Download - Lurraren eta Ingurumenaren Zientziak Batxilergoa 2

2. gaia: Barne-geodinamika. Arriskuak.......................................................................................................... 34

1. Lurraren barne-egitura .......................................................................................................................................... 362. Plaken tektonikaren teoria orokorra .................................................................................................................. 373. Plaken arteko higidurak ........................................................................................................................................ 38

1. Bi plaken arteko hurbilketa edo talka: ertz konbergenteak .................................................................. 382. Bi plaka elkarrengandik urruntzea edo bereiztea: ertz dibergenteak .................................................. 403. Bi ertzen arteko alboko lerradura: ertz neutroak .................................................................................... 41

4. Plaken barneko dinamika: puntu beroak .......................................................................................................... 415. Barne-geodinamikak eragindako arriskuak .................................................................................................... 42

1. Lurrikarak ...................................................................................................................................................... 422. Arrisku bolkanikoak: sumendiak ................................................................................................................ 46

6. Ariketak ................................................................................................................................................................ 49

3. gaia: Kanpo-geodinamika. Arriskuak ........................................................................................................ 52

1. Erliebearen modelatzea: faktoreak, eragileak eta prozesuak .................................................................... 542. Erliebe motak............................................................................................................................................................ 37

1. Maldetako sistema........................................................................................................................................ 562. Ibai-haranen sistema.................................................................................................................................... 583. Sistema karstikoa ........................................................................................................................................ 604. Kostako sistema............................................................................................................................................ 63

3. Kanpo-geodinamikari loturiko arriskuak .......................................................................................................... 641. Maldetako higidurak: luiziak eta harri-jausiak .......................................................................................... 642. Elur-jausiak .................................................................................................................................................... 663. Uholdeak........................................................................................................................................................ 674. Lur hedakorrak.............................................................................................................................................. 705. Hondorapenak eta kolapsoak .................................................................................................................... 706. Itsasertzeko arriskuak .................................................................................................................................. 71

4. Diapiroei loturiko arriskuak .................................................................................................................................. 725. Ariketak ................................................................................................................................................................ 73

Aurkibidea1. gaia: Ingurumena ...................................................................................................................................................... 8

1. Sarrera ................................................................................................................................................................1. Ingurumenaren definizioa eta ikerketa ...................................................................................................... 102. Sistemen teoria ............................................................................................................................................ 11

2. Ingurumena lurraren historian.............................................................................................................................. 143. Gizakien eta naturaren arteko elkarrekintzak eta ondorioak .................................................................... 16

1. Baliabide naturalak ...................................................................................................................................... 162. Ingurumen-inpaktuak.................................................................................................................................... 163. Garapen iraunkorra...................................................................................................................................... 17

4. Ingurumena gizakien historian zehar ................................................................................................................ 181. Harraparialdia (10000-8000 K.a. �� Paleolitoa).................................................................................. 182. Nekazarialdia (8000 K.a.- 1800 K.o. �� Neolitoa, Aitzinaroa, Erdi Aroa eta Aro Modernoa) ...... 183. Industrialdia (1800 – Gaur egun arte �� Aro Garaikidea) .................................................................. 19

5. Arriskuak ................................................................................................................................................................ 201. Arrisku-faktoreak .......................................................................................................................................... 202. Arrisku motak ................................................................................................................................................ 223. Arriskuen aurreikuspena eta prebentzioa ................................................................................................ 22

6. Ingurumenaren kudeaketa: ekokudeaketa ...................................................................................................... 231. I+G+B: ikerketa, garapen teknologikoa eta berrikuntza ...................................................................... 242. Legedia .......................................................................................................................................................... 243. Ingurumen Heziketa .................................................................................................................................... 244. Lurraldearen antolamendua........................................................................................................................ 245. Ingurumen Inpaktuaren Ebaluazioa (IIE).................................................................................................. 256. Ekoeraginkortasuna .................................................................................................................................... 29

7. Ingurumena ikertzeko teknologiak...................................................................................................................... 291. Teledetekzioa ................................................................................................................................................ 292. GPS (Global Positioning System) ............................................................................................................ 313. SIG (Informazio Geografikorako Sistema) .............................................................................................. 31

8. Ariketak ................................................................................................................................................................ 32

erein

Sello

Gotzone ImazBelen Díaz

Lurraren eta IngurumenarenZientziak

Batxilergoa 2

erein

2. gaia: Barne-geodinamika. Arriskuak.......................................................................................................... 34

1. Lurraren barne-egitura .......................................................................................................................................... 362. Plaken tektonikaren teoria orokorra .................................................................................................................. 373. Plaken arteko higidurak ........................................................................................................................................ 38

1. Bi plaken arteko hurbilketa edo talka: ertz konbergenteak .................................................................. 382. Bi plaka elkarrengandik urruntzea edo bereiztea: ertz dibergenteak .................................................. 403. Bi ertzen arteko alboko lerradura: ertz neutroak .................................................................................... 41

4. Plaken barneko dinamika: puntu beroak .......................................................................................................... 415. Barne-geodinamikak eragindako arriskuak .................................................................................................... 42

1. Lurrikarak ...................................................................................................................................................... 422. Arrisku bolkanikoak: sumendiak ................................................................................................................ 46

6. Ariketak ................................................................................................................................................................ 49

3. gaia: Kanpo-geodinamika. Arriskuak ........................................................................................................ 52

1. Erliebearen modelatzea: faktoreak, eragileak eta prozesuak .................................................................... 542. Erliebe motak............................................................................................................................................................ 37

1. Maldetako sistema........................................................................................................................................ 562. Ibai-haranen sistema.................................................................................................................................... 583. Sistema karstikoa ........................................................................................................................................ 604. Kostako sistema............................................................................................................................................ 63

3. Kanpo-geodinamikari loturiko arriskuak .......................................................................................................... 641. Maldetako higidurak: luiziak eta harri-jausiak .......................................................................................... 642. Elur-jausiak .................................................................................................................................................... 663. Uholdeak........................................................................................................................................................ 674. Lur hedakorrak.............................................................................................................................................. 705. Hondorapenak eta kolapsoak .................................................................................................................... 706. Itsasertzeko arriskuak .................................................................................................................................. 71

4. Diapiroei loturiko arriskuak .................................................................................................................................. 725. Ariketak ................................................................................................................................................................ 73

Aurkibidea1. gaia: Ingurumena ...................................................................................................................................................... 8

1. Sarrera ................................................................................................................................................................1. Ingurumenaren definizioa eta ikerketa ...................................................................................................... 102. Sistemen teoria ............................................................................................................................................ 11

2. Ingurumena lurraren historian.............................................................................................................................. 143. Gizakien eta naturaren arteko elkarrekintzak eta ondorioak .................................................................... 16

1. Baliabide naturalak ...................................................................................................................................... 162. Ingurumen-inpaktuak.................................................................................................................................... 163. Garapen iraunkorra...................................................................................................................................... 17

4. Ingurumena gizakien historian zehar ................................................................................................................ 181. Harraparialdia (10000-8000 K.a. �� Paleolitoa).................................................................................. 182. Nekazarialdia (8000 K.a.- 1800 K.o. �� Neolitoa, Aitzinaroa, Erdi Aroa eta Aro Modernoa) ...... 183. Industrialdia (1800 – Gaur egun arte �� Aro Garaikidea) .................................................................. 19

5. Arriskuak ................................................................................................................................................................ 201. Arrisku-faktoreak .......................................................................................................................................... 202. Arrisku motak ................................................................................................................................................ 223. Arriskuen aurreikuspena eta prebentzioa ................................................................................................ 22

6. Ingurumenaren kudeaketa: ekokudeaketa ...................................................................................................... 231. I+G+B: ikerketa, garapen teknologikoa eta berrikuntza ...................................................................... 242. Legedia .......................................................................................................................................................... 243. Ingurumen Heziketa .................................................................................................................................... 244. Lurraldearen antolamendua........................................................................................................................ 245. Ingurumen Inpaktuaren Ebaluazioa (IIE).................................................................................................. 256. Ekoeraginkortasuna .................................................................................................................................... 29

7. Ingurumena ikertzeko teknologiak...................................................................................................................... 291. Teledetekzioa ................................................................................................................................................ 292. GPS (Global Positioning System) ............................................................................................................ 313. SIG (Informazio Geografikorako Sistema) .............................................................................................. 31

8. Ariketak ................................................................................................................................................................ 32

4. gaia: Harriak I. Sailkapena. Deformazioak. Egiturak eta erliebea............................ 76

1. Harrien sailkapena .................................................................................................................................................. 781. Harri sedimentarioak .................................................................................................................................. 782. Harri igneoak ................................................................................................................................................ 803. Harri metamorfikoak.................................................................................................................................... 81

2. Harrien zikloa ............................................................................................................................................................ 823. Euskal Herriko eta inguruko harri mota garrantzitsuenak .......................................................................... 834. Harrien deformazioak ............................................................................................................................................ 84

1. Deformazio plastikoak: tolesak .................................................................................................................. 842. Hausturazko deformazioak: diaklasak eta failak...................................................................................... 853. Egitura mistoak ............................................................................................................................................ 86

5. Egitura geologikoak eta erliebea ........................................................................................................................ 881. Geruza horizontaletan antolatutako eremua ............................................................................................ 882. Geruza makurtuetan antolatutako eremua .............................................................................................. 883. Geruza tolestuak dituen eremua ................................................................................................................ 89

6. Ariketak ................................................................................................................................................................ 96

6. gaia: Planetaren geruza jariakorren sistemak: atmosfera eta hidrosfera ............ 118

1. Atmosfera ................................................................................................................................................................ 1181. Atmosferaren konposizioa .......................................................................................................................... 1182. Atmosferaren egitura .................................................................................................................................. 1203. Atmosferaren dinamika................................................................................................................................ 1224. Atmosferaren funtzioak................................................................................................................................ 127

2. Hidrosfera ................................................................................................................................................................ 1291. Sarrera .......................................................................................................................................................... 1292. Oinarrizko ezaugarriak: gazitasuna, tenperatura eta dentsitatea .......................................................... 1293. Ozeanoen dinamika: itsas korronteak ...................................................................................................... 131

3. Ariketak ................................................................................................................................................................ 134

5. gaia: Harriak II Baliabideak eta inpaktuak. Energia-baliabideak.............................. 98

1. Baliabide naturalak.................................................................................................................................................. 1001. Harrietatik ateratako mineralak .................................................................................................................. 1012. Harri industrialak .......................................................................................................................................... 1023. Energia-iturri garrantzitsuak diren harriak ................................................................................................ 103

2. Harrien ustiapenak sortzen dituen inpaktuak.................................................................................................. 1071. Harrobien ustiapenaren inpaktuak ............................................................................................................ 1072. Erregai gisa erabiltzen diren harrien ustiapenaren inpaktuak................................................................ 1083. Eta zer egin dezakegu? .............................................................................................................................. 109

3. Baliabide energetikoak .......................................................................................................................................... 1101. Energia berriztaezinak.................................................................................................................................. 1102. Energia berriztagarriak ................................................................................................................................ 112

4. Ariketak ................................................................................................................................................................ 116

7. gaia: Klima eta arrisku klimatikoak .................................................................................... 136

1. Klimaren garrantzia ................................................................................................................................................ 1382. Klimaren osagaiak .................................................................................................................................................. 138

1. Hodeiak.......................................................................................................................................................... 1382. Prezipitazioak ................................................................................................................................................ 1393. Haizea eta baretasuna ................................................................................................................................ 143

3. Zona klimatikoak...................................................................................................................................................... 1441. Latitudeen araberako zona klimatikoak .................................................................................................... 1442. Gure latitudeko klima: Iberiar penintsulako klima .................................................................................. 1453. Euskal Herriko klima.................................................................................................................................... 146

4. Azaleko mapa meteorologikoen interpretazioa .............................................................................................. 1471. Mapa atmosferikoen irakurketa egiteko urratsak .................................................................................... 147

5. Arrisku klimatikoak ................................................................................................................................................ 1491. Haizearen ondoriozko arriskuak ................................................................................................................ 1492. Prezipitazioei loturiko arriskuak.................................................................................................................. 1523. Aldaketa klimatiko bereziak: “El Niño” eta “La Niña” ............................................................................ 154

6. Ariketak ................................................................................................................................................................ 156

Ingurumena

9. gaia: Hidrosfera: baliabideak eta inpaktuak ........................................................................................ 178

1. Ura garrantzizko baliabide naturala.................................................................................................................... 1802. Uraren erabilera ...................................................................................................................................................... 182

1. Erabilera kontsuntiboak .............................................................................................................................. 1832. Erabilera ez kontsuntiboak .......................................................................................................................... 184

3. Uraren kudeaketa: planifikazio hidrologikoa .................................................................................................. 1841. Neurri orokorrak .......................................................................................................................................... 1852. Neurri teknikoak............................................................................................................................................ 1863. Neurri politikoak............................................................................................................................................ 189

4. Uraren kalitatea ........................................................................................................................................................ 1895. Uraren kutsadura: kutsatzaileak ........................................................................................................................ 1916. Uraren kutsaduraren ondorio orokorrak .......................................................................................................... 192

1. Eutrofizazioa .................................................................................................................................................. 1922. Akuiferoen kutsadura .................................................................................................................................. 1943. Itsasoaren kutsadura.................................................................................................................................... 194

7. Urak arazteko eta tratatzeko sistemak.............................................................................................................. 1971. Ura edangarri bihurtzeko arazketa ............................................................................................................ 1972. Hondakin-uren arazketa .............................................................................................................................. 198

8. Uraren kutsadurari aurre egiteko neurriak ...................................................................................................... 2001. Aurreikuspen neurriak.................................................................................................................................. 2002. Neurri zuzentzaileak .................................................................................................................................... 200

9. Ariketak ................................................................................................................................................................ 201

10. gaia: Biosfera .......................................................................................................................................................... 204

1. Ekosistemaren osagaiak ...................................................................................................................................... 2062. Faktore abiotikoak eta biotikoak ........................................................................................................................ 206

1. Faktore abiotikoak ........................................................................................................................................ 2062. Faktore biotikoak .......................................................................................................................................... 207

3. Harreman trofikoak ................................................................................................................................................ 2104. Materia eta energia ekosisteman........................................................................................................................ 212

1. Energia-fluxua................................................................................................................................................ 2122. Materiaren zikloa: ziklo biogeokimikoak .................................................................................................. 212

5. Materia- eta energia-fluxuen azterketa .............................................................................................................. 2161. Parametro trofikoak .................................................................................................................................... 2162. Piramide trofikoak ........................................................................................................................................ 218

6. Populazioen dinamika ............................................................................................................................................ 2201. Populazioaren tamaina mugatzen duten faktoreak ................................................................................ 2222. Populazioen hazkundea .............................................................................................................................. 222

7. Ekosistemaren estratifikazioa .............................................................................................................................. 2238. Ondozkatze edo segida ekologikoa .................................................................................................................. 2259. Biomak ................................................................................................................................................................ 22610. Ariketak ................................................................................................................................................................ 229

8. gaia: Inpaktuak atmosferan .............................................................................................................................. 158

1. Atmosferaren kutsadura: kutsatzaileak ............................................................................................................ 1602. Kutsatzaileen hedapena atmosferan.................................................................................................................. 165

1. Baldintza meteorologikoak.......................................................................................................................... 1652. Ezaugarri topografikoak .............................................................................................................................. 1663. Ezaugarri geografikoak................................................................................................................................ 1674. Igorpenaren ezaugarriak.............................................................................................................................. 168

3. Kutsaduraren ondorioak ........................................................................................................................................ 1681. Hiriko kutsadura............................................................................................................................................ 1682. Euri azidoa .................................................................................................................................................... 1693. Ozono-geruzaren urritzea............................................................................................................................ 1704. Berotegi-efektua .......................................................................................................................................... 171

4. Airearen kalitatea. atmosferaren kutsadura murrizteko neurriak.............................................................. 1731. Airearen kalitatearen neurketa .................................................................................................................. 1732. Kutsadura atmosferikoa murrizteko neurriak .......................................................................................... 174

5. Ariketak ................................................................................................................................................................ 175

12. gaia: Interfaseak .................................................................................................................................................... 248

1. Itsasertzeko sistema .............................................................................................................................................. 2501. Garrantzi ekologiko handiko itsasertzeko zenbait eremu ...................................................................... 250

2. Lurzorua ................................................................................................................................................................ 2541. Lurzoruaren osaketa .................................................................................................................................... 2542. Lurzoruaren eraketa eta eboluzioa ............................................................................................................ 2553. Lurzoruaren garrantzia ................................................................................................................................ 2574. Lurzoruaren gaineko inpaktuak .................................................................................................................. 258

3. Ariketak ................................................................................................................................................................ 264

13. gaia: Hondakinak .................................................................................................................................................. 266

1. Hondakinak................................................................................................................................................................ 2681. Lehen sektoreko hondakinak...................................................................................................................... 2692. Bigarren sektoreko hondakinak ................................................................................................................ 2703. Hirugarren sektoreko hondakinak.............................................................................................................. 273

2. Hondakinen kudeaketa .......................................................................................................................................... 2741. Prebentzioa eta hondakinak murriztea...................................................................................................... 2742. Hondakinak baliotzea .................................................................................................................................. 2763. Hondakinak ezabatzea ................................................................................................................................ 278

3. Ariketak ................................................................................................................................................................ 281

11. gaia: Baliabideak, arriskuak eta inpaktuak biosferan .............................................................. 232

1. Biosferako baliabideak .......................................................................................................................................... 2341. Nekazaritzako eta abeltzaintzako baliabideak .......................................................................................... 2342. Arrantzako baliabideak ................................................................................................................................ 2363. Biomasa energia-baliabide gisa ................................................................................................................ 2384. Basoa: hainbat baliabideren iturri .............................................................................................................. 239

2. Inpaktuak biosferan ................................................................................................................................................ 2391. Basogabetzea................................................................................................................................................ 2392. Zer da bioaniztasuna?.................................................................................................................................. 240

3. Biosferaren arriskuak ............................................................................................................................................ 2454. Ariketak ................................................................................................................................................................ 247

Gure planeta sortu zenetik bertatik, ingurumena aldatuz joan da, poliki baina etengabe. Denbora luze horretanaldatu egin da kontinente eta ozeanoen banaketa, eta orobat aldatu dira klima eta atmosferaren osaera. Izakibizidunak ere aldatu egin dira. Aldaketa horiek guztiak elkarri lotuta daude, eta gaur egun ere gertatzen aridira, poliki-poliki baina etengabe.

