Download - Euskal Herriko Lur Hegaztiak

LuRHEGAZTIAKEUSKAL HERRIKOEUSKAL HERRIKO

LuRHEGAZTIAK

1

EUSKAL HERRIKOEUSKAL HERRIKO

LLUR UR HHEGAZTIAKEGAZTIAK

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAKDEFENDATZEKO ELKARGOA

Liburu honek Eusko Jaurlaritzako KulturaSailaren laguntza jaso du.

Egilea: Fernando Pedro PérezA.D.E.V.E.

Argitaratzailea: ADEVEArgazkiak: Fernando Pedro Pérez, Maite Legarra, Xabi Agirre,

Jon Uria, Kepa Zalakain. Diseiñua: Cristina Urionabarrenetxea. Lehen argitaldia: 2003ko iraila ISBN: 84-933471-0-8 Legezko gordailua: BI-2658-03

2

EUSKAL HERRIKO LUR HEGAZTIAK

Galaperra (Coturnix coturnix). Eper gorria (Alectoris rufa). Giloia (Crex crex).

Lagopodo zuria (L. mutus) Basoiloko txikia (Tetrax tetrax). Basoilarra (Tetrao urogallus).

Azpibeltza (Pterocles orientalis). Atalarra (Burhinus oedicnemus). Oilagorria (Scolapax rusticola).

Pagausoa (Columba palumbus). Haitz usoa (Columba livia). Txoloma (Columba oenas).

3

Usapal (Streptopelia turtur). Usapal turkiarra (S. decaocto). Kuku arrunta (Cuculus canorus).

Mozolo arrunta (Athene noctula). Hontza zuria (Tyto alba). Apo hontza (Otus scops).

Zingira hontza (Asio flammeus). Hontza handia (Bubo bubo). Hontza ertaina (Asio otus).

Urubia (Strix aluco). Zata arrunta (Caprimulgus europaeus). Sorbeltz arrunta (Apus apus).


4


Argi oilarra (Upupa epops). Erletxori arrunta (Merops apiaster). Lepitzulia (Jynx torquilla).

Okil beltza (Drycopus martius). Okil txikia (Dendrocopos minor). Okil berdea (Picus viridis).

Okil handia (D. major). Okil ertaina (Dendrocopos medius). Kalandria (M. calandra).

Hegatxabal arrunta (A. arvensis). Txoriandre (C. brahydactyla). Kutturlio mokolaburra (G.theklae).

5

Pirripioa (Lullula arborea). Uhalde enara (Riparia riparia). Enara azpizuria (D.urbica).

Haitz enara (P. rupestris). Enara arrunta (Hirundo rustica). Negu txirta (Anthus pratensis).

Uda txirta (Anthus trivalis). Mendi txirta (Anthus spinoletta). Landa txirta (Anthus campestris).

Buztanikara zuria (M. alba). Larre-buztanikara (M. flava). Txepetxa (Troglodytes troglodytes).


6


Txantxangorri (E. rubecola). Mendi tuntuna (Prunella collaris). Tuntun arrunta (P. modularis).

Urretxindorra (L. megarhynchos). Errekatxindorra (Cettia ceti). Buztanzuri horia (O. hispanica).

Buztanzuri iluna (P. ochruros). Pitxartxar burubeltza (S. torquata). Buztangorri argia.

Pitxartxar nabar (S. rubetra). Buztanzuri beltza (O. leucura). Harkaitz zozo gorria (M. sexatilis).

7

Buztanzuri arrunta (O. oenathe). Harkaitz zozo urdina (M. solitarius). Durdula (Turdus pilaris).

Birigarro txikia (Turdus iliacus). Birigarro arrunta (T. philomelos). Garraztarroa (Turdus viscivorus).

Zozo papazuria (T. torquatus). Zozo arrunta (Turdus merula). Benarriz gorrizta (L. luscinioides).

Benarriz arrunta. Ur-benarriza (A. paludicola). Benarriz nabarra.


8


Ihi txoria (Cisticola juncidis). Baso txinboa (Sylvia borin). Sasi-txoria arrunta (H. polyglotta).

Etze txinboa (Sylvia undata). Txinbo kaskabeltza (S. atricapilla). Ezkal txinboa (S.conspicillata).

Txinbo papargorrizta (S cantillans). Zozo txinboa (Sylvia hortensis) Txio arrunta (P. collybita).

Txio iberiarra (P. brehmii). Txio lepazuria (P. bonelli) Txio horia (P. trochilus).

9

Erregetxo bekainzuria . Mendi erregetxo (R. regulus). Euli-txori grisa (M. striata).

Euli-txori beltza (F. hypoleuca). Buztanluzea (A. caudatus). Garrapoa (Sitta europaea).

Harkaitz-txoria (T.muaria). Gerri-txori arrunta. Urretxindorra (L. megarhynchos).

Basoetako gerri txoria . Dilindaria (Remiz pendulinus). Kaskabeltz handia (Parus major).


10


Pinu kaskabeltza (Parus ater). Kaskabel txikia (Parus palustris). Amilotx mottoduna (P.cristatus).

Amilotx urdina (Parus caerulus). Etxe-txolarrea (P. domesticus). Landa-txolarrea (P. montanus).

Elur txonta (M. nivalis). Harkaitz-txolarrea (P. petronia). Negu txonta (F. montifringilla).

11


Txonta arrunta (F. coelebs) Txirriskil arrunta (Serinus serinus). Txorru arrunta (C. chloris).

Mendi-txirriskila (S. citrinella). Karbana (Carduelis carduelis). Tarina (Carduelis spinus).

Txoka arrunta (C. cannabina). Mokokerra (Loxia curvirostra). Gari berdantza (M calandra).

12


Mokolodia (C. coccothraustes). Gailupa (Pyrrhula pyrrhula). Zingir berdantza (E.schoeniclus).

Mendi berdantza (Emberiza cia). Miarritza (Emberiza hotulana). Hesi berdantza (Emberiza cia).

Berdantza horia (E. citrinella). Elur berdantza (P. nivalis) Antzandobi arrunta (L.. collurio).

13


Antzandobi handia (L. excubitor). Antzandobi kaskagorria. Eskinosoa (G. glandarius).

Mika (Pica pica). Araba zozo pikarta (Sturnus vulgaris). Belatxinga mokohoria.

Arabako beltza (S. unicolor). Belatxinga mokogorria (P. pyrrhocorax). Erroia (Corvus corax).

14


Belabeltza (Corvus corone). Bele txikia (Corvus monedula). Arrano beltza (Aquila chrysaetos).

Arrano txikia (H. pennatus). Bonelli arranoa (H. fasciatus). Arrano sugezalea ( C. gallicus).

Mirotz zuria (Circus cyaneus). Zingira mirotza (Circus aeroginosus). Mirotz urdina (Circus pygargus).

15


Miru beltza (Milvus migrans). Miru gorria (Milvus milvus) Zapelatz arrunta (Buteo buteo).

Zapeatz liztorjalea (Peris apivorus). Gabiraia (Accipiter nisus). Aztorea (Accipiter gentilis).

Ugatza (Gypaetus barbatus). Sai arrea (Gyps fulvus). Sai zuria (Neophron pernopterus).

16


Belatz handia (Falco peregrinus). Zuhaitz-belatza (Falco subbuteo).

Belatz gorria (Falco tinnunculus). Nauman belatza (Falco naumanni).

Arrano arrantzalea (Pandion haliaetus).Belatz txikia (Falco columbarius).

17


GALIFORMEAKGALIFORMEAK(Galliformes ordena)

Ordena honek oiloak, indioilarra eta hainbat hegaz-ti etxekotu hartzen ditu barne, besteak beste.Gehienek tamaina ertaina dute (txikienak 13 cmluze eta 45 g-ko pisua ditu eta handiena, indioila-rra, 11 kg pisatzera hel daiteke, baina arruntena 40-60 cm-ko luzera eta 500-2.500 g-ko pisukoa da)eta gorputz lodikotea, hego labur eta biribilduak,bularreko muskulu sendoak eta lau hatzez hornitu-rako oin sendoak dituzte. Normalean, lurrean bizidira eta ez dute migratzen. Munduan berrogeiespezie inguru bizi dira eta Europan hamar. Euskalherrian sei especie bizi dira.EZAUGARRIAK: Galiformeek oso dieta zabaladute eta nagusiki landare-atalak, fruituak etahaziak jaten dituzten arren, sarritan ornogabeakere jaten dituzte. Azkar egiten dute hegan, bainanormalean aireratu eta segituan pausatzen dira.Sarritan arrek oso kolore biziak dituzte eta emeakilunagoak dira.BIOLOGIA ETA UGALKETA: Galiformeen ugal-portaera oso anitza da. Batzuek bikotekide bakarraizaten dute eta beste batzuk poligamoak edo pro-

miskuak dira. Azken horietako arrak, ugal-sasoiaheldutakotan, lek izeneko eremutan jartzen diraeta, emeak erakartzeko, beren burua nabarmen-tzen saiatzen dira, sarritan kantu eta dantzenlaguntzaz. Ar nagusiak lekaren erdialdean egotendira eta hainbat emerekin kopulatzen dute; ar ahu-lenak, berriz, kanpoaldean egoten dira eta osogutxitan kopulatzen dute. Espezie gehienek lurreanegiten dute habia eta aldakortasun handia dagoerundako arrautza-kopuruari dagokionez ere (zen-baitzuek habia bate arte jartzen dituzte).Gehienetan, emeak bakarrik inkubaten du eta txito-ak arrautzatik irteen eta ordu gutxira oinez ibiltzekoeta beren kasa jateko gai dira. Hala ere, emea, etabatzuetan arra, txitoak hegan egiteko gai izan artegelditzen da beraiekin.BANAKETA: Galiformeak ia mundu guztian bizidira (Antarktikan eta Hegoamerikako hego mutu-rrean izan ezik) eta, eskualde epel eta tropikaletan,ia lehorreko habitat guztiak kolonizatu dituzte.Espezie hatzuk zirkulu polar arktiarra baino iparral-deragop bizi dira eta beste batzuk goi-mendian.

18

GALIFORMEAK

DESKRIBAPENA: kolore arre-lurkarazjantzitako galinazeo txiki eta txaparra.Bizkarreko partea, urkitu beltzez eta hareaargiz zenbait pintzeladez apaindutakoarre-lurkara kolorekoa da. Azpiko aldeaargiagoa da eta alboak marratuak dira.Arrak kolore iluneko paparra eta idunekoaaurkezten du, emearenak, marroi argiakkolorekoak eta marratuak.TAMAINA: luzera: 19 cm. Hego luzera: 36cmBIOLOGIA: landare-estalki sarria dutentokietan egiten du habia, belarrez estalita-ko sakongune batean. Normalean 8-13arrautza erruten ditu eta 18ren bat eguneztxitatu ondoren jaiotzen dira txitoak.Hauek, handik gutxita, amari jarraitzekogauza dira.Gelper arrunta apirilaren erdialdean iristenda hemengo soroetara eta irailera arteegoten da bertan. Migrazio jokabide osokonplexua du, umetze aldian zehar sarritanhara-honako mugimenduak eginez etaeremu desberdinak okupatuz. Beste aldebatetik, azkenengo garaietan, Europakogaleperren migimendu-ohiturak modunabarian aldatzen ari da. orain dela gutxiarte, gehienak Sahelen, Saharatik hegoal-dera pasatzen bazuten negua, gaur egungero eta gehiago dira Afrikako iparmende-baldean gelditzen direnak negua pasatze-ko; bertan, lehenengo errunaldi bat, goiz-tiarra, egiten dute eta haietako asko berrizere Europara pasatzen dira bigarren aldizumetzeko.

Marroko aldean ureztatutako lurren heda-penak, dirudienez, gero eta galeper gehia-go Afrikan gelditzera bultzatzen ditu, ugal-tzeko Europara migratu gabe.Hegazti honen migrazio-ohituraren konple-xutasunak eta populazioaren gora-beherekharen kopuruaren bilakaera aztertzea ozto-patzen badute ere, badirudi Europakopopulazioak atzeraka jotzen duela.Gutxiketa horren zergatien bila, nekazari-tza ihardueren areagotzea, Saharaz bes-taldeko negutegietako lehortea, eta gehie-gizko ehiza (batez ere migrazio aldian)aipatu behar dira.ELIKADURA: funtsean bikorjalea da,baina maiz xamar ornogabeak ere jatenditu.HABITATA: mozteko soroetan eta inguru-ne zabal eta irekietan bizi da. Gutxiagotanbada ere, atlantiar landazabaletako belar-dietan ere aurkitzen da.HEDAPENA: ia Europa guztian (BritainiaHandiko iparraldean, Islandian etaEskandinavian bakarrik falta da), Asiakoerkialdean, Indian eta Afrikan zehar heda-tuta dago. Iberiar Penintsulan Europakopopulazioaren laurden bat biltzen da etaalde guztietan banatuta dago. Urte batetikbesterako gora-behera handiekin ere,Araban ohizko hegaztia da, batez ere zere-al soroak ugari diren lautadetan. Europakogaleperrek negua Afrikako lurraldeetanpasatzen dute, Saharatik iparraldera nahizhegoaldera, baina banako batzuk Uberiakohegoaldean gelditzen dira urtaro horretan.

GALEPERRAGALEPERRA(Coturnix coturnix)

19


20

GALIFORMEAK

DESKRIBAPENA: tamaina txikiko hegaztiada, 30 cm izan daitekeena luzean.Bizkarralde arrea ageri du, ilunez tindatua, iabeltza. Hegoetan kolore uniformea du,marroi-gaztaina. Beheko aldeak, berriz, gri-sak ditu. Haragi-kolorekoa du mokoa, punta-iluna. Hankak arrosa samarrak ditu.TAMAINA: luzera: 13 cm. BIOLOGIA: bakartia da, iheskorra eta izua;landaredi belarkara artean ezkutatuta ego-ten denez, hautemangaitza izaten da.Ilunabarreko jarduna dagokio. Gauez migra-tzen du gehienbat. Landaredi artean egitendu habia, lurrean ezkutatuta, belar lehorrez-ko plataforma eta guzti. Errunaldi bakarraizaten du urtean; zortzi edo hamabi arrautzaerruten ditu orduan. Ale bakan batzuk bainoez daitezke hauteman Euskal AutonomiaErkidegoko kostaldeko zenbait zatitan; bitxiaeta urria den adierazgarri garbia. Europan,bestalde, atzerakada handia jasaten ari da.

Europari dagokionez, ondoko arrazoiakaipatu ohi dira atzerakada horren eragiletzat:ingurunearen aldaketa; lurzoru hezeen dre-natzea; eta nekazaritza-jardueren areago-tzea, biodibertsitatearen kontserbazioarekinbateraezinak diren usadioez baliatzen baitasarri askotan.ELIKADURA: intsektuak, moluskuak, ziza-reak, krustazeoak eta landareak ditu elika-gaitzat.

HABITATA: bizilekutzat hautatzen ditu, bes-teak beste: belarrezko estalki joria ageriduten eremuak; hezegune-bazterrak; basoe-tako soilguneak; ubideak dituzten istingadiak;eta altuera apur bateko bazka-laboreak.Euskal Herrian, udazkenean eta udaberrianageri ohi da, paseko hegaztien artean, etabatik bat kostaldean zehar. Barrualdekozenbait hezegune ere aukera dezake topa-leku gisa.

GILOIAGILOIA(Crex crex)

DESKRIBAPENA: eperrak gorputz biribil-du eta sendoa eta hego labur eta zabalakditu. Normalean oinez edo korrika ibiltzenda eta oso gutxitan egiten du hegan.TAMAINA: 34-35 cm.BIOLOGIA: habia lurrean egiten du, sas-traka edo belar azpian eta txitoak nidifugo-ak dira. Oinez eta lasterka egiteko oso ongi horni-tua dago, eta arriskuren batek behartzenduenean bakarrik hegatzen da. Hala ere,uzeneko hegaleran eperrak oso hegazti

lasterrak dira, orduko 80 km. Harrapatzendutelarik dira; eperak uda-hegaztiak dira;eperrak, aldiz geldikortasun gogorragatikbereizten dira.ELIKADURA: haziz elikatzen da batez,nahiz eta txitek portzentaia handi batetanelikagai animala jan: zizare,barraskilo etamatxinsaltoak, alegia. HABITATA: zereal-soroak eta landa zaba-lak gogoko ditu.Euskal Herrian, isurialde mediterraniarreansoilik bizi dira.

EPER GORRIAEPER GORRIA(Alectoris rufa)

21


22

GALIFORMEAK

DESKRIBAPENA: basoilo txikia 40 cm luzeizateraino haz daiteke. Sexu-dimorfismonabarmena ageri duen hegaztia da. Arrekokre-horixka dute bizkarraldea, ildaskatua,eta zerrenda mehe beltzez marratua.Zerrendatua ageri du isatsa ere, zeharkakobandez estalia. Lepo beltza dauka, bi idune-ko zuri eta mehe dituena hondo beltzean.Hankak horixkak ditu. Emeak orbaneztatua-goa ageri du bizkarraldea; sabelaldea,berriz, gorriztagoa.TAMAINA: luzera: 40 cm.

BIOLOGIA: izaera taldekoia du; talde txikiakedo ertainak osatzen ditu. Arriskurik txikienasumatu orduko, landaredi artean ezkutatzenda. Bizkor egiten du hegan; lurrean arin etabizi egiten du korri. Lurrean egiten du habia,landaredi baxuko eremuetan, sakonune txikibatean; ozta-ozta tapizatzen dio barrualdeahabiari. Urtean errunaldi bakarra dagokio;hiruzpalau arrautza erruten ditu orduan.Euskal Herian basoilo txiki gutxi dago.

Hautemandako ale bakanak, berriz, popula-zio kontinentaletatik eratorritakoak dira,Frantziakoetatik ziur askorik; han ere naba-ria da atzerakada, Iberiako Penintsulanbezalatsu.Gure lurraldean, esaterako, ehiza dutemehatxuetako bat, hainbat heriotzaren era-gile baita oraindik ere. Populazio egoiliarrenatzerakada, bestalde, nekazaritza-jarduerenareagotzeari zor zaio nonbait. ELIKADURA: berdin elikatzen da landare,belar eta haziez, zein animalia txiki, intsektu,zizare eta moluskuez ere.HABITATA: estepako soilguneetan bizi da,eta zereal-lautadetan. Migrazio-garaian,kostalde inguruko belardietan ageri ohi da.HEDAPENA: Asia erdialde eta mendebalde-an, Afrika iparraldean eta Europa hegoalde-an ageri den espeziea da. Europan, IberiakoPenintsulan du habitat nagusia. EuskalHerria ez du ohiko bizilekutzat; alabaina,kostaldean eta barrualdeko zenbait gunetanibili ohi da migrazio-garaian.

