tüke-tici A’n›n arz etti¤i Y mal› kadar tüketici B talep etmifltir. Yine tüketici A’n›n talepetti¤i X mal› miktar› tüketici B taraf›ndan arz edilmifltir. Dolay›s›yla arz talep eflitli-¤i sa¤lanm›flt›r, piyasalar dengededir ya da piyasalar temizlenmifltir.

Walras yasas›na göre, rekabetçi genel denge modelinde N say›da farkl› piyasa için N-1 ta-nesinde denge sa¤lanm›flsa N. piyasada denge otomatik olarak sa¤lan›r. ‹ki piyasa gözönüne al›nd›¤›nda X mal›nda denge sa¤lanm›flsa ötekinde de (Y mal›) denge otomatik ola-rak sa¤lan›r.


X=XA+XB

B’nin sataca¤›X mal›XB

A’n

›n s

atac

a¤›

Y m

al›

YA

Y*A

AUR

XA X*A

A’n›n sat›n alaca¤›X mal›

3 UA2

UB2

E¤im -PxPy

UA3

YB

Y*B

YA

Y

YB

=

+

B

B’ninsat›n

alaca¤›Y mal›

Z

E

fiekil 8.1

Edgeworthdiyagram›ndabafllang›çpatrimuan›na (malvarl›¤›na) görede¤iflimdensa¤lanabilecekkazanç ve dengefiyat oran›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



E¤er ekonomide arz ve talep eflitli¤i sa¤lanam›yorsa üçüncü parti (fiyatlar› ilaneden tellal), di¤er bir olas› fiyat oran›n› deneyecektir. Dolay›s›yla dengeye ulaflmasürecinde üçüncü parti taraf›ndan deneme yan›lma süreci izlenmektedir. Yani busüreç içerisinde arz veya talep fazlas›na göre çeflitli fiyatlar denenmektedir. E¤ermal için talep fazlas› var ise mal›n nispi fiyat› yükselecek, arz fazlas› var ise nispifiyat› düflecektir. Süreç, arz talep eflitli¤i sa¤land›¤›nda son bulacakt›r. Bu denemeyan›lma süreci sonucu oluflan denge rekabetçi bir dengedir. Dengenin sahip oldu-¤u özellikler ise;

• Tüm piyasalarda arz ve talep eflittir. • Tüm tüketiciler, bu fiyat oranlar›ndaki de¤erlendirmeler çerçevesinde bütçe

k›s›tlar›n› da dikkate alarak faydalar›n› maksimize ederler. ‹kinci özelli¤e göre tüm tüketiciler aras›nda marjinal ikame oran› eflit olacakt›r

ve bu, fiyat oran›n› yans›tacakt›r. Dolay›s›yla de¤iflimde ya da tüketiciler aras›ndadenge koflulu flu flekildedir.

Tüketiciler aras› denge nas›l sa¤lan›r?

De¤iflimde Etkinlik ve Pareto Optimumu (Refah Ekonomi-sinde Birinci Teorem)Rekabetçi piyasada, mallar›n tüketiciler aras›ndaki da¤›l›m› (tahsisi) ile ilgili süreciaç›klarken etkinli¤in sa¤lanabilmesi için, bu tahsisin Pareto Optimal olmas› için,ekonomide en az bir tüketicinin refah düzeyini düflürmeden bir baflka tüketicininrefah düzeyini yükseltmenin olanaks›z olmas› gerekti¤ini söylemifltik. Pareto opti-mumunu ve bunun rekabetçi denge ile iliflkisini daha iyi aç›klamak için, Pareto op-timumunu iki tüketici için aç›klay›p daha sonra bunu n say›daki tüketici için genel-lefltirebiliriz.

‹ki tüketicinin bulundu¤u bir modelde Pareto optimumuna ulaflman›n bir yolu;tüketicilerden birisinin faydas›n› bütçe k›s›t› alt›nda maksimize ederken di¤er tüke-ticinin faydas›n›n belirli bir düzeyin alt›na düflmesine izin verilmemesidir. Bu du-rumda tüketicilerden birisini kötü konuma sokmadan di¤erini daha iyi konuma ge-tirmek olanaks›z olur. Her iki tüketicinin de bu iki mal› pozitif miktarlarda tüket-tikleri kabul edilirse farks›zl›k e¤rilerinin e¤imleri her iki tüketici için eflit olacakt›r.Çünkü farks›zl›k e¤rileri te¤ettir. Dolay›s›yla denge koflulu iki tüketici için flu flekil-de olacakt›r;

Bu sonuca göre rekabetçi dengede tüm tüketiciler için marjinal ikame oran›n›n eflitoldu¤u ve Pareto optimumunun sa¤land›¤› kabul edilir. Dolay›s›yla her rekabetçidenge Pareto optimumdur. Çünkü rekabetçi piyasada her tüketici ilan edilen fiyatsetinde faydas›n› maksimize eder. Yani iki mal aras›ndaki marjinal ikame oran›n›fiyat oran›na eflitleyerek dengeye ulafl›r. Tüm tüketiciler ayn› fiyat oran› ile karfl›karfl›ya bulunacaklar›ndan her tüketicinin marjinal ikame oran› eflit olacakt›r. Pare-to optimalitenin fiyatlardan ba¤›ms›z olarak tan›mlanmas›na karfl›n, rekabetçi süre-cin iflleyifli, tüketicileri, seçimlerinde Pareto optimumu koflullar›n›n sa¤land›¤› so-nucuna götürmektedir. Bu sonuç orijine d›flbükey, azalan marjinal ikame oran›

MRS MRSyxA

yxB=

MRS MRSP

PYXA

YXB X

Y= =


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

özelli¤ine sahip tüketici tercihleri durumunda ve tüketimde d›flsall›¤›n (k›skançl›k,fedakarl›k, sigara duman›ndan etkilenme gibi fiziki d›flsall›klar...) olmad›¤› durum-da her zaman geçerlili¤ini koruyacakt›r. Di¤er bir anlat›mla, e¤er tüketici tercihle-ri normal davran›fl özelliklerine sahipse (azalan marjinal ikame oran›, bütünlük,geçifllilik, süreklilik dönüfllülük gibi aksiyomlar› sa¤l›yorsa) ve tüketimde d›flsall›k-lar yok ise her rekabetçi piyasan›n pür de¤iflim dengesi etkindir ve Pareto optimal-dir. Bu sonuç refah ekonomisinde birinci teorem olarak adland›r›l›r. Pareto opti-malite n say›daki tüketici durumunda ise flu flekilde olacakt›r:

Da¤›l›m Problemi Pareto Optimal ve Pareto Üstün NoktalarEdgeworth kutu diyagram› içerisinde herhangi bir nokta bafllang›ç da¤›l›m› olarakal›nabilir. E¤er bu noktada her iki tüketici için MRS eflit de¤ilse tüketiciler için de-¤iflime gitmek yarar sa¤layacakt›r. De¤iflim her iki tüketiciye ait farks›zl›k e¤risininbirbirine te¤et oldu¤u noktada son bulur. Bu te¤et noktalar›n›n her birinde bafllan-g›ç da¤›l›m› veri iken art›k de¤iflim yap›lmamaktad›r. ‹ki tüketici için de¤iflimin sonbuldu¤u ve marjinal ikame oranlar›n›n eflit oldu¤u bu Pareto optimum noktalar›nbirlefltirilmesiyle elde edilen e¤ri, anlaflma e¤risi veya sözleflme e¤risi olarakadland›r›l›r.

Edgeworth kutu diyagram›nda bir kez bafllang›ç mal da¤›l›m› noktas› belirlen-dikten sonra, taral› bölgede anlaflma e¤risi üzerinde kalan herhangi bir nokta hemPareto optimal hem de Pareto üstün (süperior) noktad›r. Çünkü bafllang›ç mal da-¤›l›m›na göre hiç kimsenin refah düzeyini azaltmadan en az bir bireyin refah dü-zeyi art›r›labilmektedir. Taral› alan d›fl›nda anlaflma e¤risi üzerindeki noktalarPareto optimaldir fakat Pareto süperior de¤ildir. Çünkü Pareto optimal noktalardanherhangi birisinde tüketicilerden birisinin refah›n› azaltmadan di¤erinin refah› art›-r›lamaz. Sadece flekil 8.2’de görüldü¤ü gibi D ve F noktalar› aras›nda böyle bir aza-lama görülmemektedir. Burada hiç kimsenin refah düzeyi azalt›lmadan en az birkiflinin refah düzeyinin art›r›lmas› mümkündür.

MRS MRS MRSYX YX YXn1 2= = =........


Belirli koflullar alt›nda herrekabetçi denge, Paretooptimaldir ve da¤›l›mdaetkinlik sa¤lanm›flt›r. Budurum refah ekonomisindebirinci teorem olarak bilinir.

‹ki tüketici için de¤ifliminson buldu¤u ve marjinalikame oranlar›n›n eflitoldu¤u Pareto optimumnoktalar›n birlefltirilmesiyleelde edilen e¤ri, anlaflmae¤risi veya sözleflme e¤risiolarak adland›r›l›r.

UR3

Pareto

Pareto

Üstün ve

Optimal

E

Z

UA3

UR4

UA1

UR5

Anlaflma E¤risi=ParetoOptimal

UA4

UR1

UA5

UA2

UR2 Bütçe Do¤rusu

E¤im-Px

Py

De¤iflimdenSa¤lanabilecekKazanç

C

D

F

G

A XA

YA

XB

YB

B

fiekil 8.2

Anlaflma E¤risi,Pareto Optimal veBir Bafllang›çNoktas›na görePareto ÜstünNoktalar

fiekilde anlaflma e¤risi üzerindeki D ve F noktalar›n› göz ününe alarak da¤›l›mproblemini daha net bir biçimde aç›klayabiliriz. Her iki nokta, anlaflma e¤risi üze-rinde olmas›na ra¤men, A tüketicisi F noktas›nda olmay›, tüketici B ise D nokta-s›nda olmay› isteyecektir. Ancak rekabetçi süreç içerisinde ulafl›lacak denge (E)hem bafllang›ç noktas›na (Z) göre Pareto üstündür ve hem de bafllang›ç noktas›n-dan geçen ve piyasa fiyat oran›n› yans›tan bütçe do¤rusu ile uyumlu bir Pareto op-timaldir.

Sonuç olarak modelde de¤iflimin genel dengesi anlaflma e¤risi üzerinde bulu-nacakt›r. Bu e¤ri üzerinde hangi noktan›n olaca¤› ise bafllang›çta sahip olunan malmiktar›na ve fiyat oranlar›na ba¤l›d›r. E¤er bafllang›ç da¤›l›m› anlaflma e¤risi üze-rinde de¤ilse iki tüketici sahip olduklar› mal miktarlar›n› de¤ifltirerek anlaflma e¤-risi üzerinde bir noktaya gelirler. Bu noktada A ve B tüketicilerine ait farks›zl›k e¤-rileri (U A

3 = U B3 ) birbirine te¤ettir. Bütçe do¤rusu bafllang›ç noktas›ndan (Z) ve bu

te¤et noktadan geçmektedir. Dolay›s›yla bu noktada (E) her iki tüketici için marji-nal ikame oran› eflittir. Rekabetçi piyasada de¤iflimin genel dengesi flu flekilde for-müle edilir:

Bütçe k›s›t›n›n neden bafllang›ç noktas›ndan geçmek zorunda oldu¤unu ve nispi fiyat›n na-s›l olufltu¤una dikkat ediniz.

Di¤er De¤iflim Olanaklar› ve Pareto Optimumu (Refah Ekonomisinde ‹kinci Teorem)fiimdiye kadarki aç›klamalar›m›za göre rekabetçi iflleyifl, ekonomiyi Pareto optimu-muna ulaflt›rmaktad›r. Ancak bafllang›ç mal da¤›l›m›na ba¤l› olarak Pareto opti-mumda, baz› bireyler zengin konumda olurken baz›lar› ise fakir konumda kalmak-tad›r. ‹ktisatç›lar genelde bafllang›ç da¤›l›m›n›n iyi veya kötü oldu¤u konusundafazla tart›flmaya girmezler. Bafllang›ç da¤›l›m›n›n daha eflit (adil) olmas› için çabaharcayanlar politikac›lard›r. Özellikle sosyal devlet anlay›fl›nda vergiler ve transfer-ler ile da¤›l›mda eflitlik sa¤lama çabalar› olarak görülmektedir. Asl›nda bir planla-mac› e¤er toplumun tüm üyelerinin tercihlerini ve mallar›n mevcut miktar›n› bili-yorsa politik süreç iflletilerek yine bir Pareto optimuma ulafl›labilir. fiöyle ki birey-ler aras›nda otoritelerce uygulanan mallar›n transferi nedeniyle (zenginden al›na-rak fakirlere verildi¤inde) yeni bir bafllang›ç noktas›na geçilmektedir. Bu yeni nok-ta e¤er anlaflma e¤risi üzerinde de¤ilse tüketiciler yeniden de¤iflime giderek Pare-to optimuma ulaflabilir.

Burada tüketici tercihleri ile ilgili aksiyomlar›n geçerli oldu¤u (farks›zl›k e¤rile-ri orijine d›flbükeydir, süreklilik vard›r) ve tüketimde d›flsall›¤›n bulunmad›¤› var-say›m› alt›nda transfer ve de¤iflim sonucu yeni bir dengeye ulafl›lmaktad›r ki bu re-fah ekonomisinde ikinci teorem olarak adland›r›l›r. K›saca ikinci teoremde, e¤ertüketici tercihleri orijine d›flbükey ise, tüketimde d›flsall›klar yok ise her pareto et-kin da¤›l›m bir rekabetçi denge olarak savunulabilir. fiekil 8.3’ten yararlanarakaç›klamalar›m›z› sürdürelim.