Gizakiok, beste izaki bizidun guztiak bezalaxe, ingurumenarekin harremanetan gaude, trukatzen ditugu materiaeta energia, eta, beraz, ingurumena eraldatzeko gaitasuna dugu; baina guk ingurumena aldatzeko dugungaitasuna beste izaki bizidun guztiena baino askoz ere handiagoa da, eta oso denbora gutxian, ekosistemaaskoren oreka hautsi dugu. Neurri egokirik hartzen ez bada, kolokan egongo da biziaren etorkizuna, eta,ondorioz, baita gizakiona ere.

Beraz, planetaren iraupena ziurtatu nahi badugu, konponbideak bilatu beharko ditugu garapena eta naturauztartzeko, alegia, garapen iraunkorrerako bideari heldu beharko diogu.

Zer dakizu?

• Zer da zuretzat ingurumena?

• Izakiok ingurunetik hartzen omen dugu behar duguna eta bertara kanporatzen omen dugu gureganatzen ezduguna. Jar itzazu hori baieztatzen duten hainbat adibide.

• Zergatik esaten da gizakiok ingurumena aldatzeko dugun ahalmena beste izaki bizidun guztiena bainoaskoz ere handiagoa dela? Jar itzazu zenbait adibide.

• Zer arazo ekologiko ezagutzen dituzu? Aukeratu arazo bat eta aipa ezazu arazo horri aurre egiteko neurri-ren bat.

1. gaia: Ingurumena

Aukibidea:1. Sarrera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

2. Ingurumena lurraren historian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

3. Gizakien eta naturaren arteko elkarrekintzak eta ondorioak . 16

4. Ingurumena gizakien historian zehar . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

5. Arriskuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

6. Ingurumenaren kudeaketa: ekokudeaketa . . . . . . . . . . . . . . 23

7. Ingurumena ikertzeko teknologiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

8. Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

Zientziaren arlo askotan modelo edo ereduen prozedura erabili izan da prozesu konplexuakikertzeko. Eredua errealitatearen adierazpen sinplifikatua da, ulertze- eta ikertze-lanak erraz-teko asmoz egina. Adibidez: kate trofikoa.

Zientziak ingurumenaren osagai batzuen analisiaz arduratu izan dira historian zehar, halanola fisika (osagai fisikoez), kimika (osagai kimikoez)… Zientzia horien ikuspegia, oro har,analitikoa da, hau da, objektu bat aztertzeko objektu hori zer atalek osatzen duten behar da.Adibidez, ordenagailuaren funtzionamendua ulertzeko, ordenagailua desmuntatu eta atal guz-tiak banan-banan aztertuko lituzkete zientzia horiek.

Ingurumenaren ikerketa, berriz, ez da soilik atalez atal egin behar, horien artean elkarrekin-tza asko eta garrantzi handikoak gertatzen baitira; osotasunean hartzen ez baditugu, ez duguinoiz funtzionamendua ulertuko. Era berean, ikuspuntu horretatik esan dezakegu ordenagai-luen atalek zeinek bere aldetik ez dutela informazioa prozesatzeko ahalmena, denek batera,ordea, osotasunean, badute ahalmen hori.

Osagai guztien jokaera bateratuaren ondorioz(sinergikoa) sortzen diren ezaugarriei ezaugarri

“gainerakor” edo “emergente” deritze.

10

1. Ingurumenaren definizioa eta ikerketaIngurumena gero eta sarriago erabiltzen den kontzeptua da. Azkenaldian, erruz erabiltzendute ingurumen hitza komunikabideek, organismo politiko eta instituzionalek, baina, hala ere,jendeak zailtasun handiak izaten ditu kontzeptu hori definitzeko.

Horregatik, aurrera jo aurretik, ingurumenaren definizio zehatza ematen ahaleginduko gara.Historian eman diren definizioen artean, 1972an Stockholm-eko Kongresuan onartutakoa au-keratu dugu:

“Giza ekintzetan eta, orokorrean, bizidunengan, epe laburrean zein luzean, eragin zuzen nahizzeharkakoak sortzeko gai diren osagai fisiko, kimiko, biologiko eta sozialen multzoa”.

Ingurumena zientzia gisa ikertzeko ikuspegiak

Zientzia baten edozein ikerketa metodo zientifikoan oinarritu behar da. Ikerketa-prozesu horiurrats hauei jarraituz gauzatzen da:

1. Gertaeren behaketa

2. Arazoaren planteamendua

3. Hipotesiaren adierazpena

4. Esperimentatzea, hipotesia baieztatzeko

5. Teoriaren adierazpena, hipotesia baieztatzen duten frogak badaude. Hala ere, froga be-rriak sortzen direnean, teoria baztertu eta beste bat adieraz daiteke. Teoria bat froga as-kotan oinarritzen bada, orduan, lege natural bihurtzen da (Grabitazio Unibertsalaren Legea).Dena den, aurkikuntza berriak sortzen direnean, legeak ere berrikusi egiten dira.

1Sarrera

11

Ingurumena

Horregatik, ingurumena aztertzeko ez da nahikoa atal guztiak banan-banan ikertzea, atal ho-rien arteko elkarrekintzek definitzen baitute funtzionamendu osoa.

Ikuspuntu horri holistikoa (ingeleraz whole = dena) edo globala esaten zaio, eta horren arabera,beharrezkoa da hainbat diziplinaren parte-hartzea, hala nola biologia, geologia, fisika, kimika,ekologia, ekonomia, matematika, ingeniaritza, arkitektura, medikuntza, geografia, soziolo-gia eta zuzenbidearena.

2. Sistemen teoria

Ingurumen Zientzien ikerketan ikuspegi holistikoa da nagusi, baina ikuspegi analitikoa ahaztugabe. Hori dela eta, metodologia egokiena Sistemen Teorian oinarritua izango da. Sistemahorren arabera, azterketa-objektuaren osagaien arteko harreman eta elkarrekintzak behatueta aztertu behar dira; horietatik abiatuta aztertutako sistemaren jokaera osoa edo globalaezagutuko dugu. Teoria horri jarraituz, ingurumena sistema gisa aztertuko dugu, hau da,ikuspegi sistemikoan oinarrituta.

Ikasturte honetan, beraz, banan-banako osagaien azterketa zehatzean aritzeaz gainera, in-gurumena ikuspegi oso edo globaletik aztertuko dugu. Era horretara, ingurumenaren fun-tzionamendu orokorrera hurbildu ahal izango gara, hobeto ulertuko dugu gaur egungo arazoekologikoen jatorria eta errazago antzemango ditugu arazo horiei aurre egiteko irtenbideeta soluzio egokienak.

SISTEMA deritzo elkarri eragiten dioten elementu edo osagaien multzoari.

Horixe da ekologia (oikos: gr, etxea) izeneko zientziaren ikuspegi nagusia; zientzia berri sa-marra da, gaurkotasun handikoa. Izan ere, zientzia horren egitekorik garrantzitsuena es-pezie-komunitateek eta horien bizilekuek osatutako sistemak aztertzea da; hau da,ekosistemen azterketa egitea. Edo beste modu batera esanda, ekologiaren helburua bizi-dunen ikerketa da, baina euren artean eta euren ingurunearekin dituzten harremanen ikus-puntuan oinarrituta.

Biotopa

BiozenosiEkosistema

12

Ingurumena

Sistema guztiek bete behar dituzte lege termodinamikoak, materiaeta energia-trukeakzehazten dituztenak, hain zuzen:

1. legea: energia konstantea da. Hori dela eta, sistema-eredu guztietan sartzen denenergia = ateratzen dena + bertan geratzen dena.

2. legea: sistema batean entropia (desordena; lan ezin bihur daitekeen energia) handituzdoa berez; beraz, sistema batean entropia txikitzen bada, horrek esan nahi du beste ba-tetik lortzen duela energia. Beste era batera esanda, sistema baten ordena handitzekobere inguruko sistemaren ordena txikitu egin beharko da.

Unibertsoaren berezko joera da entropia maximora eta energia minimora eramatea. Izakibizidunak, aldiz, joera horren kontra doaz, sistema ordenatuak baitira; barne-entropia apalmantentzeko entropia altuko molekulak kanporatzen dituzte, eta horrela, handitu egitendute inguruko entropia.

Kutxa zuriaren eredua

Eredu horretan, berriz, sistema barruko azpisistemen arteko harremanak lantzen dira bere-ziki.

SISTEMAsarrerak ��

��

��

�� irteerak

��

��

��

Entropia handia

Ur-lurruna

Entropia txikiaBeroa

CO2

Sistemak kutxa beltzaren edo kutxa zuriaren ikuspuntutik azter ditzakegu:

Kutxa beltzaren eredua

Kasu honetan ez dugu sistemaren barrualdea aztertzen, baina bai sistemak beste sisteme-kin dituen elkarrekintzak eta harremanak. Hainbat eredu bereizten dira, ingurunearekin egin-dako materiaeta energia-trukearen arabera:

a) Sistema irekia: beste sistema batzuekin materia eta energia trukatzen dituen sistema(Adib.: hiria, zuhaitza, zelula…).

b) Sistema itxia: beste batzuekin energia baino trukatzen ez duen sistema (Adib.: edozeinekosistema).

c) Sistema isolatuetan, aldiz, ez da ez materiarik ez energiarik trukatzen. Benetan ez dagohorrelakorik baina sistema batzuen trataera matematikoa errazteko halakotzat har dai-tezke Eguzki-sistema eta planetak, esate baterako.

Sistema motak kutxa beltzaren ikuspegitik:

SISTEMAsarrerak �� irteerak

Irekia Itxia Isolatua

Energia

Zuhaitza Basoa

Materia

13

Ingurumena

Sistema aztertzeko, osagai aldakorrak finkatu behar dira lehenbizi, aldagai deritzenak, etagezi bidez adierazi behar dira euren arteko “kausa-ondorio” erlazioak (interakzioak). Aldagaieta gezien bitartez diagrama kausala eratzen da. Erlazioen arabera, hainbat diagrama kau-sal sortzen dira:

a) Erlazio bakunak: aldagai baten aldaketak beste aldagai bati eragiten dioenean.

1.Zuzenak: bi aldaketak noranzko berekoak direnean:

Zenbat eta euri gehiago egin, hainbat eta handiagoa izango da ur-emaria. Horrexega-tik, erlazioa zuzena edo positiboa da.

2.Alderantzizkoak: aldaketak kontrako noranzkokoak direnean:

Zenbat eta handiagoa izan kutsadura, hainbat eta izaki bizidun gutxiago egongo dira.Hori dela eta, erlazioa alderantzizkoa edo negatiboa da.

3.Kateatuak: aldagai baten aldaketak beste batean eragiten duenean eta horrek bestebatean, aldagai-kopurua bitik gorakoa izanik.

Erlazio bakarrera murrizteko, hasierako eta bukaerako osagaiak hartuko ditugu kon-tuan: baten igoerak bestearen jaitsiera badakar, erlazioa alderantzizkoa izango da,eta biek gora edo behera egiten badute, orduan, positiboa.

b) Erlazio konplexuak: aldagai baten aldaketak beste aldagai bati eragiten dionean etabeste horren aldaketak lehenengoari eragiten dionean. Erlazio mota horri feed-back edoatzeraelikadura deritzo. Motak:

1.Negatiboa edo homeostasia: aldaketak kontrako noranzkokoak direnean, horrek sis-tema orekatua mantentzen du. Adib.: odoleko gluzemia-maila eta intsulinaren jariaketa.

2.Positiboa: biak noranzko berekoak direnean, horrek sistema desorekatu egiten du.Adib.: automobilak, errepide-kopurua eta auto-ilarak.

1. Egin itzazu goian adierazitako adibideen diagrama kausalak.

LURRA sistema moduan aztertzeko kutxa beltzaren ikuspuntua erabiliko bagenu, lur-sistemakEguzkitik hartzen duen energia eta, era berean, Lurrak espaziora bero eran igortzen duena az-tertuko genituzke. Guk kutxa zuriaren ikuspuntutik egingo dugu azterketa, eta, horrexegatik,Lurraren azpisistemak aztertuko ditugu:

Geosfera, atmosfera, hidrosfera, biosfera, lurzorua (aurreko lauen ondorio dena).

Eguzki-energia Beroa

Atmosfera

Lur-sistema.

GeosferaHidrosfera

Biosfera

Euria �� Ur-emaria+

Uraren kutsadura �� Ibaietako izaki bizidunak–

Baso-mozketa �� Lurzoruaren higadura �� Lurzorua+ –

2. Osa itzazu honako osagai multzo hauen diagrama kausalak:a) Izotzez estalitako azalera

TenperaturaAlbedoa

b) Atmosferako berotegi-gasaTenperatura

c) Berotegi-efektua, izoztutako azalera, albedoa, hodeiak eta tenperatura.

14

Lurra, sistema den aldetik, dinamikoa da, hau da, energia erabiltzen du eta aldaketak jasa-ten ditu. Aldaketa horiek azpisistema guztietan gertatzen dira, batean gertatzen diren alda-ketek bestean baitute eragina. Ikus dezagun Lurra eratu zenetik geosferan, atmosferan,hidrosferan eta biosferan izan diren aldaketa nagusiak:

Lurra duela 4.600 milioi urte eratu zen, gutxi gorabehera, eguzki-sistemarekin batera. Garaihorretan materialak gori-gori zeuden, eta planeta biraka, materialak dentsitatearen araberabanatu ziren, hau da, astunenak erdian eta arinenak kanporantz.

Kanpoaldea hoztu egingo zen, baina barnean energia handia zegoenez, konbekzio-korrontebortitzek goiko geruza zurruna plaketan apurtu eta deformatu zuten.

Lurrean sumendiak gogor hasi ziren lanean. Labarekin batera karbono dio-xidoa, ur-lurruna, nitrogenoa, karbono monoxidoa, amoniakoa eta metanoaateratzen ziren kanpora. Lurreko grabitazio-eremuaren eraginez, gas ho-riek harrapaturik geratu ziren eta atmosfera eratu zen. Tenperatura jaitsizenean, atmosferako ura kondentsatu eta prezipitatu egin zen; ondorioz,ozeanoak eratu ziren. Horrela eratu ziren hidrosfera eta atmosfera.

Duela 3.600 milioi urte sortutako baldintzei esker, lehenengo forma bizi-dunak sortu ziren.

Oparin zientzialari sobietarrak (1924. urtea), lehenengo zelulen sorreraazaltzeko, lehenengo izaki bizidun zelulabakarrak egitura kimikoen ebolu-zioaren ondorioz sortu zirela proposatu zuen.

Hipotesi hori 1953. urtean frogatu zuten Miller eta Urey zientzialariek, saia-kuntza ospetsu honetan:

Garai hartako atmosferaren baldintza fisiko-kimikoak simulatu zituzten;metanoa, amoniakoa, ura eta hidrogenoa nahastu zituzten, eta deskargaelektrikoak eraginez, aminoazidoak eta molekula organikoak lortu zituz-ten. Oparinek aurrez adierazi bezala, erreakzio-hondakinetan konposatuorganiko ugari aurkitu zituzten.

2Ingurumena lurraren historian

Beraz, zientzialariek uste dute garai hartako atmosferan zeuden gas mo-lekuletatik (hidrogenoa, metanoa) itsasoan aminoazidoak sortzen hasi zi-rela. Molekula bakunetatik (aminoazidoak, nukleotidoak) molekulakonplexuak eratu ziren (proteina eta azido nukleikoak). Molekula horiek el-kartuz egitura isolatuak (koazerbatuak) eratu ziren. Horiek izan ziren zelu-len benetako aitzindariak.

Bien bitartean, Lurra hozten ari zen, eta ondorioz, gero eta zailagoa zenazaleko plaka zurrunak deformatzea; horregatik, plakak mugitu egin ziren,baina mugetan soilik nabaritu ziren aldaketak, horietan askatu baitzenenergia gehien (talkak…). Lurraren tamaina finkoa denez plakak Pangeaizeneko plaka bakarrean batu ziren, baina, denborarekin, Pangea apurtzenhasi zen; horrela gertatu omen zen, behin eta berriz, azken 2.500 milioiurteetan. Ideia hori defendatuz, Wegner-ek Kontinenteen jitoaren teoriaplazaratu zuen 1926an.

Elektrodoak

Miller eta Urey zientzialarien saiakuntza.

Kontinenteen jitoaren teoria.

Deskargaelektrikoak

Ur hotza

Gaurko banaketa.

PermiarraDuela 225 milioi urte.

TriasikoaDuela 200 milioi urte.

JurasikoaDuela 135 milioi urte.

KretazeoaDuela 65 milioi urte.

Hasieran gasakhemendik

sartzen dira

“Ozeanoa”ura irakiten

“Atmosfera”hidrogenoa, ur-lurruna,metanoa,

amoniakoa

Kanpora

Barrura

Aminoazidoaketa bestelakokonposatuakdisoluzioan

1 Iraungitze: estintzioa. 2 Angiospermoak: obuluak obulutegian (lorean) babestuta (pagoa, haritza). Gimnospermoak: obuluak agerian, hazia ere biluzik (pinua, izeia, hagina)

Lurraren historiaren gertaera nagusiak

15

Ingurumena

Teoria hori plaken tektonikaren teoria orokorrean sartuta dago gaur egun.

Geosfera sistemako aldaketek eragina izan zuten beste sistemetan, hots, hidrosferan (itsasmailaren aldaketak), atmosferan (klima-aldaketak) eta biosferan (bioaniztasun handiena kon-tinenteak banatuta zeudenean).

Denboran zehar, eta inguruneko baldintzak direla eta, izaki bizidunak aldatuz joan ziren: espezieberriak eratu eta beste batzuk desagertu egiten ziren, geosferan, atmosferan eta hidrosferanizandako aldaketen ondorioz, askotan.

Biziaren garapenaldiak materia bizigabetik abiatuta.