BASOILO TXIKIABASOILO TXIKIA(Tetrax tetrax)

DESKRIBAPENA: Eper zuria leku hotzetanbizitzeko moldatuta dago: gorputz sendoaeta hego laburrak ditu; oinetan ere lumakditu eta oso lumaje trinkoa du. Udan bizka-rralde arre-grisaska, sabelalde eta hegoziriak eta itsas beltza ditu. Neguan zuria

izaten da guztiz.TAMAINUA: luzera: 36 cm. Pisua: 420-440 g.ELIKADURA: landareak (goroldia, likena eta bela-rrak) eta hainbat ornogabe jaten ditu.HABITATA: Leku altu eta hotzak ditu atse-guin. Euskal Herrian, Pirinioetan bizi da.

LAGOPODO ZURIALAGOPODO ZURIA(Lagopus mutus)

23


24

GALIFORMEAK

DESKRIBAPENA: gangaazpibeltza leku lehorretanbizitzeko moldatutakohegaztia da. Lumaje kripti-koa du, hankak lumaz estai-la eta oinetan plaka batzukditu berotik babesteko.Hegoak luzeak eta zorrotzakditu eta azkar egiten duhegan.TAMAINA: luzera: 35 cm. BIOLOGIA: Dimorfismo sexual nabariadute, baina arrak zein emeak sabelaldebeltza dute.

ELIKADURA: Haziz elikatzen da batez ere.HABITATA: Euskal Herrian, eskualdemediterraniarreko lautada lehorretan soilikbizi da.

DESKRIBAPENA: basoilar arra osohegazti handia da, oso lumaje ilunaeta haizemaile-itxurako isats handiadituena. Emea txikiagoa da etaorban beltzez jantzitako lumaje arre-gorriska du.TAMAINUA: luzera: 86 cm arrak, 61cm emeak. Pisua: 3.200-5.500 garrak, 2.300 g emeak.BIOLOGIA: habia lurrean egiten du,sastraka artean.ELIKADURA: fruituak, landare-kimuak, hostoak eta ornogabe txi-kiak jaten ditu batez ere.HABITATA: Euskal Herrian,Pirinioetako baso menditarretan bizida eta oso urria da.

BASOILARRABASOILARRA(Tetrao urogallus)

AZPIBELTZAAZPIBELTZA(Pterocles orientalis)

25


26

KARADRIFORMEAK

DESKRIBAPENA: atalarra hanka luzeak,moko laburra, begi hori eta handiak eta lumajearre kriptikoa dituen hegazti handia da.TAMAINA: luzera: 40 cm. Hego luzera: 80 cm.BIOLOGIA: korrika egiten du ihes hegan egi-tekotan, lurretik gertu.Lurrean txitatzen du eta txitoak nidifugoak dira.

Euskal Herria, nahikoa urria da. 60 bikotebaino gutxiagoko populazioa estimatzen daEuskal HerrianELIKADURA: ornogabeak jaten ditu baitik bat,baina batzuetan baita ornodun txikiak ere.HABITATA: zuhaitzik gabeko lautadetan bizida.

ATALARRAATALARRA(Burhinus oedicnemus)

Ordena honek kaioak eta zangaluzeak hartzenditu bere baitan. Ia guztiak itsasoan edo itsa-sertzean eta ur kontinentalen ertzean bizi dira.Uretan bertan edo urertzean jaten dute.Gehienek oso ongi egiten dute hegan (batzuekhegoak indarrez astinduz eta beste batzuekplaneatuz); batzuek hegaztien arteko migrazio-rik luzeenak egiten dituzte. Ordenak hemeretzifamiliatan sailkatutako 320 espezie inguru ditueta horietatik hamarrek egiten dute habiaEuskal herrian.EZAUGARRIAK: karadriformeek nahikoatalde anitza osatzen dute. Batzuek, zangaluze-ek, hanka eta moko luzeak dituzte sarrotan etaurertzetik oinez doazela jaten dute. Kaio,antxeta, txenada eta antzeko beste hainbatespeziek,hego luzeak eta oin palmatuak dituz-te eta lanpernamusu, pottorro eta martinakgorputz lodikotea, hego laburrak eta oin lobu-latuak dituzten hegazti itsastarrak dira.Lumajean kolore zuri, grism beltz eta marroiakdituzte eskuari eta sarritan kolore gorri etahoriak dituzte mokoan eta hanketan. Gehienekornogabeak jaten dituzte eta askok oso elika-

dura espezializatua dute; baina badaudeornodun txikiak (arrainak batik bat) jatendituztenak edo omniboroak direnak ere.BIOLOGIA ETA UGALKETA: karadriformegehienek ugal-koloniak eratzen dituzte etaarrautza gutxi erruten dituzte (2-4 bitartean),baina espezie asko bakarka ugaltzen dira.Habia normalean lurrean edo labarretakozulo eta barrunbetan egiten dute eta osogutxitan zuhaitzetan. Zenbait zangaluze-espezietan arrak soilik inkubatzen du etaberak zaintzen ditu txitoak. Espezie horieta-ko emeak poliandrikoak dira eta beraiek iza-ten dira, eta ez arrak, kolore biziak dituzte-nak. Espezie askoren txitoak jaio eta segi-tuan habia uzteko gai dira baina beste askokhabian gelditu beharra dute eta helduek eli-katzen dituzte.HEDAPENA: karadriformeak mundu guztianbizi dira eta udan izotzik gabe gelditzendiren eskualde polarretan oso arruntak dira.Batik bat itsasoan eta kostaldean bizi dira,baina badaude kontinenteen barrualdeanbizi diren espezieak ere.

KARADRIFORMEAKKARADRIFORMEAK(Chraradriiformes ordena)

27


28

EZAUGARRIAK: Beraren plumaia, koloremarroi, arre, okre, zurien nahastura handizizan ohi da, egin-eginean ere, orri lehor etabaso argilunen artean ikustezin bilakatzenduen itxura ematen diolarik.Anatomia alorrean zerik bereziena 7 zm.Inguruko moko luzea du. Hegazti hauen arte-an, mokolaburrak (3-4 zm.tako mokoa bainoez dutenak), hegazti ia guztik zuriak edoegiatan ia beltzak nahiz hainbatetan hegaztigriska edo marroiak izateak espezie barnekoaldagarritasuna frogatzen du, baina ezin daesan espezie ezberdinik dagoenik.Pisua 220 eta 420 gr. Artekoa izan ohi du,batez bestekoa 310 gr. Ingurukoa izatendela.Hamairu urterarte bizi izan diren oilagorrenberri izan dugu.Halako gertaera bitxia alde batera utzirik,oilagor gazte baten biziiraupena ez da 21hilabetetatik gorakoa izaten. Heriotzarik uga-rienak jasoten direneko lehen urtea igaronostean, beraren biziitxaropena 26 hilabete-tarte heltzen da.Oilagorra Europa eta Asiako zonalde epele-tan banatuta aurkitzen diren aldeetan bizi ohida, Britania Irletatik eta Europako erdialdeeta iparraldetik Mongolia, Txina eta OzeanoBareko kostaldeetaraino.Oilagorrek beren kumeak, era berean, Azore,Madeira eta Kanaria Irletan eta PenintsulaIberiarreko erdialdetik gorako iparraldean ereateratzen dituzte.BIZILEKUA:Oilagorrak basoa behar du bitzi-tzeko; hainbat giro ezberdin izan ditzake:

sahastiak eta haltzadiak, hariztiak, pagadiak,artadiak, pinadiak edo eukalipto basoak.Hala ere, argi dago batez ere bertako zuhai-tzak dituela gogoko.Bi faktoreek dute eragina bizilekua aukera-tzerakoan: landaretzaren egiturak nahizjanari aberastasunak edo eta barietateak.Lehenari dagokionez, oilagorrak nahiago iza-ten ditu erraz arineketan egiten utziko diotenalde zerratuegiak ez direnak. Dena den, aldebatera uzten ditu baso garbiegiak eta berdin-berdinak, halakoetan ez duelako babesleku-rik aurkitzen.ELIKADURA: Beraren. Janaria, batez erezizareek, intsektu kumekiek, har txikiek,barraskilotxoek osotzen dute, horietaz gaine-ra hazi eta orri batzuk jaten baditu ere.Udazkenean eta neguan oilagorrak egunakarboladietan ezkutatua igaroten ditu, arra-tsaldeetan janari bila belardi edo landeetarajoaten delarik.Lehenago esan den bezala, hegazti honeklotura handia izaten die urtero bisitatzendituen lekuei.UGALKETA: Kumaldia martxotik uztailerabitartean izaten da. Emeske den arrakeskontza-hegaldiak egiten ditu ilunabarreaneta egunsentian, baso gainean hegaz egitenduen artean "krou-krou-krou" hots berezia,tarteka "psitt-psitt" txandatzen duela, eginez.Habia oso arrunta izaten du, bestelako zerikgabe lurraren gainean eta oso zarratua ezden basoko zonaldeetan jartzen duela.Jeneralean 4 arrultze egiten ditu, baina bikume heltzen dira hegaz egitera.

KARADRIFORMEAK

OILAGORRIAOILAGORRIA(Scolapax rusticola)

29


30

KOLUMBIFORMEAK

Kolunbiformeen ordena nahikoa homoge-neoa da eta bi familia soilik hartzen ditubarne: kolunbridoena eta pteroklidoena. Iaguztiek buru txikia, bularreko muskulu han-diak, gorputz sendoa, hego luze eta zorro-tzak, hanka txikiak eta moko laburra dituzteeta hegalari onak dira. Guztira 300 espezie inguru bizi dira mun-duan eta zortzi europan. Euskal Herrianzazpi espeziek egiten dute habia.

EZAUGARRIAK

Kolumbido gehienek antzeko itxura duteeta ez dute gorputz-egitura espezializatu-rik. Lurrean edo zuhaitzetan ibiltzen dirajanari bila eta beren paparo bereziari esker,haziak eta landare-atalak soilik janez bizidaitezke. Ura zurrupatuz edaten dute (gai-nerako hegaztiek, mokoan ura hartutakoanburua atzerantz botatzen dute, ura ezta-rrian behera joan dadin).

Pteroklidoak antzekoak dira, baina basa-mortu eta estepetan bizitzeko moldaketaugari dute (lumaje kriptikoa, lumaz estalita-ko oinak, lumetan ura metatzeko gaitasuna,etab). Haziak eta ornogabe txikiak jatendituzte eta edateko burua altxatu behardute.

Batzuk zein besteak taldekoiak eta migra-tzaileak dira sarritan.

BIOLOGIA ETA UGALKETA

Ugal-sasoiaren hasieran, arrek berenlurraldea hartzen dute eta kantuz adieraz-ten dute bereen jabetza. Beste arren batbertan sartuz gero, hura uxatzen saiatzendira.Gehienetan habia egiten dute eta arrak etaemeak inkubatzen dituzte arrautzak.Kolunbidoek esnearen antzeko jariakinbatez elikatzen dituzte txitoak.

Esne hori paparoko paretek jariatzen duteeta proteina ugari du. Horri esker, ez duteanimaliarik harrapatu behar txitoek proteinaasko behar dutenean, baina ordainetan,ezin dute esnez elika ditzaketen baino txitogehiago izan. Hori dela eta, arrautza batedo bi jartzen dute. Pteroklidoek lurreanjartzen dituzte arrautzak (2-4 bitartean) etatxitoek ia jaio orduko uzten dute habia. Ezdituzte esnez elikatzen.

BANAKETA

Kolunbidoak ia mundu guztian bizi dira(lurralde Arktiarrean, Antarktikan eta hain-bat irlatan falta dira) eta ia lehorreko habitatguztiak kolonizatu dituzte.

Pteroklidoak Eurasia eta Afrikako leku leho-rretan (estepa eta basamortuetan) bizi dira.Zenbait espezie etxekotu egin dira.

KOLUMBIFORMEAKKOLUMBIFORMEAK(Columbiformes ordena)

31


32

KOLUMBIFORMEAK

DESKRIBAPENA: uso handia eta trinkoada. Burua, gorputzaren tamainarekin konpa-ratuz, txikia da, eta buztana beltza du.Ezaugarririk nabarmena, urrutitik ikus daite-keen hegoen gaineko mantxa zuri deigarriada. Ale helduek, gazteengandik bereiztendituzten mantxa zuri deigarriak ere badituz-te. Bestela, lumajea gris-urdinska homoge-neoa da. Hegan egiteko modua azkarra da,hegoak astintzerakoan zarata berezia sor-tzen duelarik.TAMAINA: luzera: 40-42 cm. Hego luzera:72-76 cmBIOLOGIA: arbola-adarretan egiten du berehabia mengela. Ia beti arrautza erruten ditueta horien eklosioaren ondoan, lehenengoegutean helduek paparoko jariakinekin elika-tzen dituzte txitoak. Urtean behin edo birritanerruten du.Europako pagausoetako asko Pirineoenmendebaldeko muturretik igarotzen diraumatzen diren lekuen eta Iberiako erdialdeeta hegoaldeko dehesetako negutegienarteko migrazio bidaian. Garai horretan, kal-kulatzen da bost milioi hegazti inguru pasa-tzen direla, neurri handi batean ItsasoBaltikoaren inguruko herrialdeetatik etorrita.Ezteiondoko migrazioa urriaren eta azaroa-ren artean egiten da eta horretan pagausokopuru handiek zeharkatzen dute Arabakolurraldea, batez ere herrialdearen ekialdekoerditik. Pagauso ehiza oso sustraituriko ohi-tura da eta mendi lepo eta gailurretan koka-turiko ehundaka ehiztari egoten dira haienpasearen zain. Ezteiaurreko migrazioa-kon-

trapasa- otsailean eta martxoan izaten da,baina udazkeneko pasea baino ekialderagodauden bideetatik egiten dute eta horregatikAraban ez da hain nabaria.Europako iparralde eta erdialdeko populazioegoiliarrek gehikuntza nabarmena izan dute,baina Pirinoetan zehar migratzen dutenpagausoen kopuruaren bilakaerak ez dujoera argirik agertzen. Nolanahi ere delarik,espezie arrunta da, iraupen aldetik arazolarririk ez duena. Hala ere, aipatu beharre-koa da ehizak haien populazioetan dueneragina; Espainian, milioi bat hegazti inguruhiltzen ditu urtero.ELIKADURA: udaberrian, askotariko landa-reen haziak eta hostoak jaten ditu. Neguan,berriz, neurri handi batean arte eta artelatzezkurrak jaten ditu haien ordez. Pagazi uztaoparoa dagoen urteetan, beren migraziobidaietako geldialdietan fruitu txiki horiekjatea atsegin zaie.HABITATA: habia egiteko eremu arruntenakartadiak, erkameztiak, pagadiak, ibar baso-ak, etab. dira. Neguan, Penintsulako hego-mendebaldeko arte eta artelatz dehesazabalak nahiago ditu, eta gure lurraldeangelditzen diren pagauso urriak batez ereartadietan ikusten dira.HEDAPENA: Munduko banaketa-eremuakEuropa guztia Asiako hegomendebaldea etaAfrikako iparraldeko muturra hartzen ditu.Iberiar Penintsulan nonahi agrtzen da, bainaneguan zehar batez ere hegomendebaldekolaurdenean biltzen da. Euskal Herrian ondobanatuta dago habigile bezala.

PAGAUSOAPAGAUSOA(Columba palumbus)

33


34

KOLUMBIFORMEAK

DESKRIBAPENA: gure usoetatikurriena da eta halaber, lumajeanorban zuri deigarrik ez duen baka-rra. Txoloma lumaje gris iluna usoada. Etxe-usoa baino txikixeagoa da.TAMAINA: luzera: 33 cm. BIOLOGIA. habia zuloetan egitendu, sarritan zuhaitzetan, baina baitalabar eta eraikuntzetan ere. Ugal-sasoian, udaberrian, oso erraza iza-ten da bere kanta entzutea.Sarritan taldeak osatzen ditu etaelkarrekin aritzen dira janari bila.ELIKADURA: hazi eta fruituakjaten ditu.

TXOLOMATXOLOMA(Columba oenas)

DESKRIBAPENA: gurre herrietan etahirie-tako parketan bizi diren etxauso guztiak etahaitz-usoak espezie berdinekoak dira:Columba livia. Benetan gertatzen dena zerada,etxausoak haitz-usoenondorengoak direla, etahorietariko asko, koloraketaeta lumajeagatik basauso-ren oso antzekoak dira,berdinak ez esateagatik.Ohituretan eta jokabidetanberdinak direnez, oso zailagertatzen da zenbait etxau-so-populazio erdi-basatibenetako basatietatikbereiztea.

Haitz-uso basatiak lur barneko harmal etaitsas labarretan bizi dira gehienbat.

TAMAINA: luzera: 33 cm.

HAITZ USOAHAITZ USOA(Columba livia)

35


36

KOLUNBIFORMEAK

DESKRIBAPENA: usoaren antzeko hegaz-ti txiki eta xehea da, baina azkar trebekisigi-saga hegan egiteko duen gaitasunak,zulueta lerdenagoa ematen dio. Airean usa-pal turkiarrarengandik, bera baino txikiagoadelako eta puntan banda zuria duen buztanbeltzagatik bereiz daiteke. Horretaz aparte,lumajea gaztainkara-gorriska kolorekoa da,alboetan mantxa beltzak dituelarik. Lepoanmarra transbertsal beltzak bereiz daitezke,gazteek aurkezten ez badituzte ere.TAMAINA: luzera: 25-30 cm. Hego luzera:52-55 cm.BIOLOGIA: zuhaixka eta sastraketan egi-ten du habia. Emeak sakonera gutxiko pla-taforma bat egiten du, adaskaz, lurretikmetro baten eta bost metroren arteko altue-ran. Bi arrautza zuri distiratsu erruten ditu.Bi gurasoak arduratzen dira txitaldiaz, 13-14ren bat egunez, eta txitoen hazkuntzaz.Hauek, nidikolak, jaiotzatik 18-20 egun iga-rota hegaldatzen dira. Jeneralean bi umaldiegiten dituzte denboraldiko.Usapalak apirilean eta maiatzean zehariristen dira beren umetze lekuetara. Afrikatropikaleko negutegietaranzko ezteiondokomigrazioa abuztuaren amaiera aldetik urria-ren erdialdera arte izaten da.80eko hamarkadaren erdialdetik aurrera,iraupen-egoera desegokia detektatu daharen populazioetan. Landatuko lurrenhedakuntza, soro arteko mugen, ibarbaso-en eta basotxoen desagerpena ekarriduena, herbiziden erabilpena -landaretzaerruderala suntsitzen duena-, gehiegizkoehiza eta Afrikako negu aldeetako lehortea

dira egoera horren sortzaileak.ELIKADURA: usapalek askotariko basa-hazi txikiak eta landutako bikorrak (garia,garagarra, ekilorea eta beste batzuk) jatendituzte.HABITATA: oru eta labore-lurrez inguratu-tako ibar-basoetan bizi dira normalean.Erlaitz kantauriarrean, larre eta soroz ingu-ratutako tamaina desberdinetako basoetantopatu dugu. Baso hauek, zuhaizti sakaba-natuak, haltzadiak eta baso mistoak, edoartadiak izan ohi dira.Negupasako eremuetan sabana zabaletanbiltzen dira, gramineo basa eta landuakugari diren tokietan.HEDAPENA: usapal arruntaren habigintza-eemuak Europa gehiena (Islandia, Irlanda,Britainia Handiko iparraldea etaEskandinavia izan ezik), Asiako mendebal-deko erdia eta Afrikako iparraldea, Kanariauharteak barne direla, hartzen ditu. IberiarPenintsulako alde gehienean egiten duhabia, eremu menditsuenetan eta basosarrietan izan ezik. Negualdia Saharaz bes-taldeko zerrenda zabal batean ematen du,senegal eta Etiopiaren artean.