MRS MRSP

PYXA

YXB X

Y= =


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekilde orijinal kaynak da¤›l›m›na göre rekabetçi denge E noktas›nda sa¤lan-maktad›r. Bu noktada tüketici A, tüketici B ’ye oranla oldukça zengindir. TüketiciA ’dan baz› mallar al›narak B ’ye transfer edilmesi sonucunda yeni da¤›l›m nokta-s› Z′ olmaktad›r. Ancak rekabetçi dengeye E′ noktas›nda tüketiciler aras›ndaki de-¤iflim sonucu ulafl›lmaktad›r. Bu tür iflleyifl refah ekonomisinin ikinci teoremidir.

Refah ekonomisinde birinci ve ikinci teoreme iliflkin tan›mlamay› birlikte de¤erlendiriniz.

ÜRET‹MDE ETK‹NL‹K VE GENEL DENGE

Üretimde etkinlik ve üretim imkânlar› s›n›r› e¤risini elde etmek

Genel denge modeline üretimi dahil ederek üretimde etkinlik, de¤iflimde etkinli-¤e benzer yöntemle aç›klanabilir. Burada, üretim sürecinde elde edilen ürünlerden(ç›kt›lardan) birinin üretim miktar›n› azaltmadan, di¤erinin miktar›n›n art›r›lmas›-n›n olanaks›z oldu¤u durumda, girdilerin etkin da¤›l›m›n›n gerçekleflti¤i, dolay›s›y-la üretimde etkinli¤in sa¤land›¤› kabul edilir.

Üretim etkinli¤ini analiz etmek için de Edgeworth kutu diyagram› kullan›labi-lir. Burada iki mal›n üretildi¤i (X,Y), üretimde sermaye ve emek olmak üzere ikigirdinin (K,L) kullan›ld›¤› varsay›lmaktad›r. Üretim faktörleri homojen olup toplammiktarlar› sabittir. Üretim teknolojisi veridir. Üretim fonksiyonlar› sürekli, orijinegöre d›flbükey ve birinci dereceden homojendir (ölçe¤e göre sabit getiri geçerli-dir). Buna göre iki mal için üretim fonksiyonlar› flu flekildedir:

X = x (KX LX) ve Y = y (KY, LY)

KX + KY = –K maksimum elveriflli sermaye miktar›

LX + LY = –L maksimum elveriflli emek miktar›


A XA

YA

XB

YB

B

ETransferZ›

Z

De¤iflimden Sa¤lanabilecek Kazanç

Anlaflma E¤risi=Pareto OptimalE›

fiekil 8.3

Transfer Sonras›Yeni RekabetçiDenge

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2A M A ÇN

fiekil 8.4’te gösteri-len Edgeworth diyagra-m›na maksimum faktörmiktarlar› eksenlerdegösterilmifltir. Diyagra-m›n sol alt köflesi, X ma-l› üretiminin s›f›r oldu-¤u noktay›, sa¤ üst kö-fle ise Y mal› üretiminins›f›r oldu¤u noktay›göstermektedir. fiekildeX1, X2, X3 efl ürün e¤ri-leri X ç›kt›s›ndaki art›fl-lara, ayn› fleklide Y1, Y2,Y3 ise Y mal› üretimindeki art›fllara göre çizilmifltir. X mal› üretimi artt›¤›nda girdi-lerin daha büyük bir bölümü bu mal›n üretimi için kullan›l›r, Y mal› üretimine da-ha az girdi kal›r. Ayn› flekilde Y mal› üretimi artt›¤›nda X mal› üretimine daha azgirdi kalmaktad›r.

Ekonomide üretim miktarlar› tüketici talebine ba¤l› olarak belirlendi¤inden gir-dilerin hangi mal›n üretiminde daha fazla kullan›laca¤› da tüketici talebine ba¤l›olacakt›r. Bu yüzden Edgeworth diyagram›nda bafllang›çtaki kaynak tahsisi yerineetkin üretim noktalar›n›n belirlenmesi daha büyük önem tafl›r. Üretim etkinli¤i ba-zen girdi etkinli¤i olarak da adland›r›l›r: girdilerin (K,L) mallar›n (X,Y) üretiminetahsis edilmesi halinde, birisinin üretimini azaltmadan di¤erinin üretimini art›rma-n›n mümkün olmad›¤› durumda sa¤lan›r. Baflka bir anlat›m ile, üretim etkinli¤i sa-bit miktardaki girdilerin, mallar aras›nda yeniden da¤›l›m› ile ekonomide üretilenmallardan en az birisi daha az üretiliyorsa üretim etkinli¤i sa¤lanm›flt›r. fiayet sabitmiktardaki girdilerin yeniden da¤›l›m› ile ekonomide üretilen mallarda art›fl sa¤la-n›yorsa üretim etkinsizli¤inden bahsedilebilir. Üretimde etkinli¤in sa¤land›¤› bunoktalardan hareketle etkin üretim setine ulafl›l›r. Etkin üretim seti üzerinde Y ma-l› üretimini azaltmaks›z›n X mal› üretimini art›rmak mümkün de¤ildir. fiekil 8.4’teefl ürün e¤rilerinin birbirlerine te¤et olduklar› noktalar›n geometrik yeri, etkin üre-tim setini ya da üretimin anlaflma e¤risini gösterir. Etkin üretim seti üzerindekiher noktada X ve Y mal› üretimi için tüm girdiler etkin biçimde kullan›lmaktad›r.

E¤er efl ürün e¤rileri birbirlerine te¤et ise bu te¤et noktada, iki mal için marji-nal teknik ikame oranlar› (MRTS) da eflit olacakt›r. Marjinal teknik ikame oran›;ç›kt› düzeyi sabit kalmak kofluluyla bir girdinin yerine di¤erinin hangi miktardaikame edilece¤ini gösterir. Efl ürün e¤risinin e¤iminin negatif iflaretlisi marjinal tek-nik ikame oran› olarak hesapland›¤›ndan, üretimin genel dengesinde marjinal ve-rimliliklerin oranlar› ya da MRTS’ler, tüm ç›kt› türleri için eflit olacakt›r. Buna göredenge koflulumuz flu flekilde olur;

girdi fiyatlar› da dikkate al›nd›¤›nda, marjinal teknik ikame oran› girdi fiyatlar› ora-n›na eflit oldu¤undan, etkin üretim seti üzerindeki her te¤et noktas› bir girdi fiyat-lar› oran›n› yans›t›r. Bu oran çerçevesinde faktör piyasalar›nda rekabetçi dengeye

MRTS MRTSMP

MP

MP

MPKLX

KLY L

X

KX

LY

KY

= ⇒ =


fiekil 8.4

E¤im -W1r1

Etkin ÜretimSeti

E1

E2

E3

y3

y2

y1

Kx

X Lx

W2r2

W3r3

x3

x1

x2

-

-

Ly Y

Ky

Üretimle ‹lgiliEdgeworth KutuDiyagram›nda EflÜrün E¤rileri veEtkin Üretim Seti

Edgeworth kutu,diyagram›nda efl ürüne¤rilerinin birbirlerine te¤etolduklar› noktalar›ngeometrik yeri, etkin üretimsetini ya da üretiminanlaflma e¤risini gösterir

göre firmalarca her bir mal için ne kadar girdi kullan›laca¤› belirlenir. fiekil 8.4 ’te

etkin üretim seti ürerinde E1 noktas›nda girdi fiyat oran› ’dir, oysa bu oran E2

noktas›nda ’dir. (w = eme¤in fiyat›, r ise sermayenin fiyat›d›r.)

Üretim faktörlerinin etkin kullan›m bileflimlerini gösteren etkin üretim seti, üre-tim imkânlar› s›n›r› e¤risini elde etmeye olanak sa¤lar. E¤er tüm firmalar için ser-maye-emek oranlar› sabit ve birbirine eflit ise üretim fonksiyonlar› ölçe¤e göre sa-bit getiri özelli¤ine sahipse etkin üretim seti bir do¤ru fleklini al›r ancak di¤er du-rumlarda e¤ri fleklinde olur.

Etkin üretim seti nas›l elde edilir ve ne ifle yarar?

Üretim ‹mkânlar› S›n›r› E¤risiEtkin üretim seti üzerindeki baz› üretim düzeylerinin, X ve Y ekseninden oluflanbir flekil üzerinde gösterilmesiyle üretim imkânlar› s›n›r› e¤risi elde edilir. fie-kil 8.5’te gösterilen üretim imkânlar› s›n›r› e¤risi, belirli flartlarda, mallardan birisi-nin belirli bir miktar› ile birlikte di¤er maldan üretilebilecek maksimum miktar›gösterecektir. Çünkü üretim imkânlar› s›n›r› e¤risinin elde edilmesinde kullan›lanetkin üretim seti üzerinde, bir mal›n üretiminin azalt›lmadan di¤er mal›n üretimi-nin art›r›lamayaca¤› belirlenmiflti. Belirli flartlar ise iki girdinin toplam miktarlar› sa-bittir ve tümü iki mal›n üretimi için etkin bir biçimde kullan›lmaktad›r. Yine üretimteknolojisi veridir, üretim fonksiyonlar›, dolay›s›yla efl ürün haritas› sabittir. fiekil-de, Edgeworth diyagram› içerisindeki X de¤erleri (X1, X2, X3) alt panelde yatay ek-sende ve Y de¤erleri (Y1, Y2, Y3) ise dikey eksende gösterilmifltir. Üretim olanak-lar› s›n›r› üzerindeki X1,Y3, X2, Y2 ve X3, Y1 noktalar› etkin üretim seti üzerindekiiki mala iliflkin efl ürün e¤rilerinin te¤et noktalar›d›r.

w

r2

2

w

r1

1


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Y

y3

y2

y1

x1 x2 x3

(x1y3)

(x2y2)

(x3y1)

x1

x2

x3

y3

y2

y1E1

E2

E3

x

Lx

Kxx

LY

KY

Y

x x

fiekil 8.5

Etkin ÜretimSetinden HareketleÜretim ‹mkânlar›S›n›r› E¤risininElde Edilifli

Üretim imkânlar› s›n›r› e¤risinin sa¤›ndaki bölgede mal bileflimlerinin üretilme-si, koflullar de¤iflmedikçe mümkün de¤ildir. E¤ri ile eksenler aras›ndaki bölgedeise herhangi bir noktada üretim mümkün olmas›na ra¤men, burada kaynaklar et-kin kullan›lmamaktad›r.

Do¤rusal ve Do¤rusal Olmayan Üretim ‹mkânlar› S›n›r› veMarjinal Dönüflüm Oran›Üretim olanaklar› s›n›r› e¤risi flekil 8.5 ’te görüldü¤ü gibi orijine içbükey olaca¤› gi-bi, orijine d›flbükey veya do¤ru fleklinde olabilir. Orijine göre içbükey bir üretimimkânlar› s›n›r› e¤risinin oluflmas› flu koflullara ba¤l›d›r;

• Her iki mala iliflkin üretim fonksiyonunun ölçe¤e göre azalan getiriye sahipolmas›,

• Üretim fonksiyonlar›ndan birisi azalan getiriye sahip iken di¤erinin sabit ge-tiriye sahip olmas›,

• Her iki üretim fonksiyonu sabit getiriye sahip olmas›na ra¤men, do¤rusal ol-mayan etkin üretim seti üzerinde farkl› sermaye-emek oranlar›n›n bulunmas›.

Üretim imkânlar› s›n›r› e¤risinin orijine göre d›flbükey olmas› ise üretim fonksiyon-lar›ndan birinin ölçe¤e göre artan getiriye sahip olmas›n› gerektirir.

Üretim imkânlar› s›n›r› e¤risinin do¤ru fleklinde olmas› için; her iki üretim fonk-siyonunun da ölçe¤e göre sabit getiri özelli¤ine sahip ve do¤rusal olan etkin üre-tim seti üzerinde, sermaye-emek oranlar›n›n birbirine eflit olmas› gerekmektedir.

Üretim imkânlar› s›n›r› e¤risinin hangi durumda do¤ru, hangi durumda içbükey ve hangidurumda d›flbükey çizildi¤ine dikkat edelim.