ALDI PREBIOLOGIKOA(4,5 mila milioi urtetik 3,5 mila milioi urtera arte)

ALDI BIOLOGIKOA(3,5 mila milioi urtetik gaur egun arte)

Aminoazido, azido nukleiko, gluzido eta abarren“salda organikoa”

Ura (H2O)Amoniako atmosferikoa (NH3)

Metanoa (CH4)+ Eguzki-erradiazioa

etadeskarga elektrikoak

Animaliak

(gutxienez orain dela600 milioi urte sortu ziren)

Landare fotosintetikoak

(gutxienez orain dela2.000 milioi urte sortu ziren)

Organismo primitiboez-fotosintetikoak

(orain dela 3.500 milioi urtesortu ziren)

AtmosferakO2 oxigenoa

arnastea

Eguzki-erradiazioa

Hartzidura

Beste organismobatzuk

CO2atmosferikoa

“Salda organikoa”

LehengaiakEnergia-iturriak

3. Aurreko koadroa aztertu eta informazioa bilatu ondoren, arrazoi ezazu egia ala ge-zurra dioten esaldi hauek:a) Lehenengo izaki bizidunak autotrofoak ziren.b) Atmosfera primitiboan oxigenoa zegoen.c) Koazerbatuek oxigenoa askatu zuten atmosferara.d) Oxigenoaren agerpena nahikoa izan zen lehorreko kolonizazioak aurrera egiteko.

Aroa (milioi urte) Gertaerak: atmosferan, geosferan, hidrosferan Biosfera: bizi-formak

• Klima aldakorra: hotz-lehorretik bero-hezera. Lehen glaziazioak.• Litosfera, ozeano eta atmosfera primitiboen eraketa.• Atmosfera erreduzitzailetik oxidatzailera.• Pangea I eratu eta zatitzen hasi zen.

• Klima aldakorra: leunetik berotsura, tartean bi glaziazio.

• Pangea I.aren zatiketa �� prozesu orogenikoak.• Aroaren amaierarako Pangea II eratuta dago.

• Klima homogeneoa eta berotsua.• Pangea II.aren zatiketa.

• Klimaren eboluzioa baldintza lehor eta hotzagoetarantz.• Kuaternarioan tartekatzen dira glaziazioak eta glaziazio arteko aldiak.• Kontinenteak gaur egun dauden bezala kokatzen dira. Bitartean zenbait

orogenia gertatu dira eta gaurko erliebeak definitu dira.

• Biziaren sorrera (3.600 milioi urte)• Izaki zelulabakarrak agertu eta dibertsifikatu ziren: prokariotoak

(3,000 milioi urte) eta eukariotoak (2.000 milioi urte)• Izaki zelulaniztunak edo plurizelularrak agertu ziren.

• Ornogabe itsastarrak hedatu ziren.• Arrain primitiboak eta anfibioak agertu eta garatu ziren.• Landare lurtarrak sortu ziren.• Lehenengo narrastiak sortu ziren.• Iraungitze1 masiborik handiena gertatu zen.

• Iraungitzearen ostean flora eta fauna berritu zen.• Angiospermoak2 sortu ziren.• Narrasti handiak sortu ziren.• Lehenengo hegaztiak sortu ziren.• Lehengo ugaztunak sortu ziren.• Iraungitze masiboa (narrasti handiak desagertu ziren).

• Ugaztun eta hegaztiak hedatu ziren.• Angiospermoak hedatu ziren.• Hominidoak sortu ziren.

Kanbriarraurrea(4600-570)

Paleozoikoa(570-230)

Mesozoikoa(230-65)

Zenozoikoa(65-gaur egun)

16

3Gizakien eta naturaren arteko elkarrekintzak eta ondorioak

Ekonomiaren ikuspuntutik honela definitzen dira baliabideak: gizakiaren jarduera ekonomi-koan aprobetxa daitekeen guztia, naturatik datozen lehengaiak edo ekoizpenaren bitartezlortzen direnak (papera, adib.).

2. Ingurumen-inpaktuak

Aldaketak ez du zertan kaltegarria izan; beraz, inpaktua positiboa edo negatiboa izan daiteke.

Inpaktua, oro har, baliabideen erauzketaren eta erabileraren ondorioa da, eta kasu gehiene-tan, negatiboa izaten da. Honako hauek dira inpaktu orokor eta larrienak: baliabideak agor-tzea, hondakinak metatzea eta kutsadura.

BerriztagarriakBerriztagarri izan

daitezkeenakBerriztaezinak

Eguzki-energia

Olatuak,mareak,

korronteak,haizea

Haizegarbia

Ur garbia

Animaliak etalandareak

(biodibertsita-tea)

Erregai fosilak(ikatza,

petrolioa, gasnaturala)

Mineral metalikoak

(burdina, kobrea,aluminioa)

Mineralez-metalikoak(arroka, harea,

buztina)

Luremankorra

Gizakien eta naturaren arteko harremanek izan duten bilakaera hobeto ulertzeko ezinbeste-koa da kontzeptu hauen esanahia ezagutzea: baliabide naturalak, ingurumen-inpaktuak etagarapen iraunkorra.

1. Baliabide naturalakGizakiek une jakin batean naturatik lortu eta erabil ditzaketen materia edo energia motakdira baliabide naturalak.

4. Zer behar duzu zure eguneroko bizitzan? Horiek lortzeko zer baliabide natural us-tiatu behar dira?

5. Egin ezazu honako aldagai hauekin diagrama kausal bat: ur-baliabideak, uraren pre-zioa, uraren balorazioa eta ur-baliabideen xahutzea.

Gure planeta baliabide-biltegi handia baina mugatua da. Janari-, mineral- eta energia-balia-bideen ustiapenak asko hobetu du gizakiaren bizi-maila, baina, aldi berean, kutsadura etaarriskuak sortu ditu, gizakiaren osasuna eta planetarena mehatxupean jartzen dituztenak.Era honetara sailkatzen dira baliabideak:

Lurreko edozein sistematan (geosfera, hidrosfera, atmosfera, biosfera) gizakiaren jardueraksortutako edozein aldaketari esaten zaio ingurumen-inpaktu.

Erliebean: erliebearen forma naturalen aldaketak herri-lanen, meatzaritzaren, industriaren edo hirigintzaren ondorioz.

Lurrean: erosioa (lur kantitatea galtzea) edo hondamena (emankortasuna galtzea).

Paisaian: paisaiaren ikusmen-kalitatearen hondamena.

Floran eta faunan: basogabetzea, gehiegizko ehiza eta arrantza, habitat naturalen galera, biodibertsitatearen galera eta espezieak iraungitzea.

Atmosferan: airearen kutsadura, zarata, klimaren aldaketa, euri azidoa, ozono-zuloa.

Uretan: ur kontinentalen kutsadura (azalekoak eta lurpekoak), itsasoen kutsadura (adibidez, marea beltzak), lur azaleko eta lur azpiko akuiferoak gehiegi us-tiatzea), lurpeko akuiferoak gazitzea itsas ura irazi delako.In

gurumen-inpaktuak

Baliabide berriztagarriak: erabileraren po-derioz agortzen ez diren baliabideak, jato-rrizko egoerara itzultzen direlako edo berriz-tatzeko gaitasuna dutelako (zura, adibidez).

Baliabide berriztaezinak: ez berez ez giza-kiaren eraginez berritzen ez diren baliabideak(petrolioa, adibidez).

17

Ingurumena

3. Garapen iraunkorra

Azken hamarraldietan, gero eta gehiago zabaldu da garapen iraunkorraren kontzeptua.Kontzeptu horren bitartez, ingurumena eta giza jarduerak bateragarri bihurtzeko helburuaadierazten da. 1987an azaldu zen lehenengo aldiz, eta honela definitu zen:“Hurrengo belaunaldien beharrak asetzeko aukerak arriskuan jarri gabe, oraingo belaunal-dien beharrak asetzen dituen garapen ekonomiko eta soziala”.

http://carmenvidal.wordpress.com/2008/01/22/

Garapen iraunkorraren kontzeptua, inguru-menari begirunea dionaren zentzuan, nekezbatera daiteke gizadiaren historia moder-noan nagusi diren teoria eta ideologia mer-kantilistekin, hazkunde ekonomikoa eta pro-duktibitatea bilatzen baitute kosta ahalakosta, eta, halaber, ez baitute kontuan har-tzen eta bazterrean uzten baitute ingurume-naren babesa, oharkabean lehenbizi, bainaguztiz jakitun gaur egun. Ikuspegi horrenondorioak zorigaiztokoak izan dira eta izatenjarraitzen dute: tokiko zein eskualdeetakoekosistema ugari oso hondatuta daude, etabaita Lurreko ekosistema orokorra ere, etapoliki-poliki larritzen ari da gainera, halakoeran non klimaren aldaketa bizkortzen ariden, eta gaur egun zalantzan jartzen den pla-netaren biodibertsitateak, gure espezieabarne, ingurune naturalaren aldaketa etahondatze bizkor horretara egokitu ahalizango ote den. Ekonomiaren eta produkti-bitatearen hazkundea planetaren baliabideakagortzen dituzten eta oso kutsagarriak direnjardueretan oinarritu da, natura eta natura-ren baliabideak mugagabeak direla pentsa-tuta. Gainera, era horretara izugarri ari dirahanditzen pobrezia eta ekonomien eta giza-kien arteko desberdintasunak, gero eta pri-bilegio gehiago dituzten eta axolagabeagoakdiren eliteen mesedetan. Garapen hori iraunkorra izango litzateke,baldin eta erabaki ekonomikoak ongizatesozial eta ekologikoarekin uztartuko balira,hau da, uztartuko balira bizi-kalitatea eta in-gurumenaren kalitatea, alegia, arrazionalta-sun ekonomikoa eta ongizate soziala. Besteera batera esanda, garapena iraunkorra

izango da, baldin eta gizakien bizi-maila etabizi-kalitatea hobetzen baditu eta, aldi be-rean, planetako baliabide naturalak berma-tzen eta gordetzen baditu. Horretarako,ezinbestekoa da ekonomiaren kontularitzankostu ekologikoak ere kontuan hartzea, hauda, kontsumitutako baliabide naturalak be-rriro ezartzeak eta berritzeak dakartzan kostuerrealak ahal den neurrian islatuko dituztenprezioak ezartzea. Baina horrek ez du esannahi “ordaintzeak” kutsatzeko eskubideaematen duenik, ezin lehengoratu daitezkeenbaliabide naturalak ez hondatzea baita hel-burua. Ildo horretatik, gaur egun neurrigabe xahutzeko dagoen joera, bereziki he-rrialde industrializatuenena, amaiarazikoduten ekoizpen-moduak, kontsumo-ere-duak eta bizitza-generoak ezarri behar dira.Horretarako, naturatik ez da berritu daite-keena baino gehiago hartu behar, gizakienbidezko premiak asetzeko beharrezkoa denbaliabide naturalen ustiaketa iraunkorra izandadin eta etorkizuna izan dezan. Printzipiohori, lehenik, herrialde industrializatueneizuzendu behar zaie, horiek baitira baliabidenatural gehien kontsumitzen dituztenak etagai kutsagarri gehien igortzen dituztenak:Nazio Batuen Erakundearen arabera, Ipa-rraldeko edo Erdialdeko pertsona batek He-goaldeko edo Periferiako pertsona batekbaino 14–115 aldiz paper gehiago kontsu-mitzen du, 6–52 aldiz haragi gehiago eta10–35 aldiz energia gehiago. Naturarekin dugun harremanak beste no-rabide bat hartu behar du, nahitaez: ekosfe-raren hondatze-prozesua geldiarazteak zeri-kusi handia du pobrezia murriztearekin etaongizate eta bizi-kalitate duinak lortzeare-

kin, eta baita gure bizi-iraupenarekin etaplanetaren biodibertsitatearekin ere. Gara-penak oreka bilatu behar du lotura estuaduten helburuei erantzuteko orduan, halanola ekoizpen- eta kontsumo-ereduak al-datu, pobrezia murriztu eta ekonomiarenhazkundea eta ekoizpenarena gutxitu, ba-liabide natural erabilgarrien eta berriro sor-tzeko eta berriro ezartzeko gaitasunaren ara-bera. Horretarako, ezinbestekoa da aldaketahandiak egitea mundu osoan, baina moduberezian industrian eta nazioarteko merka-taritzan, hau da, herrialde guztietako eko-nomietan egin behar dira aldaketak, batezere industrializatuenetan, eta halaber, lan-kidetza handiagoa behar da nazioartean, ha-lako eran non ekonomia ez den ingurume-naren kontrako erasoa zuritzeko faktore edoargumentua izango. Gobernuak, enpresak eta, nagusiki, estatuaberatsenen eta industrializatuenen gober-nuak eta nazioz haraindiko enpresa han-diak dira gaur egungo gizartearen eta ingu-rumenaren hondamendiaren erantzulenagusiak, eta bereziki, gero eta gizakigehiago pobrezian bizitzearen eta biodiber-tsitatearen etengabeko galeraren erantzule,ezartzen dizkiguten ekoizpen- eta kon-tsumo-ereduen ondorioz. Oinarrizko pre-miak gaur eta etorkizunean ase ahal izangodirela bermatzeko eta ingurumena denokhartaz gozatzeko moduan, osasuntsu, gor-deko dela bermatzeko, alegia, denontzatbizi- eta ongizate-kalitate edo maila duinakbermatzeko, beste era bateko politikak bi-deratu behar dira.

Garapen iraunkorra

6. Testua irakurri ondoren, erantzun iezaiezu galdera hauei:a) Bateragarriak al dira gaur egungo ekonomia-sistema eta garapen iraunkorra?Arrazoitu ezazu erantzuna.

b) Zer ezaugarri ditu garapen iraunkorrak?c) Zer egin behar du gure ekonomia-sistemak garapen iraunkorrera hurbiltzeko? Etaguk, zer egin behar dugu?

Garapeniraunkorra

Balioak

Osasuna Osasuna

LagunduSustatu

BultzatuHobetu

Baldintza klimatikoetatik babesteko

• Kobazuloetan bizi.

• Animalien larruz jantzi…

• Jantziak, tresnak… egiteko landareak

erabili (lianak…)

Giza espeziea planetan agertu zenetik (orain dela 1,8 milioi urte), bizirik irautea izan da gainditubehar izan duen arazo nagusia.

1. Harraparialdia (K.a. 10000-8000 �� Paleolitoa)

18

Gizaki harrapariak bi beharrizan nagusi zituen: baldintza klimatiko gogorretatik babestea etamateria eta energia lortzea. Giza taldeak batetik bestera ibiltzen ziren elikagai eta babes bila,beste bizidunekin batera eta haiekin lehian.

Honako baliabide hauek erabiltzen zituen:

Ingurumen-inpaktuari dagokionez, ez zegoen alde handirik gizakiaren eta beste animalienartean, gizakiak ez zuen aparteko eraginik ingurunean. Eta nomada izanik, leku batetik bes-tera joaten zenez, tokian tokiko inpaktua minimizatu egiten zen.

Garai horretan gizakiak sortzen zuen zaborra, hildako animalien, fruituen eta landareen hon-dakinez eta bere gorotzez osatuta zegoen; beraz, zabor guztia biodegradagarria zen.

2. Nekazarialdia (K.a. 8000 - K.o. 1800 �� Neolitoa, Antzinaroa,Erdi Aroa eta Aro Modernoa)

4Ingurumena gizakien historian zehar

Denborarekin, gizakiak bizimodu nomada utzi eta leku jakin batean hartu zuen bizilekua: lurralantzen eta animaliak etxekotzen hasi; era horretara, hobeto ziurtatzen zen mantenua.

Aldaketa horiek eragin nabarmena izan zuten bizi-baldintzetan:

• Lehenengo asentamendu edo kokaguneak sortu ziren, ibaiertzetan, itsas bazterrean, aintzirainguruetan…

• Ur ondoan bizi zirenek baltsak edo almadiak erabiltzen zituzten garraiorako.

• Elikagai-baliabide gehiago zituztenez, dieta hobea eta erregularragoa zuten. Gainera, soberazituzten elikagaiak trukatzen hasi ziren.

• Hainbat lanbide agertu ziren (ehungintza, zeramika, egurgintza…).

Honako baliabide hauek erabiltzen zituzten:

Materia eta energia lortzeko

• Ehiza eta arrantzarako harrizko tresnakerabili.

• Elikadura osatzeko aurkitzen zituen lan-dare-elikagaiak (fruituak…).

• Energia lortzeko eguzkiaz eta egurraerretzeaz baliatzen zen.

Baldintza klimatikoetatik babesteko

• Ingurutik hartutako materialekin etxeakegin (egurra, buztina…)

• Etxeetan sua mantentzeko eta abereakbabesteko lekuak jarri.

• Larruz eta landarez egindako jantziak etaoinetakoak erabili.

Materia eta energia lortzeko

• Tresnak egiteko egurra, harria, burdina,brontzea… erabili.

• Ehizaz eta arrantzaz gainera, nekazaritzaeta abeltzaintzatik elikagaiak lortu.

• Energia lortzeko eguzkia eta egurra era-biltzeaz gain, haizearen eta uraren ener-gia aprobetxatu.

19

Ingurumena

Ingurumen-inpaktua asko handitu zen lurra nekazaritzarako, abeltzaintzarako, eraikuntzakegiteko (etxeak, akueduktuak, errotak, elizak, bideak…) erabiltzen hasi zenean.

Antzinako denbora haietan, oso zibilizazio garrantzitsuak sortu ziren (Egipto, Grezia,Erroma…). Zibilizazio haietan biztanleria hirietan pilatzen hasi zen, eta etxebizitzetarako lu-rrak lortzeko, baso gehiago moztu behar izan zituzten.

Abeltzaintza eta nekazaritza, hortaz, hirietatik bazterturik geratu ziren. Laborantzako lurraklortu nahian, baso gehiago bota ziren, eta ondorioz, bertako landaretza gutxitu egin zen, klimalehortu egin zen, eta horrek guztiak lurzoruaren higadura ekarri zuen (esate baterako, erromata-

rrak, greziarrak… Mediterraneoan).