USAPAL ARRUNTAUSAPAL ARRUNTA(Streptopelia turtur)

37


38

KOLUMBIFORMEAK

DESKRIBAPENA: kolore arre argiko usotxikia. Azpiko parteetan kolorea larrosaraaldatuz doa, begien kolore gorria, etasaman, ixtera heltzen ez den iduneko finanabarmentzen direlarik. Airean, usapalarrunta baino handiagoa delako, eta azpitikbegiratuta, buztanaren oinarri beltzak etapunta zuriak oso kontraste ikusgarria sor-tzen dutelako bereizten da.TAMAINA: luzera: 27-32 cm. Hego luzera:55-58 cm.BIOLOGIA: eremu txikiak aukeratzen dituenhegazti lurraldekoia dugu hau. Ugalgaraiamartxoan hasi eta irailan bukatzen da,batzuetan negukohilabetetan ere jarraidezakeelarik. Oso habia sinpleak eraikitzenditu, zuhaitzetan gehienetan, kaleargiak,zuhaiskak, etab. ere erabiltzen dituelarik.Normalean bi arrautza erruten ditu, inkuba-zio-aldia 14-16 egunetakoa delarik. 20 eguninguru pasa ondoren, txitoek habia uztendute aitaren ardurapean geratzeko, emeajadanik txitaldi berria inkubatzen baitago.Dirudienez, hegazti gazte batzuek, guraso-engandik banandu ondoren sakabatze-mugimenduei ekiten diete lurralde berriakaurkitu nahian, nohizean behin, ugalgaraitikkanpo, usapal-andanak beha dai-tezkelarik. Beste ale gazte batzuksedentarioagoak dira eta jaiole-kutik hurbil dauden jaberik gabe-ko eremuak bilatuko dituzte.ELIKADURA: usapalek askotari-ko basa-hazi txikiak eta landuta-ko bikorrak (garia, garagarra, eki-lorea eta beste batzuk) jatendituzteHABITATA: lorategietan eta hiri-

gunetako parkeetan bizi baita batez ere.Getxoko edozein lorategi edo parke baso-tuan topa daiteke usapal bikoteren bat.Santa Anatik (Areeta) Azkorrira, espeziehonen behaketa arrunta dela esan daiteke.Etxeetako antenetan, hari elektrikoetan,zutoinetan, zuhaitzetan, etab. pausatu ohida, eta bertatik eremua seinalatzeko, arrumakexatiaren antzeko zarata sortuz, kantu egi-ten du, goizean goiz eta gaueko azkenarduetan batez ere.POPULAZIO BANAKETA: usapal turkiarraEuskal Herrian 60. Hamarkadan agertu zelauste da, Irunen eta Getxon finkatu zelarik.Bertako koloniak hazi ahala, espeziea zabal-duz joan zen, gaur egun, Euskal Herriabarreneko hiri eta herrietako lorategi eta par-keak okupatu arte. Getxoko populazioakjokaera sedentarioa aurkezten du, hegaztigazteek, lehenengo eta bigarren urtean,sakabatze-mugimenduak aurkezten badituz-te ere. Espezie honen populazioak oso gora-kada nabarmena jasan du. Azkenaldian zen-bait aleek, hiriguneetatik aldendurik, ingu-ruetako nekazal guneak kolonizatzera ekindiotela behatu da, hala nola Azkorriko pinu-dia, Bolue etab.

USAPAL TURKIARRAUSAPAL TURKIARRA(Streptopelia decaocto)

39


40

KUKULIFORMEAK

kukuliformeen ordenak bi familia ditu: kuku-lidoena eta musofagidoena. Guztiek gor-putz liraina dute eta askok oso isats luzea(sarritan gorputza bezain luzea) dute.Guztira 127 kukulido eta musofagido bizidira munduan. Europan zein Euskal Herrianbizi diren bi espezieak (kukua eta kukumottoduna) kukulidoen familiakoak dira.

EZAUGARRIAK

kukuliforme txikienek 15 cm inguruko luze-ra dute eta handienek 90 cm-ko luzera izandezakete. Batzuk zuhaitzetan eta bestebatzuk lurrean ibiltzen dira eta maiz abia-dura handian egiten dute lasterka. Kukulidogehienak bakartiak dira eta ugariak direne-an ere oso gutxitan ikusten dira. Espeziegehienek intsektuak jaten dituzte eta han-dienak ornodun txikiez ere elikatzen dira.Askoran arrak oso kantu ozena du.Musofagidoek taldeak osatzen dituzte etaikusten errezak dira sarritan, tamaina han-dia, kolore biziak eta ahots ozena dituzteeta. Fruituak jaten dituzte nagusiki etaespezie gutxi batzuek ornogabeak edoornodun txikiak ere jaten dituzte.


Kukuliforme asko (espezie guztien 2/5)parasitoak dira, hau da, bestee hegaztienhabietan jartzen dituzte arrautzak (habiakobat). Arrautza horiek beste espeziekohegaztiak inkubatzen ditu eta txitoak erehegazti horrek elikatzen ditu. Espezie asko-rren txito jaio berriek bota egiten dituzte

habiatik beste hegaztiaren arrautzak etahorrela, beraiek soilik jaten dute horrekekarritako janaria. Beste espezie gehienekberen habia egiten dute eta beren txitoakelikatzen dituzte gainerako hegaztienmodura. Espezie gutxi batzuek habiakomunalak egiten dituzte. Hau da, habiataldeko hainbat alek egiten dute eta bertan,bi edo eme gehiagok jartzen eta inkubatzendituzte arrautzak. Txito jaio berriak taldekopartaideen artean elikatzen dituzte.

BANAKETA

Kukulidoak ia munduko eskualde epel edotropikal guztietan bizi dira. Espezie gehie-nek baso itxitak atsegin dituzte, baina askobaso ireki eta landazabaletan ere bizi dira.Lurrean ibiltzen diren espezieak landaredigutxiko lekuak atsegin dituzte.Musofagidoak Afrikako baso tropikal den-tso, baso ireki eta sabanan bizi dira.

KUKULIFORMEAKKUKULIFORMEAK(Cuculiformes ordena)

41


42

KUKULIFORMEAK

DESKRIBAPENA: tamaina ertaineko espe-ziea, usapal baten antzekoa, gutxi gora-behe-ra. Gainetik kolore grisa du, hegoak eta buzta-na beltzak dira, eta bularraren beheko parteazuria, zeharkako marra gris ilunez apainduta(eme batzuek kolore arrea dute).Bere ziluetak gabiraia edo belatz gorria dakar-kigu burura, hegoak estu eta zorrotzagoakdira, eta hegan egiteko modua lasaiagoa.Bere kokapenerako, aski ezaguna den “Pe-ku” antzeko soinu jarraia eta konstantea aipa-tu behar da.TAMAINA. luzera: 34 cm. Hego-luzera: 59-61cm. Pisua: 110-130 g.BIOLOGIA: gure latitudetara apirilaren hasie-ran iristen den hegazti hau, Europako geogra-fian bizitzen diren hegaztietan bitxiena eta ohi-tura arraroenak dituena da, seguraski; hainberezia bait da bere alikadura, barrutikoitasuneta batez ere ugalkera. Elikaduraz gehienbatintsektujalea da, nahiz eta oso aldakorra izan;eta honek egiten du habitat-mota guztien kolo-nikuntzarako ahalbide handia izan dezan.Bere harrapakin ugarienak mota guztietakointsektu-harrak dira eta batez ere beldarrak,pinu-beldarrak, horiek dauzkaten defentsaerresumingarriak direla eta, beste hegaztigehienentzat liseriezinak gertatzen direnak.Hartzen dituzten barrutiak espeziearen uga-lohitura berezien funtzioan daude, eta kasuhonetan eme baten barrutiak hainbat arrenakbatera hartzen ditu.Denok dakigun bezala, kukuak paseriformeenhabiak parasitatzen ditu, ez du habiarik egiten,baizik eta beste hegaztien habietan egiten ditubere arrautzeak, errun alegia. Horretarako,bere barruti bertako ar batek ernaldu duenemeak, ugalketa lanean ari den hegazti txiki-

ren baten higidaruak zaintzen ditu; honela,beste honek errun ondoren, kukuak, trebeta-sunez eta kontu handiz, arrautze bat kentzendio eta bere batez laster ordezten. Honela,habiaz habia ibilia, 15-era arte parasita ditza-kete, eta berezitasun batez egin ere: emebakoitzak beti hegazti-mota berdinaren habiakaukeratzen ditu, urteetan zehar mesedegarriizan zaion hegazti-mota harenak hain zuzen.Kukuaren eta berak parasitatzen dituen espe-zieen arrautzeak biziki antzekoak dira, arrau-tzeen forma eta kolorea determinatzen ditue-na, emeari loturiko eta ametatik alabetara iga-rotzen den herentzi faktore bat dela dirudi.Hautespen naturala izan da kuku-arraultzeaketa hegazti parasitatuenen artean lortu denantzaren erabakitzaile, zeren txorienarenantzekoen diren kuku-arrautzeak bakarrik lor-tuko bait dute hegazti anfitrioiari iruzur egin,eta ondorioz eklosionatzea, koskatzea.Eklosionatu ondoren, kuku jaio-berriaren jaio-tzezko joera bat dela bide, ordu gutxi barru,inguruan duenm guztia kanpora botatzen du,eta horrela, arrautze eta txita anaiordeak lurre-ra eroririk hil egiten dira.Etxeko jaun eta jabe egin ondoren, jan-eskehasten da oihukatzen atsedenik gabe; etaegun gutxi barru, bere amaordea baino han-diagoa izanen da; hiru aste geroago alde egin-go du honen habiatik, eta ondoren, uztailarenazkenetan, negu-tokitara abiatuko da, helduakbaino hilabeta t,erdi beranduago.Kukuaren kantua ez da entzuten uztailetikaurrera, garai honetan uzten baitituzte hel-duek gure basoak. Gazteek, helduekin inolakoloturarik ez dutelarik, beranduago ekiten diotemigrazioari, gehienek abuztuaren bukaeranedo irailaren lehen hamabostaldian.

KUKU ARRUNTAKUKU ARRUNTA(Cuculus canorus)

43


44

ESTRINGIFORMEAKESTRINGIFORMEAK(Stringiformes ordena)

ESTRINGIFORMEAK

Estringiformeak hegazti harrapari gautarrakdira. 13-70 cm bitarteko gorputz-luzera eta30-200 cm bitarteko hego-luzera izatendute, baina espezie txikiak handiak bainoaskoz arruntagoak dira. Guztiek buru han-dia, moko gakoduna, aurrera begira koka-tutako begi handiak, hego luze eta biribil-duak eta azkazal zorrotzez hornitutakohanka sendoak dituzte. Munduan 133espezie bizi dira guztira eta Europanhamahiru. Euskal Herrian seis espeziekegiten dute habia.

EZAUGARRIAK

Estrigidoen artean oso garrantzitsua dasoinu bidezko komunikazioa eta maizentzun ohi dira beren kantuak. Ikusmenbinokular zorrotza dute eta begiak ezinmugi ditzaketen arren, burua oso mugikorradute. oso entzumen fina dute, harrapakinakgauez aurkitzeko egokia.Animaloiak harrapatzen dituzte (intsektuak,karraskariak, hegazti, etab.) eta eskuariosorik jaten dituzte.Ezin liseri ditzaketen zatiak (larruazala,hezurrak, lumak, etab.) ahotik botatzendituzte egagropila deritzen pilotetan bilduta.Oso isilik egiten dute hegan eta normalean,denbora asko egoten dira pausatuta harra-pakinak ikusteko zain.


Estringiforme gehienek habia, zulo etabarrunbe naturaletan egiten dute. Batzuekeraikuntzak aprobetxatxen dituzte eta gutxi

batzuek lurrean egiten dute edo bestehegaztiren batek egindako habia erabiltzendute. Arrautzak egun bateko edo gehiagokotarteaz erruten dituzte, baina lehena errunorduko hasten dira inkubatzen.Errundako ordena berean irekitzen dira etaondorioz, txito batzuk besteak baino han-diagoak izaten dira.Harrapari-eskasia egonez gero, txito gazte-enak hik egiten dira; zaharrenek, ordea,bizitzeko aukera gehiago dute.Jaio eta hainbat egunetara txitoek habiauzten dute, baina inguruan gelditzen diraeta helduek elikatzen dituzte.

BANAKETA

Estringiformeak Antarktika ez beste konti-nente guztietan bizi dira eta ia habitat guz-tiak kolonizatu dituzte, baina irla ozeanikogehienetan falta dira. Zenbait espeziek,hontza zuriak kasu, oso banaketa-esparruzabala du. Normalean eguneko harrapariakugariagoak dira.

45


46

ESTRINGIFORMEAK

DESKRIBAPENA: Hontz txiki bat da.Lumaje labarra du orbain zuriekin. Lumakugariak dira bularrean eta garandoruntzluzatuak. Zilueta lodikotea, “belarririk” gabe-ko buru zapala; Bere bekain “zuriak” etabegi hori ikusgarriak nabarmentzen dira.TAMAINA: luzera: 22-24 cm. Hego luzera:60cm. Pisua: 140-200 g.BIOLOGIA: harrapari hauek bikotean bizidira iraunkorki, eta bizitza osorako koloniza-tzen dute beren umatze-lurraldea. Habia, nor-malean zuhaitz baten kofagunean, haitzarte-ko arrailetan edo aurri zaharretan kokatua,animaliaren bizialdi osoan erabilia izango da.Inoiz gutxitan egiten dute habia lurrean.Araldia hasten denean, gure basoetanneguaren amaieran, arrak etengabe kanta-tzen du, txio anitz eta melodikoak jaulkitzendituela, eta, aldi berean, habia egitear ekitendio, lehenbiziko aldiz umatzen badu, bestelaaurreko urtekoa konpontzea baino ez du egi-ten.Errunaldia apirilean gertatzen da, eta, norma-lean, lau edo bost arrautzakoa da, baina zaz-pikoa izatera irits daiteke, arrautzak zuriak etaoskol zimurtsu samarrekoak izaten direla.Gainerako gaueko harraparien kasuan ezbezala, txitaldia ez da hasten lehen arrautzaipini eta gero, baizik eta azkenekoa errun arteatzeratzen dela. Gehienetan emea da arrau-tzak berotzeaz arduratzen dena, eta bitarteanarrak elikatu egiten du.Lau aste inguru dirauen denboraldi horretan,emea hain emana dago inkubazioari, ezengizakiaren eskuaz hartua izaten uzten duela.Txitoek, jaiotzerakoan, lumatxa zuri zetatsuadute, egun batzuen buruan galtzen dutena,

helduenaren antzerako lumajea hartzen dute-nean. Lehenengo bizi-egunetan emak ema-ten die jaten, axola handiz, arrak etengabe,gau eta egun, dakartzan harrapakinekin. Astebi igarota, bikotea elkartu egiten da berriro,are ehizan joateko ere. Txitoak habian gera-tzen dira hogeita hamabost egun, gutxi gora-behera, baina, gero, gurasoek elikatzendituzte beste hamabostaldi batean, oraindikez baitira beren kontura ehizan aritzekogauza. Elikagaiak lortzeko behar adinakoindar eta trebetasuna dituztenean, gurasoakutzi eta basoan barrena barreiatzen diralurralde bila.Emantzipatu berriak direla, mozolo gazteekhilkortasun handia jasaten dute, tentsio altukokableetan pausatzeko joeragatik eta errepi-deetan kolpaturiko intsektuez elikatzera joa-teko ohituragatik.Batzuetan, eguraldia faboragarria bada,gurasoek bigarren habiagintza bat hastendute, baina, oro har, umaldia amaitutakoan,bikoteko kide biek aldatzen dute lumaje zaha-rra beste batekin.Hurrengo negu osoan, bikotea lotuta egongoda, eta kideetako bat hiltzen bada soilik bila-tuko du besteak ordezkoa.ELIKADURA: txori txikiak mikrougaztunaketa batez ere zomorro eta beste ornogabeakjaten dituHABITATA: gune zabaletan bizi da, babestuahal izateko zuloetan (zuhaitz, baserri, laba-rretan…). Euskal herrian aurki daiteke baiEbroko Haran eta Lautadako laborantza-ere-muetan, bai kostaldeko landazabaletan ere.urria izaten da mendi-eremuetan eta baso-habitatean.