Bir maldan üretilen miktar belli iken öteki maldan üretilebilecek maksimummiktar› gösteren üretim imkânlar› s›n›r› e¤risi üzerindeki herhangi bir noktadan çi-zilen te¤etin e¤iminin negatif iflaretlisi, marjinal dönüflüm oran›n› gösterir. K›sacamarjinal dönüflüm oran›; bir maldan bir birim daha fazla üretmek için öteki mal-dan ne kadar fedakârl›k etmek gerekti¤ini göstermektedir. Yani marjinal dönüflümoran› flu flekildedir:

Marjinal dönüflüm oran›, Y mal› üretimindeki girdilerin X mal› üretimine trans-fer edilmesi ile ekonomide nas›l bir etkin dönüflüm sa¤lanaca¤›n› gösterir. E¤erüretim imkânlar› s›n›r› e¤risi orijine göre içbükey ise X mal› üretimi art›r›ld›kça vaz-geçilen Y mal› üretimi de artacakt›r, yani marjinal dönüflüm oran› artacakt›r. fiayetüretim imkânlar› e¤risi do¤ru fleklinde ise marjinal dönüflüm oran› bir sabite eflitolacakt›r. Ekonomide bu sabit oran üzerinden Y mal› X mal›na etkin bir biçimdedönüflecektir.

fiekil 8.5 üzerinde marjinal dönüflüm oran›n›n neden art›¤› gözlenebilir. fiekil-de yatay eksende X mal› için eflit miktarlardaki art›fl gösterilmifltir. Yani (X2 - X1) =(X3 - X2) ’dir. Dikey eksende ise vazgeçilen Y mal› miktarlar› gösterilmifltir. Azalanmarjinal teknik ikame oran› nedeniyle, (Y3 - Y2) < (Y2 - Y1) ’dir. Di¤er bir ifadey-le ∆Y her defas›nda büyümektedir. Bu ise marjinal dönüflüm oran›n›n art›¤›n› veüretim imkânlar› s›n›r› e¤risinin içbükey oldu¤unu gösterir. Üretim imkânlar› s›n›r›e¤risinin orijine göre içbükey olmas› X mal› üretimi artt›r›ld›kça f›rsat maliyetinin

MRTY

X

d

dYXy

X= − = −

∆∆


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Marjinal Dönüflüm Oran›, birmaldan bir birim daha fazlaüretmek için öteki maldanne kadar fedakârl›k etmekgerekti¤ini göstermektedir.

artt›¤›n› gösterir. Çünkü X mal› üretimi artt›r›ld›kça bu mal için uygun olmayan gir-diler X mal› üretimine tahsis edilecek ve dolay›s›yla X mal› üretimi fazla artt›r›lama-yacakt›r ya da bir birim X mal› daha fazla üretebilmek için vazgeçilen Y mal› mik-tar› çok fazla olacakt›r ki bu da X mal›n›n f›rsat maliyetinin artt›¤›n› gösterecektir.

Etkin üretim setinin do¤rusal olmas› durumunda, her mal›n üretimi için kulla-n›lan sermaye-emek oran› ayn› olacakt›r. Üretim miktarlar› hangi düzeyde olursaolsun, bu oran de¤iflmeyecektir. Bunun anlam› uzun dönem geniflleme yolundaoldu¤u gibi her bir mal›n üretimindeki de¤iflmeler, bu do¤ru üzerinde olacakt›r.Bu durumda her iki üretim fonksiyonu ölçe¤e göre sabit getiriye sahipse X mal›n-daki belirli bir miktar art›fl için vazgeçilen Y mal›ndaki azal›fl daima sabit olacakt›r.Dolay›s›yla marjinal dönüflüm oran› sabit olacak ve üretim imkânlar› s›n›r› do¤ru-sal bir fonksiyon ile ifade edilecektir. fiekil 8.6’da görüldü¤ü gibi X mal› miktar›n-daki eflit art›fllar [ (X2 - X1) = (X4 - X3) ] karfl›s›nda Y mal› miktar›ndaki azal›fllarda eflit miktarlarda [ (Y4 - Y3) = (Y2 - Y1) ] olacakt›r.

Üretim imkânlar› s›n›r› e¤risi, do¤rusal oldu¤unda MRT neye eflit olur?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Y

y3

y2

y1

x1 x2 x3

x2

x3

x4

y3

y2

y1

x

x

Y

x1Y

-dy

dx

Her yerde sabit

x4

y4

fiekil 8.6

Do¤rusal Üretim‹mkânlar› S›n›r›E¤risinin EldeEdilifli (MRT sabit)

DA⁄ILIMDA VE ÜRET‹MDE GENEL DENGE (ÜRET‹M ‹MKÂNLARI SINIRI ÜZER‹NDE FAYDA MAKS‹M‹ZASYONU)

Ekonomide genel dengeyi aç›klamak

Yaln›zca üretimin etkin biçimde gerçeklefltirilmesi Pareto etkinlik için yeterli koflu-lu sa¤layamamaktad›r. Çünkü ekonomik problemin sadece yar›s› çözümlenebil-mifltir. Üretim imkânlar› s›n›r› e¤risinden görülece¤i üzere, bu e¤ri üzerinde say›s›zç›kt› bileflimi vard›r. Sorun, bu ç›kt› bileflimlerinden hangisinin seçilece¤idir. Budurumda da¤›l›m problemi bir kez daha iflin içine girmektedir. Daha önce aç›klan-d›¤› gibi, üretimin olmad›¤› du-rumda da¤›l›m, tüketici ter-cihlerine ve bafllang›çta sahipolunan mal stoklar›na görebelirleniyordu. Ayn› flekildeüretimde de tüketici talebineve mevcut girdi miktarlar›naba¤l› kal›narak etkinlik belir-lenmekteydi. fiimdi ise ama-c›m›z hem da¤›l›mda hem deüretimde genel dengeye ulafl-makt›r. Yani her mal için üre-timde etkinli¤in ve her tüke-tici için Pareto optimalitesi-nin sa¤lanmas›, amaçlanangenel denge için gereklidir.Bu üç özelli¤e uygun olarakgenel dengeyi belirlemek için basit bir durumdan hareket edilir. Burada toplumdaüretilen sadece iki mal (X, Y) vard›r. Bu mallar› tüketen tek bir birey veya özdefltercihlere sahip (ayn› farks›zl›k e¤rilerine sahip) birçok birey vard›r. Etkin bir bi-çimde üretilebilecek X ve Y bileflimleri, üretim imkânlar› e¤risi ile fiekil 8.7 ’te gös-terilmifltir. Bireyin farks›zl›k e¤rilerini ayn› flekle ilave etti¤imiz zaman, üretim im-kânlar› s›n›r› e¤risi üzerinde tek bir nokta (E noktas›) maksimum fayday› sa¤la-maktad›r. E noktas›nda üretim imkânlar› s›n›r› e¤risi, bireyin ulaflabilece¤i en yük-sek farks›zl›k e¤risine (U2) te¤ettir. Bu te¤et noktas›nda marjinal ikame oran›(MRSYX) marjinal dönüflüm oran›na (MRTYX) eflittir. Böylece hem üretimde hemde da¤›l›mda ekinlik sa¤lanm›flt›r. Dikkat edilirse E noktas› üretim imkânlar› s›n›r›e¤risi üzerinde di¤er tüm etkin üretim noktalar›na oranla en çok tercih edilendir.Örne¤in M noktas› da üretim imkânlar› s›n›r› e¤risi üzerinde olmas›na ra¤men ter-cih edilmemektedir. Hatta (M) noktas›na tercih edilebilecek etkin üretilmeyennoktalar›n olmas› da mümkündür. Örne¤in flekildeki (N) noktas› X ve Y mal› bile-flimlerinin etkin olmayan üretimini göstermesine ra¤men, M noktas›na tercih edil-mektedir. Dolay›s›yla birey aç›s›ndan mallar›n yanl›fl bir bileflimini etkin bir biçim-de üretmektense arzulanan bileflimi etkin olmayan biçimde üretmek baz› durum-larda tercih edilmektedir.

Özet olarak tek bir tüketicinin üretim imkânlar› s›n›r› üzerinde fayda maksimi-zasyonuna ulaflmas› için; tüketicinin marjinal ikame oran›n›, üretim imkânlar› s›n›-


3A M A ÇN

fiekil 8.7

Y

y*

x* x

U1U2U3

E

N

M

Mal›

Mal›

MRSYX MRTYX=

Üretim ‹mkânlar›S›n›r› E¤risiÜzerinde FaydaMaksimizasyonu

r› üzerindeki marjinal dönüflüm oran›na eflitlemesi gerekiyordu. Yine iki veya da-ha fazla tüketici olmas› durumunda, Pareto optimalite, tüketiciler için marjinal ika-me oranlar›n›n birbirine eflit olmas›n› gerektiriyordu. Bu nedenle iki tüketici olma-s› durumunda (daha fazla say›da tüketici için genellefltirilebilir) hem üretimde et-kinli¤in sa¤lanmas› hem de tüketiciler aras›nda Pareto optimalitenin sa¤lanmas›için genel dengede bu iki koflulun birlikte sa¤lanmas› gerekir. Böylece genel den-ge koflulumuz iki tüketici için afla¤›daki biçimde olur:

Rekabetçi Fiyatlar ve Ekonominin Genel DengesiRekabetçi dengede, fiyatlar›n üçüncü parti (tellal) taraf›ndan, piyasalar›n temizlen-di¤i bir düzeyde ilan edildi¤i ve tüketiciler ile üreticilerin bunu veri kabul ettiklerivarsay›l›r. Dolay›s›yla rekabetçi fiyatlar›n iki önemli ifllevi vard›r. Birincisi, tüm mal-lar için arz ve talep eflitli¤ini sa¤lar, bu durumda ne arz ne de talep fazlas› oluflur.‹kincisi hem tüketiciler hem de üreticiler taraf›ndan parametre olarak kullan›lan bufiyatlar›n oran›, piyasadaki de¤iflim oran›n› gösterir. Bu durumda, tüketicinin fark-s›zl›k e¤risi ile üretim imkânlar› e¤risinin te¤et oldu¤u noktadan geçen do¤runune¤imi X ve Y aras›ndaki z›mni fiyat oran›n› belirlemektedir. Bu fiyat oran› hemmarjinal dönüflüm oran›na hem de tüketicinin marjinal ikame oran›na eflittir:

fiekil 8.8’de bu fiyat oran›n›n ayn› zamanda her iki tüketicinin marjinal ikameoran›na eflit oldu¤u gösterilmektedir. Böylece üretimde etkinlik sa¤land›¤›nda vede¤iflimde Pareto optimaliteye ulafl›ld›¤›nda tüm tüketicilerin marjinal ikame oran-lar› birbirine eflit olacak ve bu oran ayn› zamanda marjinal dönüflüm oran›na eflitolacakt›r. Dolay›s›yla ekonominin genel dengesi sa¤lanm›fl olacakt›r.

fiekil 8.8 ’de tüketici B’nin farks›zl›k haritas› 180 derece çevrilmifltir. Tüketici B’nin orijini optimal ç›kt› seçiminin belirlendi¤i üretim imkânlar› s›n›r› üzerine yer-

lefltirilerek, pür de¤iflimigösteren Edgeworth diyag-ram› oluflturulmakta ve ek-senler X* ile Y* olmaktad›r.Bu de¤ifliklik te¤etin e¤imi-ni yani fiyat oran›n› de¤ifl-tirmemektedir. fiekle göreA ’n›n veri bir fayda düzeyikarfl›s›nda, tüketici B mak-simum faydaya U B

2 farks›z-l›k e¤risi ile ulaflmaktad›r.Bu te¤etin e¤imine göreafla¤›daki eflitlik sa¤lanmak-ta, ekonomi için genel den-geye ulafl›lmaktad›r:

P

PRS MRTX

YYX YX= =M

MRS MRS MRTYXA

YXB

YX= =


Y

x*

Y*x

MRSYX MRTYX=

UB3 UB

2

UB1

Px

Py= A MRSYX

B =

Üretim ‹mkânlar› E¤risi

UA

MRTYX=Px

Py

fiekil 8.8

‹ki tüketici ve ikimal durumundarekabetçi denge vehem üretimde hemde de¤iflimdeetkinlik

Ekonominin genel dengesini gösteren eflitlik nedir?

‹K‹NC‹ EN ‹Y‹ TEOREM

Optimalite koflullar›ndaki bir sapma durumunda farkl› politika-lar› de¤erlendirmek

Bu teoremde Pareto koflullar›na ulaflmak üzere gelifltirilen k›smi politikalar›n ge-rekli olup olmad›¤› sorgulanmaktad›r. Bir ekonomide rekabetçi genel denge var-say›mlar›n›n ya da Pareto koflullar›n›n ayn› anda gerçekleflmesi olukça zordur.Yayg›n biçimde karfl›lafl›lan eksik rekabet koflullar›, d›flsall›klar ve kamusal malla-r›n varl›¤›, Pareto etkin denge fiyatlar›n›n oluflumunu engeller ve üretimde ve da-¤›l›mda etkinlik sa¤lanamaz. Bu durumlarda en iyi politika, mümkün oldu¤uncaçok say›da Pareto koflullar› gerçeklefltirerek optimuma yaklaflmak m›d›r, Yoksa Pa-reto koflullar›ndan bir k›sm›n›n sa¤lanmas› gereksiz ve istenilmeyen bir durum mu-dur? ‹flte ikinci en iyi teoremin yan›tlamaya çal›flt›¤› soru budur.

Ekonomilerde birçok endüstride az say›da üreticinin bulunmas› ve üreticilerinbir miktar monopolcü güce sahip olmas› halinde Pareto koflullar›n›n gerçekleflme-si sa¤lanamaz. Ünitenin ileriki k›s›mlar›nda Refah Ekonomisi ve Gerçek Dünyabafll›¤› alt›nda piyasa gücü konusunda daha ayr›nt›l› bilgi verilecektir.

Tüm piyasalarda firma dengesi marjinal has›lat ve marjinal maliyet eflitli¤ine göre sa¤la-n›r. Sadece tam rekabet piyasas›nda, marjinal has›lat fiyata eflittir oysa eksik rekabet piya-salarda fiyat denge noktas›ndaki marjinal has›lat›n üzerindedir.