Beste aldetik, hiritarrek ez zutenez lekurik hondakinak lurrera bueltatzeko (biodegradatzeko),bazterretan pilatzen ziren, eta horrek kalte handiak eragiten zituen osasunean, eta baita ki-ratsa ere.

Garai horretako giroa oso ondo erakutsi zuen Patrick Süskind idazleak “Perfumea” izenekoidazlanaren hurrengo zatian:

Hizpide dugun garai hartan, gizon-emakume modernook nekezimajina genezakeen kirats bat izaten zen hirietan. Simaur kiratsa zu-ten kaleek, txiza kiratsa ezkaratzek; egur ustel eta arratoi gorotzen ki-ratsa zuten eskailera-zuloek, eta aza usteldu eta ahari gantzarena su-kaldeek; hauts lizunduaren kiratsa zuten haizebiderik gabeko gelek,eta maindire koipetsuen, lumatxa hezeen, eta pixontzien kirats gozosarkorra logelek. Sufre kiratsa zerien tximiniei, lixiba kaustikoarenazurrategiei, eta odol gatzatuarena hiltegiei. (…) Kiratsa zerien ibaiei,kiratsa azokei, kiratsa elizei; kiratsa zegoen zubipeetan nahiz jaure-gietan. Kiratsa zerien baserritarrei, elizgizonei bezalaxe; kiratsa, ikas-tunei, beren maisuen emazteei bezalaxe; kiratsa, aristokrazia guztiari.Eta kiratsa zerion erregeari berari, lehoi atsituaren kiratsa; eta ahuntzzaharrarena, berriz, erreginari, hala udan nola neguan. Izan ere, he-mezortzigarren mendean, ez zegoen bakterioen jarduera suntsitzai-lea eragozteko gaitasuna zuen ezertxo ere; eta ez zegoen kiratsik ga-beko giza jarduera bakar bat, ez sortzailea ez suntsitzailea, ez kiratsikgabeko bizitza arrastorik txikiena, ez bizitzaren hasieran ez bizitza-ren gainbeheran.

Perfumea, PATRIK SÜSKIND, Alberdania (2007). Itzul. Miren Arratibel

3. Industrialdia (1800 - Gaur egun arte �� AroGaraikidea)

XVIII. mendearen bukaeran energia-iturri berri bat aurkitu zenean,ikatza alegia, historiaren aldi berri bat hasi zen: Industria Iraultza.Lurrun-makinaren asmakuntzarekin batera, izugarrizko aldaketakgertatu ziren industrian eta ekonomian, baina ez soilik eremu ho-rietan, baita bizimoduan eta gizarte-egituretan ere.

Ehungintza, labe garaiak eta trena izan ziren asmakizun horren le-henengo aplikazioak. Gero, beste energia motak aurkitu zirenean,argindarra eta petrolioa, alegia, industria berriak sortu ziren; in-dustria kimikoa, esaterako.

Aldaketa horiekin batera gizakiaren bizitzaren luzapena etorri zen.

Industriak hirietan kokatu ziren, eta bertara hurbildu ziren gizoneta emakumeak lan bila. Horri “gizartearen hiritartzea” esaten zaio.

20

Ingurumena

Ingurumen-inpaktuari dagokionez, honako hauek aipa daitezke:• Populazioa hirietan biltzen denez, nekazari-herrietatik janari ugari esportatu behar da, eta

eskari horri erantzuteko gero eta lur sail handiagoak behar dituzte nekazariek; ondorioz, ba-soak botatzen dituzte, soro berriak lortzeko, eta suntsitu egiten dira bertako ekosistemanaturalak.

• Era berean, ahalik eta etekin handienak lortzearren, lursail ongarri artifizialekin aberastendira. Horiek neurriz kanpo erabiltzen dira, eta horrek ondorio guztiz kaltegarriak izan dituepe luzean.

• Uzta mota bakarrean eta laborantza uniforme eta zabaletan izurrite arrisku handia dago, etahorri aurre egiteko, gero eta gehiago erabiltzen dira intsektizidak, herbizidak eta horrelakogai kaltegarriak.

• Gaur egun gero eta energia gehiago kontsumitzen dugu, era guztietako energiak gainera.Errekuntzen hondakinak, produktu erradioaktiboak eta, oro har, giza jardueraren ondoriozsortzen diren produktu asko eta asko kutsatzaileak dira; horiek naturan pilatzen dira, etanaturaren oreka apurtu eta bizia arriskuan jartzen dute.

5ArriskuakGizakien eta naturaren arteko erlazio horretan garrantzi handia dute arriskuek, naturan ger-tatzen diren gorabeherek, gizakiaren bizitzan edo bizimoduan bat-batean izugarrizko eraginadutenek. Hori dela eta, garrantzi handikoa da arriskua zer den, zer arrisku mota dauden etahorien eragina nola murritz daitekeen jakitea, prebentzioa eta neurri zuzentzaileak hartzeko.

Arrisku kontzeptuak alderdi asko hartzen ditu bere baitan, eta guk kontzeptua egokien mu-gatzen duen definizioa hautatu dugu:

“Gizakiei zauriak, gaixotasunak eta galera ekonomikoak ekar diezazkiokeen edo bestelakoizaki bizidunei edo ingurumenari eraso edo kalteak eragin diezazkiokeen egoerari” esatendiogu arrisku.

1. Arrisku-faktoreakGertaera batek ekar dezakeen arriskua balioesteko faktore hauek hartzen dira kontuan:

a) Arriskugarritasuna: larritasunak kaltegarri bihur dezakeen fenomeno jakin bat denboratarte eta toki jakin batean gertatzeko probabilitatea.

Definizioaren arabera, hiru dira kontuan hartu beharrekoak:

• Larritasuna: fenomenoaren handitasuna edo magnitudea eta sor ditzakeen kalteak ba-lioesteko erabiltzen da. Balioespen hori egiteko, fenomeno horrek toki horretan histo-rian zehar izan duen magnitudea eta aldizkakotasuna kontuan hartzen dira; adibidez,herrialde batean izandako uholderik larriena eta denbora tarte batean maizen errepikatudenaren magnitudea.

• Berragertze-denbora: denboran zehar toki horretan fenomenoak izan duen maiztasunahartzen da kontuan; esate baterako, uholdea 100 urtetik behin bada � 1/100.

• Banaketa geografikoa: historian zehar lurralde batean fenomeno batek zer inguru hartudituen zehazten da: aldea zenbat eta handiagoa izan, hainbat eta kaltetu gehiago.

Arriskugarritasuna hainbat eratara adieraz daiteke:• Zenbakien bidez.• Handia, ertaina edo txikia terminoen bidez.• Arriskugarritasun-mapen bidez.

Tenerife sumendiaren errautsez estalirik gelditzekoarriskugarritasun-mapa.

UTM (km)3160

3150

3140

3130

3120

3110

3100

UTM (km) 310 320 330 340 350 360 370 380 390

b) Esposizioa: arriskupean dauden pertsona eta ondasunen kantitatea; adibidez, zonalde batekobiztanleria-dentsitatea handia bada, esposizioa handia dela esaten da. Garrantzi handikoada, esposizio handiak arriskugarritasunak berak baino eragin handiagoa izan baitezake kal-teetan.

21

Ingurumena

San Francisco. Basamortua, Namibia.

c) Zaurgarritasuna: gertaera batek esposizioan egondakoengan eragin dituen heriotzen edokalte materialen ehunekoa, bateko zenbatean adierazita; 1 balioaren –erabateko galera– eta0 balioaren –kalterik eza– artean egoten da. Horretan zerikusi handia dute herrialde bateanarriskuaren aurrean duten kontzientzia-mailak, azpiegiturek, informazioak eta ebakuazio-plana aurrera eramateko baliabideek. Argi dago, beraz, guztiz lotuta dagoela herrialdearen ga-rapen-mailarekin.

Lurrikaren kontrako eraikinek edo osasun-sare modernoek esate baterako, asko gutxitzendute lurrikaretan edo infekzio-epidemietan zaurgarritasuna. Era berean, segurtasun pasibokomekanismoak dituzten autoek (ABS balazta-sistema, airbag-a, ezin deforma daitezkeen eser-lekuak, etab.) asko jaisten dute bidaiarien zaurgarritasuna istripu-arriskuei dagokienez, edota,istripua izanez gero, lesio larriei dagokienez.

Yamabeko zubia, Japonia. Txinako Herri Errepublika.

2. Arrisku motakOrokorrean arriskuak hiru talde nagusitan sailkatzen dira: teknologikoak edo kulturalak, na-turalak eta mistoak.

a) Teknologikoak edo kulturalak. Giza akatsak zein bizimodu arriskutsuak direla eta ger-tatzen direnak. Esate baterako:

• Makinak erabiltzeagatik, segurtasun-neurriak ez aplikatzeagatik.

• Produktu kimikoen erabilera, gas-isurketak, ihes erradiaktiboak, marea beltzak, negli-gentziz sortutako suteak…

• Drogak, bortxakeria, alkoholismoak, elikatzeko ohitura txarrak, gidatzeko era arrisku-tsuak, tabako-kontsumoa…

b) Naturalak. Faktore naturalek eragindako arriskuak dira, adibidez:

• Biologikoak: izaki bizidunek eragindako gaixotasunak (izurriak, malaria, HIESa, A gri-pea…)

• Kimikoak: elikagaietan, uretan, lurzoruan… berez ager daitezkeen substantzia toxi-koak, esate baterako ostra kutsatuak jatea, sumendi batean askaturiko gasak arnas-tea…

• Klimatikoak edo atmosferikoak: tornadoak, urakanak, zikloiak, tanta hotza, tximistak,ekaitzak, txingorra, idortea…

• Geologikoak: barne-prozesuek zein kanpo-prozesuek eragindakoak; esate baterako,erupzioak, lurrikarak, lubiziak, harri-jausiak…

c) Mistoak. Gizakiaren jardunek eragindako edo indartutako arrisku naturalak dira.

• Gehiegizko ustiaketaren ondorioz gertatzen ari diren akuiferoen gazitzeak, inguruarenlehortzeak…

• Deforestazioak eragindako desertizazioa.

• Ura edo lurraren kutsadura isurketak direla eta.

• Antibiotikoak gaizki erabiltzeagatik berrindartutako gaixotasunak, tuberkulosia esatebaterako.

22

Ingurumena

3. Arriskuen aurreikuspena etaprebentzioa

Herrialde guztien helburua izaten da arriskuak murriztea, etahorretarako, ezinbestekoa da plangintza: arrisku-faktoreakaztertu ondoren, eta arriskua oro har kontuan hartu ondoren,neurriak hartu behar dira arriskuari aurre egiteko:

a) Aurreikuspena eta iragarpena: hots, denboraz iragar-tzea. Horretarako, lurraldean fenomeno horrek izan duenhistoria eta ingurua bera kontuan hartuta, arrisku-mapak osatzea izaten da neurririk erabiliena.

Batzuetan, arriskugarritasun-mapa, zaurgarritasunarena etaesposizioarena egiten dira, eta horien ondorio izaten daarrisku-mapa.

Oso handia

Handia

Ertaina

TxikiaArriskuan dagoeneremua

Arriskua

Basamortutzearen arrisku–mapa.

Gehiegizko ustiaketak eragindako lehortea. Horren ondorioz, zohikatza erre eginda

(arrisku mistoa).

I+G+BIkerketa, garapenteknologiko eta

berrikuntza-plana

Legedia Ingurumen-heziketaLurraldearenantolamendua

IIEIngurumen Inpaktuaren

EbaluazioaEkoefizientzia

Ingurumenaren kudeaketaren helburua garapen iraunkorra lortzea da. Kudeaketa iraunkorhorren bitartez baliabideen aprobetxamendu arrazionalaren araberako garapen ekonomikoabultzatu behar da, datozen belaunaldien erabilera ziurtatu eta, aldi berean, baliabideen era-bileraren eta eraldaketaren ondoriozko inpaktuak minimizatu behar dira. Ingurumenaren ku-deaketa iraunkorrerako tresnak, besteak beste, honako hauek dira:

23

Ingurumena

b) Prebentzioa (neurri zuzentzaileak): arrisku baten aurrean kalteak saihesteko edo mu-rrizteko aurretik zenbait neurri hartzea. Neurri horiek egiturazkoak edo ez-egiturazkoakizan daitezke:

� Egiturazkoak edo espezifikoak: zaurgarritasuna murrizteko erabiltzen dira gehien-bat, eta espezifikoak dira, hau da, arriskuaren araberakoak; esate baterako, egiturageologikoetan aldaketak egitea (maldak murriztea…), lurrikarei aurre egiteko modukoeraikuntzak egitea, txertoak…

� Egiturazkoak ez direnak edo orokorrak:

• Lurraldearen antolamendua: esposizioa arintzeko, lurzoruaren erabilera murriztenduten legeak. Sarritan ez da oso eraginkorra izaten, emankortasun handiko lurrak(uholde–lautadak, sumendien magaletako lurrak...) izaten baitira edo azpiegiturak(trenbidea, errepideak...) egiteko egokiak.

• Babes zibila: prebentzioarekin eta babesarekin lotutako neurriak, alde batetik kalteakmurrizteko eta bestetik normaltasunera itzultzeko. Hiru dira aztergaiak: arriskuarenbehaketa sistematikoa (aldaketak nozitzeko), alerta-sistemak (larrialdi-oharra biz-tanleen artean zabaltzeko) eta ebakuazio-planak (nola egin eta nondik, azpiegituraegokiak behar dira ahalik eta azkarren betetzeko).

• Aseguruak: zenbait arriskuri ezin zaie aurre hartu, esate baterako lehorteak, txingo-rraren eragina landa-eremuetan, erupzioak… Gero eta ohikoagoak dira kasu horie-tarako aseguruak, eta zenbait tokitan derrigorrezkoa da halako asegurua edukitzea;garapen bidean diren herrialdeetan, ordea, herritarrek ez dute halakorik ordaintzekodirurik izaten.

6Ingurumenaren kudeaketa: ekokudeaketa

Ingurumen-kudeaketa

24

Ingurumena

EKOTASA

1. I+G+B: ikerketa, garapen teknologikoa eta berrikuntzaEuropar Batasunak garrantzi handia ematen dio ingurumena errespetatzen duten teknologiaberrien garapenari eta ikerketari, ingurumena babesteaz gainera, etorkizunean askoz erelehiakorrago izateko aukera ematen baitute. Hori dela eta, Ekintza Planak bultzatzen ditu,hala nola I+G+B. Azken horretan aztertzen diren arlo nagusiak honako hauek dira: ekosistemaglobalaren funtzionamendua, aldaketa klimatikoa, ekonomiaren eta ingurumenaren artekoerlazioak, energia berriztagarriak, teknologia garbien garapena, isurketa-sistemen kontrola etasatelite bidezko behaketak.

2. LegediaEuropar Batasuneko estatuek, ingurumenari dagokionez, zeinek bere legedia badu ere, legedihori betetzen ez badute, horren erantzule dira Batasunaren aurrean. 1978ko Espainiako kons-tituzioak 45. artikuluan zehazten ditu ingurumenaren kudeaketarako oinarrizko printzipioak:a) Guztion eskubidea da gizabanakoaren garapenerako egokia den ingurumena izatea, eta

guztion eginbeharra ere bada hori zaintzea.b) Botere publikoek zainduko dute baliabide natural guztien erabilera arrazionala, bizitza-ka-

litatea babesteko eta hobetzeko, eta ingurumena defendatu eta berriztatzeko, behar-be-harrezkoa den elkartasun kolektiboan oinarri hartuta.

c) Norbaitek aurreko paragrafoak xedatua hausten badu, zehapen penalak edo administrazio-zehapenak ezarriko zaizkio, baita eragindako kaltea konpontzeko betebeharra ere.

Era berean, 148. eta 149. artikuluetan Autonomia Erkidegoek ingurumenaren kudeaketari da-gokionez zer aginpide duten zehazten da.

3. Ingurumen Heziketa1977ko urrian UNESCOk Tbilisi-n (Georgia) antolatutako konferentzian, 66 estatu-kideren or-dezkariak egon ziren, baita kide ez diren beste batzuen begiraleak ere. Konferentziaren amaie-ran egindako txostenean, Ingurumen Heziketaren edukia zehaztu eta nazioarteangomendatzen diren estrategiak eta politikak aipatu ziren. Emandako gomendioen artean, In-gurumen Heziketari buruzko garrantzizko puntu bat dago: ingurumen-arazoak konpontzeko,herritarrek modu aktiboan parte hartu behar dute, maila guztietan.

Ingurumen-arazoak ekiditera eta konpontzera bideratutako heziketa horrek hiru oinarri ditu:

a) Ingurumena hezkuntza-plan guztietan txertatzea.

b) Komunikabideen erabilera egokiaren bidez herritar guztien heziketa bultzatzea.

c) Ingurumen-arazoen konponketa ezagutza-arlo guztiak kontuan hartuta bilatzea.

4. Lurraldearen antolamenduaLurraldearen antolamenduaren helburu nagusia honako hau da: ingurunearen ezaugarriakezagututa eta baliabideak kontuan hartuta, lehentasunak edo murrizketak zehaztea eta in-gurune horrek izan ditzakeen erabilerak finkatzea; era horretara lurraldearen ezaugarrienarabera erabilera egokia egin eta baliabideak zainduko direla ziurtatzen da.

Horretarako, ingurune-unitateak finkatu behar dira, ezaugarri bereizleetatik abiatuta, halanola geomorfologia, landaretza, lurzoruaren erabilera… Hori guztia lortzeko, hainbat arlo kon-tuan hartzen dituzten ikerketa teknikoetan oinarritutako plangintza egin behar da.

Estatu eta hiri batzuk, Australia,Irlanda eta Londres esate bate-rako, plastikozko poltsen kontsu-moa murrizteko eta horien berre-rabilpena sustatzeko neurriakhartzen ari dira. Irlanda izan daplastikozko poltsa bakoitzeko eko-tasa (zerga ekologikoa) bat ezarriduen Europako lehengoetako:2002 urtean poltsa bakoitzeko0,15 euroko tasa bezeroei. Neurrihorren plastikozko poltsen kon-tsumoa % 90 murriztu da eta ur-tero ingurumen proiektuetarako23 milloi euro lortu dira.