MOZOLO ARRUNTAMOZOLO ARRUNTA(Athene noctula)

47


48

ESTRINGIFORMEAK

DESKRIBAPENA: harrapari gautar honekazpialdetik kolore zuri bereizgarria ager-tzen du. Bizkarraldea eta hegoen gainaldeaurre-kolorekoak dira, grisez eta beltzekzipriztinduta.Bularrean, tonu eta orban ilunagoak edomarroiagoak aurkez ditzake. Aurpegikodisko deigarria marroi argia da, eta hauinguratzen duten luma labur eta arrehoris-kek bihotz-tankera ematen diote. Egituraberezi honek, harrapakinek sortutako soi-nuak entzunbidera zuzentzen ditu, etaentzumena askoz eraginkorrago bihurtzendu. Begi beltzak ditu.TAMAINA: luzera: 35-39cm. Hego-luzera.90-95 cm. Pisua: 300-360 g.BIOLOGIA: espezie sedentario hau ganba-ra eta teilategaletan bizi denez, sortzendituen zaratak zenbait izualdi ekarri ditu.Honen ondorioz bere inguruan istorio ugariasmatu da: adur txarreko txoria dela, elei-zetako oiloa lapurtzen duela… Ospe txarhori dela eta, oraindik ere, ale asko hiltzenda, nahiz eta nekazaritzarako lagungarriaizan. Izan ere, saguz, arratoiz,lursaguz, etabestelako ornogabez, eta narrastiz, anfi-bios, hegazti eta intsektu handiz elikatzenda. Hegazti honek, gaueroko ehizarenondoren botatzen dituen egagropilak zabal-duz, animalia hauen hezurrak erraz ikusikoditugu.Teilategaletan, zuhaitzetako zuloetan edobestelako hutsuneetan, bere egagropilengainean, 4-7 arrautza erruten ditu.Arrautza-kopurua momentu horretan dago-en elikagai-eskuragarritasunaren arbera-koa da. 32-34 egunetan zehar luzatzen den

inkubazioaren ondoren txitoak jaiotzen dira.Txitoek 60-64 egun emango dituzte habian,eta beste bi edo hiru aste gurasoengandikhurbil hegan egiten. Momentu horretanberaien lurraldearen bila abiatuko dira. Urteosoan zehar ugal daiteke, baina gehiene-tan, lehenengo txitaldia otsailak edo mar-txoak aldera izaten da, eta bigarrena udan.ELIKADURA: gure latitudeetan HontzZuriaren elikagai nagusia ugaztun txikiakizaten dira (harrapakinen %70-100), etahaien artean bereziki aipagarriak dira basa-saguag eta satitsuak. Gutxiago bada ere,kakalardoak, kilkerrak eta tamaina txikikohegaztiak ere harrapatzen dituzte.HABITATA: animalia hau, jatorriz, gehien-bat haitzetakoa zen, eta harkaiztegi, labareta kobazulo txikietan bizi zen; gaur egun,ordea, gizakiaren bizigiroak kolonizatu ditu,oro har. Izatez, gure Lurraldean, hegaztieder hauetarik gehienek herrietako gizakia-ren eraikuntzetan egiten du habia, eraikun-tza horiek direla bihitegiak, bertan beherautzitako etxe zaharkinak, hilerriak edobaselizetako kanpandorreak, eta bizikidedituela batzuetan saguzarrak. Alabaina, ezda arraroa harkaiztegietan eta harrobietanbizi diren hegaztiak aurkitzea.

HONTZA ZURIAHONTZA ZURIA(Tyto alba)

49


50

DESKRIBAPENA: sasi-txoriaren tamaina-ko hontza txiki honek zilueta lerdena du,eta buruan belarri-itxurako luma tente etaikusgarriak ditu. Lumaje mimetikoa zuhai-tzen azalaren kolorekoa da; grisetik arrego-rrira, tarteko edozein kolore ager dezake.Euskal Herriko appo-hontzak, gehienetan,grisaskak dira, Begiak hori argiak dira etaale gazteek ez dute "“elarririk"”.TAMAINA: luzera: 19-20. Hego-luzera. 48-54 cm. Pisua 80BIOLOGIA: martxoak aldera, hegoaldekonegu-toki epeletatik dator. Handik gutxira,bere kantua entzutea gertaera arrunt bila-katzen da. Arrak habia egiteko zenbait zulodesberdin bilatzen ditu, eta emeak haueta-ko bat aukeratiko du, eguneko pausalekumodura erabili ahal izateko. Gehienetanhosto erorkorreko zuhaitz zaharrak aukera-tzen ditu, baina hormetan, hustutako etxee-tan, edo habiakutxetan ere moldatzen da.Estai gabe dagoen hutsune horretan, 4-6arrautza erruten ditu. Emeak arrautzak 24-25 egunetan zehar berotuko ditu, eta gero,arrak ehizatutako janariaz elikatuko ditu txi-toak.Aurrerago, txitoak habiaren inguruko ada-rretatik mugitzen hasiko dira, eta 7 asterenburuan euren kabuz bizitzeko gai dira. Udaostean, penintsulako hegoaldera etaAfrikara itzultzen dira negua pasatzera.ELIKADURA: eguzkiaren argia gogaikarriez bazaio ere, nekez irteten da eguneanehizan. Intsektuak ditu bere elikaduraren%90en osagai, hala nola, gaueko tximele-tak, matxinsaltoak, erlastarrak, kakalardoakedo ipurtsardeak. Inoizka, txoritxoak,sugandilak edo sagutxoak ere jaten ditu.

Harrapakinak jandakoan, egagropilo tipiko-ak goitikatzen ditu, bi zentimetro luze etabat zabaleko bolen eran, digeritu ez dituenoskol kitinatsuen hondakinak, hezurtxoakedo lumak biltzen dituztenak. Bola hauenkolorea aldakorra da jan duenaren arabera,eta lehortzen direnean erraz hausten dira.Normalean, atseden-zuloetan utzi ohi ditu.HABITATA: harrapari migratzaile hau goiz-tiarra da euskal mendietara iristen. Izanere, martxoaren erdi aldetik bertatik entzundaiteke haren kantua, txantxikuarena gogo-rarazten duen ahots erritmiko batean oina-rritua.Hostogalkorren zuhaiztiak edo zuhaitz-lerrokadak dituzten zelaiak aukeratu ohiditu habitat, enborretan ageri diren hutsu-neetan ezkutatzeko, baita mendian bertanbehera utzitako baserri zaharrak ere.

ESTRINGIFORMEAK

APO HONTZAAPO HONTZA(Otus scops)

51


52

DESKRIBAPENA: lumaje arre argia aurkez-ten du, zuriz eta gorri-horiz zipriztinduta.Sabelaldea arre argia da eta zerrenda gorri-horiak ditu.Aurpegiko diskoak kolore arre argi bera ager-tzen du, eta begi hori argietako begizuloakbeltzak dira. Hontza ertainarekin erraz nahasgenezake, baina zingira-hontzak “belarri” txiki-txikiak ditu.Horretaz gain, hegan egiten ikusten badugu,buru txikiagoa duela nabarituko dugu, etahego luze eta estuetako mutur eta ukondo ilu-nagoak bereiztuko ditugu.TAMAINA: luzera: 34-41. Hego-luzera. 85-100 cm.BIOLOGIA: Hontza honek, egunean ekinkordagoenez gero, estrigiformeen ehiza-teknikakkonbinatzen ditu, hegada baxu eta isila, egu-neko harraparien teknikekin, hegada gainerabizkor eta biktimentzako ezustekoa menpera-tzen duela.Neguko hotzak, udaberriaren etorrera geldie-zinaren aurrean, epeltzen hasten direnean,gure zazkardi eta landazabaletan negua emanduten zingira-hontzek maitasunaren deia sen-titzen dute eta hegadari ekiten diote azkarasko, Europako erdi eta iparraldeko ugalketa-lekuetarantz.Martxoa hasi orduko ekiten diote, isil-isil,gaueko migrazioari, lurrak libratzen dituztelabeste harrapari habiagile batzuk etor daitezen.Arina da itzulera bidaia, eta ozta-ozta bi aste-an badaude, beren habiagintza-lekuetan,eztei-hegalaldietan arituta. Hegalaldi horietan,hegan egiten dute, zirkuluan, beren lurraldea-

ren gainetik, hegoei indarrez eraginda etauhuketaren antzeko garrasi etengabe etamonotonoak jaulkitzen dituztela: bu-bu-bu, ilu-nabarrean batez ere.Zingira-hontza dugu habia lurrean egitenduten gaueko harrapari gutxietako bat.Etzaleku txikia adaxkez egindako kofagunebat da, hezetasunez ondo isolatua, eta bertanerruten ditu emeak 4 eta 7 arrautza bitartean,maiatzean, batetik bestera bi eguneko tarteauzten duela. Hala ere, oso aldakorra da gero-ko txitoen kopurua, zeren, gainerako gauekoharrapariekin gertatzen den bezala, dagoenelikagai-ugaritasunari baldintzaturik baitago.Horrela, karraskariak ugari diren urte fabora-garrietan, errunaldiak hamabi arrautzaraino-koak izan daitezke.Arrautza kopuru handiaren ondorioz, emeakmodu irregularrean txitatu ohi ditu lehenengoegunetan, txitoen tamainan diferentzia han-diak galarazi nahian edo, hilabeteko txitaldia-ren ondoren hasten baitira jaiotzen. Hala etaguztiz, lehenengo txitoen eta azkenekoenarteko diferentziak ezinbestekoak dira, etaohikoa izaten da, bereziki harrapakin ugaridauden urteetan, habia batean hegazti jaioberri itsuak aurkitzea, habiatik lasai-lasai ibil-katzen diren ia hiru asteko eta ia lumaz beteri-ko beste batzuekin batera. Urte urrietan,ordea, ez da harritzekoa txito nagusiek txikie-nak jatea.Txitoak luzaro gabe independizatzen diraberen gurasoengandik; izan ere, jaio eta bostaste igarota, badira beren buruz elikatzekogauza.

ESTRINGIFORMEAK

ZINGIRA HONTZAZINGIRA HONTZA(Asio flammeus)

53


54

ESTRINGIFORMEAKFIBIOAK

DESKRIBAPENA: nahastezina gertatzendela bere tamaina handiagatik, bere gorputzaestaltzen duen lumaje okreagatik, aurpegianbere begi laranja handitzarren gainean dituenluma-moto luze tentekorrengatik eta bereatzapar indartsuengatik, gauari loturiko bereedertasun arraroa berehala nabarmentzenzaio hegaztia adarren batean pausaturik ikus-teko parada duen behatzaileari.TAMAINA: luzera: 50 cm. Hego-luzera. 170cm. Pisua: 1.500-2.000 g. BIOLOGIA: hontza handia dugu araldianaurrenik sartzen diren gaueko harraparieta-koa. Abenduaren amaiera aldera edo urtarri-laren hasieran, negua hasi berria dagoela,jaulkitzen dute arrek beren ulu indartsua, gauluze hotzetan. Maitasunaren deiek burrunba-tzen dute oihartzun ahaltsuaren antzeanhainbat kilometrotara dauden labarretan.Bere kantu monotonoa gelditu egiten da eran-tzunaren zain, mezuak oihartzunik duenegiaztatzeko. Erantzuna jasotzekotan, gau-isiltasuna urratu egingo da dei-erantzun eten-gabeen trukaketa batez. Baina bikotea egiteaez da soinu-trukaketa horretan soilik oinarri-tzen, baizik eta, eguneko harraparien kasuanbezala, bikoteak hainbat goranzko hegadaeta planeo anitz egiten dituela neguko gaubetean. Zeremonia hori arraren dantzarekinamaitzen da: arra, luze-luze eginda eta lumakgorputzari batuta, emeari hurreratzen zaio,jarraian, estaldura egiteko. Bikoteak, dagoe-neko sendotuta, leku hurbilgaitza eta beharbezala babestua bilatzen du errutea egiteko.Leku hobetsienen artean ditu hainbat hama-rreko metrotara dauden harkaitz-labarretako

haitzulo eta erlaitzak, eta beti gain-biserabatez estaliak edo, batzuetan, landarezkoestaldura usu batez ezkutatuak.Emeak lurrean zuzenean erruten ditu 3 edo 4arrautza, bi egunetik lautarako bitarteak gor-detzen dituela batetik bestera, eta inkubazio-ari ekiten dio lehenengo erruten duenetik. 35egun inguru igarota jaiotzen dira txitoak, etaemeak, oso arduratsua, arrak dakarren jana-ria hartzeko baino ez du habia uzten.Elikagaia jaten du etzalekutik urrutiratu samardauden pausalekuetan, biktimen hondakine-tan dagoen ile, luma edo hezur kantitate han-diak agerian jar diezaiekeelako habiarenkokalekua beste harrapari batzuei. Hala etaguztiz ere, gurasoak hain dira fidagaitzak,ezen, beren “etxearen” segurtasuna guztizbermaturik ez badago, beste leku batera era-maten dutela.Txitoek, batzuen eta besteen artean denbora-tarte garrantzitsuak direla, jaiotzen direnek,tamainako diferentzia handiak agertzen dituz-te beren bizitzaren hasieran. Zer hori delabide, txito txikienak hilik gerta daitezke, gaine-rako kumeek edo gurasoek eurek mokokadezhilik, aldean ehizaki urri egon edo eskasiakourtea izanez gero, oso egoera latzetan indar-tsuenek biziraun dezaten. Ikusia da, aitzitik,hontza handi helduek atxikimendu handiadutela beren kumeekiko, eta jaten ematerajoaten dira haiek kenduak eta kaiolatuak izanbadira ere.Txitoek, beren gurasoen aldetik hain ongizainduta daudela, oso hazkunde azkarra lor-tzen dute. Gainera, oso kume zoli eta ongi ira-katsiak dira, eta edozein arrisku egonez gero,

HONTZA HANDIAHONTZA HANDIA(Bubo bubo)

55


56

ESTRINGIFORMEAK

uxatzeko taktika bat erabiltzen dute ustezkoharrapariaren aurrean: hanpatu eta harrotuegiten dituzte beren gorputzeko luma guztiak,hegoak ere erdirekitzen dituztela.Era horretan, hirukoiztu egiten dute berentamaina, eta, aldi berean, kaskadak eta kris-kitin-hotsak egiten dituzte mokoarekin, bel-durtu egiten dutela, sarri askotan, sudurluzeausarta, hain etsai eskergaren aurrean aldeegiten duena. Eta erasotzera ausartzendenetan, hain denbora luzea hartzen du pen-tsatzeko, ezen, bitartean, txitoek ihes egiteadutela.Txito argitsuak saltoko ibilkatzeko gai diralabarren artean, jaio eta ozta-ozta hiru asteigarota. Hilabete bat geroago hasten dituzteberen lehenengo hegada-ikasketak, eta, hila-bete gutxitan, badira ugaltzeko gauza.ELIKADURA: eguna igarotzen bada gorabe-herarik gabe, ilunabarrean esnatzen da hon-tza handia, eta janari bila joaten da.Bere janaria oso anitza da, itzelezko harrapa-ria baita, mota guztietako ornodunak jatendituela: ugaztunak, hala nola, karraskariak,urtxintxak, untxiak edo erbiak, mustelidoak,hegaztiak –horien artean, korbidoak, ahateki-deak, usoak–, narrastiak, urlehortarrak, arrai-nak edo intsektuak. Dena dela, saguzarrakedo beraren familiako espezie txikiagoak,esaterako, mozoloak, apo-hontzak, edozapelatzen tamainako eguneko harrapariakere izaten dira hontza handiaren joera harra-patzaile erasokorren gai. Ia ez dago atzeraegitera behartzen duenik, ezta kirikinoenorratz babesgarriek ere.Harrapakinak ezustean hartzeko helburuz,hontza handiak eguneko harraparien berezkotaktikak erabiltzen ditu askotan; izan ere,lurretik altuera txikian hegan egiten du saguak

edo untxiak, basoko agerruneetan, ezusteanharrapatzeko. Ehiza-aldiak ikusi dira, untxiaksasitza artean ezkutaturik eta hontza handiekberen hegoez adaxkak kolpaturik haiek ikara-tzeko eta irtenarazteko.Dena dela, gainerako gaueko harraparienkasuan bezala, zelatan eta adi egotea da tak-tikarik erabiliena, gero harrapakinari isil-isilhurreratzeko. Beraren hego zetatsuen konfi-gurazioak -ertzetan txirbilik gabe- hegada isilaematen diote, eta biktimek ez dakite noizizango dira erasoaren gai. Gainera azkarasko mugitzen da eta, harrapakinak nekezitzurtzen zaizkie haren atzaparrei, oso anima-lia bizkorrak izanda ere.HABITATA: izaera geldikorra du bere bana-keta-alde Palearktiko osoan. Fideltasuna gor-detzen die haitzarte malkartsuak dituztenbaso eta mendialdeei, bertan bizi daitekeelaare mila metro altitudetik gora. Leku horietanerraz aurkitzen ditu bere jardueran aritu ahalizateko behar dituen gordelekuak. Dena delaez ohi da altuera handietara bizi. Araban, esa-terako, behe-altitudeko alde malkar eta men-ditsuetan, hau da, mendizerra inguruetakohaitzarte eta sakanetan.Landaretza artean ezkutaturik eta, oro har,harkaitz-horma hurbilgaitzetako haitzulobasatietan kokaturik duen gordelekua, ehizanaritzeko, uzten duenean, hegaketa gutxibatzuk baino ez ditu egiten, eta badoa pla-neo-hegadan bere ehiza-lurralde zabalerantz.Ehiza-lurralde horrek 15 eta 25 kilometrokarratuko azalera izan dezake, baina bere jar-duerarik handiena gordelekuaren inguruetanburutzen du, hiru kilometro karratu hartzendituen eragin-alde batean. Ehiza-esparruarenazalera aldakorra izaten da beti, lurraldeanharrapakinak zein ugari diren

57


58

ESTRINGIFORMEAK

HONTZA ERTAINAHONTZA ERTAINA(Asio otus)

DESKRIBAPENA: udaberriaren hasieran,gautu baino lehentxeago entzun daitezke,Euskal Herriko ongi iraundako azkenbasoen erditik, hontza ertainek jaulkitzendituzten soinu arraro eta kezkagarriak.Maitasunaren deia, “ju” ahul errepikakorhori da, udaberrian, hegazti partzialkimigratzaile hauen presentzia adieraztenduen bakarra; urtearen gainerakoan izu-garri zuhurrak dira eta nekez ikus daitez-ke, bai beren kamuflaia bikainagatik, baiberen gordelekuak gauean soilik uztendituztelako.Hontza handia beren ahaide nagusiarenminiaturazko kopia delarik, hontza ertai-nak, 200-340 gramorekin, pisu hamarbidez txikiagoa du, eta hark bezala, luma-je kriptikoaz horniturik dago, eta bi aurpe-gi-motots ditu, bere silueta urratu eta egu-nez oharkabe gertatzeko baliagarriak.Begi bistan, gainerako gaueko hegaztiakbaino zaluago eta lirainagoa dela dirudi.