Ekonomide tam rekabet koflullar› geçerli olsa bile, üretimde ve tüketimde d›fl-sall›klar›n bulunmas› durumunda Pareto optimumuna ulafl›lmaz. D›flsall›k bir üre-ticinin veya tüketicinin di¤erlerinin davran›fllar›ndan fayda veya zarar görecek fle-kilde etkilenmesidir. E¤er tüketici veya üretici fayda elde etmiflse bunun bedeliniödememekte veya zarar görmüflse bu zarar› tazmin edilmemektedir. Bu durumdapiyasadaki fiyat sistemi do¤ru bilgi aktarma ifllevini yerine getiremeyecek, gerçekpiyasa fiyatlar› oluflturulamayacak, etkin kaynak da¤›l›m› sa¤lanamayacakt›r.

Yine kamusal mallar›n varl›¤› da Pareto koflullar›n›n sa¤lanmas›na engel olufl-turur. Kamusal mal üretiminde ve bölüflümünde fiyat sistemi ifllemez, devletindo¤rudan ya da dolayl› müdahalesi gereklidir. Örne¤in iç ve d›fl güvenlik hizmetiüretiminde, bu hizmetlerden ülkenin tüm vatandafllar› faydalan›r. ‹lave bir kiflininbu hizmetten faydalanmas›n›n maliyeti s›f›rd›r. Dolay›s›yla marjinal maliyete görefiyatlama burada yap›lamamaktad›r. Üretim optimalden daha fazla ya da daha azolabilmektedir.

Çeflitli nedenlerle ekonomik sistemde belirli k›s›tlar ya da s›n›rlamalar Paretokoflullar›ndan baz›lar›n›n gerçekleflmesine engel teflkil eder. E¤er Pareto optimalkoflullar›n tümü sa¤lanam›yorsa bu koflullardan mümkün oldu¤unca ço¤unun sa¤-lanmas›na yönelik istekler gereksizdir. Bu ikinci en iyi teoremin genel bir ifadesi-dir. Bir baflka deyiflle; ikinci en iyi teoreme göre daha az say›da optimallik flart›n›nihlal edildi¤i bir durumun, daha çok say›da optimallik flart›n›n ihlal edildi¤i bir du-rumdan, toplumun refah› aç›s›ndan, daha iyi olmas› gerekmez.

MRS MRS MRTP

PYXA

YXB

YXX

Y= = =


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

4A M A ÇN

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



E¤er Pareto optimalkoflullar›n tümüsa¤lanam›yorsa bukoflullardan mümkünoldu¤unca ço¤ununsa¤lanmas›na yönelikistekler gereksizdir. Bu ikincien iyi teoremin genel birifadesidir.

R. G. Lipsey ve K. Lancester taraf›ndan gelifltirilen bu teoremi grafiksel olarakfiekil 8.9 ile aç›klayabiliriz.

fiekilde toplumun üretim im-kânlar› s›n›r› e¤risi iki mal içinçizilmifltir. Yine toplumsal tercih-lere iliflkin farks›zl›k e¤rileri di-yagrama yerlefltirilmifltir. Ekono-mik sistemlerdeki k›s›t (s›n›rla-ma) nedeniyle Pareto optimalitekoflullar› sa¤lanamam›flt›r. K›s›t›AB do¤rusu ile gösterelim, k›s›-t›n sa¤ taraf› eriflilemez bölgeyigöstermektedir. Bu durumdatoplumun optimizasyon proble-mi, farks›zl›k e¤rileri ile aç›kla-nan refah düzeyini bu k›s›t alt›n-da maksimize etmektir. fiekildenaç›kça görülen fludur: Optimalnoktan›n üretim imkânlar› üze-

rinde olmas›na gerek yoktur. C noktas› kesinlikle etkin üretim bileflimini gösterenD noktas›na tercih edilmektedir. fiu halde Pareto optimalite koflulunun tümü sa¤-lanam›yorsa bu koflullardan baz›lar›n›n sa¤lanmas›n›n daha iyi bir politika olaca¤›do¤ru de¤ildir. Dolay›s›yla ikinci en iyi noktan›n üretim imkânlar› üzerinde olma-s›na gerek yoktur. ‹kinci en iyi nokta C noktas›nda sa¤lanm›flt›r. E¤er üretimde et-kinli¤in sa¤land›¤› D noktas› seçilmifl olsayd› toplum daha düflük refah düzeyinde(U1) kalacakt›.

SOSYAL REFAH KR‹TERLER‹

Sosyal refah kriterlerini s›ralamak

Baflka hiç kimsenin durumu kötüleflmeden bir kiflinin durumu iyilefliyorsa sosyalbir iyileflmenin söz konusu oldu¤u Pareto kriterinde, gelir da¤›l›m› veri al›narakoptimal bölüflüm araflt›r›lmaktad›r. Bu kriterde adaletli bir gelir da¤›l›m› göz önü-ne al›nmamaktad›r. Zenginlerle fakirlerin yan yana yaflad›¤› bir toplumda toplamgeliri, kifliler aras›nda yeniden da¤›tarak sosyal refah› yükseltmenin mümkün ola-ca¤› düflünülebilir. Ancak böyle bir iddiada, kuflkusuz de¤er yarg›lar›m›z›n büyükrolü vard›r. Gelirin yeniden da¤›l›m›, yoksullar›n durumunu iyilefltirirken zenginle-rin durumunda bir kötüleflmeye yol açar. Ancak, teorik olarak bireysel faydalar›nkarfl›laflt›r›lmas› mümkün olmad›¤›ndan, böyle bir yarg› sübjektif kalmak zorunda-d›r. Yani böyle bir yarg›y› genel kabul görmüfl optimum kriterleri aç›s›ndan objek-tif olarak do¤rulamak olas› de¤ildir. Bu nedenle, tüketiciler aras›nda yeni bir gelirda¤›l›m› ile sosyal refah›n yükseltilebilece¤i tart›flmaya aç›k bir konudur.

‹ktisatç›lar, bireylerden baz›lar›n›n durumunu iyilefltirirken baz›lar›n›n durumu-nu kötülefltiren bir politika de¤iflikli¤inin, sosyal bir iyileflme olup olmad›¤›n› de-¤erlendirmede kullan›labilecek baz› kriterler gelifltirmifllerdir. Bu ölçütlerden ya dakriterlerden baz›lar› afla¤›da k›saca aç›klanacakt›r.


Y

xU1

U2

U3

U4

B

A

D

C

E

fiekil 8.9

‹kinci en iyiteoreminin grafikselgösterimi

5A M A ÇN

Kaldor kriterine göre birpolitikan›n uygulanmas›sonucunda ortaya ç›kan yenidurumdan kazançl› ç›kacakolanlar, zarar görenlerinkay›plar›n› tam olarak telafietseler bile, hala kazançl›iseler yeni durum bir sosyaliyileflme olarakalg›lanmal›d›r.

Kaldor ve Hicks Kriterleri N. Kaldor’un gelifltirdi¤i kritere göre bir politikan›n uygulanmas› sonucunda orta-ya ç›kan yeni durumdan kazançl› ç›kacak olanlar, zarar görenlerin kay›plar›n› tamolarak telafi etseler bile, hala kazançl› iseler yeni durum bir sosyal iyileflme olarakalg›lanmal›d›r. Yani yeni durumda sosyal refah artm›flt›r. Kay›plar›n telafisi ya datazmini ilkesinin uyguland›¤› bu kriterde kazanan, kaybedenin zarar›n› ödese bilekazançl› ç›kmaktad›r. Benzer bir kriter J. R. Hicks taraf›ndan gelifltirilmifltir. Hicks’egöre bir politika uygulamas›ndan zarar görenler, bu politikan›n uygulanmamas›için, önerdikleri parasal ödemelerle kazançl› ç›kanlar› ikna edemiyorlarsa bu du-rum bir sosyal iyileflmedir. Dikkat edilirse Kaldor’un ve Hicks’in kriterleri ayn› ol-gunun iki farkl› yönünü ortaya koymaktad›r. Her ikisi de kay›plarla kazançlar›nkarfl›laflt›r›lmas›na dayanmaktad›r.

Scitovsky KriteriScitovsky’e göre bir politika de¤iflikli¤inin bir sosyal iyileflme olarak de¤erlendiri-lebilmesi için hem Kaldor hem de Hicks kriterlerine uygun olmas› gerekir. Yanipolitika de¤iflikli¤inin yol açt›¤› refah art›fl›ndan söz edilebilmesi için, avantajl› du-ruma geçenlerin kazançlar›, kaybedenlerin zararlar›ndan büyük olmal›d›r. Ayr›ca,buna ek olarak kazançl› olanlar›n zarar görenleri ikna edebilmeleri, zarar görenle-rin ise kazançl› duruma gelenleri böyle bir de¤iflimin olmamas› için ikna edeme-meleri gerekmektedir.

Kaldor, Hicks ve Scitovsky kriterlerinin ortak yan›, kazananlar›n kaybedenlerepotansiyel olarak parasal bir ödeme yapacaklar›n› varsaymalar›d›r. Bir baflka deyifl-le, para kullan›larak bireyler aras› örtülü bir karfl›laflt›rma yap›lmakta ve paran›nmarjinal faydas›n›n herkes için ayn› oldu¤u varsay›lmaktad›r. Bu noktada kriterlerelefltirilmekte, kiflilerin refah düzeylerinin karfl›laflt›r›lmas›n›n çok güç hatta olanak-s›z oldu¤u vurgulanmaktad›r. Örne¤in bir politika de¤iflikli¤i sonucu A bireyi T10bin kazan›rken B bireyi T5 bin kaybediyorsa bu de¤ifliklikle toplumsal bir iyilefl-menin ortaya ç›kaca¤› sonucuna varamay›z. Çünkü A bireyi zengin biri ise T10bin’lik bir kazanc›n kendisi için önemi düflük olabilir. Oysa B yoksul biri ise T5bin’lik kay›p kendisi için çok a¤›r olabilecektir. Bu kayb›n reel olarak tazmin edil-memesi halinde, politika de¤iflikli¤i B bireyi için önemli bir külfet oldu¤u halde, Abireyi için elde etti¤i hazda küçücük bir art›fl demektir.

Yukar›da k›saca aç›klanan kriterlere yönelik en önemli elefltiri ise farkl› kiflilereyap›lacak nispi ödemelerle, mevcut gelir da¤›l›m›na ba¤l› kiflisel refah düzeylerinkarfl›laflt›r›lmas›ndaki güçlüklerdir. Bergson’a göre güçlü¤ü aflman›n tek yolu, gelirda¤›l›m›nda adalet unsurunu içeren birtak›m de¤er yarg›lar›n› belirlemektir. Ancako zaman bu de¤er yarg›lar›n›n ›fl›¤› alt›nda, farkl› durumlar, kazançlar› ve kay›plar›yönünden birbirleriyle karfl›laflt›r›labilir. Bu tür de¤er yarg›lar›n›n oluflturulmas› isemikro ekonominin u¤rafl alan› d›fl›ndad›r. Buna ra¤men yine de bu konuda ortayaat›lm›fl baz› kriterlerden k›saca bahsedilebilir. Eflitlikçi yaklafl›m toplum aç›s›ndan eniyi durum olarak herkesin eflit oldu¤unu ileri sürer. Buna göre gelir da¤›l›m›ndamutlak eflitli¤e yönelik her politika iyidir. Rawls ise toplumda en kötü durumdaolanlar›n yarar›na olan politikalar›n adalete uygun oldu¤unu ileri sürmektedir.


Hicks kriterine göre, birpolitika uygulamas›ndanzarar görenler, bupolitikan›n uygulanmamas›için, önerdikleri parasalödemelerle kazançl›ç›kanlar› ikna edemiyorlarsabu durum bir sosyaliyileflmedir.

REFAH EKONOM‹S‹ VE GERÇEK DÜNYA

Refah ekonomisi kapsam›nda devletin rolünü aç›klamak

Piyasalar›n iyi iflledi¤i ve kaynak da¤›t›m›nda etkinli¤e neden oldu¤u durumlarda,devletin ekonomide nas›l bir rol oynamas› gerekti¤i konusu; en çok tart›fl›lan ko-nular›n bafl›nda gelir. Bu durumda devletin rolü çok s›n›rl› bir kapsamda tan›mlan-maktad›r. Buna göre, devletin temel ifllevi, piyasalar›n en iyi biçimde ifllevlerini ye-rine getirebilmesi için gerekli olan mülkiyet haklar› ile ilgili düzenlemeleri yap-makt›r. Bu anlamda devlet, gerekli yasal düzenlemeleri yapmal› ve adalet sistemi-ni en iyi biçimde çal›flt›rmal›d›r. Bunlar d›fl›nda devletin yapaca¤› eylemler ‘gerek-siz’ olarak alg›lanmaktad›r. Bununla birlikte, böyle bir yarg›n›n, refah ekonomisi-nin tam olarak ne oldu¤unun do¤ru ve tam olarak alg›lanmas›na dayand›¤›n› söy-lemek güçtür. Çünkü gerçek yaflamda her fley iki nedenden ötürü daha karmafl›k-t›r ve bu nedenle üzerinde özenle durulmas› gerekir. Bunlardan ilki, refah ekono-misinde birinci teoremin varsay›mlar›d›r. Gerçek yaflama tam olarak uymasa bile,bu durum devletin ekonomik yaflamdaki rolünün çok s›n›rlay›c› olmas›n› gerektir-mez. ‹kincisi, tüm varsay›mlar geçerli olsa bile, kaynaklar›n da¤›t›m› sonucu orta-ya ç›kan durum toplumun ahlak standartlar› ile örtüflmeyebilir. fiimdi bu iki konu-yu piyasa baflar›s›zl›¤› ve eflitlik bafll›klar› alt›nda inceleyelim.