25

Ingurumena

Lurralde-antolaketa bi kontzeptu hauetan oinarritzen da:

a) Lurraldeak erabilera jakin baterako duen gaitasuna; horren balorazioa egiteko tresnatakobat harrera-matrizea dugu, zeinetan lurraldearen elementuak eta egin litezkeen jarduerakerkatzen diren.

b) Erabilerak eragin dezakeen inpaktua, hots, ingurumen-kalitatearen aldaketa erabilerarenostean.

Ekosistemaosoa(hezeguneak,…)

Nekazaritzaintentsibokoeremuak

Higadaitezkeeneremuak

Gomez Orearen harrera-matrizearen laburpena

Giza jarduerak

Lurraldeak Hond

akin

-isur

keta

Azpi

egitu

rak

Indu

stria

Dent

sita

teal

tuko

urba

niza

zioa

Dent

sita

teap

alek

o ur

bani

zazi

oa

Bana

kako

etx

e-bi

zitz

a

Neka

zarit

za

Abel

tzai

ntza

Baso

gint

za

Arra

ntza

Ehiz

a

Aisi

aldi

kon

tzen

-tra

tua,

az

pieg

iture

kin

Aisi

aldi

a ha

rrer

a-az

pieg

itura

rikga

be

Jard

uera

zie

nti-

fiko-

kultu

rala

k

Berr

esku

ratz

ea

Kont

serb

azio

a

Jarduera erraztua Mugarik gabe onartutako jarduera Jarduera onartua, baina baimen berezienedo kontrol zorrotzaren mende

Jarduera bateragarria eta onartua,IIE egin ondoren

Jarduera bateraezina, debekatua

5. Ingurumen Inpaktuaren Ebaluazioa (IIE)Gizakiaren edozein proiektuk edo jarduerak, esate baterako errepideek, urtegiek, aisialdirakoguneek, industriak… eragina dute ingurumenean, hura aldatzen baitute. Hori dela eta, edo-zein proiektu, publiko zein pribatu, martxan jarri aurretik, legeak Ingurumen InpaktuarenEbaluazioa (IIE) egitera behartzen du.

Ingurumen Inpaktuaren Ebaluazioari buruzko 1986ko uztailaren 28ko 1302/1986 Legegin-tzako Errege Dekretuaren eta urriaren 6ko 9/2000 Errege Dekretu Legearen (ekainaren 28ko1302/1986 Errege Legegintza Dekretua aldatzen duena) arabera, honako jarduera hauetanegin behar da, besteak beste, IIE bat:

• Petrolio-findegiak

• Zentral termiko eta nuklearrak

• Hondakin toxiko eta erradioaktiboen

biltegiak

• Planta siderurgiko eta kimiko integralak

• Amiantoa erauzteko, erabiltzeko eta

eraldatzeko instalazioak

• Autopista eta autobideak

• Ibilbide luzeko trenbideak

• Aireportuak

• Merkataritza-portuak eta kirol-portuak• Urtegi handiak

• Lehenbiziko birpopulaketak (aldaketaekologiko negatibo larrien arriskuadagoenean)

• Aire zabaleko mineral-erauzketak• Abeltzaintzako eta akuikulturako

instalazio handiak• Hondakin-uren tratamendurako

instalazioak• Kanpinak eta eski-pistak• Ongarri kimikoen, pestiziden, botiken

zein lehergailuen ekoizpena• Baso-mozketa handiak• …

Aretxabaleta.

Egiten duProiektuaazazaltzeko laburpena

Aktibitatearen Agintaritza

Ingurumen-inpaktuaren ebaluazioaren urratsak

Ingurumen Inpaktuaren Ebaluazioa (IIE) prozedura administratibo bat da. Administrazio

eskudunak agiri guztiak (proiektu-egileak egin beharreko ingurumen-azterketa, alegazioak,

kontsultak, txostenak,…) aztertzeko azterketa-prozesu bat jartzen du martxan, ingurumen-

inpaktuaren adierazpenarekin bukatzen dena. Ebaluazioaren helburua honako hau da: planak

eta proiektuak egiten direnean, ingurumenean sor daitezkeen eraginak identifikatzea, neur-

tzea eta zuzentzea.

IIE bat egiteko bete behar diren urrats nagusiak honako hauek dira:

• Ingurumen Inpaktuaren Azterketa (IIAzt): proiektu batek ingurumenean izan ditzakeen

eraginak aztertzeko eta baloratzeko aukera ematen duten lan teknikoen multzoa. Proiek-

tuaren sustatzaileari loturiko profesionalek egiten dute azterketa, sustatzailea publikoa

nahiz pribatua izan.

• Ingurumen Inpaktuaren Adierazpena (IIA): ingurumenaren arloko erakunde edo aginta-

ritza eskudunak igorritako irizpena, ingurumen-inpaktuaren azterketa eta kontsultako era-

kundeek erantsitako alegazioak, eragozpenak eta oharrak kontuan hartuta osatzen dena,

eta ebaluatutako proiektua onartzen edo baztertzen duena. Proiektua onartzen bada, ingu-

rumenaren babesa ziurtatzeko zer baldintza bete behar diren zehaztuko du.

26

Ingurumena

PROIEKTU-SUSTATZAILEA

aurkezten du

kontsulta

Igortzen daIIE egitekoiradokizun-agiria

Egiten du IngurmenInpaktuaren Azterketa

Kontsultapublikoa(30 egun)

IngurumenInpaktuarenAdierazpena

Proiektuarenebazpena etaonespena

Jarduera gauzatzea

20 eguneanaurkeztu

bidali30 egunean

bidali

Kontrolatzen du

Ingurumen Agintaritza

Pertsona/Erakunde interesdunak

Ingurmen Agintaritza



EHAA

EHAA

Ingurumen Inpaktuaren Azterketak bildu behar duen informazioa puntu hauetan laburtzen da:

a) Proiektuarekin zerikusia duen informazioa:

� Proiektuaren eta jardueren deskribapena

� Alderdi teknikotik bideragarriak diren alternatiben azterketa

27

Ingurumena

b) Ingurumenaren azterketa: proiektua gauzatuko den ingurunearen deskribapena. Proiek-tuan biltzen diren ekintzen eragina jasan dezaketen ingurumen-faktore guztiak aztertzendira: faunaren edo geologiaren azterketatik hasi eta, ingurune sozial edo ondare artisti-koraino. Horiek hiru mailatan banatu ohi dira: faktore biotikoak (landaredia, fauna, habi-tatak…), faktore fisiko-kimikoak (geologia, hidrologia, klima, edafologia…) eta faktoreantropikoak edo soziokulturalak (ekonomia, demografia, ondarea…).

c) Inpaktuekin zerikusia duten agiriak:

� Inpaktuak identifikatzea: proiektuaren bitartez egingo diren jardueren edo ekintzenbalizko ondorioen zerrenda egiten da, eta horiek aurreko puntuan zehaztutako ingu-rumen-faktoreekin erlazionatzen dira.

� Inpaktuak baloratzea: identifikatutako inpaktuen azterketa zehatza egiten da, para-metro hauek kontuan hartuta:

• Inpaktuaren izaera: positiboa edo negatiboa.

• Inpaktuaren magnitudea: inpaktuaren dimentsioa adierazten du. Horretarako, ezin-bestekoa da inpaktu bakoitzaren adierazleak definitzea, baita, ingurumen-kalita-tearen helburuak xedetzat hartuta, eraginari dagozkion adierazle horien mugaonargarriak finkatzea ere. Adierazleek informazio kuantitatiboa ematen badute ere,zaila izaten da hori lortzea eta balorazio kualitatiboa egiten da, esate baterako, ona,txarra…

• Inpaktuen kuantifikazioa: izaera eta magnitudea lotuta lortzen da:

• Bateragarria�� Inpakturik ez edo inpaktu positiboa.

• Neurritsua �� Neurri zuzentzaileak beharrezkoak dira ingurumena berreskuratzeko.

• Larria �� Neurri zuzentzaileak beharrezkoak dira eta ingurumena berreskura-tzeko denbora-tarte luzea behar da.

• Kritikoa �� Ingurumen-kalitatearen galera iraunkorra da, berreskuraezina.

• Bestelako balorazio-parametroak erabiliz, inpaktu-maila hauek definitu daitezke:

– berreskuragarriak edo berreskuraezinak

– zuzenak edo zeharkakoak

– sinpleak, metagarriak edo sinergikoak

– epe labur, ertain edo luzekoak

– iraunkorrak edo behin-behinekoak

– itzulgarriak edo itzulezinak

– jarraituak edo ez-jarraituak

� Erabilitako metodologia: ingurumen-inpaktuaren azterketa hainbat eratara egin dai-teke: zio-ondorio matrizeak (adibidez Leopold matrizea), sistema kartografikoak, apli-kazio informatikoak…

Matrizeak sarrera bikoitza duten koadroak dira. Leopold matrizearen (1971) kasuan,hauek dira sarrerak:

• Zutabeetan adierazten da proiektuko zer ekimenek izan dezaketen eragina inguru-menean.

• Errenkadetan adierazten da ekimenen horiek uki ditzaketen ingurumeneko zer ele-mentuak (fisikoak, biologikoak, ondasun kulturalak zein sozialak).

Bi horien arteko zio-ondorio erlazioa aztertzen da, eta laukitxoetan zehazten da, kuan-titatiboki (zenbakiak erabiliz) zein kualitatiboki (ikurren bidez, ona/txarra…).

Leopold matrizea kuantitatiboa da, hau da, zenbakiekin betetzen da. Errenkada bakoi -

tzaren batuketak dagokion ingurumen-elementuaren hauskortasuna adierazten du, eta zu-

tabeen batuketak, berriz, dagokion ekintzaren oldarkortasuna.

28

Ingurumena

Leopolden (zio-ondorio matrizearen) sinplifikazioa dentsitate txikiko urbanizazio baterako

Ezaugarrifisiko/

kimikoak

Lurra

Ura

Prozesuak

Lurzoruak

Aparteko faktore fisikoak

Azaleko uraren kalitatea

Lurpeko uraren kalitatea

Higadura

Zuhaitzak

Ezaugarribiologikoak

Faktorekulturalak

Flora

Fauna

Zuhaixkak

Belar-geruza

Hegaztiak

Lehorreko espezieak

Uretako espezieak

Arriskuan dauden espezieak

Lurzoruaren erabilerak

Gizakiarentzako interesak etaestetika

Lehorreko nekazaritza

Paisaia

Ingurumenaren ezaugarriak eta elementuak

Ingurumen-inpaktuaizan dezaketen

ekintzak

3 2 1 1 3 7 1 185 10 10 1 7 2 8 43

1 1 110 10 4

1 1 62 1 6

13

3 2 46 7 4

2 1 310 1 3

3 1 5 110 1 4 1

3 7 18 5 2

3 1 1 38 4 2 1

3 2 1 2 3 37 2 1 1 1 1

3 1 1 1 3 110 1 10 3 8 2

2 1 3 110 10 10 5

5 4 3 2 5 37 5 7 5 3 2

2973

68

Hobi

sep

tikoe

n er

aiku

ntza

Eflu

ente

liki

doen

de

skar

ga

Zara

tak

eta

ibilg

ailu

enig

orpe

nak

Zapa

ltzea

ren

ondo

riom

ekan

ikoa

k

Lur-

erau

zket

a et

alu

beta

k

Kom

unik

azio

-el

ektri

zita

te-li

neak

Erai

kin-

erai

kunt

za

Zola

ztea

Moz

ta e

taga

rbitz

ea

Erregimen-aldaketa Lurzoruaren eraldaketa Aldaketak Isurketak

d) Neurri babesle eta zuzentzaileen proposamena: proiektua gauzatzeak izan ditzakeen

inpaktu negatiboak zuzentzeko, murrizteko edo ezabatzeko proposaturiko neurriak dira:

� Lehengoratzeko neurriak: lurraldeak proiektuaren aurretik zituen baldintzak berresku-

ratzen ditu.

� Berreskuratzeko eta birgaitzeko neurriak: lurraldeak jatorriz ez zituen baldintzak lortzen

ditu.

e) Zaintze- eta kontrol-plana

f) Sintesi-txostena, laburra eta jende xeheak ulertzeko moduan idatzia.

MG �� Ekintzaren inpaktuak proiektuan duen garrantzia (1-10)

Ekintzaren inpaktuaren magnitudea (1-10) ��

Teknologiak laguntza handikoak dira ingurumen-arazoak detektatzeko eta neurtzeko. Gaur

egun erabiltzen diren teknologia garrantzitsuenen artean aipagarriak dira: ingurumen-simu-

laziorako sistema informatikoak (MIDAS/PRIMES eredua berotegi efektua aztertzeko, RAINS

eredua euri azidoa aztertzeko…), teledetekzioa eta GPSa.

1. Teledetekzioa

Objektuei buruzko informazioa urrunetik lortzeko teknika, objektu horiek igortzen edo islatzen

duten energiaren detekzioan oinarritzen dena. Ingurumenari dagokionez, teledetekzioaren bi-

tartez, lurrazala urrunetik aztertu eta irudiak hartzen dira, hegazkin edo satelite artifizialetan

dauden sentsoreei esker.

29

Ingurumena

6. Ekoeraginkortasuna

Industria-sektoreko eta beste enpresa mota askotako jarduerek eragina dute ingurumenean.

Enpresek, hala ere, gero eta neurri gehiago hartzen dituzte ingurumena babesteko, alde ba-

tetik, gizartearen sentsibilizazio-maila igo egin delako, eta beste alde batetik, ingurume-

naren egoera dela-eta.

Gizakien beharrizanak asetzeko eta interes ekonomiko eta ekologikoak bateratzeko zen-

bait enpresatan erabiltzen diren ekoizpen- eta kontsumo-mekanismoen multzoari ekoe-

raginkortasuna esaten zaio.

Ekoeraginkortasunak garapen iraunkorra sustatzen du, izan ere, horren alde egiten duten

enpresek baliabide gutxiago erabiltzen dituzte, inpaktu txikiko teknologiez baliatzen dira eta

merkatuan lehiakorrak diren produktu garbiak ekoizteko konpromisoa hartzen dute. Horrez

gainera, birziklatzea, energia berriztagarriak erabiltzea eta hondakinak murriztea ere bul-

tzatzen da era horretara.

Europar Batasunak bi mekanismo ditu ekoeraginkortasunari dagokionez: ekoikuskaritzak

eta ekoetiketak, enpresek euren borondatez eskatu eta onartu behar dituztenak.

• Ekoikuskaritzak: enpresek beren prozesuek, teknologiek eta jarduerek ingurumenarekin

duten elkarreragina aztertzeko egiten dituzten borondatezko eta aldizkako ebaluazioak.

Ikuskari izeneko teknikoak egiten ditu, eta enpresek ebaluazioan adierazitako jarduera

kaltegarriak zuzentzeko konpromisoa hartzen dute. Ikuskaritza gainditu duen enpresa

Europar Batasuneko agiri ofizial batean agertzen da, eta logotipo bat jasotzen du, mer-

kataritzaren alorreko helburuetarako erabili ahal izango duena. Sistema horri EMAS sis-

tema edo Ekokudeaketa eta Ekoikuskaritzarako Europar Sistema deritzo.

• Ekoetiketak: produktuak ingurumena errespetatzen duela adierazten duen etiketa da,

eta merkataritzaren alorreko helburuetarako erabili ahal izango da. Ekoetiketa lortzeko,

produktuaren bizi-zikloaren analisia egin behar da, fase guztien (lehengaien lorpena, pro-

duktuaren ekoizpena, banaketa, erabilera eta hondakinen ezabatzea) ingurumen-inpak-

tua ebaluatu ahal izateko.

7Ingurumena ikertzeko teknologiak

30

Ingurumena

Nahiz eta harreman zuzenik egon ez, interakzioa egon behar du objektuaren eta sen-tsorearen artean, hau da, objektuetatik sentsoreetara doan erradiazio-fluxua.

Hona hemen teledetekzioaren bidezko sistemaren osagaiak:

� Sentsorea: hegazkin edo satelite batean (plataformak) dagoen kamera moduko

bat da. Kamera horrek lurrazalak igortzen edo islatzen duen energia hartzen du,

eta lurraren irudiak igortzen ditu.

Jasotako energiaren jatorriaren arabera, era honetara sailkatzen dira sentsoreak:

• Pasiboak: lurrazalak islatutako eguzki-erradiazioa edo lurrak igorritako erradia-zioa jasotzen dutenak.

• Aktiboak: sentsoreek (radarrak) igorritako energia lurrazalean islatu ondoren ja-sotzen dutenak.

� Sentsoreek jaso dezaketen energia-fluxua. Atmosfera dela-eta, uhin elektro-

magnetiko guztiak ez dira lurrazalera iristen; hortaz, sentsoreek atmosferak xur-

gatu ez dituen uhinak baino ezin dituzte erabili. Era honetako uhinak jasotzen

dituzte:

• Argi ikusgaia: Lurraren argazki arruntak egiteko erabiltzen dena.

• Infragorriak: horiei esker izaki bizidunak edo bestelako bero-iturriak (suteak)detekta daitezke.

• Mikrouhinak: sentsore aktiboek igorriak. Horiei esker, gauez zein hodeiak dau-dela egin litezke lurrazalaren mapak.

Espektro anitzekosentsoreak

Radarra

1 nm

100 nm

10 µm

1 mm

10 cm

10 m

X izpiak

Erradiazioinfragorria

Argi ikusgaia

Mikrouhinak

Irrati-uhinak

UV

Igor

ri

Islat

u

Meteosat satelitea

LandsatSpot satelitea

Radarsat satelitea

Atmosferaren muga

Nazioartekoespaziokestazioa

Altitude handikoaire–teledetekzioa

Aire–teledetekzioa

Azaleko erradiometroa

Espazioko jaurtigailuaIkonos

36.000 km

1.000 km

200 km

20 km

Sentsore-sistema

Energia-iturria

Atmosfera

Lurrazala

Hartzeko sistemaTratamendubisuala

Tratamendu digitala Erabiltzailea

� Hartzeko zentroa: sentsoreak informazio digitala bidaltzen du, eta zentro ho-

rrek, Lurrean dagoen antena baten bidez, jaso, prozesatu, zuzendu eta banatzeko

prest jartzen du.