TAMAINA: luzera: 35-37 cm. Hego-luzera:90 cm. Pisua: 220-340 g

BIOLOGIA: udaberrian hasten den ugal-keta-garaian, gauti baino lehentxeagoentzun daitezke, basoaren erdian, bikote-kide bila dauden araldiko arrek jaulkitendituzten soinu arraro eta kezkagarriak.Eme bat hurbil egonez gero, erantzunegingo du seguraski, eta orduan deiakugaritu egiten dira, bikotearen lokarriakestutzen direla. Arra, ekimena hartuta,bere kidearekin elkartzera hegan abiatu

ondoren, batak eta besteak ekiten dioteumatze-lurraldea zehatz-mehatz arakatze-ari. Lurralde hori oso aldakorra da, 15 eta70 hektarea bitartean egon daitekeela.Lurraldea mugatutakoan, bikotea sakone-an ezagutzeko aritzen dira buru-belarri,eta bertan behera utzitako mika edo bele-aren habiaren bat aukeratzen dute habiaegiteko, bereziki gogokoak baitzaizkie,edo zuhaitz-enbor baten kofagunea.Lekurik egokiena aukeratutakoan, ez diraegitura konplikatua egiteaz arduratzen,eta beren lumez eta, batzuetan, hostoezere estaltzera mugatzen dira. Errunaldikoarrautza kopurua aldakorra da elikagaiakzein ugari diren, baina batez beste 3 eta 5bitartean egon ohi dira, batzuetan 10eta-raino ere iritsi daitezkeela, zuriak, ia biribi-lak eta batez beste 41 x 33 milimetrokotamaina dutela.Lehen arrautza errutean hasten da inkuba-zioaldia, 26 eta 28 egun bitartean diraue-la. Arrautzak batetik bestera ia bi egunekotartea dagoela erruten dira, eta, beraz,lehen txitoaren tamaina azkenaren bi hala-ko izan ohi da, txitoen tamaina-mailaketaikusgarria gertatzen dela.

ELIKADURA: saguak, lursaguak eta sati-tsuak.

HABITATA: habitat hobetsia dute pago,haritz edo gaztainondoen baso hostogal-korrak, eta agerruneak dituzten edo zaz-kardi eta espazio irekietatik hurbil daudenpinudiak ere.

59


60

ESTRINGIFORMEAK

DESKRIBAPENA: espezie honek baduxehetasun bitxi bat: luma bakoitzaren oineandauden muskuluek bide ematen diote aurpe-giera sarri aldatzeko, eta ezaugarri bereziakhartzen ditu aurpegierak araldian batez ere,garai horretan hartzen aurpegierak oso atse-ginak direla gizakiaren begietara. Haserretuaedo zaputzak hartua egonez gero, aurpegikogoi-lumak altxatzen ditu eta behekoak jaistenditu begiak estaltzeraino, haserre-aurpegierabenetan barregarria hartzen duela.Alderantziz, gogobeterik egonez gero, nora-bide berezia ematen die aurpegi-alboetakolumei, aurpegiera samurtzen duela. Bikotekokideek garondo eta belarri-aldea leundu etaharraskatzen diote, askotan, batak besteari.TAMAINA: luzera: 37-45 cm. Hego-luzera:90-95 cm. Pisua: 330-720 gBIOLOGIA: argitik ihes egiten badu ere,egun ilun lainotsuetan ekinkor ager daitekearratsaldeko azken orduetan. Basoko zuhaitzik zaharrenak, goroldioz esta-lirik, azala erdi usteldurik eta zuloez beterikdaudenak dira bikotea egin nahi duten uru-bientzat gogokoenak.Otsailaren gau hotzetan gertatzen da hegaz-ti hauen araldia, eta gaueko isila urratzendute beren barre-algara baldresekin.Osaturik daude barre-algara horiek soinutxistukari eta oihu erlats txandakatuez, etaeuria edo haizea dagoenean soilik isiltzendira, sekulan ere ez, ordea, hotzarengatik,tenperatura guztiz baxua izanda ere. Kantuahaltsuak, hainbat kilometrotara entzun dai-tekeenak, urubien jabetza iragartzen dieetsaiei eta haien presentzia jakinarazten dioemeari. Erakargarri horrek asaldatu egitenditu arrak eta emeak, eta zuhaitz hutsik aur-

kitzen ez dutenak abiatu egiten dira bihite-gietan, elizetako dorreetan, basoan bakan-dutako herri txikietako teilatuetako habe arte-an edo beleen habietan habia egitera. Denada baliagarri urubiaren bakartasuna hauste-ko, bere ezteiei ekiteko.Eztei-jarduketa guztiz da sinplea: arra muga-tu egiten da bere kideari opari txikiak erama-tera, eta gero lumajea leuntzen diote elkarri.Azkenik, arra arduratzen da bikoteak okupa-tuko duen lurraldea mugatzeaz, aurka egitendiola edozein sudurluzeri, eta, bitartean,emeak errunaldia egiteko lekua aukeratzendu. Hegazti hauek habia egokia aurkitzenbadute eutsi egiten diote hainbat urtetan, etabertara joaten dira udaberri bakoitzean.Ernaldutakoan, emeak arrautzak errutenditu, bat edo bi egunez behin, eta jarraianberak bakarrik inkubatzeari ekiten dio.Arrautzen kopurua harrapakinen ugaritasunedo urritasunaren araberakoa da; horrela,habia inguruetan karraskari ugari egonezgero, txitaldian zortzi harrapari berri sortu ohidira, eta emeak berak bakarrik txitatzen dituhilabetez. Alabaina, hiru eta bost arrautzainguru izaten da ohikoena.ELIKADURA: ehiztari ausarta dugu urubia,eta, bere atzaparren zabalari esker, arratoiedo uso baten tamainako animaliak harrapaditzake. Saguek, lursaguek, satitsuek etaintsektuek osatzen dute haren dieta, udanbereziki. Neguan, karraskariak letargiatzendirenean, hegaztiei ere erasotzen die, esate-rako, zozoei eta Araba zozoei, eta narraz era-maten ditu haien oihuminei jaramonik egingabe. HABITATA: laborantza-lurrak,landazabalaketa hostozabal galkorren basoak.

URUBIAURUBIA(Strix aluco)

61


62

KAPRIMULGIFORMEAK

Ordena honek gauez edo iluntzean etaegunsentian aktibo diren hainbat hegazti(horien artean zatak) hartzen du bere bai-tan. Hegazti horiek 14-55 cm-ko tamainadute eta aho itzela, begi handiak, lumajeleun eta oso kriptikoa, hanka laburrak etahego luzeak dituzte. Munduan 100 espezieinguru bizi dira eta Europa et EuskalHerrian bi espeziek soilik egiten dute habia.

EZAUGARRIAK

Gehienak egunsentian edo iluntzean diraaktiboak, baina argia egonez gero, gauezere aktibo izan daitezke. Gutxi batzuek eko-lokaziorako gaitasuna dute eta haitzuloeta-ko erabako iluntasunean ibil daitezke.Espezie gehienak bakartiak dira, bainamigratzaile diren asko taldekoi bilakatzendira migrazio-garaian. Ia guztiek beren ahohandiaren laguntzaz airean harrapatzendituzten intsektuak jaten dituzte eta gutxibatzuk fruituez elikatzen dira. Eskurari,lurrean hartzen dute atseden, lumaje kripti-koak eskaintzen diren babe-saz baliatuz. Eztarriaz zeinmekanikoki, soinu ugari egite-ko gai dira.


Kaprimulgiformeek nhikoaugal-ohitura anitzal dituzte.Zatek ez dute habiarik egiteneta arrautzak (bat edo bi etaoso kriptikoak) lurrean jartzendituzte. Arrak eta emeak, edo

emeak soililk inkubatzen dute, eskuarkihemeretziren bat egunez. Beste espeziebatzuek zuhaitzetan edo zuloetan egitendute habia eta askoz arrautza gehixeago(gehienez lau) jartzen dituzte. Askotan,inkubazioa luzeagoa izaten da (35 egune-koa gehienez). Zaten txitoak jaio eta segi-tuan dira ikusteko eta ibiltzeko gai eta egungutxira lasterka egiten dute. Hala ere, gura-soek (batzuetan biek, beste batzuetanemeak soilik eta oso gutxitan arrak baka-rrik) elikatzen dituzte eta hiruzpalau astegeroago hegan egiteko gai dira. Besteespezie askoren txitoek habian egon beharizaten dute hainbat astez.

BANAKETA

Oso banaketa zabala dute (Antarrtikan,Zeelanda Berrian, Eurasian eta Amerikakoeskualde arktiarretan eta irla askotan faltabadira ere) eta ia habitat guztietan aurkidaitezke, leku irekietan ugarien agertzendirelarik.

KAPRIMULGIFORMEAKKAPRIMULGIFORMEAK(Caprimulgiformes ordena)

63


64

KAPRIMULGIFORMEAK

ZATA ARRUNTAZATA ARRUNTA(Caprimulgus europaeus)

DESKRIBAPENA: hegazti gautarra, beraz,behatzeko zaila. Orbelarekiko mmimetikoaden lumaiak, orban eta ildaska ilunezapaindutako tonu gris eta arreak aurkeztenditu.Identifikatzeko orduan, bere zilueta lagun-garriagoa da, gehienetan heganikustenbaita. Buztan eta hego luze eta fineko zilue-ta lerdenak, enara gautiar handi batenantza ematen dio. Burua zertxobait biribil-dua da, begi haundiak eta moko ñimiñoabereizgarriak direlarik.Ahotsak asko lagun dezake identifikatzekoorduan. Goranzko eta beheranzko marma-rra sortzen du, asko luza daitekeen “trrr”bezalako soinua.TAMAINA: luzera: 27 cm. Hego-luzera: 52-56. Pisua: 75-100 g.BIOLOGIA: habia lurrean egiten du, baso-ertzeko eta argiuneetako orbelaren eta sas-traken artean; errunaldi bakoitzean biarrautza lurraren gainean jartzen ditu. 17egun inguru pasa ondoren, txitoak jaiotzendira. Hirugarren egunean korrika ibiltzekogai dira, eta 15 egunetan hegan egitekoprest daude.Egunean lurrean etzanda egoten da, harenlumaldi kriptikoari esker ondo ezkutaturik.Ilunabarrean hasten da mugitzen, eta siga-saga moduko hegalada bizkor eta ixilezintsektuak harrapatzen ditu airean. Gauezentzuten da bere abestia ere, gorabeheratxikiko zurrumurru luze eta monotonoa, 5minuturainoko saiotan arituz. Armoniagutxiko baina orijinala den abesti hau gaue-ko ixiltasunean oso urrundik entzun daiteke

eta espezie honen detektabide onenazaigu.ELIKADURA: hegazti intsektiboroa duguhau, eta bere ahoaren tamaina handiariesker, tximeletak eta beste intsektu batzukhegan doalarik ehizatzen ditu.Nekazaritzaren aliatu garrantzitsua da,baina arlo honetan erabiltzen diren pestizi-dek larriki kaltetzen dute. Iharduera gauta-rra aurkezten du, eguna lurrean edo ada-rren batean pasatzen duelarik.HABITATA: egunean zehar, gehienetanlurrean edo basoetako soiluneetan etazuhaiztietan, adarren batean atseden har-tzen du, eta, gutxiagotan, otadi-iratzedie-tan. Zuhaitz ugariko lorategi handi etalasaietan ere ager daiteke. Gauean zehar,intsektu ugari dagoen edozein nekazalingurunetan beha daiteke.Bere habitata hauxe da: baso garbi, zuhaitzgutxiko toki zabal-garbiak, landa eta mendiertain eta behetako larreak.

65


66

KAPRIMULGIFORMEAK

Ordena honetan itxura eta bizimodu des-berdinak dituzten bi subordena bereiztendira: sorbeltzena eta kolibriena. Kolibriakoso txikiak dira (munduko hegaztirik txikie-na mokotik isatsera 62 mm neurtzen dituenkolibria da) eta sorbeltzek tamaina txiki edoertaina dute (Txikienek 5 g pisatzen duteeta handienek 150 g inguru). Guztiak osohegalari trebeak dira eta hego-egitura beradute.

EZAUGARRIAK

Sorbeltzek intsektuak jaten dituzte eta horiekairean harrapatu ahal izateko, hainbat mol-daketa dute (ahohandia eta hego luze etazorrotzak, adibidez). Oso hanka labur etaahulak dituzte eta ez dira ia inoiz pausatzen.Hegan doazela edaten dute, habia egitekolehengaiak hegan doazela biltzen dituzte etaairean kopulatzen dute. Kolibriek oso lumajedistiratsua dute normalean eta ez dira sor-beltzak bezala beti airean ibiltzen. Hala ere,oso trebeak dira hegan eta airean geldirikegoteko ado atzerantz hegan egiteko gaidira. Nektarra jaten dute nagusiki eta horre-tarako moko berezia eta mihiluze eta tutu-formakoa dute.Batzuetan intsektuak ere jatendituzte. Tropikoez kanpoko sor-beltz eta kolibriak migratzaileakdira eskuari.


Talde uniformea izan arren, sor-beltzak oso ugal-ohitura anitzak

dituzte. Askok koloniak eratzen dituzte etabeste asko bakartiak dira ugal-sasoian etataldekoiak gainerakoan. Habia zuhaitz-ada-rretan edo haitzetako zuloetan egiten duteeta 3-6 arrautza erruten dituzte. Arrautzakbi bikotekideek inkubatzen dituzte. Txitoakbiluzik jaiotzen dira eta hainbat astetan poi-kilotermoak izaten dira (gurasoek denboraasko pasatzen dute intsektu bila eta poiki-lotermo izatea habian gertatzen diren ten-peratura-aldaketei aurre egiteko moldaketadela dirudi). Kolibriak poligamoak dira.Habia emeek egiten dute, zuhaitzetan nor-malean eta arrautzak (eskuari bi errutendituzte) berak inkubatzen ditu.

BANAKETA

Kolibriak Amerikan bizi dira, bereziki,Hegoamerikako eskualde tropikaletan.Dena den, hainbat espezie tropikoez kan-poko eskualde epeletan bizitzeko gai da etabeste hainbat mendi handitan bizi da.Sorbeltzak ia Eurasia, Afrika eta Amerikaosoan bizi dira,baina tropikoetan ugariago-ak dira.

APODIFORMEAKAPODIFORMEAK(Apodiformes ordena)

67


DESKRIBAPENA: tamaina handiko sorbel-tza, 55 zentimetro hego-luzera lor dezakee-na. Gainaldean kolore arre argia izaten du,eta azpialdean zuria, arreak diren buztan-peko estal-lumak eta eztarria zeharkatzenduen marra izan.TAMAINA: luzera: 20-22 cm. Hego luzera:55 cm.BIOLOGIA: malkar-sorbeltza espeziemigratzailea da, eta haren alerik goiztiarre-nak apirilaren bukaeran ikus daitezke guremendietan. Udazkeneko migrazio-mugi-

menduak aldiz, abuztutik eta azaroarenhasiera bitartean gertatu ohi dira.16 edo 21 egunetako inkubazioa jasanondoren txitoak jaioko dira, eta sei asterenburuan habia utziko dute, beraien kabuzbaliatzeko gai batira.ELIKADURA: airean ehizatutako intsektuzelikatzen dira. HABITATA: espezie hau ohikoa izaten daharkaitz beroetan eta Euskal Herrian iabakarrik aurki daiteke Arabako lurraldekohegoaldeko mendietan.

MALKOR SORBELTZAMALKOR SORBELTZA(Tachymarptis melba)

68

KAPRIMULGIFORMEAK

SORBELTZ ARRUNTASORBELTZ ARRUNTA(Apus apus)

DESKRIBAPENA: besteengandik handia-goa delako eta hegan egiteko moduagatikbereizten da: bere hegaldi azkarretan nora-bidea zuzen mantentzen du bat-batean era-bateko birak emateko.Ziluetak, hego motz, luze eta kurbatuenga-tik eta buztan laburra, boomerang-a edo igi-taia dakarkigu gogora.Gorputz osoko lumajea beltza eta homoge-neoa da, kokotx zuria salbu Altuera handianhegan egiten du eta espezie honen ezau-garri nabari bezala, bata bestearen atzetikibiltzeko zaletasuna aipa daiteke; habia egi-teko erabiltzen dituzten etxe eta teilatuenartean elkarri jarraitzen dioten bitarteanoihu sarkorrak botatzen dituzte.TAMAINA: luzera: 16 cm. Hego luzera: 38-40 cm.BIOLOGIA: hegazti hau ugalketarako,inkubaziorako eta kumeak elikatzeko bes-terik ez da pausatzen. Bere bizitzako besteiharduera guztiak airean burutzen ditu, halanola, elikadura, atsedena, estaldura…Negutokitik apirilarenerdialdean edo maia-tzean heldu ohi da,eta azken hilabetehonen bukaeranjadanik urteko txito-talde bakarra sortze-ko ernaltzen da. 15edo 20 egunetakoinkubazioa jasanondoren txitoak jaio-ko dira, eta sei aste-ren buruan habia

utziko dute, beraien kabuz baliatzeko gaibatira.Giza inguruneko zaratara ohitu da, etanekazal inguruneetan ia da bikote habigile-rik geratzen. Irailak aldera hurrengo udabe-rrira arte uzten gaitu.ELIKADURA: airean ehizatutako intsektuzelikatzen dira. HABITATA: habigintzako zona hiriguneada. Bere jatorrizko habitata labar harritsue-tan badago ere, gaur egun badirudi ez delahiri eta herrietatik aldentzen, bertako teila-tuak eta teilatu gabetako zuloak habia egi-teko erabiltzen dituelariz. Hala ereBere azaugarri hiritarrak direla eta, hegaztihau behatu ahal izateko ez dago lokatzezzikintzeko beharrik. Edozein kaletan ikus-tea nahiko arrunta da, baina enara azpizurieta arruntarekin ez nahasteko kontu handiajarri behar da. Sorbeltz arruntak altuerahandian hegan egiten du normalean, etamodu zaratatsuan elkarren atzetik ibiltzenikustea oso normala izaten da.

69


70

KORAZIFOREMEAK

Koraziformeen ordenak nahikoa espezie ani-tzak hartzen ditu bere baitan. Guztiak egunezdira aktiboak eta 10-160 cm bitarteko tamainadute. Gehientsuenek, gorputz sendoa, lepolaburra, buru handia, nahikoa moko luzea,hanka txikiak eta nahikoa hego handiak dituz-te. Isatsaren luzera oso aldakorra da eta zen-bait espeziek oso luma luzeak ditu bertan.Askok oso kolore biziak dituzte. Guztira 190espezie inguru bizi dira munduan etaEuropan eta Euskal Herrian lau espeziek egi-ten dute habia, eta horietatik bat bakarrik ur-hegaztia da, martin arrantzalea.

EZAUGARRIAK

Koraziformeen ordena oso antza da, bai gor-putzaren itxurari dagokionez eta baita ekolo-gia eta porterari dagokionez ere. Espezieasko taldekoiak dira eta taldean dabiltza jatendute eta beste asko bakartiak dira. Ia deneta-rik jaten dute (arrainak, ornogabeak, ugaztu-nak, fruituak, etab.), baina espezie batzuekoso elikadura espezializatua dute. Ia guztiakdira kantatzeko edo soinuak egiteko gai,baina gehienetan soinu desatseginak egitendituzte. Gehienak sedentarioak gutxi batzuek,eskualde epeletakoek batez ere, migratu egi-ten dute.