Piyasa Baflar›s›zl›¤›Piyasalara hiçbir müdahalenin olmad›¤› bir ekonomide bile afla¤›da ele alaca¤›m›ziki temel nedenden dolay›, kaynaklar›n da¤›t›m›nda etkinlik sa¤lanamayabilir.Bunlar piyasa gücünün oluflmas›, piyasalar›n var olmamas› ve etkin olarak iflleme-mesidir. fiimdi bunlar› s›ras›yla inceleyelim.

Piyasa GücüTemel refah kuram›na göre kaynaklar›n etkin bir biçimde da¤›t›labilmesi, yani kay-nak da¤›t›m›nda etkinlik sa¤lanabilmesi için, üretici ve tüketicilerin piyasa gücünesahip olmamalar› gerekir. Yani, ne üreticilerin ne de tüketicilerin tek bafllar›na ma-l›n piyasa fiyat›n› etkileme gücünün olmamas› gerekir. E¤er üretici veya tüketiciler-den baz›lar› fiyatlar› etkileme gücüne sahipse yani fiyat yap›c› durumunda iselerkaynaklar genellikle etkin olmayan bir biçimde da¤›t›l›r. Örne¤in piyasa gücüne sa-hip bir firma (tekelci firma), mal›n fiyat›n› marjinal maliyetinin üzerinde belirleye-rek tam rekabetçi piyasalara oranla daha az miktarda mal arz edebilir. Bu durumdaPareto anlam›nda etkinli¤i sa¤layacak yeter koflul gerçekleflmez ve söz konusu ma-l›n üretiminde kullan›labilecek kaynaklar yetersiz ve etkinsiz kullan›lm›fl olur.

Mal piyasalar›n› ele ald›¤›m›z ünitelerde an›msayaca¤›n›z gibi, bir firma piyasagücünü farkl› flekillerde elde edebilir. Bunun en çarp›c› örne¤i, bir mal›n tek üre-ticisinin ve bir hizmetin tek sunucusunun oldu¤u tekel piyasa biçimidir. Tekel pi-yasas› yan›nda az say›da firman›n söz konusu oldu¤u oligopol piyasalar›nda da fir-malar bu piyasa gücü nedeniyle ürün fiyatlar›n›, marjinal maliyetinin üzerinde be-lirleyebilirler. Nihayet, çok say›da firman›n oldu¤u ancak firmalar›n ürün farkl›lafl-t›rmas›na gittikleri tekelci rekabet piyasalar›nda da firmalar belli derecelerde piya-sa gücüne sahip olurlar. Örne¤in çok say›da firma flampuan üretmekte ancak çoksay›da tüketici, bu flampuanlar› farkl› ürünler olarak alg›lamaktad›r.

Piyasa gücü varsa neden kaynak da¤›t›m›nda etkinlik sa¤lanamaz?


6A M A ÇN

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Piyasalar›n Var Olmamas› ve Etkin Olarak ‹fllememesiDaha önce ayr›nt›l› bir biçimde aç›klad›¤›m›z de¤iflimde etkinlik ve Pareto optimu-mu çerçevesinde, her mal ve hizmet için bir piyasan›n bulundu¤u varsay›lmakta-d›r. Buna karfl›n, bir tane mal için bile bu piyasan›n olmamas› durumunda; piyasa-lar›n kaynak da¤›t›m›nda etkinlik sa¤layaca¤›n› söylemek pek olanakl› olmayacak-t›r. Örne¤in sigorta piyasas›n› ele alal›m. Bilindi¤i gibi belirsizliklerin oldu¤u birdünyada sigorta çok önemli bir üründür. Piyasada çok yayg›n bir flekilde hizmetveren sigorta flirketlerinin olmas›na ra¤men, bireyler belli olaylara karfl› isteseler dekendilerini sigorta ettiremezler. Örne¤in fakir bir insan istese de fakirli¤e karfl› onukoruyacak bir sigorta yapt›ramaz. Çünkü böyle bir sigortay› kârl› bulacak bir sigor-ta flirketi bulmak mümkün de¤ildir. Sigorta flirketleri bireylerin böyle bir durumdaçal›flmak için bir çaba içerisinde olmayacaklar›n› veya yeterince çal›flmayacaklar›n›çok iyi bilirler. Ayr›ca bu durumda sigorta yapt›racaklar›n durumlar›n›n izlenmesihem çok güç hem de sigorta flirketine çok pahal›ya mal olacakt›r. Bu nedenlerdendolay›, fakirli¤e karfl› bir sigorta söz konusu olmamaktad›r. Burada sorun olan fleyise taraflar›n bildi¤i bir bilginin di¤eri taraf›ndan bilinmemesidir. Yani asimetrik bil-ginin söz konusu olmas›d›r.

Eksik bilgi durumunda, tüketiciler piyasa fiyatlar› ya da ürünlerin kalitesi hak-k›nda do¤ru bilgiye sahip de¤illerse piyasa sisteminin etkin bir biçimde iflledi¤inisöylemek olanaks›zd›r. Bu bilgi eksikli¤i nedeniyle üreticiler baz› ürünlerden ge-re¤inden fazla ve baz›lar›ndan ise az üretmek zorunda kalabilirler. Bununla birlik-te, baz› tüketiciler fayda sa¤layacaklar›n› bildikleri halde bir ürünü sat›n almazkendi¤erleri kendilerine fayda de¤il zarar yaratan ürünleri alabilirler. Örne¤in tüketici-ler kilo verdirmeyi garanti eden bir ilaç sat›n alabilir ancak sonradan bu ilac›n hiç-bir t›bbi de¤eri olmad›¤›n› fark edebilirler. Nihayet, eksik bilgi nedeniyle baz› pi-yasalar yeterince geliflemez. Örne¤in sigorta flirketleri tüketicilerin ne kadar riskliolup olmad›¤›n› tam olarak belirleyemedikleri için, baz› sigortalar› sat›n almakmümkün olmayabilir. Eksik bilgiden kaynaklanan bu tür sorunlar nedeniyle, reka-betçi piyasalarda da etkin olmayan durumlarla karfl›lafl›l›r.

Piyasalar›n var olmamas› nedeniyle ortaya ç›kan bir di¤er etkinsizlik türü ised›flsall›kt›r. Rekabetçi piyasalarda mal ve hizmetlerin fiyatlar›, hem tüketiciler hemde üreticiler aç›s›ndan önemli bilgiler içerdi¤inden, fiyat sisteminin etkin bir biçim-de ifllemesine neden olur. Ancak baz› durumlarda piyasa fiyatlar› ne üreticilerin nede tüketicilerin faaliyetlerini tam olarak yans›tmaz. Bir üretim ya da tüketim faali-yeti, di¤er üretim veya tüketim faaliyetleri üzerinde do¤rudan piyasa fiyatlar›ylayans›t›lmayan (dolayl›) bir etkiye sahip oldu¤unda d›flsall›k oluflur. (Burada faydaya da maliyet gibi de¤erler üzerindeki etkiler piyasaya d›flsal oldu¤u için d›flsall›ksözcü¤ü kullan›lm›flt›r). Örne¤in; bir çelik fabrikas› at›klar›n› nehire boflaltt›¤› içinnehrin geçti¤i alanlarda tar›msal üretimde bulunmak ve bal›k avlamak uygun ol-mayan bir duruma geliyorsa burada d›flsall›k var demektir. Çünkü çelik üreticisi çe-li¤i üretirken çok fazla suyu at›k hale getirmekte ve at›k suyun gerçek maliyetinide üstlenmemektedir. Bu tür bir d›flsall›k, girdilerin kullan›m›nda etkinsizli¤e ne-den olur. E¤er bu d›flsall›k tüm çelik sanayinde söz konusu ise çeli¤in fiyat› (reka-betçi piyasada üretimin marjinal maliyetine eflittir) at›k maliyetini de içeren üretimmaliyetinden daha düflük olacakt›r. Sonuç olarak üretim maliyetinin olmas› gere-kenden daha az olmas› nedeniyle, gere¤inden fazla çelik üretilecek ve bu da üre-timde etkin olmayan bir durum yaratacakt›r. D›flsall›klar bu örnekte oldu¤u gibiher zaman negatif d›flsall›k biçiminde gerçekleflmez. D›flsall›klar pozitifde olabilir.Örne¤in bir mikrobiyolojist taraf›ndan ortaya ç›kar›lan bir bulufl, bir ilaç flirketi ta-raf›ndan kullan›labilir.


Piyasalar›n etkin bir biçimde ifllememesine neden olan bir baflka etken ise tü-keticiler aç›s›nda son derece önemli olan baz› mallar›n üretilmemesi ya da düflükdüzeyde üretilmesidir. Örne¤in yeni bir malla ilgili bir firman›n gelifltirdi¤i yeni birbuluflun kamunun kullan›m›na aç›lmas› durumunda, bu bulufl di¤er üreticiler tara-f›ndan da rahatl›kla kullan›labilir ve kopyalanabilir. Di¤er üreticilerin ürünü piya-saya sürmeleri engellenemedi¤i sürece, herhangi bir firman›n yeni bir ürün veyaüretim yöntemi gelifltirmek amac›yla yapaca¤› çal›flmalar kârl› olmayacakt›r. Bu ne-denle baz› mallar ihtiyaçtan daha az üretilir. Yine kamusal mallar rekabetçi piyasa-larda gerekenden çok az üretilir. Kamusal mallar, tüketiciler taraf›ndan birlikte tü-ketilen mallar olup bir kiflinin veya bir grubun tüketimi di¤erlerinin tüketiminiazaltmamaktad›r. Bir kamusal maldan baz› tüketiciler ucuz bir biçimde yararlana-bilir. Bu durumda, di¤er tüketicilerin bu mal› kullanmas›n› engellemek oldukçazordur. Bu nedenle de bu mallar ya devlet taraf›nda üretilir ya da baz› teflviklerleözel sektör taraf›ndan üretilmesi sa¤lanmaya çal›fl›l›r.

EflitlikBir toplumun bireylerinin ne kadar iyi koflullarda yaflay›p yaflamad›klar› tart›flmas›,toplumun etkinlik sorununa nas›l bakt›¤› ile ilgili oldu¤u kadar (pastan›n büyüklü-¤ü), eflitlik konusundaki tavr›yla da yak›ndan iliflkilidir. Sonuç ise bireyler ve dev-letin yapt›¤› tercihlere göre flekillenir. Eflitlik konusunda bir de¤erlendirme yapa-bilmek için tek bafl›na Pareto kriterini kullanmak yeterli olmaz. Çünkü Pareto et-kinli¤i kriteri, bireylerin elde etti¤i faydalar›n ölçülüp karfl›laflt›r›labilir oldu¤unukabul etmez. Daha önce de aç›klad›¤›m›z Pareto kriterine göre, bir bireyin daha iyiduruma gelebilmesi için, bir di¤erinin daha kötü duruma düflmesi gerekir. Ayr›caPareto anlam›nda etkin oldu¤u kabul edilen her durumun arzulan›r oldu¤unu söy-lemek de çok zordur. fiekil 8.10’da tüketiciler aras› anlaflma e¤risinden hareketleçizebilece¤imiz fayda imkânlar› s›n›r› e¤risi (UU) üzerindeki her nokta, Pareto an-lam›nda etkin noktad›r. Ancak bu noktalar›n bireyler aras›nda çok farkl› reel gelirbileflimlerini temsil etti¤ini unutmam›z gerekir. Dolay›s›yla bu noktalar aras›ndahangisi en iyidir diye bir soru sordu¤umuzda, ne yaz›k ki Pareto etkinlik kriterinikullanarak bu soruyu yan›tlamam›z mümkün de¤ildir.

Pareto etkin noktalar aras›nda bir seçim yapmak istedi¤imizde, bireyler aras›fayda karfl›laflt›rmas›na olanak tan›yacak baflka bir araç, kriter bulmam›z gerek-mektedir. Do¤ald›r ki bu yeni araç veya kriter ek bir tak›m de¤er yarg›lar›n› içere-cektir. Bu amaçla kullanaca¤›m›z araç, sosyal fayda fonksiyonu olacakt›r. Bu fonk-siyonda, toplu bir biçimde kaynak da¤›t›m s›ralamas›n› belirleyebilmemiz için ge-rekli olan farkl› tüketicilerin faydalar› bir arada yer almaktad›r. Dolay›s›yla, sosyalfayda fonksiyonu, toplumun fayda fonksiyonu olarak alg›lanmal›d›r. Bu nedenlede toplumun refah›, her bir bireyin faydas›n›n bir fonksiyonu olur. Toplum A ve Bgibi iki bireyden olufltu¤undan; toplumun refah›, A ve B’nin faydalar›n›n bir fonk-siyonu olarak afla¤›daki biçimde yaz›labilir:

Sosyal refah = W (UA, UB)

Burada UA, A ’n›n ve UB de B ’nin fayda düzeylerini göstermektedir. Ayr›ca, birey-lerin fayda düzeyleri artt›kça toplumun refah›n›n artaca¤› da varsay›lmaktad›r.

Toplum aç›s›ndan arzulan›r etkin noktay› bulabilmemiz için öncelikle, sosyalfayda fonksiyonu olarak kullanaca¤›m›z azalan e¤imli farks›zl›k e¤rilerini ayn› fle-kil üzerinde göstermemiz gerekir.