� Banaketa-sistema: informazioa erabiltzaileei zabaltzeko sistema. Telematikoa

izaten da gehienetan.

Igorri

Islatu

Sentsoreen funtzionamendua.

Teledetekzioan erabilitako uhin elektromagnetikoak.

Teledetekziorako plataformak. Teledetekzio prozesuaren eskema.

31

3. SIGa (Informazio Geografikorako Sistema)

Teledetekzioaren hasierako helburua militarra izan bazen ere, gaur egun hainbat ar-lotan erabiltzen da, eta baita ingurumenarekin lotuta ere:

Ingurumena

2. GPSa (Global Positioning System)GPSa Estatu Batuetako Defentsa Sailak orbitan dauzkan sateliteen multzoa da. Jabe-tza pribatukoa izan arren, GPS seinaleak jaso ditzakeen tresna duen edonork erabil de-zake, doan, satelite horien zerbitzua.

GPS sateliteek etengabe bidaltzen dituzten seinaleei esker, GPS sistemak lurrazalean

dagoen edozeren edo edonoren kokalekua erakusten du. Seinale horiez baliatuta, eta

triangelaketa bidez –hortaz hiru seinale beharko dira, hiru satelitetatik datozenak–, ko-

kalekuari buruzko datu zehatzak lor daitezke.

Ingurumenari dagokionez, oso erabilgarria da suteak itzaltzeko lanak koordinatzeko,basoen kokalekua zehazteko, salbamendu-lanak egiteko, arriskuan dauden espezieenjarraipena egiteko…

Komunikazio-bideak

Herriguneak

Lurraren erabilera

Ibai-sarea

Altitudeak

GPSak, distantzia kalkulatzeko,seinaleak Lurrera iristeko zenbatdenbora behar duen neurtzen du

Sateliteek oso erlojuzehatzak behar izatendituzte, seinaleaklurrazalera iristenzenbat denboraigarotzen duenneurtzeko

Seinaleak beharduen denborajakiteaz gainera,sateliteaespazioan nonkokatuta dagoenjakin behar da

Seinaleak Lurrera egitenduen bidaia atzeratuegiten da ionosferareneta atmosferareneraginez

SIGak lurralde baten informazioa biltzeko, kudeatzeko, manipulatzeko, grafiko bidezadierazteko… programa informatikoak dira. Datuak geografikoki antolatuta daude,hau da, hidrografia, aldapak, arroka motak, landare motak, azpiegiturak, etab. di-tuzten geruza gainjarrien bitartez adierazita.

SIGak asko erabiltzen dira arriskuen prebentzioa egiteko, lurraldea antolatzeko, ba-liabideak kudeatzeko eta inpaktuak detektatzek.

Era berean simulazio-ereduen bidez argazkiak alda daitezke egoera zehatz bateanzer aldaketa gerta daitezkeen ikusteko. Baliabide hori garrantzi handikoa da preben-tzioaren arloan.

• Glaziarren atzera egitea• Basamortuen aurreratzea• Ozono-zuloaren aldaketak• Baliabide hidrikoen inbentarioa• Hodeien ikerketa, eguraldia iragartzeko

http://www.euskalmet.euskadi.net/s07-5853x/eu/meteorologia/home.apl?e=8http://www.aemet.es/es/eltiempo/observacion/satelite/global

• Petrolio eta mineralen kartografia geologikoa• Itsas gainazalaren bero-kartografia• Itsas korronteen jarraipena• Landare-estalduraren kartografia• Izozmendien mugimenduen azterketa• Suteen kontrola• Arrisku-mapak egiteko Spot sistema:

http://www.spotimage.fr/web/es/292-gestion-de-riesgos.phphttp://www.spotimage.fr/web/es/1655-vigilancia-del-volcan-de-lodo-de-java.php

• … http://earth.google.es

7. Bila ezazu Interneten GPSari buruzko bideoren bat.

Sutea Kanariar uharteetan, satelitez ikusita.

1975. urtea 1986. urtea 2000. urteaBiztanleak Ehunekoak Biztanleak Ehunekoak Biztanleak Ehunekoak

Guztira 237.473 %100 267.728 %100 286.497 %100Araba Hiri handiak 18.906 %7,96 21.283 %7,94 19,260 %6,72

Hiriburua 173.061 %72,88 199.449 %74,50 217.358 %75,86Guztira 1.154.873 %100 1.179.148 %100 1.132.729 %100

Bizkaia Hiri handiak 535.537 %46,37 539.612 %45,76 532.300 %46,99Hiriburua 432.994 %37,49 381.506 %32,35 354.271 %31,27Guztira 679.754 %100 688.404 %100 679.370 %100

Gipuzkoa Hiri handiak 260.631 %38,34 282.342 %41,01 240.113 %35,34Hiriburua 166.250 %24,45 175.011 %25,42 180.277 %26,53

32

Lurralde historikoak

8Ariketak1. a) Zer alde dago zientzien ikuspegi analitikoaren eta ho-

listikoaren artean?

b) Zer da sistema bat?

c) Ingurumena sistema bat al da? Zergatik? Eta zuhaitza?Zergatik?

d) Zein da ikuspegi egokiena ingurumena aztertzeko?Azaldu zure erantzuna.

2. Azal itzazu sistema itxiaren eta irekiaren arteko aldeak.Jarri adibide bana.

3. Egin itzazu basoaren ekosistemaren kutxa beltzaren (sa-rrerak eta irteerak) eta zuriaren ereduak. Zer ondorioatera dezakezu?

4. Errepideak egiteak konpontzen al du auto-ilaren arazoa?Bila ezazu konponbide egokiago bat.

5. Osagai hauen laguntzaz egin ezazu diagrama kausal bat,populazioaren hazkundeak kliman izan dezakeen eraginaazaltzeko:populazioa, janaria, nekazaritzarako lurrak, basoak, lur-zoruaren higadura eta klima-aldaketa.

6. Azal ezazu zer baliabide erabili dituen gizakiak historia-ren aldi bakoitzean. Halaber, adieraz ezazu zer inpaktuizan duten erabilera horiek.

7. Zer da hiritartze-prozesua? Nola lotuko zenuke feno-meno hori basamortutzearekin?

8. Bila ezazu informazioa Interneten:

a) Bila ezazu hainbat sateliteri buruzko informazioa, etaesan ezazu zertarako erabiltzen diren.

b) Bila ezazu ingurumen-simulaziorako sistema infor-matiko bati buruzko informazioa.

9. Defini itzazu hitz hauek: sistema irekia, sistema itxia, ga-rapen iraunkorra, ingurumen-inpaktua edo ingurumen-eragina, teledetekzioa, radarra, sentsore aktiboak,baliabide naturala, diagrama kausala, eredua, sistema,arriskua, esposizioa, zaurgarritasuna.

10. Bila ezazu 1986tik aurrerako legedian ingurumenarekinzerikusia duten legeak edo dekretuak eta adieraz ezazuzeri buruzkoak diren.

11. Taula honetan EAEko bilakaera demografikoa azaltzenda, 1975-2000 urteetakoa. Hiru urtetako erroldak era-kusten dira, lurralde historikoaren arabera banatuta; ha-laber, hiri ertain eta handietako datuak (15.000 biztanletikgora dituztenak), eta, azkenik, hiriburuetako biztanle-kopurua zehazten dira.

a) Hiru lurralde historikoetan berdina al da banaketa-ere-dua? Banaketa-ereduari dagokionez, azken 25 urte ho-rietan izan al da aldaketarik lurralde historikoetan?

b) Zer ingurumen-arazo sortzen ditu aurreko taulan adie-razitako egoera demografikoak?

Faktore geologiko,atmosferiko,hidrologiko,

edafologikoak

Faktore antropikoak

Faktorebiologikoak

33

Ingurumena

Eraikitzeko fasean Erabiltzeko fasean Azalpena

Airearen kutsadura

Kutsadura akustikoa

Klima-aldaketa

Ubideak desbideratzea

Akuiferoen zama

Lurzoruaren galera

Landaretzaren galera

Lehorreko animalien galera

Uretako animalien galera

Habitaten galera

Muga-efektua

Nekazaritzan

Paisaian

Ondare kulturalean

Populazioan

“PUNTAKO” ZENBAT TEKNOLOGIABEHAR IZAN DEN HAU GUZTIA

SORTZEKO!

AIZU, EGIA DA! NORK ESANGOLUKE HAIN ERRAZA DENIK!

12. Irudietan urtegi baten proiektua erakusten da. Adierazezazu taula honetan proiektu horrek izango dituen inpak-

tuak. Horretarako, erabili ezazu balorazio hau: eragin han-dia (H), eragin ertaina (E) edo eragin txikia (T).

Lurra etengabe ari da aldatzen, oso planeta dinamikoa baita. Aldaketa horietako batzuekLurraren barrualdean dute jatorria; barne-prozesuen motorra Lurraren barruan daudenbi energia-iturrik osatzen dute: batetik, planeta eratu eta hoztu ondoren, Lurraren barruangeratu eta pixkanaka galduz doan energia-hondarra, eta bestetik, planetaren kontsolida-zio-aldian barnean geratu diren elementu erradiaktiboen desintegrazioan askatzen denenergia.

Barne-prozesu horien eraginez sorturiko aldaketei ez zaie zuzen-zuzenean behatzen, lu-rrazalean agertzen direnean izan ezik; esate baterako, lurrikarak, sumendiak, mendika-teen eraketak…

2. gaia: Barne-geodinamika. Arriskuak

Zer dakizu?

• Ezagutzen dituzun mendiak betidanik egon al dira hor?

Nola azal dezakezu zenbait menditan itsasoko fosilak agertzea?

• Zein kasutan askatzen du Lurrak energia modu bortitzean?

• Mugitzen al dira kontinenteak? Azaldu zure erantzuna.

• Atlantikoko arroka zaharrenek 200 milioi urte baino ez dituzte. Zer dela eta?

Non aurki daitezke arrokarik gazteenak?

• Bila ezazu Hawaii mapan. Non dago kokatuta? Nola azal dezakegu bere eraketa?

• Adituen arabera, 30 urtean Kalifornian lurrikara handi bat izateko probabilitatea % 98koa da. Zerga-tik Kalifornian eta zergatik hain probabilitate handia?

• Ezagutzen al duzu sumendiren bat? Non?

• Non daude kokatuta sumendi gehienak? Azaldu al dezakezu kokalekuaren zergatia?

Aurkibidea:

1. Lurraren barne-egitura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

2. Plaken tektonikaren teoria globala. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

3. Plaken arteko higidurak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

4. Plaken barne-dinamika: puntu beroak . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

5. Barne-geodinamikak eragindako arriskuak . . . . . . . . . . . . . . 42

6. Ariketak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Lurraren barne-egitura

Geosfera ezagutzea funtsezkoa izan da Lurraren dinamika ulertzeko. Baina gure planetakoeremu sakonetara iristea ezinezkoa da, eta zientzialariek ikerketa-metodo bereziak erabilibehar izan dituzte. Lurraren barrualdea, oro har, bi metodoren bidez ikertzen da:

36

1Lurraren barne-egitura

Gaur egun tomografia sismikoa deritzon teknika berria erabiltzen da: estazio sismiko ugari-tatik iritsitako datuak informatizatu, eta horietan oinarrituta, Lurraren barrualdearen hiru di-mentsioko irudiak eta ereduak osatzen dira; irudi horietan, konposizioa, tenperatura etadentsitate bera ez duten eremuak bereizten dira.

Lortutako datuen arabera Lurraren barne-egiturari buruzko bi eredu osatzen dira: bata kon-posizio kimikoaren araberakoa, eta bestea, materialen portaeraren (zurruna edo plastikoa)araberakoa. Bien arteko alde nabarmenena lehenengo geruzan dago konposizioaren arabe-rako ereduan lurrazala esaten zaionari, eredu dinamikoan litosfera esaten zaio, eta lurrazalabaino lodiagoa da (mantuaren zati bat hartzen baitu). Konposizioaren araberako ereduan goikogeruza lurrazala da, eredu dinamikoan, berriz, litosfera da lehenengo geruza eta lurrazala etamantuaren zati bat hartzen ditu.

1. Alboko irudian barne-egitura irudikatzeko bi eredu bereizten dira: geokimikoa etadinamikoa.a) Zer dira Mohorovicic eta Gutemberg izenez ezagutzen direnak?b) Sinonimoak al dira litosfera eta lurrazala?c) Zeri esaten zaio “D maila”?

Metodo sismikoa.

Epizentroa

Lurrazala

103º

142º

?

Kanpoko nukleolikidoa

Barrukonukleosolidoa

MantuaKanpokonukleoa

Barrukonukleoa

LurrazalaLitosfera

Goikomantua

Behekomantua

Kanpokonukleoa

Barr

uko

nukl

eoa

Mohorovicicetenunea

Gutenbergetenunea

2900 km

Lehmanetenunea

5100 km

D maila

a) Metodo zuzenak: zuzenean aztertzen dituzte Lurreko materialak (harriak,magmak…). Oso metodo mugatuak dira, zundaketarik sakonenak ere ezbaitira manturaino heltzen.

b) Metodo ez-zuzenak: hainbat ikerketatan oinarritzen dira, adibidez, magmaazaleratu bezain pronto egindako azterketetan, meteoritoen analisietaneta, bereziki, metodo sismikoaren bitartez lortutako datuen analisian.Azken hori lurrikaretan sortutako uhinen hedapen-abiaduraren ikerketanoinarritzen da.

Eredu geokimikoa Eredu dinamikoa

Lurraren barne–egituraren ereduak.

Plaken tektonikaren teoria saiatzen da gure planetan gertatzen diren fenomeno, ekintza etaprozesu geologikoen azalpena ematen, bai eta horien dinamismoari buruzko azalpena ema-ten ere. Teoria horrek honakoa azpimarratzen du: alde batetik, mugitzen ari diren eta elkarrieragiten dioten plaka multzo batez osatuta dagoela litosfera, eta beste aldetik, plaka horienmugetan gertatzen direla jarduera sismiko, tektoniko eta magmatiko gehienak.Geologiaren teoria orokorra dela esan dezakegu. Lehen, gertaera geologikoak zein bere al-detik aztertzen ziren, gaur egun, ordea, teoria horri esker elkarrekin aztertzen dira, eta horida, hain zuzen ere, teoria horren ezaugarri nagusia. Teoria horri esker uler dezakegu zerga-tik gertatzen den kontinenteen jitoa, nola eratzen diren mendikateak, zergatik dauden toki ba-tzuetan horrenbeste lurrikara eta beste batzuetan ez diren ia ezagutzen, zergatik daudensumendi ugari eremu batzuetan eta beste batzuetan batere ez…Eta gainera, fenomeno eta prozesu horien guztien artean dagoen erlazio estua ulertzeko au-kera ematen digu. Era horretara, planetaren ikuspegi sistemikoa sendotzen da.Esan dugunez, plaken tektonikaren teoriaren lehenengo baieztapenaren arabera, litosfera ezda geruza jarraitu bat, plaka litosferikotan zatituta dagoen geruza baizik. Gaur egun, zortziplaka handi daudela eta horien artean azpiplaka eta mikroplaka asko daudela onartzen da:plakak aztertuz gero, batzuk kontinentalak, beste batzuk ozeanikoak eta gehienak mistoak di-rela ikusten da.

37

2Plaken tektonikaren teoria orokorra

2. Bila ezazu plaka bakoitzaren izena.3. Mapan oinarri hartuta, eman ezazu plaka mota bakoitzeko adibide bat.

Plaken neurriak, kokalekua eta higidura erlatiboak aldatu egin dira azken 200 milioi urteotan,eta aldatuz joango dira etorkizunean ere. Horrela uler daiteke gaur egun erabat onartuta da-goen kontinenteen jitoaren teoria gaurkotua: kontinenteak ez dira beti gaur egun dauden le-kuan egon, eta gaur egun duten kokalekua ere ez da behin betikoa, etengabe mugitzen baitira.Plaka litosferikoak (batzuen gainazalean kontinenteak daude) zurrunagoak dira eta jokaeraplastikoagoa duen geruza baten gainean daude, jitoan.

Mugimendu horren arrazoia zein den azaltzea ez da batere erraza, eta eztabaida ugari dagogaur egun oraindik ere horri buruz.

Litosfera ozeanikoa

Litosfera kontinentala

Dortsal ozeanikoa

Transformazio-faila

Subdukzio-eskualdea

Kontinenteen talka-eskualdea

Ziurrak ez diren edo gaizkidefinituta dauden plaka-ertzak

Plaken higidura erlatiboa

Animazioa:http://www.bioygeo.info/Animaciones/Pangaea.swf

Hipotesi ugari sortu dira. Garai batean, astenosferaren (lehengo zatiketa dinamikoan litosfe-raren azpian zegoen jokaera plastikoko geruza) konbekzio-korronteak aipatzen ziren plakenmugimenduaren erantzule gisa. Gaur egun, ordea, tomografia sismikoaren datuen arabera,konbekzio-korronteen kokalekua mantu osora zabaldu da, eta baztertu egin da astenosfera-ren kontzeptua. Gaur egun proposatzen den eredua puntu hauetan oinarritzen da:

� Ertz suntsitzaileetan subdukzitutako plakek mantua hoztu eta konbekzioa eragiten dutentenperatura-aldeak sortzen dira. Subdukzio-plakak nukleoraino erori eta bertatik igotzendira, barreiatuz, eta ez zutabe moduan.

� D maila izeneko mantuaren eta nukleoaren arteko ukipen-aldetik goranzko fluxu beroakirteten dira. Luma izeneko fluxu horiek litosfera zula dezakete eta jarduera bolkaniko han-diko puntu beroak sortu.

� Plaka litosferikoak arrazoi hauen ondorioz higitzen dira:

• Mantuko konbekzio-korronteak.

• Subdukzio-eskualdeak tira egiten duelako.

38

Barne-geodinamika

4. Ikus ezazu helbide honetan dagoen bideoa:(http://www.youtube.com/watch?v=XvE1ApWrS34). Nola sortzen dira konbekzio-korronteak?