Oro har, habiako lanak bikoteko bi kideek egi-ten dituzte. Habia zuhaitz, haitz edo ezponde-tako zulo etabarrunbeetan egiten dute etaaskok (erlatxoriak, adibidez) koloniak eratzendituzte. Zenbait espezieren emeek habiaren

sarrera itxi egiten dute inkubatzen hasi aurre-tik eta arrek eramaten diete janaria. Txitoakjaiotakoa zuloa irekitzen dute. Normalean, 2-9 arrautza jartzen dituzte eta espezie tropika-lak izaten dira arrautza gutxien jartzen dituz-tenak. Inkubazio-aldiak 18-22 egun irautendu. Txitoak biluzik jaiotzen dira eta gurasoekelikatu behar dituzte habian eta hori uztendutenean hegan egiteko gai dira.Espezie askok (argi-oilarrak, adibidez) ezdute habia garbitzen eta bertan uzten janari-hondakinak eta gorotzak.

HEDAPENA

Koraziformeak ia mundu guztiko eskualdeepel eta tropikaletan bizi dira, baina Afrika,Asia eta Ozeaniako eskualde beroetan diraugarien. Oso habitat desberdinetan bizi diraeta espezie gehienek oso habitat-behar kon-kretua dute, baina sarritan oso ugariak dirahabitat horietan.

KORAZIFORMEAKKORAZIFORMEAK(Coraciiformes ordena)

71


72

KORAZIFORMEAK

DESKRIBAPENA: espezie nahastezina.Nabariak dira gibelaldeko, buztaneko etahegoetako marra zuri-beltz deigarriak, gaine-rako gorputzaren kolore kanela arrosaxka etabatez ere, moko luze eta makurra, eta puntabeltzeko gandor irtena dituen burua.Hegazti polit honen ezaugarri askotatik batbere tximeleta antzeko hegalera da.TAMAINA: luzera: 28 cm. Pisua: 55-80 g.BIOLOGIA: herriaren eritziz, habiak darionkirats jasanezinagatik, argi-oilarra animaligorozkiz egiten du bere habia, behi eta zaldie-naz. Baina usain honen jatorria ez da hori -zeren argi oilarra ez du inolako materialik era-maten habira- baizik eta txiten uropigio delakoguruinetik jariatzen da.Guruin hau buztangainekoipurkonkorrean dago, etaustezko harrapakariakurrun mantentzen lagun-tzeko sortzen dute gironardagarri hori.Jantzi koloretsu eta mokoluze eta gakotuagatikbereizten da.Moko honen bidez orno-gabeko harrapakin-motaasko ehiza ditzake, halanola inurri, zizare, kaka-lardo, kirkir, etab. ia kon-petentziarik batere gabe,zeren hauek bere lurpekogordeleku sakon eta teo-riz seguratan harrapaditzake.Bizkaian umatzen direnargi-oilar guztiak, uda-

hegaztiak dira, ugalgaraian bakarrik beha dai-tezkenak, migratzaile bait dira.Gure lurraldeotatik udaberri eta udazkeneanpasatzen dira, eta Penintsularen Hegoaldeanneguan zehar geratzen dira horietariko zen-bait.ELIKADURA: insektujalea da (kilkerrak etamatxinsaltoak).HABITATA: ibar eta ibai-ondoko zuhaitzetakobiztanle tipikoa da, bere habiak egitekozuhaitz kofadunak edo giza-eraikuntza ego-kiak daudenean behintzat.Euskal Herrian oso urria da hegazti hau, lurral-de honetan populazioek murrizte handia pai-ratu baitute.

ARGI OILARRAARGI OILARRA(Upupa epops)

73


74

KORAZIFORMEAK

DESKRIBAPENA: erletxori arrunta segu-raski Europako hegaztietan nabarrena da,kolore hori, marroi, berde eta urdin bizieta-ko lumajearekin. Araba-zozo baten antekotamaina duelarik, nabarmena da bere mokoluze kakkoduna,hegazti intsektujalea delaadierazten duena.TAMAINA: luzera: 28 cm.BIOLOGIA: habia egiteko ibai eta errekabazterrak nahiago ditu, bertan hareazkoezpondak aurkitzen baititu, bere habia izan-go den zuloa egiteko aproposak. 6 edo 7arrautza inguru erruten ditu eta hogeirenbat egunez txitatzen ditu.Eguneko migratzaileak dira. IberiarPenintsulako erletxoriek GineakoGolkoaren bazterretan pasatzen dutenegua; maiatzaren hasiera aldean iristendira Arabara, eta bertan irailera arte geldi-tzen dira. Ugaldu ondoren, erletxoriek erra-diolaburreko mugimenduak egiten dituztenmultzokadak osatzen dituzte. Horregatik,udako hilabeteetan, hegazti hauek umatzenez diren lekuetan aurki daitezke, ArabakoMendialdean esate baterako.Europako hegomendebalde osoan hedatzealdian dagoen espeziea da. Beraz, ez diru-di haren iraupenakinolako arazo aipaga-rririk duenik, salbues-pen batekin, behar-bada: migrazio aldianM e d i t e r r a n e o k oherrialde batzuetane h i z t a r i e n g a n d i kjasaten duen jazar-pen handia. Hala ere,Arabako populazioak

bereziki minberak dira espezie honen ume-tze eremuaren iparraldeko mugan daudela-ko.Beraz, garrantzitsua da ugaltze koloniakjasotzen dituzten guneak zaintzea. Horidela eta “interes berezikotzak” jota dagoArriskutan dauden Espezieen EuskalHerriko Katalogoan.ELIKADURA: intsektuak ia bakarrik, batezere erleak, erlastarrak eta liztorrak.BanakeraHABITATA: erletxori arruntak haran zabalakatsegin ditu, klilma mediterraniarreko aldee-tan. Bertan koloniak osatuz umatzen da.HEDAPENA: banakeraa-eremua munduguztian zehar hedatzen da. Umetze aldian,Itsaso Meditrraneoaren inguruan eta Asiakohegomendebaldeko estepetan biltzen da.Gutxi gora-behera Europako erletxori popu-lazioaren herenak Iberiar Penintsulan egi-ten du habia; ertako alde guztietan bana-tzen da, iparraldeko eskualde hezeetanizan ezik.Euskal Herian, ia Arabako Errioxan bakarrikugaltzen da. Eskualde horretan, ohizkohegazti da, bakan batzuk Ebro ibaian goraPuentelarraraino iristen direlarik.

ERLETXORI ARRUNTAERLETXORI ARRUNTA(Merops apiaster)

75


76

PIZIFORMEAK

PIZIFORMEAKPIZIFORMEAK(Piciformes ordena)

Piziforme txikienek 6 cm neurtzen dute eta han-dienek 60 cm baino gehiagoko luzera izatendute. Gehienak zuhaiztarrak diren arren, osobizimodu desberdina dute eta hori dela eta, baitaitxura ere. Dena den, ia guztiek oin-eredu ber-bera dute: aurrerantz kokatutako bi behatz etaaterantz kokatutako beste bi. Ia denak intsekti-boroak dira, batzuek fruituak eta haziak jatendituzte eta gutxi batzuek argizaria. Gehienaksedentarioak dira. Guztira 370 espezie ingurubizi dira munduan eta hamar Europan. EuskalHerrian zazpi espeziek egiten dute habia.

EZAUGARRIAK

Espezie askok, okilek bereziki, isatzekoluma sendoak dituzte eta zuhaitzen enbo-rretan gora igotzeko gai dira.Okilek oso garezur gogorra, buruko musku-lu sendoak, moko luzea eta mihi erretrakti-la dituzte, zuhaitzetan zuloak egin etahorietatik intsektuak ateratzeko egokiak.Oro har, aniztasun handia dago espeziedesberdinen mokoen artean (batzuk osoespezializatuak dira), lumajean (espezieaskok oso kolore biziak dituzte eta gorpuz-keran. Kantatzeko gai dira eta zenbaitespeziek mokoaz enborrak joz ere egitendituzte soinuak.


Espezie gehienek beraiek egindako zuloetanegiten dute habia, sarritan zuhaitzetan (batezere zur biguneko zuhaitz hiletan) eta hainbate-tan ezpondetan. Gehienetan bikoteko bi kideekegiten dute zuloa eta horretarako mokoa era-

biltzen dute. Bakartiak dira bait bat, baina zenbaitespezieren habiak oso gertu egon daitezke elka-rrengandik eta gutxi batzuk kolonialak dira.Normalean bikoteko bi kideek inkubatzen dituz-te arrautzak eta gauez, emea soilik gelditzen dahabian. Txitoak biluzik jaiotzen dira eta bi gura-soek elikatzen dituzte. Espezie gutxi batzukparasitoak dira eta beste espezieen habietan jar-tzen dituzte arrautzak (arrautza bakarra jartzendute habiako). Gainera, sarritan zulatu egitendituzte bertan zeuden arrautzak.

BANAKETA

Piziformeak Antarktikan eta Australian izanezik, mundujo gainerako leku gehientsuene-tan bizi dira. Dena dela ordenak dituen seifamilietatik bakarrak (okilaren familiak) dituordezkariak tropipkoetan.

77


78

PIZIFORMEAK

LEPITZULIALEPITZULIA(Jynx torquilla)

DESKRIBAPENA: pizidoen barnean, bere-zitasun handiko espeziea da, bai anatomia-gatik, bai ere ohiturengatik; horregatikbenetako okilak biltzen dituenetik apartekoazpifamilia bat osatzen du.Kolorea guztiz arrea du, tonu ilunagokoazzerbait marratua egonik; eta honegatikerraz berezi daiteke beste pizidoetatik,zeren gainbegirada batez hauena bainopaseriformeen antza gehiago bait du.Zilueta luzatua da, tente mantendu ohiduen sama luzea duelarik. Udaberrian, lan-dazabalean sarritan entzun daiteke bereapeu bereizgarria, “gueg, gueg, gueg,gueg,…” antzeko soinu jarraia.Bere ohiturengatik zera esan dezakegu: ezdagoela basoari beste pizido guztiakbezain lotua, zeren garbiunetako lurtzorue-tan egoten bait da maiz horietako inurrite-giak bilatzen, hauek bait dira bere elikagainagusi.Habiaren egikeran ere arras berezia dabesteetatik: ez dute moko-kolpez hustutzenarbola, baizik eta barrunbe natural edo oki-len habi zaharretaz baliatzen dira. Han jaio-ko da bere ume-sail ugaria. Hegazti honen berezitasun nabarmenazera da: angeru harrigarrietan oker dezakebere burua. Euskarazko izena, hain zuzen,hortik datoriko. Baita ere honen migrazio-karaktere transahariar gogorrak beste okilegonkorretatik bereizten du.Ohitura urgariak eta inola ere deigarria ezden lumadia duenez, oharkabe gelditzen daespezie hau. Halere, kantu ozena du OkilTxikiarenarekin erraz nahas daitekeena.

Hori dela eta harrigarria da Aristoteles-ekk.a.ko IV. Mendean dagoeneko deskriba-pen aparta egin izana; honek agerian uztendu greziar filosofo eta naturzaleak zuenbehatze-ahalmen izugarria. Bai latinezkoizenak (torquilla) bai euskarazko (lepitzulia)eta gaztelaniazko (torcecuello) izen arrun-tek erreferentzia egiten diote arriskuasumatzen duenean burua biratzeko duengaitasunari. Inurri-txori ere esaten zaio(gaztelaniaz hormiguero), inurriak harendietaren zati nagusia baitira. Okil berezihauek martxoaren erditik dira ar helduberriek beren lurraldea aldarrikatzeko egi-ten dituzen lehen erreklamoak. Irailarenbukaeran desagertzen dira, Europakoazken migratzaileek gure latitudeak zehar-katutakoan.

TAMAINA: luzera: 17-18 cm.

BIOLOGIA: arrak habia egiteko zuloakdauzkan lurraldea aukeratuko du,bera ezbaita enborrak zulatzeko gai, eta ondorenbere kantua etengabeki errepikatuz emeariaukeratutako lekua erakutsiko dio. Emeak7-8 arrautza errungo ditu, eta txitoak 12egun inguru igaro ondoren jaioko dira.Bikotea inkubatzen ari den bitartean (baiarrak eta bai emeak hartzen dute parteinkubazioan) arrotzen bat agertuko balitz,bere izenarekin bat datorren jarrera eraku-tsiko du: lumak laztu, eta gorputza tentemantentzen du, eta, burua atzera-aurreraeragiten duen bitartean, lepoari ere itzuliakematen dizkio, modu erritmikoan mugitzeaz

79


80

gain. Jarrera honekin sugearen antza har-tzen du, eta honen aurrean etsaiak aldeegingo du edo, une batez zalantzan geldi-tuz, ihes egiteko aukera emango dio.Mugimendu hauek harraparien aurka edoemea bereganatzeko erabiliko ditu.Inurriz elikatzen da batez ere, beldarrak,pupak ala intsektu helduak jaten dituelarik.Afrikara uztailakedo irailak aldera itzultzendira.HABITATA: lepitzuliak sakabanaturikozuhaizti hostoerokorrak dituzten eremu ire-kietan bizi dira. Zuhaitz zahar sakabana-tuak dituen landazabalean bizi da. Haritzek,haltzek, fruta-arbolek… eratutako zuhaiz-tiak ere atsegin ditu, habia kokatzeko zulo-ak topa baditzake eta bertatik hurbil larreakbaldin badaude.zEuskal Herrian 1.500 bikote ingurukoa bideden populazioa estimatu da, eta horietakogehienak kostaldeko landazabaletan bana-turik bide daude. Edonola, atzeraka doa orohar Europa osoko banaketa-eremuan etaziurrenik bai atlantiar Euskal Herrian ere;izan ere, pentsatzekoa da bertan nekazari-

tzarekin loturiko paisaia basogintzari loturi-ko jardueren kausaz eraldatu izanakhegazti honen populazioen endekapennabaria eragin duela.

PIZIFORMEAK

DESKRIBAPENA: kasko gorria izan eziklumadi erabat beltza duen okila Belaeltzbaten tamaina du, lepo luzea eta ardatzitxurako zilueta.TAMAINA: luzera:45-48 cm. Hego luzera:70-75 cm. Pisua: 300-350 g.BIOLOGIA: Especie geldikorra da, bainanoizik behinka lekualdatze laburrak egitenditu. Habia eraikitzeko, adar bat zulatzen du.

Ohiko baso-espeziea, zuhaitz helduakdituzten basoetan aurkitu ohi dena. 4-5arrautza erruten ditu eta okil gehienekbezala, bere habiak zuhaitzak zulatuz erai-kitzen ditu.ELIKADURA: batez ere intsektuek elika-tzen da, bereziki zura industen duten espe-zieen larbez. HABITATA: ondo garaturiko basoetan bizida, bereziki pagadietan.

OKIL BELTZAOKIL BELTZA(Drycopus martius)

81


82

PIZIFORMEAK

OKIL TXIKIAOKIL TXIKIA(Dendrocopus minor)

DESKRIBAPENA: okil txikia, ozta-ozta 13-15 zentimetroko luzera duena, hau da, txo-larrearen tamainakoa, Europan bizi direnokiletan txikiena da.Bizkarraldea beltziska du zerrenda zurie-kin, eta sabela eta bularra kolore arrekoak,ildo beltz finez estaliak.TAMAINA: luzera: 13-15 cm. Pisua: 20 g.BIOLOGIA: bere txikitasuna eta izaeraiheskorrarengatik, errazagoa izaten damokoka entzueta bera ikustea baino.Sedentarioa da. Urtarrilaren hasiera aldetikekainera arte, bere mokoaren kolpe hotsakentzun daitezke goizeko lehen orduetan.Apiril aldean, araldian sartzen da eta biko-teak biltzen dira.Arra argi bereizten da emearengandikpileoa edo txapela kolore gorrikoa duela-ko, emearena zuria delarik.Estalketa maiatzaren erdialdean egitenda eta, ondoren, bikoteak bere kabiaprestatzen du enbor erdi ustelen batengoiko aldean. Sarreran 3,5 zentimetrodiametroa duen zulo batean datza kabia.Emeak bost edo sei arrauktze zuri jar-tzen ditu eta bi kideek 14 edo 15 egunezinkubatzen dituzte.Kumeak 20-30 egunez egoten dirakabian, bitartean gurasoek jaten ematendietelarik. Uztailaren hasiera edo erdial-dean dagoeneko kumeak hegan egitenikasi dute, baina gurasoekin geratzendira abuztuaren erdialdean beregain bizi-tzen hasi arte.Txori hau gero eta bakanagoa izatearenarrazoiak bi dira: alde batetik, baso zaha-

rren suntsitzea eta horien ordez koniferosailak landatzea, habitat honi itzurtzen bai-tzaio hosto galkorreko basoetan tartekatu-rik ez badago; eta bestetik, nekazaritzanpestizida gehiegi erabiltzea berak jatendituen intsektu eta landare-zorriak hiltzeko.ELIKADURA: okil txikia ez da enbor-azale-tan aztarrika ibiltzen: bere janaria adabu-ruetan bilatzen du, batez ere landarezorriekjotako adarretan, horietara bere ahaideak,okil handiak, ez baitira iristen. Landare-zorriez gainera, inurriak, armiarmak, sitsaketa euliak jaten ditu.HABITATA: ohiko baso espeziea, zuhaitzhelduak dituzten basoetan aurkitu ohi dena.