Farks›zl›k e¤rilerinin negatif e¤imli olmas›, e¤er A’n›n faydas› azalt›l›rsa ayn›toplumsal fayda düzeyinde kal›nabilmesi için; B’nin faydas›n›n art›r›lmas› gerekti-¤ini ifade eder. E¤rinin e¤imi ise toplumun A ve B’nin faydalar› konusunda ne ka-dar duyarl› olduklar›n› gösteren de¤er yarg›lar›n› temsil eder. Toplum aç›s›ndan enuygun olan noktay› belirlemek için yeniden flekil 8.10’a dönelim.

fiekil 8.10’da yer alan Pareto etkin F noktas› ile ve Pareto etkin olmayan G nok-tas›n› karfl›laflt›rd›¤›m›zda; G noktas›n›n daha yüksek sosyal farks›zl›k e¤risi üzerin-de olmas› nedeniyle daha arzulan›r oldu¤unu söyleyebiliriz. Burada sosyal faydafonksiyonunda yer alan toplumun de¤er yarg›lar›, Pareto anlam›nda etkin olmasabile, daha adil bir gelir da¤›l›-m›n› tercih etme yönündedir.Ay›ca H noktas›n›n, hem Pa-reto etkin olmas› hem de eflit-lik aç›s›ndan daha adil bir du-rumu yans›tmas› nedeniylehem F noktas› hem de G nok-tas›na tercih edilece¤ini söy-lememiz gerekir. Bu k›sa tar-t›flmalardan ç›kar›lacak en te-mel sonuç ise ‘bir ekonomiPareto anlam›nda etkin birkaynak da¤›t›m süreci yarat-sa bile, refah›n daha adil da-¤›t›labilmesi için regülasyon-lar ya da devlet müdahalesigereklidir’.


fiekil 8.10

U

U

UA

UB

Fayda ‹mkânlar› S›n›r› E¤risi

Toplumun Sosyal Fayda Fonksiyonlar›

F

H

G

Sosyal Faydan›nMaksimizasyonu


Tüketiciler aras› de¤iflimde etkinlik ve Pareto op-

timumunu aç›klamak

‹deal flartlardaki bir piyasa ekonomisi Pareto et-kinlik ile sonuçlan›r. Tüketicilerden birisinin re-fah›n› azaltmadan bir baflkas›n›n refah›n›n art›r›-lamayaca¤› durum Pareto optimum noktalar olupanlaflma e¤risi üzerindeki noktalard›r.

Üretimde etkinlik ve üretim imkânlar› s›n›r› e¤ri-

sini elde etmek

Burada üretim sürecinde elde edilen ç›kt›lardanbirisinin üretim miktar›n› azaltmadan di¤erininmiktar›n› art›rman›n olanaks›z oldu¤u durumdaüretimde etkinlik sa¤lanmakta ve girdilerin etkinda¤›l›m› gerçekleflmektedir. Etkin üretim seti üze-rinde her noktada üretimde etkinlik sa¤lanm›flolup bu etkin üretim seti, üretim imkânlar› s›n›r›e¤risini elde etmek için kullan›l›r. Üretimde et-kinlik:

eflitli¤ini gerektirir.

Ekonomide genel dengeyi aç›klamak

Ekonominin genel dengesi hem üreticiler aras›denge, hem de tüketiciler aras› dengeyi gerekti-rir. Yani her bir mal için üretimde etkinli¤in sa¤-lanmas›, her bir tüketici için Pareto optimaliteninsa¤lanmas› genel denge için geçerli olup flu eflit-lik ile gösterilir:

Optimalite koflullar›ndan sapma oldu¤unda po-

litikalar› de¤erlendirmek

fiayet optimalite koflullar›ndan tümü sa¤lanam›-yorsa bu koflullardan mümkün oldu¤unca ço¤u-nun sa¤lanmas›na yönelik isteklerin gereksiz ol-du¤unu ileri süren, ikinci en iyi teoremdir. Buteoremde Pareto optimaliteye ulaflmak için gelifl-tirilen k›smi politikalar›n gerekli olup olmad›¤›sorgulanmaktad›r.

Sosyal refah kriterlerini s›ralamak

Bireylerden baz›lar›n›n durumunu iyilefltirirkenbaz›lar›n›n durumunu kötülefltiren bir politikade¤iflikli¤inin sosyal bir iyileflme olup olmad›¤›-n› de¤erlendirmede kullan›lan kriterler; geneldepolitika uygulamas›nda yarar sa¤layanlar›n, zararedenleri tazmin etmelerine dayal›d›r.

Refah ekonomisi kapsam›nda devletin rolünü

ifade etmek

Gerçek dünyada üreticilerin piyasa gücüne sahipolmalar›, piyasalar›n olmamas› ve etkin bir bi-çimde ifllememesi nedeniyle ekonomide Paretoanlam›nda etkin kaynak da¤›l›m› sa¤lanamaz.Buna karfl›l›k, Pareto anlam›nda etkin kaynak da-¤›l›m›n›n sa¤land›¤› durumlarda bile, refah›n adilbir biçimde da¤›t›labilmesi için devlet müdahale-si gerekebilir.

MRS MRS MRTP

PYXA

YXB

YXX

Y= = =

MRTS MRTSw

rKLX

KLY= =

MRS MRSP

PYXA

YXB X

Y= =

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. ‹ki mal, iki girdi söz konusu oldu¤unda etkin üretimseti üzerinde afla¤›daki durumlardan hangisi gerçekleflir?

2. Genel denge kavram› afla¤›daki yazarlardan hangisi-nin ad› ile an›l›r?

a. Edgeworthb. Leon Walrasc. Marshalld. David Ricardoe. Adam Smith

3. E¤er tüketici tercihleri orijine göre d›flbükey ve tü-ketimde d›flsall›klar yoksa her bir rekabetçi genel den-ge Pareto etkin da¤›l›m olarak savunulur. Bu tan›mlamaafla¤›daki seçeneklerden hangisi için geçerlidir?

a. Refah ekonomisinde birinci teoremb. Refah ekonomisinde ikinci teoremc. Refah ekonomisinde üçüncü teoremd. ‹kinci en iyi teoreme. N. Kaldor - J. R. Hicks Teoremi

4. ‹ki mal ve iki girdi için üretim imkânlar› s›n›r› e¤risi-nin do¤ru fleklinde olabilmesi için afla¤›daki koflullar-dan hangisi gereklidir?

a. Üretim fonksiyonlar› ölçe¤e göre artan getiriyesahip olmal›,

b. Üretim fonksiyonlar› ölçe¤e göre azalan getiriyesahip olmal›,

c. Üretim fonksiyonlar› ölçe¤e göre sabit getiriyesahip olmal›,

d. Üretim fonksiyonlar› ölçe¤e göre sabit getiriyesahip olmal› ve do¤rusal olan etkin üretim setiüzerinde sermaye-emek oranlar› birbirine eflitolmal›,

e. Üretim fonksiyonlar›ndan birisi artan getiriye sa-hip iken öteki azalan getiriye sahip olmal›

5. ‹ki mal, iki girdi ve iki tüketici durumunda afla¤›da-ki seçeneklerden hangisi ekonominin genel dengesiiçin yeterlidir?

6. ‹ki birey ve iki mal›n bulundu¤u bir ekonomide de-¤iflimin genel dengesi hangi seçenek ile sa¤lan›r?

7. Etkin üretim setinden hareketle afla¤›daki e¤rilerdenhangisi elde edilir?

a. Üretim imkânlar› s›n›r› e¤risib. Farks›zl›k e¤risic. Efl ürün e¤risid. Talep e¤risie. Arz e¤risi

8. Üretim imkânlar› s›n›r› e¤risine çizilen te¤etin e¤imineyi ifade eder?

a. Marjinal ikame oran›b. Marjinal dönüflüm oran›c. Marjinal maliyet oran›d. Marjinal tüketim oran›e. Marjinal tasarruf oran›

a.

b.

c.

MRS MRS MRTS

MRS MRSw

r

YXA

YXB

KL

YXA

YXB

= =

= =

d.

e.

MRS MRSP

P

MRTS MRTSw

r

M

YXA

YXB X

Y

KLX

KLY

= =

= =

RRTS MRTS MRS MRSKLX

KLY

YXA

YXB= = =

a.

b.

MRS MRS MRTP

P

MRTS MRTS

YXA

YXB

YXX

Y

KLY

KLX

= = =

= == = <

> > >

w

r

P

PMRT

MRS MRS MRTP

P

X

YYX

YXA

YXB

YXX

Yc.

d. MMRS MRS MRTP

P

MRS MRS MRT

YXA

YXB

YXX

Y

YXA

YXB

Y

< < <

= <e. XXX

Y

P

P>

a.

b.

c.

d.

MRS MRS

MRTS MRS

MRT MRS

YX YX

KL YX

1 2

1

=

==

e.

MRTS MRTS

MRTS MRT

KL KL

KL

1 2=

=



9. E¤er Pareto optimal koflullardan tümü sa¤lanam›-yorsa bu koflullardan mümkün oldu¤unca ço¤unun sa¤-lanmas›na yönelik arzular›n gereksiz oldu¤unu aç›kla-yan teoreme ne ad verilir?

a. ‹kinci en iyi teoremib. Refah ekonomisinin birinci teoremic. Refah ekonomisinin ikinci teoremid. Genel denge teoremie. K›smi denge teoremi

10. Tüm piyasalar›n efl anl› incelenmesine yönelik ana-lize ne ad verilir?

a. Marshall analizib. Marshall-Lerner analizic. Walras-Marshall analizid. K›smi denge analizie. Genel denge analizi

1. d Çünkü etkin üretim seti üzerinde her iki maliçin efl ürün e¤rilerinin e¤imleri (MRTSKL)birbirine eflittir.

2. b Genel denge analizi Leon Walras ad› ile an›l›r.3. a Belirli varsay›mlar alt›nda her Pareto etkin

da¤›l›m›n rekabetçi genel dengeyi yans›tmas›,refah ekonomisinde birinci teorem olarakadland›r›l›r.

4. d Etkin üretim seti do¤rusal olmal› ve mallar içinölçe¤e göre sabit getiri koflullar› geçerliolmal›d›r. Bu durumda MRTYX sabit olur.

5. a Her birey için marjinal ikame oran› mallar›nfiyatlar› oran›na eflit olmal›d›r. Bu da yinemarjinal dönüflüm oran›na eflit oldu¤unda geneldenge koflulu sa¤lanm›fl olur.

6. c Tüketiciler aras› de¤iflimde etkinli¤in geçerliolabilmesi için her iki tüketicinin farks›zl›ke¤rileri birbirine te¤et olacak ve bu da mallar›nfiyatlar› oran›na eflit olacakt›r.

7. a Etkin üretim seti üzerinde bir mal›n üretiminiart›rabilmek için öteki mal›n üretimininazalt›lmas› gerekir. Dolay›s›yla kaynaklar etkinkullan›lm›flt›r. Bu set kullan›larak iki maldüzleminde üretim imkânlar› s›n›r› e¤risi eldeedilir.

8. b Üretim imkânlar› s›n›r› e¤risine çizilen te¤etine¤iminin negatif iflaretlisi marjinal dönüflümoran›n› verir.

9. a Burada ikinci en iyi teoreminin tan›m› yap›l-m›flt›r.

10. e Genel denge analizi tan›m› verilmifltir.



S›ra Sizde 1

E¤er bir endüstri emek ve sermaye girdileri bak›m›n-dan di¤er piyasalara k›yasla çok küçük ise bu endüstri-deki de¤iflmelerin di¤er piyasalara etkisi ihmal edilebi-lir, burada politika analizleri için k›smi denge analizlerikullanmak do¤ru sonuç verir. Örne¤in yiyecek veyabelirli giyecek mallar› lehine zevklerdeki bir de¤iflme-nin girdi ve ç›kt› fiyatlar› üzerindeki etkisi ihmal edile-bilir. Ancak demir-çelik üretimindeki bir teknolojik de-¤iflme ya da petrol darl›¤› çok büyük genel denge etki-lerine sahiptir. Çünkü demir-çelik endüstrisi büyük öl-çüde emek istihdam etmekte ve büyük miktarda serma-ye kullanmaktad›r. Yine bu endüstrinin ürünü birçokendüstride kullan›lmaktad›r. Bu durumlarda genel den-ge etkilerini ihmal etmek do¤ru olmayan tahminlereyol açar, belki de uygun olmayan politika önerileriylesonuçlan›r. Bu yüzden genel denge analizine yönelmekdaha ak›lc›d›r.

S›ra Sizde 2

Tüm tüketiciler aras›nda marjinal ikame oran› eflit vebu, fiyat oran›n› yans›t›yorsa tüketiciler aras› denge sa¤-lan›r. Dolay›s›yla de¤iflimde ya da tüketiciler aras›ndadenge koflulu flu flekildedir:

S›ra Sizde 3

Üretimde e¤er Y mal› üretimini azaltmaks›z›n X mal›üretimi art›r›lam›yorsa etkin üretim setine ulafl›lm›fl olur.fiekilde efl ürün e¤rilerinin birbirlerine te¤et olduklar›noktalar›n geometrik yeri, etkin üretim seti ya da üreti-min anlaflma e¤risini gösterir. Etkin üretim seti üzerin-deki her noktada X ve Y mal› üretimi için tüm girdileretkin biçimde kullan›lmaktad›r.

S›ra Sizde 4

Üretim imkânlar› e¤risi do¤ru flekline ise marjinal dö-nüflüm oran› bir sabite eflit olacakt›r. Ekonomide bu sa-bit oran üzerinden Y mal› X mal›na etkin bir biçimdedönüflecektir.