5. Bila ezazu galdera hauei erantzuteko informazioa:– Zer dira lumak?– Zer dira puntu beroak?– Zein da D geruzaren garrantzia?– Mantua geruza solido eta zurruna al da? Azaldu zure erantzuna.

3Plaken arteko higidurak

1. Bi plaken arteko hurbilketa edotalka: ertz konbergenteakHiru egoera mota sor daitezke:

Bi ERTZ ozeanikoren arteko talkaBi plaka ozeanikoren edo bi plaka mistorenzati ozeanikoek talka egiten dutenean, bietakobat tolestu eta manturantz hondoratzen da.Hondoratzen ari den gune horri subdukzio-zona edo azpiratze-aldea esaten zaio.

Litosfera

Irla bolkanikoak Hobia

Magma

Subdukzio-zonaLitosfera

Plaka tolestean eta hondoratzean bien arteko mugan itsaspeko sakonune nabarmena sortzenda, hobi ozeanikoa hain zuzen ere. Hor litosfera suntsitzen doa.

Plakak zurrunak direnez, talka egiten dutenean sortzen diren tentsio eta indar handien era-ginez, deformatu eta zartatu egin daitezke, eta lurrikarak sortzen dira. Plaka hondoratzen ariden gunean zartadurak sor daitezkeenez, lurrikaren fokua ez da beti sakonera berekoa iza-ten (azalekoa, bitartekoa eta sakona �� Benioff planoa).

Plaka hondoratu ahala berotu egiten da, eta ondorioz, zati bat urtu eta magma sor daiteke.Magma beroak gorantz jotzen du, goiko plakaren arrakaletatik irteten da eta uharte-arkubolkanikoak era ditzake. Adibidez: Kuril uharteak, Aleutiarrak, Japonia…

ERTZ ozeanikoaren eta ERTZ kontinentalaren arteko talkaPlaka ozeaniko batek (edo plaka mistoaren ertz ozeanikoak) beste plaka kontinental (edoplaka mistoaren ertz kontinental) batekin talka egiten duenean, ozeanikoa (meheagoa etadentsitate handiagokoa) tolestu eta manturantz hondoratzen da.

39

Barne-geodinamika

Aurreko kasuan bezala, subdukzio-zonan,hobi ozeanikoan, lurrikarak eta sumendiakgertatzen dira.

Bestalde, plaka biak elkarren kontra jotzeansortzen den presioak litosfera kontinentala-ren ertza konprimatu, tolestu eta altxatu egi-ten du; era horretara, ozeano ingurukomendikatea eratzen da. Prozesu horri oro-genesia esaten zaio. Adibidez: Andeak.

Bi ERTZ kontinentalen arteko talkaBi plaka kontinentalek edo bi plaka mistoen ertz kontinentalek talka egiten dutenean, ez daaurreko bi kasuetan bezala subdukziorik gertatzen, bi plakak lodiak eta dentsitate gutxikoakbaitira.

Plakak zurrunak direnez, talka egitean sortzen diren tentsio eta indar handien eraginez, de-formatu eta zartatu egin daitezke, eta ondorioz, lurrikarak sor daitezke. Hala ere, mantuan ezdenez ertzik hondoratzen, ez da sakoneko lurrikararik gertatzen.

Gainera, subdukzio sakonik gertatzen ez denez, magmen eraketa beste bi kasuetan bainonabarmen urriagoa izaten da, eta ondorioz, oro har ez da jarduera bolkanikorik, hau da, ez dasumendirik eratzen.

Bestalde, plaka biak elkarren kontra jotzeansortzen den presioak plaka bien ertzak kon-primatu, tolestu eta altxatu egiten ditu, etakontinente barruko mendikatea eratzenda. Beraz, kasu horretan ere, orogenesiagertatzen da. Adibidez: Himalaia.

Gaur egun onartzen da nolabaiteko subduk-zioa gertatu dela orogeno horien harri asko-tan, oso sakonera handietan (90-100 km)eratutako mineralak aurkitu baitira.

Litosfera

Hobia

Subdukzio-zona

Magma

Mendilerroa

Sumendia

Litosfera

Mendilerroa

2. Bi plaka elkarrengandik urruntzea edo bereiztea:ertz dibergenteakUrruntzen ari diren bi plaken arteko mugari dortsal ozeaniko esaten zaio. Dortsalak man-tuko material urtua askatzen duten itsaspeko mendikate luzeak dira; 75.000 km luze eta2.000 m altu izaten dira, eta lautada abisaletan daude kokatuta. Zeharkako ebakia eginezgero ondo ikusten da dortsala ehunka kilometroko zabalera duten bi mendilerrok osatzen du-tela; horien erdian rifta edo hobi tektoniko izeneko sakana bereizten da.

40

Barne-geodinamika

Bi plaken arteko zartaduratik etengabe irteten da magma, eta ondorioz, litosfera ozeanikoberria eratzen da; eratuz doan neurrian itsasoa zabaldu egiten da, eta ondorioz, plakakurrundu edo bereizi egiten dira. Prozesu osoan zehar lurrikara ugari gertatzen dira, litosfera,zurruna izanik, hautsi egiten delako. Baina subdukziorik ez dagoenez, ez da sakoneko lurri-kararik gertatzen. Bestalde, mantuan dauden materialen igoerak jarduera bolkaniko handiasortzen du, eta sumendi asko eratzen dira.

Azken datuen arabera, subdukzio-aldeen tiraldiek eragiten dute dortsalen eboluzioa. Tiral-diek hausturak sortzen dituzte litosferan; horrela, presioa jaitsi egiten da, eta 60-80 km-kosakoneran dauden harrien zati bat urtu egiten da; dentsitatea dela-eta gorantz egiten dute,eta magmak sortzen dira.

Dena den, badirudi tiraldiak ez direla nahikoak kontinenteen zatiketa eta dortsalaren sorreraazaltzeko; beraz, sistema konbektiboren bat egon behar du.

Mantu osoakplastikotasuna du.

Ez dagoastenosferarik

Nukleoa

Gune beroa

Dortsala

Goranzko luma

Plakaren subdukzioamantuaren sakonerainokoada, eta horrek azaleratuta

duen zatitik tiratzen du

Plataformakontinentala

Ezponda Sedimentuak Guyota Lautada abisala Dortsal ozeanikoa Transformazio-faila Pitoia Irla bolkanikoa

Konbekzioa mantuan.

Hondo ozeanikoaren erliebea

3. Bi ertzen arteko alboko lerradura: ertz neutroak

41

Barne-geodinamika

Sarritan, dortsalak eten egiten dira, eta hainbat kilometro egiten dute eskuinera edo ezkerrera;horrela, dortsalaren ardatzarekiko haustura perpendikularrak sortzen dira. Zona horretan, biplaka zati kontrako noranzkoan mugitzen dira. Transformazio-faila izeneko eremu horietan,azaleko lurrikara ugari sortzen dira plaken arteko marruskaduraren ondorioz.

Alboko lerradura duten guneen artean Kaliforniako San Andresko faila da adibiderik bikaine-netakoa.

4Plaken barneko dinamika: puntu beroakBarne-prozesu geologiko gehienek dute zerikusia plaken arteko mugekin, baina badira pla-ken barruan gertatzen diren prozesuak ere, Galapago edo Hawaii uharteen eraketa-prozesua,esate baterako.

Plaken barneko jarduera geologikoaren azalpena mantuko lumetan bilatu behar da. D geru-zatik litosferara heltzen diren goranzko fluxuek (lumak) litosfera zulatu eta uharte bolkanikoaksor ditzakete. Lumaren goiko guneari puntu beroa esaten zaio. Zenbait kasutan, puntu be-roek dortsalarekin bat egin dezakete, hala nola Islandiaren kasua.

Haustura-zona

Transformazio-faila

Litosfera

San Andresko faila, Kalifornian.

Juan de Fucakoitsas mendikatea

Ekialdeko Pazifikokoitsas mendikatea

San Andreskofaila

Animazioak:

http://www.bioygeo.info/Animaciones/ConvectionTectonics.swf

http://www.bioygeo.info/Animaciones/PlateBoundary.swf

http://www.bioygeo.info/Animaciones/TransformFaultsV2.swf

http://www.bioygeo.info/Animaciones/DivergentBoundary.swf

Puntu beroa finkoa denez, plaka litosferikoa gainetik igarotzen zaion neurrian uharte bolka-nikoak sortzen dira, bata bestearen atzetik, uharte-kateak eratuz.

42

Barne-geodinamika

Galapago uharteen eraketa: uharteak mendebal-ekialde norabidean mugitzen den Nazka plakan daude. Izatez, kontinentetik hurbilen dauden uharteak dira zaharrenak.

Artxipielago bolkaniko baten eraketa litosfera-plaka puntu beroaren gainetik igarotzean.

Puntu bero nagusien kokalekua.1. Plaken muga dibergenteak. 2. Transformazio-failak. 3. Plaken muga konbergenteak. 4. Puntu beroak.

5Barne-geodinamikak eragindako arriskuak

1. LurrikarakSeismoa edo lurrikara planetaren lurrazalaren dardara edo astinaldi bortitza da, lur barnekopuntu batean gertatutako perturbazio baten ondorioz sortutako uhinak hedatzearen eraginezsortua. Urmael batean harri bat botatzen dugunean sortzen diren uhinen antzera zabaltzen diradardarak lurrazalean. Lurrazaleko L uhinak dira kalteak eragiten dituztenak.

Azoreak

Afar

Islandia

Galapagoak

Yellowstone

Hawaii

Uhin sismiko motakKonpresio-uhinak

Lehen mailako uhinakP

Bigarren mailako uhinakS

Zeharkako uhinak

Azaleko uhinakR, L

Rayleigh uhinak

Luzapen-norabidea

Mugimendu sismiko bat mugimendu tektonikoen, sumendien erupzioen, leherketa nuklearren,urtegi handien, meteoritoen talken eta abarren ondorioz sor daiteke; dena den, era horretakomugimendu gehienak jatorri tektonikokoak dira.

Gauza jakina da Euskal Herriak ez duela intentsitate handiko lurrikarak jasateko arrisku larri-rik. Lurralde horretan Pirinioen iparraldeko failaren jardunari lotuta dago lurrikaren arriskua, failahorrek bereizten baititu europar eta iberiar azpiplakak. Faila hori Pirinioen iparraldean dago, ger-taturiko lurrikaren epizentroek adierazten dutenez. Hortaz, Euskal Herrian Pirinio aldean dagoarrisku gehien, eta estatistiken arabera, hor gertatu dira lurrikara nabarmen gehienak.

43

Barne-geodinamika

Faila

PUhinak

SUhinak Epizentroa

Azaleko uhinak

P uhinen abiadura8 km/seg

S uhinen abiadura4,5 km/seg

Fokua edo epizentroa20 km-kosakontasunera

Failak

Failasekundarioak

Ur termalak

Epizentroak

Bilbo

Donostia

Gasteiz

Hendaiakofaila

Lizarrakofaila

Leitzakofaila

Lizarra

Bilbokofaila Iruñea

Animazioa:http://www.bioygeo.info/AnimacionesGeo1.htm

Iberiar penintsulan, ordea, hego-hegoekialdea (Granada, Almeria, Murtzia) hartzen da arriskuertain edo altukotzat, euroasiar eta afrikar plaken arteko mugaren gainean baitago.

Lurrikarak neurtzeko metodoaSismografoen bitartez behatzen zaie lurrikarei. Sismografoek uhin sismikoak erregistratzendituzte (P, S uhinak). Horietatik abiatuta lortzen diren grafikoei sismograma esaten zaie, etalurrikararen ezaugarriak zehazteko erabiltzen dira.

Lurrikara baten garrantzia bi parametro hauen arabera zehazten da:

– Intentsitatea: 12 maila dituen eskala bat definitu da, Merkalli-ren eskala. Eskala horrekkalte materialak hartzen ditu kontuan.

– Magnitudea: 9 maila dituen Ritcher izeneko eskalaren bidez neurtzen da. Eskala hori lu-rrikaran askatutako energia kontuan hartuta osatua da.

Malgukia

Objektuastuna

Arkatza

Danborbirakaria

Uhin sismiko motak.

Sismografoa.

Euskal Herriko faila nagusiak.

44

Barne-geodinamika

Arrisku-faktoreakArrisku batekiko esposizioa eskualde horretako populazio-dentsitatearen araberakoa da, etaasko handitzen da hiri-kontzentrazio handietan. Eskualde horietan, L uhinak gainazalean za-baltzen direnean, dilatatze-uzkurtze fenomenoa sortzen da, eta eraikinek ezin ohi diote eutsigertaera horri. Arrisku mota horrekiko zaurgarritasun-maila eraikuntza motaren araberakoada; izan ere, tentsio bertikalak jasateko diseinatuta egoten dira, gehienetan, eraikinak, ez di-latatze-uzkurtze prozesu horizontal bizkorrak jasateko. Gaur egun herrialde garatu batzuetan,hala nola Estatu Batuetan eta Japonian, lurrikara handietarako prestatuta egoten dira eraikinasko eta asko.

Lurrikarek hainbat arrisku eratorri dituzte. Nabarmenenak honako hauek dira:

• kalteak eraikinetan, zartadurak agertzen dira edo behera etortzen dira

• lehorreko komunikazio-bideak hausten dira (errepideak, trenbideak)

• mendi-hegalak lerratu egiten dira

• urtegiak eta ur- eta gas-hodiak hausten dira, eta ondorioz, uholdeak eta suteak sortzekoarriskua sortzen da

• itsasertzean olatu erraldoiak sortzen dira (tsunamiak)

• akuiferoak desagertzen dira, sare hidrografikoak aldatzen dira eta ibaiak desbideratu egi-ten dira

• itsaspeko ezpondetan uhertasun-korronteak agertzen dira, eta ondorioz, komunikazio-ka-bleak hausten dira, etab.

Animaizoak:http://tanczos.nyugat.hu/cunami/video/tsunami%20asia%202004.swf

http://www.bioygeo.info/Animaciones/Tsunami2.swf

http://www.bioygeo.info/Animaciones/Tsunami.swf

1. Lurrikara batek bat-bateko higidura sortzendu itsas hondoan.

2. Lekualdatzen den urakhedapen-uhina sortzendu.

3. Olatuak perturbaziotikurruntzen dira.

Olatuek 20m-ko altueraere izan dezakete

Eta 800 km/habiadura

10 m-koolatua

Tsunamia

Failanormala

Tsunamia

Failaalderantzikatua

Aurreikuspena eta iragarpena Seismoak bereziki plaken arteko muga-eskualdeetan sortu ohi dira, nahiz eta plaken bar-nean ere gerta daitezkeen, failekin lotuta. Hori jakinda argi dago oso zaila dela horiek aurrei-kustea. Horretarako datu hauek hartzen dira kontuan:

• Ingurunearen historia sismikoa, arrisku-mapak egin ahal izateko

• Inguruko geologia ezagutzea, faila aktiboen kokalekua zehazteko

• Aurrekari sismikoak detektatzea: lurrikara izan aurretik arroken egituran gertatzen direnaldaketak; sismoen maiztasuna…

Tsunamien eraketa.

45

Barne-geodinamika

PrebentzioaLurrikara-arriskua handia izaten den eremuetan, esposizioa eta zaurgarritasuna murrizteaizaten da oinarrizko legediaren helburua, eta horretarako, neurri hauek hartzen dira:

� Orokorrak: lurraldearen antolakuntza (erabileraren murrizketa), Babes Zibila (behaketa,alerta eta larrialdietarako prestakuntza).

� Espezifikoak:

• Bertako topografia ahalik eta gutxien aldatuko duten eraikuntzak egitea

• Populazio-pilaketak ekiditea (eraikuntzen artean tarte handiak utzita)

• Eraikuntza sismoerresistenteak egitea

Talkak xurgatzeko prestatuak

Zimendu isolatzaileak

http://www.elcorreodigital.com/vizcaya/20081113/gente/tiembla-california20081113.htmlKaliforniak dar-dar egingo du gaur, bi mi-nutuz. Baina saio bat baino ez da izango,Mendebaldeko estatubatuar estatuan his-torian izan den lurrikara-itxura handiene-tako bat egingo baita. Saioa baliagarriaizango da bai larrialdiko taldeentzat baiherritarrak ‘Big One’ beldurgarriaren au-rrean prestatzeko. Izen hori jarri zaio zien-tzialarien aurreikuspenen arabera 30 ur-teko epean Kaliforniako estatua suntsitukoduen lurrikarari. Saioa izugarria izango da. 5 milioi per-tsona inguruk parte hartuko dutela au-rreikusten da. Eta Richter eskalako 7,8graduko dardara baten aurrean babestukodira (12 graduaren eta gehienekoaren on-dorioz Lurra erditik puskatuko litzateke).Tamaina horretako seismo bat 1.200 tonaTNTk eragingo lukeen eztandaren pare-

koa izango litzateke. Zientzialariek egin-dako kalkuluen arabera, 2.000 lagun hilkolirateke, 50.000 lagun zauritu eta 200.000milioi dolarreko galera materialak izangolirateke estatu horretan. Lurrikararen epizentroa, hau da, erdigu-nea, San Andresko faila ospetsuan egongolitzateke, kostaldearen paralelo. Faila horiospetsu egin zen 1906an San Francisco hi-ria suntsitu zuen mugimendu telurikoa-ren jatorria izan zelako. 3.000 lagunetikgora hil ziren orduko hartan, eta 300.000lagun gelditu ziren etxerik gabe. «Kalifornian datozen 30 urteetan seismobat gertatzeko probabilitatea ehuneko98koa da. Beraz, ziurra da. Inguru horre-tan lurrikara handiak 150 urtez behin ger-tatzen dira, eta azkena 1857an izan zen»,adierazi zuen Kaliforniako Institutu Tek-nologikoko Sismologiako irakasle JeanPaul Ampuerok. Megadardara hurbil dela ikusirik, Earth-

quake Country Alliance osatzen duten era-kunde publiko eta pribatuek erabaki zutengaurko lurrikara-itxura abian jartzea. ‘Sha-keout’ (Astinaldia) izenaz bataiatu dutesaioa. Milaka eskola, enpresa, medikun-tzako zentro, erakunde eta partikularrekeman zuten izena saioan parte hartzeko.Goizeko 10etan hasiko da eta bi minu-tuko iraupena izango du.«Saioari esker jakin ahal izango dugu zeindiren gure ahulguneak eta zein gure in-darguneak lurrikarari aurre egiteko or-duan», esan zuen Ampuerok. «Horrela,jendearen arreta erakarriko dugu, jendeakarriskuaren kontzientzia hartuko du, etalurrikara gertatuz gero zer prozedurari ja-rraitu behar zaion erakutsiko dugu: lu-rrean etzan, babestu (mahai baten azpian,esaterako) eta burua estali. Ez da, inolazere, kalera irten behar», adierazi zuen saio-aren koordinatzaile den Mark Benthienek.