83


84

PIZIFORMEAK

OKIL BERDEAOKIL BERDEA(Picus viridis)

DESKRIBAPENA: hegazti zurgin deritzate-netan ugariena eta ere berean, EuskalHerrian beha daitezkeen hauetako handienadugu hegazti hau.Nagusiki berde kolorekoa den okila, ipurtxun-txur horixka, begi-alor beltza eta kapirotegorrimina dituena. Gainerako okilak bezala,haien erreklamoak salatu ohi ditu, baina zai-lagoa da zuzenean ikustea. TAMAINA: luzera: 30-33 cm. Pisua: 180-220 g.BIOLOGIA: edozein urte-sasoitan entzundaiteke bere irrintzi berezia, gehien bat uda-berrian, barrutikoitasun handiko hegaztia baitda.Habia egiterakoan, ugalbikoteak zuhaitz hos-togalkor bat aukeratzen du (gaztainondoadela, gereiziondoa edo haritzondoa) eta inoizere ez pinurik, honek jariatzen duen erretsinakaltegarri zaiolako, seguraski. Aukeratutakozuhaitzean, eta bere moko indartsuaz baliatu-rik, zulo biribil batez kanpoarekin komunikatu-rik dagoen ganbara bat hondeatzen dute.Txitak batez ere intsektu eta zizarez elikatzenditu, eta habiatik irtetzean helduak bainolumaje arreago eta pikartakoa dute.Horrelako hegaztien habiak elkarren jarraikourtetan erabili ahal dira ugaltzeko, eta neguanaterpe bezala balio izaten diete basoko besteespezie batzuei, hala nola, muxar grisei etasaguzarrei.ELIKADURA: oso hegazti lurtarra denezgero, okil berdeak batez ere lehorrean hara-patzen ditu gogozko inurriak. Intsektu xilofa-goz ere (egurjaleak) neurri handian elikatzenda, eta bere mihi luze, eranskorrez baliatzenda haiek bere gordelekutik ateratzeko.Honela, intsektu-mota hauek ugaltzen ez utziz, zuhaiztientzat kaltegarri ez

izateko moduko mailan eusten laguntzendute.HABITATA: espezie geldikorra da, eta motaguztietako zuhaizdun eremuetan aurkitzenda; edonola, haren haibtat motaren gogokoe-na habiak egiteko zuhaitz helduak dituztenpasaia erdirekiak izaten dira.Okil verdea oraindik arrunta da oihan eta sas-trakatan, baina habia egiteko zuhaitz egokiakgero eta gutxiago egoteak faktore mugatzailebezala jokatzen du, eta bere goraldian dau-den populazioen handitzea eragozten.Espeziaren ezaugarriak dira hegada uhinduaeta sarrera zirkularreko ohiko habia, zuhaitzbaten enborrean zulatua.

85


86

PIZIFORMEAK

DESKRIBAPENA: lumaldia nagusiki zuri-beltza duen okila. Gainera, nabarmenak dirahegoen gainaldeko barne-ertzeko orban zurihandia eta buztan azpiko kolore gorria. Arhelduak erraz bereizten dira garondo gorria-gatik, eta gazteak, kapirote osoa gorria dute-lako udazkenaren erdira arte. Gazteek eregorria izaten dute kapirotera eta horrela irau-ten die azaroko muda arte.Gazteek ere gorria izaten dute kapiroteraeta horrela irauten die azaroko muda arte.TAMAINA: luzera: 22-23 cm. Pisua: 70-90 g.BIOLOGIA: udaberiko hiletan entzungodugu batez ere, okil handiak hasten duenkomunikabidezko mekanismo landua: beremokoarekin adar lehor eta kofadun batenkontra bizkor eta gogorki mailukatzen du,

oihan guztian zehar entzun daitekeen“danbolin-doinu” berezia lorturik; basoan,hain zuzen, seinale-akustikoak ikusmenez-koak baino eraginkorragoak dira.Honela bere generokideak oharteraztenditu, bere barrutiaz jabetu dela jakin araziz,agerian jartzeak lekarkiokeen arriskurikgabe egin ere.Ugalohiturak okil berdea eta beste genero-kideen antzekoak dira, zuhaitzetan kofaue-nak hondeatzen ditu.4-7 arrautza erruten ditu eta, okil gehienekbezala, bere habiak zuhaitzak zulatuz erai-kitzen ditu.ELIKADURA: batez ere intsektuez ellika-tzen da, bereziki zura industen duten espe-zieen larbez.

DESKRIBAPENA: neurri txikiko moko arotzhonek 20 cm-ko luzera lortzen du eta batzu-tan Okil “picapinos” arruntarekin nahasten da.Burua zuria da, txano gorri batekin. Sabelaarrosa da. Lepoa zuri motaduna. Eztarria etabularra zuri-zikin koloretakoak, sabelaldeanmarkakin. Bizkarraldea beltzarana da sorbal-da-luma zuriekin. Erremige beltzak zuri heso-lez hesiak. Isatsa beltza da kanpoko lumazuriekin. Mokoa eta hankak zuriak dira.TAMAINA: luzera: 20 cm.BIOLOGIA: hegazti bakartia, iheskorra,zuhaiztar bizitzakoa da. Oso bizkorra izatenda enborretatik igotzerakoan, janariaren bilamokokatzen. Bere hegalaldia uhindua da,beste pizidoena bezalakoa. Zahar edo gaixodauden zuhaitzen enborretan egiten ditu

habiak, sarbide borobil batekin, tapizatu barik.Urtean behin bakarrik jartzen du 4-8 arraul-tzeko errunaldi bat. 450 bikoteko populazioaestimatzen da gutxi gora behera, PenintsulaIberiarrean %20. Europako mendebaldearenpopulazio osoa Penintsula Iberiarra kontutanizanda ere, gutxitzen ari da. Gaur egun egitenden basoko erabilera, habitata eraldatzen dueta horren ondorioz elikatzeko baliabideaketa habiak egiteko lekuak gutxitzen dira.Kontserbaziorako neurriak, basoak irizpideekologikoekin ustiatzera helbideratu behardira, espezie honen eta beste basoko espe-zieen iraupena lortzeko. ELIKADURA: batez ere intsektuak eta lan-dare batzuk jaten ditu, fruituak eta haziakadibidez.

OKIL ERTAINAOKIL ERTAINA(Dendrocopus medius)

OKIL HANDIAOKIL HANDIA(Dendrocopus major)

87


88

PASERIFORMEAK

Paseriformeena oso ordena ugari eta anitza daeta taldearen bereizgarri den ezaugarri gutxidago, beraz. Dena den, gehienek oin-eredu ber-bera dute: ongi garatutako lau hatz (3 aurrerabegira eta atzera) elkarren artean independen-teki mugitzen direnak eta gune beretik sortzendirenak. Egungo hegazti gehienak ordenahorretakoak dira (guztira 5.100 paseriforme-espezie inguru aurkitu da munduan eta besteordenetako espezieak 3.500 inguru dira).Euskal herrian 100 espezie inguru bizi dira, eta horietatik bost ur-hegaztiak dira. Ur zozoa,buztanikara, benarriz gorrizta, Lezkari karratxinaeta lezkari arrunta.

EZAUGARRIAK

Paseriformeak hegazti lehortar txiki edo ertainakdira. 7,5 eta 117 cm bitarteko batezbestekoluzera dute, baina ia denek 12,5-20 cm eta 15-30 gr inguru dute. Gehienek intsektuak jatendituzte nagusiki eta oso modu desberdinetanharrapatzen dituzte nagusiki eta oso modu des-berdinetan harrapatzen dituzte horiek. Bestebatzuek bestelako ornogabeak, arrainak, frui-tuak, hostoak, nektarra, ornodun txikiak etahaziak jaten dituzte. Elikatzeko mudu desberdinhoriei aurre egiteko, hainbatek espezializazioegokiak ditu moko eta hanketan. Gehienak kan-tatzeko gai badira ere, normalean arrak soilikkantatzen du. Hala ere, emeak soinuak egitekogai dira.


Oso ugal-ohitura anitzak dituzte. Gehienaklurraldekoiak dira eta lurraldetik atera gabe ugal-tzen eta elikatzen dira ugal-sasoian. Beste

batzuek koloniak eratzen dituzte eta habiareninguru hurbilena soilik defendatzen dute edohabia komunalak egiten dituzte. Asko monoga-moak dira eta gutxi batzuk poligamoak. Habiaoso leku desberdinetan eta itxura desberdine-koa egiten dute (adarretan, zuloetan, lurrean,eraikuntzetan, etab.), baina ia beti belar, ile,luma, eta abarrez osatutako egitura landua egi-ten dute. 1-14 arrautza jartzen dute txitaldiko etaemeak bakarrik edo arrak eta emeak inkubatzendituzte.Txito jaio berriak habian gelditzen dira hain-bat denboraz eta gurasoek (emeak soilikedo arrak lagunduta) elikatzen dituzte bitar-tean. Espezie askok txitaldi bat baino gehia-go egiten du urtean.

HEDAPENA

Paseriformeak ia kontinente guztietan(Antarktikan izan ezik) eta irla ozeaniko gehie-netan bizi dira eta lehorreko habitat guztiak kolo-nizatu dituzte.

PASERIFORMEAKPASERIFORMEAK(Paseriformes ordena)

Buztanzuri horia.

89


Mendi erregetxo.

Landa txirta.

90

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: kalandria bizkarraldearre kriptikoa eta sabelalde argia dituentxori sendoa. Lepoan iduneko-itxurakoorban beltz nabaria du eta mokoa kono-for-makoa eta sendoa du.TAMAINA: luzera: 19 cm.BIOLOGIA: habia lurrean egiten du, belareta sastraka artean ezkutatua.

ELIKADURA: haziak eta ornogabe Txikiakjaten du.HABITATA: leku irekiak, soroak eta etzeakatsegin ditu.Euskal Herriak, leku lehor eta beroenetanbizi da. 50 bikote baino gutxiagoko populazioaestimatzen da Euskal Herrian

DESKRIBAPENA: ertz argiko hego zabalak etabuztanaren alde bakoitzean marra zuriak dituentamaina handiko alaudidoa dugu hau.Ezaugarri bereizgarritzat buruko motots txikiaeta lurrarekiko mimetikoa den kolore lurkaraaipa daiteke; bizkarra arrea, bularra zerrendatuaeta sabalaldea argia direlarik. Txioka hegan eginohi du, eta beste alaudidoengandik bereizteko,tamaina handiaga, ondo markatutako bekainzuria, zerbait luzeagoa den buztana eta sabelal-dea argiak kontutan hartu behar dira. “Benetakokalandria” zertxobait handiagoa da, moko horiadu eta lepoaren alde bakoitzean bi orban beltzdauzka, eta horretaz gain, hego-ertzaren atzeal-dean marra zuria dauka. Hegatxabala, saldohandi eta jarraietan ikusi ohi da migraziogaraianzehar.TAMAINA: luzera: 17-18 cm.BIOLOGIA: espezie lurtarra da, eta behin lekubatean finkatuz gero, es du aireratzeko zaleta-sunik agertzen, nahiago du ezkatatu eta makur-tu zuzenean hegan egin baino.Apirilak eta uztailak aldera behar lehorren arte-an eta lurreko sakonuneetaz baliatuz, habia

eraikitzen du. Belar lehorrez eta ilez egindakopiloaren gainean, emeak 3-4 arrautza errutenditu, 10-11 egun pasa ondoren txitoak jaiokodirelarik. Beste 11 egun habian eman ondoren,txitoak hegan egiteko eta beraien kabuz elika-tzeko gai dira, eta momentu honetan gurasoekbigarren txitaldia burutzeko aukera probetxatzendute.Udazkeneko pasea, irailaren bukaeratik azaroa-ren erdira arte gertatzen da, eta udaberrikoaaldiz, otsailaren erditik martxoaren azken egu-netara arte bestea bezain nabaria ez bada era.ELIKADURA: udazkenean eta neguan haziz,garauz eta kimu samurrez elikatzen da, bainaugalgaraia hurbiltzerakoan, intsektujale bihur-tzen da, armiarmak, harrak eta molusku txikiakere harrapatzen dituelarik.HABITATA: ohikoa izaten da eremu irekietan.Euskal Herrian oso ugaria da mediterranear isu-rialdean, batez ere, zereal-laborantzak eta larre-diak dituzten eremuetan. Atlantiar lurraldean,espezie honen populazioak mogaturikdaude 800 metrotik gorako txilardi eta larre-dietara.

HEGATXABAL ARRUNTAHEGATXABAL ARRUNTA(Alauda arvensis)

KALANDRIAKALANDRIA(Melanocorypha calandra)

91


92

PASERIFORMEAK

TXORIANDRE ARRUNTATXORIANDRE ARRUNTA(Calandrella brachydactyla)

DESKRIBAPENA: neurri txikiko hegaztihonek, asko nabarmentzen ez dena, hama-bost zm-ko luzera eskura dezake. Bere itxuraorokorra lur-antzeko argi kolorekoa da. Dortsalkolorakate gorri nabar, marra edoildazka ilu-nekin. Buruko goialdea gorria da, pixka batzutituta egon ahal den harrapari-txanoaz.Beheko aldeak zuri zikinak dira, albo eta bularmarradunekin. Lepoaren albo bakoitzean txi-kia baina nabargarria den mota beltz bi ditu.Arre hegoak zuriz azpildutak. Moko horia etahanka nabarrak.TAMAINA: luzera: 15 cm. Pisua: 20-28 g.BIOLOGIA: ohitura taldekoiak dituen hegaztihonek baxu hegan egiten duten bandoak osa-tzen dute, eta aldi askotan oharkabetuta iga-rotzen dute lurrean. Zuhaitzetan eta zuhaiske-tan ia ez da auzatzen. Habia lur-zoruko zokogune txiki batean egi-ten du, mulu batzuen babesean.Kopa sakon baten itxura du hos-toz, adarrez, lumaz edo ileazegindakoa. Urtero hiru edo bostarraultzeko bi errunaldi izaten du.Espezie honentzat estimatzenden dentsitatea 0,4 indibiduo 10hektarietan izaten da. Ez da eza-gutzen jarraitzen duten jaidura,baina populazio penintsularraatzerantz doa.Beste espezie estepario batzueigustatzen zaien bezala, gai direnerdiguneen urritasuna alderdimugagarri bezala dugu EuskalHerrian. Habitaten erabilgarritasu-nen beherakada praktika intentsi-

bozko nekazaritza dela eta, PenintsulaIberiarrean dauden populazioen atzerakadabortxatu du. Kontserbaziorako neurriak Mediterraneo -aldean okupatzen dituzten ingurugiroak man-tentzera bideratu beharko lirateke, gaur egun-go ustiaketa sistema mantenduz.ELIKADURA: artropodoz eta haziz elika-tzen da.HABITATA: Mediterraneo inguruan banatzenden espeziea da. Gure lurraldean, ArabakoErrioxan aurkitzen da, sakabanatutako bestenukleoekin. Udako espezie bezala jokatzendu. Baskaleku xerofiloak dituzten lursail alfe-rretan eta mahastietan bizitzen da, orokorkileku erdi idorretan eta estepetan.

93


94

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: hamabost zentimetrotakoluzerara heltzen ia ez den lurreko hegazti txikia.Kutturlio arruntarekin konparatuz zaila da des-berdintzea. Goiko partea arre grisa da luzerakomarraz eta mora ilunez. Gorri koloretako isatse-ko estalki lumak hego grisekin. Arre ilunekolumazko gandorrarekin, oso berezia dena, altxa-tuta daramana. Eztarria argia, alboak gorrizkozzikindutak. Beheko parteak argi nabar, motarikgabe, bularrean dituen ospetsu formadunak izanezik. Arre koloretako mokoa eta hankak dituzte.TAMAINA: luzera: 15 cm. Pisua: 20-27 g.BIOLOGIA: hegazti bakarti honek bikoteka edotalde txikiak osatzen ikuzia izan da. Hegalaldiaapala da, uhindu, aldi askotan pausatzen.Habian lurzoruko zokogune txiki batean koka-tzen du, landarez, ilez eta luma egina; hiru edolau arraultzeko errunaldiak urtean bi edo hirualditan izaten dute.50 bikote baino gutxiagoko populazioa estima-tzen da Euskal Herrian.Penintsulan dagoen

populazioa atzerakadan dago.Beste espezie estepario batzuei gertatzen zaienbezala, gai diren erdiguneen urritasuna alderdimugagarri bezala dugu gure lurraldean. Habitaten erabilgarritasunen beherakada prakti-ka intentsibozko nekazaritza eta oihaneztapenadirela eta, Penintsula Iberiarrean dauden popu-lazioen atzerakada bortxatu du.Kontserbaziorako neurriak Mediterranealdeanokupatzen dituzten ingurugiroak mantentzerabideratu beharko lirateke. ELIKADURA: haziz eta artropodoz elikatzen da.HABITATA: Afrikako Iparraldean sakabanatzenden espezie honek zinta Atlantikarra izan ezik,Penintsula Iberiar guztira iristen da. Gure inguru-ko lurraldeetan, Mediterraneoko lurraldeetatikegoten da banaketa mugatuarekin.Larre xerofiloko lurralde mistoetan bizitzen da,ezkaia, romeroa eta karraska dauden zuhaiskagutxi landutako aldeetan, eta harrietak ere era-biltzen ditu.

DESKRIBAPENA: aurrekoa baino txikiagoada eta isatsa motzagoa du. Hegatxabal arrun-tak baino leku arbolatsuagoak maite ditu:zuhaiskak dituen eremu bat edo baso-ertzak,esate baterako; elektra hariteriaren kableetankokatzea gustatzen zaio. Lumaldia arrea duelarik, ez da erraza ikusten,batez ere lurrean alde batetik bestera dabile-nean haren elikagai nagusia diren intsektu etahazien bila. Errazago ikus daiteke zuhaixkabaten gainean pausatzen denean, edo aireandagoelarik bere kantua egiten duenean.

Edonola, honen kantua ez da hegatxabalarruntarena bezain ozen eta luzea.TAMAINA: luzera: 15 cm. Pisua: 24-35 g.BIOLOGIA: Euskal herrian eta Penintsulakoiparraldean ugaltzen diren pirripio gehienek,ugaltze-eremuak uzten dituzte neguan, bainaez dakigu zein diren haien negu-lurraldeak.Hegatxabal arrunta moduan, kan-tua, delikatu eta armoniotsua dauka eta gurelurretan azken hau baino urriago da.ELIKADURA: intsektuak eta haziak jatenditu.

PIRRIPIOAPIRRIPIOA(Lullula arborea)

KUTTURLIO MOKOLABURRAKUTTURLIO MOKOLABURRA(Galerida theklae)

95


96

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: enara familiako hegaztia.Lucera: 13 cm artekoa. Arre kolorea. Eztarriaeta beheko parteak zuriak. Iduneko edo bula-rreko zerrenda arrea dauka. Isatsa, motza etagutxi muxarratua. Mokoa eta hankak arreak.TAMAINA: luzera: 13 cm. BIOLOGIA: hegazti migratzailea da. Saharazbestaldetik etortzen da eta uda hemen pasa-tzen du.Apiriletik uztailra ugaltzen da.Migratzaileak martxoaren erdialdetik maiatza-ren hasiera bitartean agertzen dira, bainabaita abuztuaren azkenaldetik urriarenhasierabitartean ere.Bere hegada azkarra, bihurria eta bizia da;lurretik baxu edo eremu irekietan egiten duhegan.hondarrezko itsaslabar eta ezpondetan egin-dako galerietan hazten dituzte umeak.Arrek eta emeek mokoka eta aztarrika 1m-koluzera duten galeriak egin ditzakete; galeriekamaieran lumez, lastoz eta zainez egindakoganbara izaten dute.Ekaineko lehen egunetan emeak 4-5 arrautzzuri jartzen ditu; arrautzak nola emeak halaarrak zaintzen dituzte 12-16 egunez. Txitoakgurasoek hazten dituzte; txitoek, bes-talde, 20 bat egunen buruan uzten dutehabia.ELIKADURA: urtetan zein ur ingurue-tan hazten diren diptero (euliak, moski-toak,…), efimera eta beste edozeinintsektu hegalari asko jaten ditu.HABITATA: ibar zabal eta irekietan bizida, hain zuzen ere ur bareak darama-tzaten ibaiek ibaiertzetan eragitendituzten lur urratze eta jausien ondoriozsortzen diren lurrezko ezpondetan.