S›ra Sizde 5

S›ra Sizde 6Temel refah kuram›na göre kaynaklar›n etkin bir biçim-de da¤›t›labilmesi, yani kaynak da¤›t›m›nda etkinliksa¤lanabilmesi için üretici ve tüketicilerin piyasa gücü-ne sahip olmamalar› gerekir. Yani ne üreticilerin ne detüketicilerin tek bafllar›na mal›n piyasa fiyat›n› etkilemegücünün olmamas› gerekir. E¤er üretici veya tüketici-lerden baz›lar› fiyatlar› etkileme gücüne sahipse yani fi-yat yap›c› durumunda iseler kaynaklar genellikle etkinolmayan bir biçimde da¤›t›l›r ve Pareto anlam›nda et-kinli¤i sa¤layacak yeter koflul gerçekleflmez.

Yararlan›lan KaynaklarBernheim, B. D. ve Whinston, M. (2008). Microecono-

mics. Boston: McGraw-Hill.Besanko, D. ve Braeutigam, R. (2010). Microeconomics


With Calculus (2nd Edition). Massachusetts: Ad-dison Wesley.

Browning E. K. ve Zupan, M. A. (2009). Microecono-mic: Theory and Applications (10 th Edition).Wiley.

Ekinci, N.K. (2011). Modern Mikroiktisat. Ankara: EfilYay›n Evi.

Hebert, R. F. ve Robert B. Ekelund Jr. (1999). SecretOrigins of Modern Microeconomics: Dupuitand the Engineers. London: University Of Chica-go Press.

Nechyba, J.T. (2011). Microeconomics: An IntuitiveApproach with Calculus. New York: South-Wes-tern Cengage Learning.

Nicholson, W. ve Snyder, C. M. (2010). IntermediateMicroeconomics (11 th Edition). Mason, OH: So-uth-Western Cengage Learning.

Nicholson, W. ve Snyder, C. M. (2008). Microecono-mic Theory: Basic Principles and Extentions(10th Edition). New York: South-Western Cenga-ge Learning.

Paras›z, ‹. (2008). Mikroekonomi: Orta Düzey Yakla-fl›m (8. Bask›). Bursa: Ezgi Kitab Evi.

Perloff, M. J. (2011). Microeconomics (6th Edition).Boston: Pearson Addison-Wesley.

Pindyck, R. ve Rubinfeld, D. (2008). Microeconomics(7th Edition). New York: Prentice Hall.

Schotter, A. (2009). Microeconomics: A Modern Ap-proach. Mason, OH: South-Western Cengage Lear-ning.

Y›ld›r›m, K. Ve Özer, M. (2011). ‹ktisat Teorisi. T.CAnadolu Üniversitesi yay›n›, No: 1456, AÖF yay›n›,No: 773.

MRS MRS MRTP

PYXA

YXB

YXX

Y= = =

MRS MRSP

PYXA

YXB X

Y= =

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

213Sözlük

AAç›k Maliyet: Bir mal veya hizmetin üretimi için direkt olarak

parasal bir harcamay› gerektiren ödemelerin tamam›na

denir.

Anlaflma (Sözleflme) E¤risi: ‹ki tüketici için de¤iflimin son

buldu¤u ve marjinal ikame oranlar›n›n eflit oldu¤u Pare-

to optimum noktalar›n birlefltirilmesiyle elde edilen e¤ri

olarak adland›r›l›r.

Afl›r› Kapasite: Maksimum tesis kapasitesinden küçük üre-

tim düzeyleri olarak adland›r›l›r.

Afl›r› Kâr: Toplam gelir ile toplam maliyet aras›ndaki pozitif

fark olarak tan›mlan›r.

Azalan Marjinal Getiriler (Verimler) Kanunu: Di¤er girdi-

ler sabit iken tek bir girdinin üretimde kullan›lan mikta-

r›n› artt›rd›¤›m›zda söz konusu girdinin marjinal fiziki

ürününün belli bir noktaya kadar artmas› ve o noktadan

sonra azalmaya bafllamas› fleklinde tan›mlan›r.

BBaya¤› Girdi: Üretim miktar› artt›kça maliyeti minimize eden,

miktar› azalan girdiye denir.

Bütçe: Veri bir periyotta (bir hafta, bir ay, bir y›l) harcama

yapmak için ne kadarl›k bir sat›n alma gücünün (para-

n›n) mevcut oldu¤unu gösterir.

DDamping: Bir mal›n üreticisi olan monopolcü firman›n mal›n›

yabanc› piyasalarda daha düflük fiyatlardan satmas›d›r.

De¤iflim De¤eri: Mal›n piyasada al›m sat›ma konu oldu¤u fi-

yatt›r.

Do¤al Monopol: Bir piyasada sadece tek bir firma taraf›ndan

üretimin gerçeklefltirilmesi iki veya daha çok say›da üre-

timin gerçeklefltirilmesine göre daha ucuzsa do¤al mo-

nopolden bahsedilebilir.

Do¤rusal Üretim Fonksiyonu: ‹kame esnekli¤i sonsuz olan

üretim fonksiyonlar›na denir.

EEkonomi: fiimdi ve gelecekte tüketimi yap›lacak mal ve hiz-

metlerin üretilmesi ve paylafl›lmas› sürecinde bir toplu-

mun alternatif yerlerde kullanabilece¤i k›t kaynaklar›n

çeflitli alanlara tahsisine karar verirken seçimlerini nas›l

yapt›klar›n› ve bu seçimlerin sonuçlar›n› inceleyen bir

sosyal bilimdir.

Ekonomik (‹ktisadi) Maliyet: Firman›n aç›k ve örtük mali-

yetleri toplam›na denir.

Ekonomik Rant: Firman›n girdi için ödemek istedi¤i fiyat ile

bu faktörün kullan›lmas› için ödenmesi gereken mini-

mum harcama aras›ndaki farkt›r.

Eme¤e Göre Artan Marjinal Getiri (Verim): Di¤er girdiler

sabit iken emek miktar›ndaki her bir birim art›fl karfl›s›n-

da toplam fiziki ürün artarak art›yor ise eme¤e göre ar-

tan marjinal getiri var demektir.

Eme¤e Göre Azalan Marjinal Getiri (Verim): Di¤er girdiler

sabit iken emek miktar›ndaki her bir birim art›fl karfl›s›n-

da toplam fiziki ürün azalarak art›yor ise eme¤e göre

azalan marjinal getiri (verim) var demektir.

Eme¤e Göre Azalan Toplam Getiri: Di¤er girdiler sabit iken

emek miktar›ndaki her bir birim art›fl karfl›s›nda toplam

fiziki ürün azal›yor ise bu durumda eme¤e göre azalan

toplam getiri (verim) var demektir.

Emek-tasarruflu (Sermaye Kullan›ml›) Teknolojik Gelifl-

me: Eme¤in marjinal fiziki ürününe göre sermayenin

marjinal fiziki ürününün daha fazla artmas›na yol açan

teknolojik geliflmeye denir.

Efl Maliyet Do¤rusu: Ayn› miktarda toplam harcamay› ge-

rektiren emek ve sermaye girdisi bileflenlerini gösteren

do¤ruya denir.

Efl Ürün E¤risi: Ayn› ç›kt› düzeyini sa¤layan, teknolojik ola-

rak tüm etkin emek-sermaye kombinasyonlar›n› göste-

ren e¤riye denir.

Etkin Üretim Seti: Edgeworth kutu diyagram›nda efl ürün

e¤rilerinin birbirlerine te¤et olduklar› noktalar›n geo-

metrik yeri ya da üretimin anlaflma e¤risini gösterir.

FFaiz: ‹nsanlar›n sermayelerini kullanarak elde ettikleri gelire

denir.

Farkl›laflt›r›lm›fl Oligopol: Heterojen mallar›n üretildi¤i pi-

yasalard›r.

Farks›zl›k E¤risi: Tüketiciye ayn› fayda düzeyini sa¤layan

mal bileflimlerinin oluflturdu¤u e¤riye denir.

Fayda: Bir mal veya hizmetin tüketilmesi ile tüketicinin elde

etti¤i tatmin düzeyi olarak tan›mlan›r.

F›rsat Maliyeti: Bir fleyi seçti¤imizde vazgeçti¤imiz alternatif-

lerin de¤erini ifade etmektedir.

Fiyat D›fl› Rekabet: Firmalar›n rakipleri ile mal farkl›laflt›rma-

s›, üretim tekniklerinde yenilikler, reklamlar, yeni ürün

gelifltirme, promosyon ve kampanyalar gibi konularda

rekabet etmesine denir.

Fiyat Mekanizmas›: Hangi mal ya da hizmetin nas›l ve kimin

için üretilece¤ine karar verilmesini sa¤layan bir meka-

nizmad›r.

Sözlük


Fiyat Savafl›: Oligopol piyasas›nda rakip firmalar›n fiyatlar›

düflürme yar›fl›d›r.

Fiyat Tüketim E¤risi: Bütçe do¤rular› üzerinde optimal seçim

noktalar›n›n birlefltirilmesi ile elde edilen e¤riye denir.

GGelecekteki Tüketim: Bireylerin sahip olduklar› kaynaklar›

bulunduklar› zamanda tüketmeyip gelecekte gerçeklefl-

tirme karar›d›r.

Gelir Etkisi: Fiyat de¤ifliminin neden oldu¤u fizibil alandaki

farkl›laflman›n (sat›n alma gücündeki de¤iflmenin) yarat-

t›¤› talep miktar›ndaki de¤iflmeyi aç›klar.

Gelir Tüketim E¤risi: Sadece gelirdeki de¤iflmeler sonucu

ulafl›lan optimal seçimleri birlefltirerek elde edilir.

Genel Denge Analizi: Birden fazla piyasadaki ç›kt› ve fiyat

düzeylerinin nas›l belirlendi¤i araflt›r›l›r.

Genel Denge: Üretimde etkinlik sa¤land›¤›nda ve de¤iflimde

pareto optimaliteye ulafl›ld›¤›nda tüm tüketicilerin marji-

nal ikame oranlar› birbirine eflit olacak ve bu oran ayn›

zamanda marjinal dönüflüm oran›na eflit olacakt›r. Dola-

y›s›yla ekonominin genel dengesi sa¤lanm›fl olacakt›r.

Giriflimci: Ekonomik hayatta risk alan bireylerdir.

HHakim Firma Modeli: Hakim firma, piyasada toplam endüs-

tri üretim miktar›n›n önemli bir k›sm›n› kontrol eden fir-

mad›r.

Hicks Kriteri: Bir politika uygulamas›ndan zarar görenler, bu

politikan›n uygulanmamas› için, önerdikleri parasal öde-

melerle kazançl› ç›kanlar› ikna edemiyorlarsa bu durum

bir sosyal iyileflmedir.

‹‹kame Esnekli¤i: Ç›kt› düzeyi sabit iken, bir girdinin di¤eri

ile ne kadar kolay ikame edilebildi¤ini yüzdesel olarak

ölçen ölçüte denir.

‹kame Etkisi: Fiyat de¤iflimine ba¤l› olarak, iki mal aras›nda-

ki de¤iflim oran›ndaki farkl›laflman›n yol açt›¤› talep mik-

tar›ndaki de¤iflimi aç›klar.

‹ki Tarafl› Monopol: Faktör piyasas›nda monopol ve mo-

nopson özelliklerinin tek bir modelde gösterilmesi ile

ortaya ç›kar. Girdi piyasas›nda her iki taraf›nda mono-

polcü güce sahip olmas› durumunda gözlenir.

‹kinci En ‹yi Teorem: Tüketici tercihleri ile ilgili aksiyomla-

r›n geçerli oldu¤u (farks›zl›k e¤rileri orijine d›flbükeydir,

süreklilik vard›r) ve tüketimde d›flsall›¤›n bulunmad›¤›

varsay›m› alt›nda transfer ve de¤iflim sonucu yeni bir

dengeye ulafl›lmaktad›r ki bu refah ekonomisinde ikinci

teorem olarak adland›r›l›r.

KKaldor Kriteri: Kaldor kriterine göre bir politikan›n uygulan-

mas› sonucunda ortaya ç›kan yeni durumdan kazançl›

ç›kacak olanlar, zarar görenlerin kay›plar›n› tam olarak

telafi etseler bile, hala kazançl› iseler, yeni durum bir

sosyal iyileflme olarak alg›lanmal›d›r.

Kâr: Giriflimcilerin gelirine kâr denilmektedir.

Kardinal Fayda: Bu yaklafl›mda faydan›n nesnel olarak ölçü-

lebilece¤i ileri sürülmektedir.

Karfl›laflt›rmal› Dura¤an Analiz: D›flsal de¤iflkenlerden bi-

rindeki de¤iflmenin bir ekonomik modeldeki içsel de¤ifl-

kenin seviyesini nas›l etkileyece¤ini incelemek için kul-

lan›l›r.

Kartel: Ayn› üretim dal›nda, iki veya daha fazla firman›n ara-

lar›ndaki rekabeti önleyerek, fiyatlar› düzenlemek ve pi-

yasada monopol oluflturabilmek amac›yla, hukuki ve

ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n› koruyarak meydana getir-

dikleri bir birliktir.

Kaynaklar: Mal ve hizmetlerin üretilmesi sürecinde kulland›-

¤›m›z üretim araçlar› ile hammaddeler yani girdilerdir.

K›s›tl› Optimizasyon: Bir karar verici, seçeneklerdeki müm-

kün olan tüm s›n›rlamalar› ve k›s›tlamalar› göz önünde

bulundurarak en uygun seçimi yapma aray›fl› içinde ol-

du¤unda kullan›l›r.