Kalifornia dar-darBost milioi pertsonak parte hartuko dute gaur lurrikara-itxura batean.

Zientzialarien ustez, 30 urteko epean lurrikara bat izango da

Ez erortzeko prestatuak

Horma-bularrakgurutzean,

diagonalean

Altzairumalgukoingurua

46

Barne-geodinamika

2. Arrisku bolkanikoak: sumendiakSakoneko harriek gero eta presio eta tenperatura handiagoak izaten dituzte. Hori dela eta, al-datu egiten zaizkie propietateak, eta zirkulazio-mugimendu geldoak egiteko ezaugarri plas-tikoak hartzen dituzte. Asko berotutako harriak dilatatu eta arindu egiten dira, eta beraz,gorantz egiten dute, poliki-poliki, inguruko harri hotzagoen artetik; gainazalera iristen dire-nean, erupzio bolkanikoak gertatzen dira.

Sumendiak lur emankorren, baliabide mineralen eta energia geotermikoaren iturri izanik, gi-zakia betidanik kokatu da haien inguruan, eta horren ondorioz, berez naturala den prozesua(erupzioa) arriskutsu bihurtu da.

Arrisku bolkaniko garrantzitsuenak hiru dira:

• Laba-koladak, eremu handiak estal ditzaketenak.

• Piroklastoak (bonbak, lapilliak..), kolpeak, eraikinen hondorapenak, uzten galera… eraginditzaketenak.

• Hodei beroak edo piroklasto-fluxuak (errautsak).

Arrisku-faktoreak

Sumendien arriskua ebaluatzerakoan, arrisku-faktore hauek izan behar dira kontuan:

a) Esposizioa: eskualdeko biztanle-kopurua. Emankortasuna dela eta, sumendi inguruak

munduko eskualde jendeztatuenetan egoten dira.

b) Arrizkugarritasuna: hau baloratzeko, kontuan hartu behar dira erupzio mota, maiztasuna,

banaketa geografikoa eta kalteturiko azalera.

Erupzio mota: horrek intentsitatea (sumendi-kopurua), erupzioen maiztasuna eta leher-

garritasuna baldintzatzen ditu. Kontuan izan behar da eskualde bateko sumendi bakoitza-

ren erupzio-maiztasuna: arreta gehiago jarri behar zaie denbora luzeenean aktibitaterik

gabe daudenei, erupzio batetik gertu egon baitaitezke.

Animazioak: http://www.andaluciainvestiga.com/espanol/cienciaAnimada/sites/volcanes.swfhttp://www.bioygeo.info/http://www.bioygeo.info/Animaciones/VolcanoTypes.swf

Islandiako Eyjallajokull sumendiaren bi argazki, 210eko apirilaren gertaturiko erupzioa.

47

Barne-geodinamika

• Hutsala edo txikia• Arriskugarritasun-maila: 0-1

• Eztanda arinak• Arriskugarritasun-maila: 1-2

• Eztanda ertainak• Arriskugarritasun-maila: 3-4

• Eztanda handiak (pliniarra) eta osohandiak (ultrapliniarra)

• Arriskugarritasun-maila: 5-7

• Laba oso jariakorrak, kraterreanpilatzen dira gainezka egiten dutenarte, eta orduan, kolada handiaksortzen dira.

• Ezkutu alderantzikatuaren formakokonoa, malda leunekin eta gailurlauarekin. Labaren pilaketarenondorioz sortzen da.

• Ez du eztanda egiten, edo osoeztanda arinak izaten dira.

• Maiztasuna: egunero.• Erupzio-zutabea 100 m altu, gutxi

gorabehera.• Ekintza-eremua < 100 m

• Kono txikia (<300 m garai),simetrikoa, maldatsua etapiroklastoz osatua.

• Etengabeko erupzioak, laba-eztandaarinekin.

• Ez du laba-kolada eragiten.• Erupzio-zutabea oso altua izan ohi

da (< 1 km).• Ekintza-eremua 0,1 eta 5 km

bitarte.

• Eztanda handiek tximinian eratutakotapoiak lehertzen dituzte.

• Piroklasto ugari igortzen ditu.• Tarteko laba-koladak.• Erupzio-zutabea 1-20 km altu.• Ekintza-eremua 5 eta 1.000 km

bitarte.• Hodei sutsu bat sortzeko aukera

gutxi.• Erupzio freato-magmatiko sarriak.

• Oso laba likatsuak.• Piroklastoen eztanda gogorrak

(batez ere errautsa eta pomiz-harria).

• Erupzio-zutabea estratosferarairisten da (> 20 km).

• Ekintza-eremua > 1.000 km.• Erupzio freato-magmatiko oso

sarriak.• Galdarak eta hodei sutsuak sortzeko

arrisku handia.• Laharrak.• Alboko eztandak eta elur-jauziak

• Mauna Loa eta Kilauea (Hawaii)• Timanfaya (Lanzarote), 1730

• Paracutín (Mexiko)• Stromboli (Italia)• Heimaey (Islandia), 1973• Teneguia (La Palma)

• Vulkano (Italia)• Nevado del Ruiz (Kolonbia), 1985.

• 5. maila:– Sant Helens (AEB), 1980

• 6. maila:– Krakatoa (Indonesia), 1883)– Santorini (Grezia), K.a. 1650– Vesubio (Italia), K.o. 79 – Pinatubo (Filipinak), 1991

• 7. maila:– Tambora, 1815

Arriskugarritasuna

Hawaiiarra Stronboliarra Vulkaniarra Pliniarra

Arris

kuga

rrita

suna

Erup

zio

mot

aEz

auga

rria

kAd

ibid

eak

c) Arrisku eratorriak: batzuetan, sumendi baten erupzioaren zeharkako ondorioak zuzenean

erupzioaren beraren ondorioz datozenak baino larriagoak izan daitezke. Honako hauek dira

nabarmenenak:

• Erupzio freato-magmatikoak: goranzko magmak akuifero bat zeharkatzean edo ganbara

magmatikoan itsasoko ura sartzean gertatzen diren erupzio bortitzak.

• Tsunamiak: itsaspeko erupzioen ondorioz sortzen dira. Ondorio latzak izan ditzakete,

bereziki artxipelago txikietan eta itsasertzean. Krakatoa uhartea, adibidez, desagertu

egin zen erupzio baten ondorioz; uhartearen esposizioa hutsala izanik, ez zen hildako-

rik izan, baina erupzioaren ondoriozko tsunamia Javara heldu zen, eta, han, 36.000

lagun inguru hil ziren.

• Laharrak: izotza edo elurra urtzean eratzen diren lokatz-urezko koladak dira, erupzioa

mendi garai batean gertatzen denean (Andeetan), edo glaziar nahiz izotz-puska handi

baten azpian (Islandian).

• Gas toxikoen igorpena: sulfuro-igorketak izan ohi dira.

100 m 1 km 1-20 km >20 km

48

Barne-geodinamika

Aurreikuspena eta iragarpena

Sumendi-fenomenoen ondorioz aztertu, data jarri eta interpretatu egin daitezkeen ma-

terialak (harriak) sortzen direnez, erupzioak errazago aurreikus daitezke. Edozelan ere,

aurreikuspena honako datu hauetan oinarritzen da:

a) Sumendiaren historia ezagutu �� erupzioen maiztasuna, intentsitatea…

b) Erupzioen aurrekariei behatu eta neurtu: lurrikara txikiak egoten dira, lurra goratu egi-

ten da, harrien eroakortasun elektrikoa aldatu egiten da eta gasak igortzen dira.

Prebentzioa

� Orokorrak: arriskugarritasun-mapak egitea, lurraldearen antolakuntza (erabileraren

murrizketa), Babes Zibila (behaketa, alerta eta larrialdietarako prestakuntza).

� Espezifikoak:

• Laba-koladak biztanlerik gabeko eremuetara desbideratzea (baimenik balego)

• Kraterretako ura husteko tunelak eraikitzea

• Inklinazio handiko teilatuak edo erdiesferikoak, sumendiak askatutako materialen

pilaketaren ondorioz ez dadin hondorapenik gertatu

Euskal Herrian, gaur egun ez dago ia sumendi-leherketen arriskurik batere, eta horre-

lako fenomenoak agerpen bolkanikoen hondarrak besterik ez dira, hidrotermalak ize-

nekoak, osasun-zerbitzuetarako erabiltzen direnak. Halaxe gertatzen da Zestoan

(Gipuzkoa), Fiteron (Nafarroa) eta Karrantzan (Bizkaia). Tiermasen eta Betelun (Nafarroa)

ere badira horrelako bolkanismo-hondarrak. Hala ere, euskal geografiak iragan geolo-

giko aktiboagoa izan zuela erakusten duten harri bolkaniko nabarmenak ditu (pillow-

labak, ofitak, basaltoak…).

Pirinioetan gaur egun ia ez dago erupzio-arriskurik batere, orogeno hori tektonikoa baita.

Pillow-labak, Arratzu (Bizkaia).

Basaltoko zutabeak, Fruiz (Bizkaia).

Sumendiek eragindako hondamendirik handienak

Sumendia Urtea Hildakoak Arrisku eratorriak

Krakatoa (Indonesia) 1883 36.417 Galdararen eraketak eragindako tsunamia

Awu (Indonesia) 1892 1.500 Piroklasto-joaldia. Laharra.

Mont Pelée (Antillak) 1902 28.000 Piroklasto-joaldia

Soufriére St. Vincent (Antillak) 1902 1.565 Pirokasto-joaldia

Kelud (Indonesia) 1919 5.000 Laharra

Lamington (Papua-Ginea Berria) 1951 3.000 Leherketa. Fluxu piroklastikoa

Agung (Indonesia) 1963 2.000 Piroklasto-joaldia

Nevado del Ruiz (Kolonbia) 1985 25.000 Laharra

Lago Nyos (Kamerun) 1986 1.700 Gas-isurketa

Pinatubo (Filipinak) 1991 5.000 Laharra

1. Irudi honetan Lurraren dinamikotasuna azaltzen da.

Izenda itzazu zenbakia duten atalak.

49

2. Irudi hauetan Lurraren historia geologikoa azaltzen da. Datuhauek kontuan hartuta, ordena itzazu kronologikoki:

4. Honako irudi hauetan Indiak azken 200 milioi urteetan izanduen migrazioa ikus daiteke. Begiratu, arretaz, irudiei, etaadierazi zein prozesu gertatu ziren India Eurasiara hurbildueta biek elkar jo zuten arte.

1

2

3

4

65

Orain dela 225 milioi urte Orain dela 180 milioi urte

Orain dela 135 milioi urte Orain dela 65 milioi urte

Gaur egun 50 milioi urte barru

1

2

3

4

5

6

3. Bi webgune hauetan plaken mugimenduei buruzko ariketakaurkituko dituzu:

– http://www.classzone.com/books/earth_science/terc/content/investigations/es0801/es0801page05.cfm?chapter_no=investigation

– http://www.classzone.com/books/earth_science/terc/content/investigations/es1001/es1001page07.cfm?chapter_no=investigation

5. Beha iezaiezu lurrikarei buruzko datu hauei:

a) Kalkulatu bi herrialde horietako hildakoen ehunekoa.

b) Zergatik dago horrenbesteko aldea?

1960-1981 aldia Japonia Peru

Lurrikara kopurua 43 31

Biktima kopurua 2.700 91.000

Biztanle kopurua (batez beste) 104 milioi 15 milioi

Per capita errenta 25.000 1.000

Eurasia

India

Litosfera

Eurasia

India

Litosfera

Eurasia

India

Litosfera

Himalaia

6Ariketak

6. Konpara itzazu lurrikarei buruzko datu hauek:

a) Zergatik dago horrenbesteko aldea Japoniako bi lurrika-ren ondorioen artean?

b) Guatemalako eta Ginea Berriko lurrikarak indar berekoakizan arren, ondorioak oso bestelakoak dira. Zergatik?

50

Barne-geodinamika

Data Eremua Magnitudea Biktima kopurua

1923/9/1 Kwanto (Japonia) 8,2 143.000

1983/5/26 Honsshu (Japonia) 7,9 104

1962/9/1 Iran ipar-mendebala 7,3 14.000

1990/6/21 Iran ipar-mendebala 7,2 40.000

76/2/4 Guatemala 7,9 22.000

79/9/12 Ginea Berria 7,9 115

7. Beheko mapek Iberiar penintsulan 1993an izan zen sismi-zitatea erakusten dute. Lehenengoa magnitudearen araberaegina da, eta bigarrena, berriz, intentsitatearen arabera.

a) Zergatik ez datoz bat urte bereko bi mapa horiek? Arra-zoi ezazu zure erantzuna.

b) Zergatik da handiagoa magnitudeen mapan adierazitakolurrikara kopurua?

c) Zergatik ez dira agertzen itsasikarak intentsitatearen ara-berako mapan?

d) Magnitude-mapari erreparatuta, zein dira arrisku han-dieneko eremuak?

e) Azter ezazu helbide honetan Iberiar penintsulako sismi-zitateari dagokion mapa, eta azal ezazu ikusten duzunatektonikarekin lotuta.

http://www.ign.es/ign/es/IGN/Sismologia10Espana.jsp

8. Testua arretaz irakurri ondoren, erantzun iezaiezu galderahauei:

a) Plaken zein zonaldetan dago kokatuta sumendi hau?Zein bolkanismo motaren adierazle da deskribatutakoerupzioa? Zertan oinarritu zara hori ziurtatzeko?

b) Aipa ezazu zer aurreikuspen- eta prebentzio-metodo era-bili ziren. Egokiak izan al ziren? Zure ustez, ba al ze-goen gertatutakoa saihesteko modurik?

1985eko azaroaren 13an Nevado del Ruiz sumendiakeztanda egin zuen (Kolonbiako Andeak). 25.000 hil-dako eta milioikako galera ekonomikoak izan ziren.Hala ere, gertaeraren aurretik egindako arrisku-mapekaurreikusitakoa baino arinagoa izan zen. Sumendi horrek oso kono altua du, ibaiek urratutakomalda handiekin, eta gailurrean izotz-kasketa bat du.Erupzioaren aurretik, sumendiaren jarduera fumarolikoahanditu egin zen, bertan jarritako sismografoek jar-duera sismikoa handitu egin zela hauteman zuten,errauts-euriak izan ziren eta lokatz-ibaiak sortu ziren.Adituek husteko neurriak hartzeko gomendioa egin zu-ten, baina ez zen halakorik egin, herritarrak kafearen uz-tan ari zirelako buru-belarri.Paroxismoa hasi zenean eztanda freatikoak gertatu ziren,eta erupzio-zutabe izugarria sortu zen: fluxu piroklasti-koak sortu ziren, izotza likidotu zen, eta laharrak sortuziren, kopuru handian. Hustea agindu bazen ere, irra-tiak ez mugitzeko gomendatu zien biztanleei, eta oso gu-txi irten ziren bizirik.

a) magnitudea (mb)

Magnitudearen araberako sismizitatea.

b) intentsitatea(% 100)

Intentsitatearen araberako sismizitatea.

4º W0º W4º W8º W12º W

4º W0º W4º W8º W12º W14º W

5,0 mn 6,0

45º N

43º N

41º N

39º N

37º N

35º N

33º N

4º W0º W4º W8º W12º W

4º W0º W4º W8º W12º W14º W

45º N

43º N

41º N

39º N

37º N

35º N

33º N

2,0

2,0 mn 3,0

3,0 mn 4,0

4,0 mn 5,0

III

III IV

IV V

VII VIII

9. Azter ezazu Saint Helens (AEB) sumendiaren erupzioakizan zituen eraginak, eta erantzun honako galdera hauei:

a) Zein dira azaltzen diren arriskuak, bolkanikoak edo era-torriak? Zer eremutan eragiten du horietako bakoitzak?Zein dira banaketa bakoitzean eragin duten faktoreak?

b) Eman dezagun A eta B puntuetan hiriak daudela, eta Ceta D puntuetan, aldiz, uztak, zein dira horien arriskuaketa zein neurri hartu beharko lirateke kasu bakoitzean?

51

Barne-geodinamika

Ibaiak

Saint Helens Ibaiak

Piroklastoen jauziaHodei goria (piroklastoen fluxua)Alboko eztandaren eragin-eremuaElur-jauziaLaharrak

Saint Helens-en erupzioa (1815-1980)

Larrabazterra

Almuñecar

Larrabazterra

Almuñecar

Hondartza

Hondartza

50 m

15 m

10. Sumendiaren erupzio mota eta, hortaz, horrek kalteak era-giteko duen ahalmena baldintzatzen duen faktoreetako batmagmaren likatasuna da.

a) Arrisku geologikoen ikuspuntutik, zer ezaugarri dituztelikatasun txikiko magmen erupzio bolkanikoek?

b) Bi sumendi-magaletan herri bana dugu; sumendietakobat pelearra izanik, eta bestea, aldiz, hawaiiarra, zeinherrik izango du arrisku handiagoa? Azaldu zure eran-tzuna.

c) Azal itzazu altuera handiko sumendietan pilatzen denelurrak izan ditzakeen arrisku eratorriak.

11. Irudietan Iberiar penintsulan eta Afrikaren iparraldeangertatu diren lurrikaren epizentroak ikusten dira, baita in-gurune horietan dauden faila edo haustura nagusiak ere.Beheko bi eskemek mapan dauden bi herriak adieraztendituzte.

Lurrikarak kontuan hartuta, zein da herri bakoitzarenarrisku maila? Zer-nolako neurriak hartu beharko lira-teke?

A

BC

D

·

·

··