K›smi Denge Analizi: Tek bir piyasada ç›kt› ve fiyat düzeyi

belirlenirken, di¤er piyasalardaki fiyatlar veri al›n›r. Bu

durumda k›smi denge analizi uygulanm›fl olur.

K›tl›k: Var olan bir kayna¤›n ne kadar›n›n istenildi¤i ile ilgili-

dir. E¤er bir kayna¤›n mevcut miktar›ndan daha fazlas›

isteniliyorsa o kaynak k›tt›r.

Kötü Mal: Kurtulmak için ödeme yapmaya haz›r oldu¤umuz

her fleye denilmektedir.

Kullan›m De¤eri: Bir mal›n kullan›m›ndan elde edilen fay-

dad›r.

MMakroekonomi: Ekonomiyi bir bütün olarak inceler. Ulusal

ekonomide devletin, firmalar›n ve bireylerin tercihleri-

nin toplam etkisiyle ilgilenir.

Maksimum Tesis Kapasitesi: K›sa dönem ortalama maliyet

e¤risinin minimum oldu¤u ç›kt› düzeyine denir.

Mal Farkl›laflt›rmas›: Mallar›n fiziksel özelliklerinde yap›la-

cak olan de¤iflikliklerdir.

Mal: ‹ster firma düzeyinde olsun ister bireysel düzeyde olsun

ihtiyac›m›z› gideren her fleydir.

Marjinal Dönüflüm Oran›: Bir maldan bir birim daha fazla

üretmek için öteki maldan ne kadar fedakârl›k etmek

gerekti¤ini göstermektedir.

215Sözlük

Marjinal Fayda: Belirli bir zaman diliminde, bir maldan bir

birim daha fazla tüketilmesi sonucu toplam fayda da

meydana gelen art›fl olarak tan›mlar.

Marjinal Fiziki Ürün: Üretimde kullan›lan di¤er girdiler sabit

iken, sadece bir girdinin kullan›lan miktar›ndaki bir bi-

rimlik art›fl veya azal›fl yönündeki de¤iflimin toplam fizi-

ki üründe meydana getirdi¤i de¤iflime denir.

Marjinal Maliyet: Firman›n bir birim daha fazla üretmesi so-

nucunda katlanmak zorunda oldu¤u ek maliyettir.

Marjinal Teknik ‹kame Oran›: Ayn› ç›kt› düzeyinde kalabil-

mek için girdilerden birinin miktar›n› bir birim artt›rd›¤›-

m›zda di¤er girdiden kaç birim vazgeçmek zorunda ol-

du¤umuzu gösteren orana denir.

Marjinalist Devrim: De¤iflim de¤erini toplam faydan›n de¤il

kullan›lan son birimin sa¤lad›¤› faydan›n belirledi¤ini

ileri süren görüfltür.

Mikroekonomi: Bireylerin ve firmalar›n seçimlerini ve bu se-

çimlerin birbirleri ile etkileflimi ve devletin bu seçimlere

etkisini araflt›r›r.

Minimum Etkin Ölçek: Uzun dönem ortalama maliyeti mi-

nimum k›lan ç›kt› düzeyine denir.

Muhasebe Kâr›: Toplam has›lat ile toplam aç›k maliyet ara-

s›ndaki farkt›r.

Muhasebe Maliyeti: Firman›n aç›k maliyetleri toplam›na denir.

Mükemmel ‹kame: Marjinal teknik ikame oran› sabit olan

girdiler birbiriyle mükemmel ikameye sahiptir.

NNegatif Ölçek Ekonomileri: Üretimi iki kat artt›rman›n ma-

liyeti iki kattan daha fazla artt›rd›¤› duruma denir.

Normal Girdi: Üretim miktar› artt›kça maliyeti minimize eden

miktar› artan girdiye denir.

Normal Kâr: Ekonomik kâr›n s›f›r oldu¤u durumdur.

Normatif Analiz: Ne olmal› ya da nas›l olmal› gibi kelimele-

ri içeren de¤er yarg›lar› ile ilgili ifadelerdir.

O-ÖOligopolistik Ba¤›ml›l›k: Endüstrideki firmalardan bir tanesi-

nin fiyat, reklam, üretim miktar› veya ürün gelifltirme gi-

bi konularda ald›¤› bir karar di¤er firmalar›n sat›fllar›n› ve

dolay›s›yla davran›fllar›n› etkileyerek, tepki vermeleridir.

Optimum Tesis Büyüklü¤ü: Uzun dönem ortalama maliyeti

minimum k›lan k›sa dönem ortalama maliyet e¤risinin

ait oldu¤u tesisin büyüklü¤üne denir.

Ortalama De¤iflken Maliyet: Bir birim ç›kt› bafl›na düflen

toplam de¤iflken maliyete denir.

Ortalama Fiziki Ürün: Bir birim girdi bafl›na elde edilen ürün

miktar›na denir.

Ortalama Maliyet: Bir birim ç›kt› bafl›na düflen toplam mali-

yete denir.

Ortalama Sabit Maliyet: Bir birim ç›kt› bafl›na düflen toplam

sabit maliyet olarak tan›mlan›r.

Ölçe¤e Göre Getiri: Üretimde kullan›lan tüm girdiler ayn›

oranda artt›r›ld›¤›nda ç›kt› düzeyinin ne oranda artt›¤›n›

gösteren orand›r.

Örtük Maliyet: Bir mal veya hizmetin üretimi için direkt ola-

rak parasal bir harcamay› gerektirmeyen fakat bir alter-

natiften vazgeçilmifl olunmas› nedeniyle ortaya ç›kan

maliyetlere denir.

Özel ‹mtiyaz Hakk›: ‹lk yat›r›m maliyeti yüksek üretim dalla-

r›nda devletim üretim hakk›n› tek bir firmaya vermesidir.

PPareto Optimalite: Hiç kimsenin refah›n› azaltmaks›z›n baz›

bireylerin refah›n› artt›ran her türlü de¤ifliklik olarak aç›k-

lanabilir.

Piyasa Baflar›s›zl›¤›: Bireyin kendi iyili¤i için yapt›¤› bir ey-

lemin topluma zarar vermesi veya kaynaklar›n etkin da-

¤›l›m›n›n sa¤lanamamas› durumunda gözlenir.

Piyasa: Tüketiciler ile üreticilerin (firmalar›n) etkileflimini sa¤-

layarak al›c›lar›n sat›c›larla ticaret yapmas›na olanak sa¤-

layan mekanizmad›r.

Pozitif Analiz: Bir ekonomik sistemin nas›l çal›flt›¤›n› aç›kla-

maya ve zaman içinde nas›l de¤iflti¤ini tahmin etmeye

çal›fl›r.

Pozitif Ölçek Ekonomileri: Üretimi iki kat artt›rman›n mali-

yeti iki kattan daha az artt›rd›¤› duruma denir.

RRant: ‹nsanlar›n topraklar›n› kullanarak elde ettikleri gelire

denir.

Refah: Tüketici art›¤› ile üretici art›¤›n›n toplam›ndan oluflur.

Rekabetçi Genel Denge: Firmalar ise veri denge girdi fiyat-

lar› alt›nda kârlar›n› maksimize ederler. Bu çerçevede

ulafl›lan denge olarak tan›mlan›r.

Rekabetçi K›smi Denge: Ancak tek bir piyasadaki denge

üzerinde duruluyor ve di¤er piyasalarda bir de¤iflikli¤in

olmad›¤› varsay›l›yorsa rekabetçi k›smi dengeden söz

edilir.

SSabit ‹kame Esnekli Üretim Fonksiyonu: ‹kame esnekli¤i

olarak s›f›r ile sonsuz aras›ndaki herhangi bir de¤eri ala-

bilen üretim fonksiyonlar›na denir.

Sabit-Oranl› Üretim Fonksiyonu: ‹kame esnekli¤i s›f›r olan

üretim fonksiyonlar›na denir.


Saf Oligopol: Bu tür piyasalarda standartlaflt›r›lm›fl ürünler

üretilir.

Scitovsky Kriteri: Politika de¤iflikli¤inin yol açt›¤› refah art›-

fl›ndan söz edilebilmesi için, avantajl› duruma geçenlerin

kazançlar›, kaybedenlerin zararlar›ndan büyük olmal›-

d›r. Ayr›ca, buna ek olarak kazançl› olanlar›n zarar gö-

renleri ikna edebilmeleri; zarar görenlerin ise, kazançl›

duruma gelenleri böyle bir de¤iflimin olmamas› için ikna

edememeleri gerekmektedir.

Serbest Mal: Ekonomide k›t olmayan mallara denir.

Sermaye Mal›: Baflka mallar› üretmek için kullan›lan mallard›r.

Sermaye: Paradan ziyade fiziki üretim araçlar›n› vurgulamak-

ta ve makine ve ekipman gibi üretimde kullan›lan ürün-

leri bir bütün olarak ifade etmektedir. Sermaye denilin-

ce bir projenin gerçekleflmesi için gereken mali destek

veya baz› firmalar›n finansman› için kullan›lan hisse se-

netleri veya tahviller akla gelmektedir.

Sermaye-Tasarruflu (Emek Kullan›ml›) Teknolojik Gelifl-

me: Sermayenin marjinal fiziki ürününe göre eme¤in

marjinal fiziki ürününün daha fazla artmas›na yol açan

teknolojik geliflmeye denir.

Sosyal Fayda Fonksiyonu: Toplumun fayda fonksiyonu ola-

rak alg›lanmal›d›r.

TTeknolojik Geliflme (‹lerleme): Firmalar›n ayn› girdi bilefle-

ni ile daha fazla ç›kt› elde etmelerine veya ayn› ç›kt› dü-

zeyini daha düflük bir girdi bilefleni ile elde etmelerine

imkân tan›yan üretim sürecindeki de¤iflikliklere denir.

Toplam De¤iflken Maliyet: Üretim düzeyi ile birlikte de¤i-

flen üretim harcamalar› toplam›na denir.

Toplam Fiziki Ürün: Üretim sürecinde kullan›lan de¤iflken

girdi miktar›n›n artt›r›lmas› sonucu elde edilen toplam

ürün miktar›na denir.

Toplam Maliyet: Toplam sabit maliyetler ile toplam de¤iflken

maliyetlerin toplam›ndan oluflur.

Toplam Sabit Maliyet: Üretim düzeyi ile birlikte de¤iflmeyip

sabit kalan üretim harcamalar› toplam›na denir.

Tröst: Ayn› veya farkl› üretim dal›nda faaliyet gösteren firma-

lar›n hukuki ve ekonomik ba¤›ms›zl›klar›n› yitirerek bir-

leflmeleridir.

Tüketim Mal›: Bir ihtiyac› gidermek amac›yla üretilen malla-

ra denir.

U-ÜUzun Dönem Geniflleme Yolu (LREP): Firman›n efl maliyet

do¤rular› ile efl ürün e¤rileri aras›nda kalan te¤et nokta-

lar›n› birlefltiren do¤ruya denir.

Uzun Dönem Marjinal Maliyet: Üretimi bir birim artt›rma-

n›n uzun dönem toplam maliyette meydan getirdi¤i art›-

fla denir.

Uzun Dönem Ortalama Maliyet: Birim ç›kt› bafl›na düflen

uzun dönem toplam maliyete denir.

Uzun Dönem Toplam Maliyet: Her bir ç›kt› düzeyi için ma-

liyet minimizasyonunu sa¤layan girdi bileflenlerinin içer-

di¤i maliyetler toplam›na denir.

Ücret: ‹nsanlar›n emeklerini arz ederek elde ettikleri gelire

denir.

Üretim Fonksiyonu: Teknoloji veri iken her bir spesifik gir-

di bilefleni için firman›n üretebilece¤i maksimum ç›kt›

düzeyini gösteren matematiksel ifadedir.

Üretim ‹mkânlar› S›n›r› E¤risi: Etkin üretim seti üzerindeki

baz› üretim düzeylerinin, X ve Y ekseninden oluflan bir

flekil üzerinde gösterilmesiyle elde edilir.

Üretim Tekni¤i: Ayn› miktar ürünü elde etmeye imkân tan›-

yan farkl› girdi bileflenlerinin her biri ayr› bir üretim tek-

ni¤ini oluflturmas›na denir.

Üretim Teknolojisi: Bir ürünü üretmeyi mümkün k›lan üre-

tim tekniklerinin tamam›ndan oluflur.

Üretimin Ekonomik Bölgesi: Her iki girdinin marjinal fiziki

ürününün pozitif oldu¤u ve efl ürün e¤risinin e¤iminin

negatif oldu¤u bölgeye denir.

Üretimin Ekonomik Olmayan Bölgesi: Girdilerden birinin

marjinal fiziki ürününün negatif oldu¤u ve efl ürün e¤ri-

sinin e¤iminin pozitif oldu¤u bölgeye denir.

WWalras Yasas›: Rekabetçi genel denge modelinde n say›da

farkl› piyasa için n-1 tanesinde denge sa¤lanm›flsa n. pi-

yasada denge otomatik olarak sa¤lan›r.

YYans›z Teknolojik Geliflme: Marjinal teknik ikame oran›n›

de¤ifltirmeksizin ayn› ç›kt› düzeyini elde etmek için ge-

rekli sermaye ve emek girdisi miktar›n› azaltan teknolo-

jik geliflmeye denir.

ZZarar: Ekonomik kâr›n negatif oldu¤u durumdur.