Berez leku hazeak diren ezpondetan ere aur-kitu da; gainera, ureztatzeko ur putzu, enbal-tse eta ale-erauzketetako malkarrak aprobe-txatzen dituHEDAPENA: Europa, Asia eta Iparramerikanbarrena zabalduta dago. Iberiar penintsulanere bai, Portugaleko eremu handi bateanizan ezik.Euskadin txito-koloniak Arabako azpikantau-riar zein mediterraniar zonetan daude, etaGipuzkoako Oria ibaiko bi gunetan ere bai.Araban, hain zuzen toki hauetan daude:Tumecillo ibaian eta Omecillo ibaiaren erdiparean eta behealdean. Baias ibaian. Zadorraibaiaren erdi parean. Ega ibaian. Ebrorenibaiertzean.Uhalde enara Arriskuan Dauden EzpezieenEuskal katalogoan sartuta dago “Kalteberen”kategorian, Eusko Jaurlaritzaren uztailaren9ko 167/1996 Dekretuaren arabera.Ondorioz, ez da onartuko: hegazti hau (kumeeta arrautzak barne) hil, harrapatu, jarraitu edozirikatzeko asmoz egindako baimendu gabekoedozein ekintza; ezta ere,haren habitata,habiak eta ugalketa, atseden edo elikadurara-ko guneak hondatzea.

UHALDE ENARAUHALDE ENARA(Riparia riparia)

97


9898

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: askotan, espezie hau enaraarruntarekin nahasten da, oso ezaugarri des-berdinak baditu ere. Enara azpizuria txikiagoada, eta ipurtxuntxur zuriak, bizkarreko kolorebeltzaren ondoan eskaintzen duen kontrasteahegan doanean bereizteko datu garrantzitsuada, enara arruntarena, bizkar osoa bezala, bel-tza baita. Honetaz gain, enara azpizuriak ez dutonu gorriskarik agertzen, ezta buztanari horrenforma urkilatua ematen dioten alboetako lumaluzeak ere.TAMAINA: luzera: 13 cm. Hego-luzera: 26 cm. BIOLOGIA: espezie udatarra da eta apirilarenlehen hamabostaldian heltzen da EuskalHerriko ugaltze-lurraldeetara. Habiak kolonia txi-kiak eratuz egiten ditu, batez ere giza eraikine-tan kokaturik, edonola, oraindik ere aurki daitez-ke zenbait habi haren jatorrizko habitaten, ale-

gia, zenbait mendialde eta itsas labarretan.Bola-itxura izaten du, eta landare-zuntzez elkar-lotutako buztinezko bolatxoz egindako egiturahau, barnetik lumez estalita egoten da. Urtero bierrunaldi egoten dira, eta zenbait urtetan baitahiru ere, aldi bakoitzean emeak 4-5 arrautzaerruten dituelarik. Inkubazioa 15-17 egunetanzehar luzatuko da eta bai arrak eta bai emeakburutuko dute. Txitoek 20-25 egun gehiagoemango dituzte habian, eta gero gurasoek aldibatez airean elikatzen dituzte, hurrengo txital-diak elikatzeko laguntzeko prest egon arte.Ugaltze-sasoia bukatutakoan, enara azpizurigehienek Afrikako negu-lurraldeetara jotzendute. ELIKADURA: hegan egiten duten bitarteanehizatutako intsektuz elikatzen da: euliak,eltxoak, tximeletak…

DESKRIBAPENA: enara honek gainaldea arreiluna du eta azpialde arre argia. Eztarria pikartadu eta buztanaren goi-ertzean orban zuri txikienzerrenda bat.TAMAINA: luzera: 14 cm. BIOLOGIA: kolonietan ugaltzen da eta buzti-nezko habiak eraiki eta itsas edo mendi-labarbaten arroka-irtenune baten azpiko horma ber-tikalean itsasten ditu. Halaber eraiki ditzakehabiak utzitako harrobietan edo eraikinetan,hegalkinak baldin badituzte.Mediterranear espeziea da eta Euskal Herriandu bere banaketaren ipar-muga. Hori dela eta,kolonien kokapena aldakorra den arren, hego-aldeko orientazioak nahiago bide ditu.

Haitz-enara da berez migratzailea ez den enarabakarra. Edonola, oso iparraldera edo osogoian kokaturiko lurraldeetako koloniak osatzendituzten hegaztiek, kostalderantz edo babestu-riko haran jakin batzuetara jotzen dute neguan,klima-baldintza hobeen bila. IberiarPenintsulako hegazti batzuek GibraltarrekoItsasartea ere zeharka dezakete, neguaAfrikaren iparraldean emateko.

ELIKADURA: arrasean eta sigi-saga askorekinhegan eginez, askotariko intsektu mordo batharrapatzen dute airean.

HABITATA: amildegi eta labar arrokatsuak.

HAITZ ENARAHAITZ ENARA(Ptyonoprogne rupestris)

ENARA AZPIZURIAENARA AZPIZURIA(Delichon urbica)


99

100

DESKRIBAPENA: hegazti ezagun honenezaugarririk bereizgarriena hegaldi erraz etalirainetan zehar burutzen dituen iskin, erritmo-aldaketa, planeatze eta zut jauziak dira.Buztan luzearen puntan kanpoaldeko lumezosotutako bi pintzel luze bereiz daitezke.Gorputzean, distira urdinez zipriztindutakokolore beltza da nagusiki, honen ondoanbular zuriak kontraste ederra sortzen duela-rik. Paparrean eta kopetan, berriz kolorearre-gorriska agertzen du. Sorbeltz etaenara azpizuriekin nahas daiteke, bainalehenengoa ia erabat beltza den bitartean,bigarrena, txikiagoa izateaz gain, ipurtxun-txur (bizkarreko beheko partea) zuria du.Honetaz gain, bietako batek ere ez ditu kan-poaldeko lema-luma luzeak aurkezten, eztapaparreko kolore gorriska ere.TAMAINA: luzera: 20 cm. Hego luzera: 33-34 cm.BIOLOGIA: udaberriaren hasieran negu-tokitik, hau da, Afrika austral eta tropikale-tik itzultzen da, urtero erabili ohi duen tokiberaren bila. Habia, baserri-atarietan, kor-tetan… eraikitzen du, beti ere habia gaina-zal bertikal batean kokatuz, posible izate-kotan, gainean sabaia duten lekua bilatukoduelarik. Lurrean biltzen duen buztina lis-tuarekin eta belarrarekin nahastuz, habiariforma emateko erabiliko dituen bolatxoakeratzen ditu.Habia goiko partetik irekia da, eta barnaldealumez estalita dago. Emeak 4-5 arrautzaerruten ditu, eta 15 bat egunetan zehar inku-batuko ditu. Bi edo hiru aste igaro ondoren,txitoek habiatik alde egiten dute, eta kumeen

bizitzako garai honetan zehar gurasoekairean elikatuko dituzte, habiara atsedenhartzeko soilik itzuliko direlarik. Irailakaldera Afrikarantz abiatzen dira berriro ere.Orohar arriskutan ez dagoen arren, oraindela zenbait urtetik hona badirudi Europanhabia egiten duten enaren kopurua gutxiegin dela. Horren zergatiak, habia egitekolekuen galeran (herrietan kortak eta besteinstalazio ireki batzuk desagertzearenondorioz) eta intsektiziden erabilera kon-trolgabean bilatu behar dira.ELIKADURA: enaren elikadura airean ehi-zatutako ornogabeek osotzen dute.Nekazaritzarako lagungarri bada ere, honek,askotan, heriotza ekartzen dio, pestizidenerabilera dela eta.HABITATA: eremu zabaletara moldatutakohegaztia da. Habia eraikuntzetan egin ohidu, barnealdean, ahal badu. Nekazal ingu-runeko habitatak eta eraikuntzak nahiagoditu etxe ugariz betetako hiriak baino,azken hauek enara azpizuriaren gogokoakdirelarik.Ehizatzeko garaian, soroetan, abereakdauden belardietan eta putzetan ibiltzenda.HEDAPENA: enara arruntaren umetzeeremua Eurasia eta Ipar Amerika gehiene-an eta Afrikako iparmendebaldean heda-tzen da, Iberiar Penintsulan eta Balkanetanohizko espeziea da, ia lurralde guztianzehar banatuta dagoelarik.Europako populazioek Saharatik hegoal-dera, Afrikako erdialdean eta hegoaldeanpasatzen dute negua.

PASERIFORMEAK

ENARA ARRUNTAENARA ARRUNTA(Hirundo rustica)

101


102

DESKRIBAPENA: Txori hau kostaldeko landaeta ibarretan ikustea arrunta izan ohi da, etaneguan gure oinen aurrean hegan aterako da,“tsiik, tsiik, tsiik” bezalako soinua sortzen duenbitartean eta hegoak jarraiki astinduz hegaldilasaia burutu ondoren, zertxobait aurrerago pau-satuko da. Arre kolorekoa da, marra beltzezapaindutako bular arre argia agertzen duelarik.Udatxirtarengandik bereizteko kolore argiagoa,itxura nolabait lirainagoa, eta hanka ilunak kon-tutan hartu behar dira. TAMAINA: luzera: 14 cm. Hego-luzera: 25 cm.Pisua: 25 g.

BIOLOGIA: lehenengo negu-txirtak irailak alde-ra agertuz doaz, baina gehienak urriaren bukae-ran edo azaroaren hasieran heltzen dira. Taldenagusiaren etorrera bat-batean gertatu ohi da,oso eguraldi hotza egon ondoren, hotz-bolade-tan zehar landazabala hegazti hauetaz erabatbateta egoten delarik. Kostaldearen gertutasu-naren ondorioz sortzen den eguraldi epelagoadela eta, lur-zoruaren ustiaketa abeltzantzarazuzendu dela kontutan hartuta, kantauriar landa-zabalean neguan beraien iharduera mantentzenduten intsektuen dentsitate altua dago.ELIKADURA: intsektuz elikatzen da.

DESKRIBAPENA: tamaianari begiratuta, txola-rrearen antzekoa da, baina bere zilueta lerdenaeta xehea da. Bizkar arrea du, eta bularrean etaalboetan marra arre ilun ugariz apaindutakokolore horiska agertzen du. Begiaren gaineanbekain zuri-horiska agertzen du, eta buztanekokanpoaldeko lema-lumak argiak dira.Euskal herrian jokaera negutarra aurkezten duennegu-txirtarekin nahas daiteke, baina behaketa-garaia alde batera utzita (udatxirtak neguan aldeegiten du), negu-txirta zertxobait handiagoa daeta hanka argiak ditu (kolore arre argikoak).Gainera, udatxirtak bularrean eta alboetan kolo-re ilunagoa agertzen du, eta bertako orbanakmarkatuagoak dira.TAMAINA: luzera: 15 cm. Pisua: 20-25 g.BIOLOGIA: martxoak edo apirilak aldera ager-tzen da, eta maiatzean jadanik habia egitendabil. Habia lurrean egin ohi du, zuhaitz edozuhaiskaren baten ondoan. 4-6 arrautza errutenditu, eta emeak 15 egunetan zehar inkubatuko

ditu, urte batzuetan txitaldi bat baino gehiagoaurrera atera daitekeelarik. Lurraldekantua etahegaldia oso deigarriak dira: lurretik edo zuhais-karen batetik, etengabeki kantatzen duen bitarte-an, goranzko hegaldia hasten du, eta bere pioa,zeharka planeatuz berriro ere lurrean, adarrenbatean edo zuhaiskaren batean pausatu artemantentzen da, jaitsieran, hegoak erdizka irekizeta buztana abaniko modura zabalduz abiaduramurrizten duelarik. Jaitsiera bukatzear dagoene-an, txorrotxio-mordo bereizgarria sortzen du.Abuztuaren bukaeratik urriaren erdialderartemigrazio-mugimenduak hasten dira, eta txirtahonek, Saharako hegoaldean duen negu-tokirai-no luzatuko den ibilbideari ekiten dio.ELIKADURA: lurrean harrapatutako intsektuz eli-katzen da.HABITATA: zuhaitz eta zuhaiskak dituzten eremuzabaletan bizi da. Batez ere, landazabala, kostal-deko otadi-iratzedia eta baso bakanetako soilune-ak eta bazterrak gogoko ditu.

UDA TXIRTAUDA TXIRTA(Anthus trivalis)

PASERIFORMEAK

NEGU TXIRTANEGU TXIRTA(Anthus pratensis)

103


104

DESKRIBAPENA: mendi-txirta bizkarralde arre-grisaska eta sabelalde zuriska dituen hegaztiliraina da. Moko iluna eta luzea, hanka ilunak etaisats luzea ditu.Udan, mendi-txirtek gibelaldea eta kapirotea arregrisaxka kolorekoa dituzte, eta azpialdean aldizzuriak, bularra arrosaxka izanik; neguan, gainal-deak ilunagoak izaten dituzte eta bularra zirrinta-duna. Bereziki migrazio-paseetan. Negu txirtaugariarekin lagunduta azaltzen da. Edonola, ezdira zailak bereizten: Mendi-txirta, Negu-txirtabaino handiagoa da, eta hanka beltzak ditu eta

bekain zuria markatuagoa du. Araldi-kantuaigortzen du airean gora doanean eta lurreraitzuli arte.TAMAINA: luzera: 16-17 cm. Pisua: 21-36 gr.BIOLOGIA: Urkiola, Gorbea, Orduña,etab.etako txilardegi nahiz belardi gisako bar-nealdeko zona altuetan soilik egiten du habia.HABITATA: Euskal Herrian, goi-larredi etatxilardietan aurki daiteke: atlantiar lurralde-an, 700 m-ko altueratik gora eta Arabakohegoaldeko mendietan aldiz, 1.250 metrokoaltueratik.

PASERIFORMEAK

MENDI TXIRTAMENDI TXIRTA(Anthus spinoletta)

DESKRIBAPENA: hamabost zentimetrotakoluzerara heltzen ia ez den tamaina txikikohegaztia da. Arre-grisaska koloretza orekatudortsala, zurizko bekain nabarmenarekin.Beheko parteak zuri krematsuak dira eta bula-rra eta alboak gaztain-gorrizkoak, arinki arraia-dunak. Hego nabar albo horiekin lumetan etaalbo krematsudun arre isatsa. Arre moko iluneta hanka horiak dituzte.TAMAINA: luzera: 15 cm. Pisua: 20-25 g.BIOLOGIA: lurreko habitetan bizkor mugitzendira. Hegalaldi baxu eta uhindu. Migrazio epe-etan talde txikiak osatzen dute. Lurzoruankokatutako zokogune batean landarezko hon-dakinekin egindako kopa antzeko kabi tapiza-tua eraikitzen du. Normalean lau edo bostarraultzeko bi errunaldi urtero gertatzen dira.Euskal Herrian 3500 bikote daudela estima-tzen da. Penintsularen eta Europaren popula-zioek atzerakada jasaten ari dira.Ingurugiro osoan egindako erabileran datzapopulazioen banatzeko aldeen atzerakada,

hau da, baso-berritze naturala edo artifizialazuhaiska meheekin, abeltzantza estentsiboa-ren bertan behera uztea, eta nekazaritzarakolur tradizionalen eraldaketa laborantza intentsi-bora bideratuz.Kontserbaziorako neurriak habitaten erabilpenekologiko batera bideratu behar dira, artzaintzaeta heskai egon ahal den lekuak mantenduz.ELIKADURA: lurzoruan harrapatutako artro-podoz elikatzen da.HABITATA: zuhaiska herrestariak edo larrexerofiloak dauden erliebe leuneko eta ingurunelehorreko zonalde desforestatuetan bizitzendira, eta hesiz inguratuta dauden barrazkolaboretan era bai.Europan, Asian eta Afrikaren Iparraldean dago-en espeziea da. Gure lurraldean, behekanta-briako erdi meridionala eta Mediterraneokozonaldeetara mugatzen da, populazio berreia-tu batzuekin zonalde honetatik at. Saharatikmigratzen duen udako espezie bat da.

LANDA TXIRTALANDA TXIRTA(Anthus campestris)

105


106

DESKRIBAPENA: ezaugarririk deigarriena,lema-luma zuriz apaindutako buztan beltz luzeada, lurretik dabilen bitartean etengabe gora etabehera kulunkatzen baitu. Azpitik zuria da, etaipurtxuntxurrak, bizkar osotik zabaltzen den koloregris argi bera du. Zilueta lerden eta xehea du,nolabaiteko dotoretasuna dariolarik. Bere taldea-ren bereizgarria den hegaldi uhinduan, buztanekokanpoaldeko lema-lumak nabarmentzen dira,bitartean “Txuiiit” bezelako soinu laburra errepika-tzen duelarik. Ez dago beste buztanikarekinnahasterik, beste biek kolore horiak agertzen bai-tituzte.TAMAINA: luzera: 19 cm. Hego-luzera: 30-32 cm.Pisua: 20-27 g.BIOLOGIA: Euskal Herrian sedentario modurajokatzen du, neguan bere populazioa nabarmenkihanditzen delarik. Emeak habia hormetan, zubie-tan, teiletan… eraikitzen du, ondoren 5-6 arrautzaerrungo dituelarik. Inkubazioaldia 12-14 egunetan

zehar luzatzen da eta, eklosioaren ondoren, txito-ek oraindik beste 15 egun emango dituzte habian.Noramalean urtean bi txitaldi egoten dira.Neguan zehar, etzalekuetan hamarnaka hegaztiere elkartzen dira.ELIKADURA: intsektuz elikatzen da, eta gehie-netan lurrean harrapatzen baditu ere, airean ehi-zatzeko gai ere bada.HABITATA: habitat guztietan aurki dezake-gu, kostaldetik, landa, erreka, zabortegi,herri eta beste hainbat lekuetaraino, bsoetanizan ezik, eremu zabaletara moldatutakotxoria baita. Habitatak buztanikara-motadesberdinen artean banatuko bagenitu,honelako saikapena egingo genuke: buzta-nikara horia erreka, errekasto eta latsetan;larre-buztanikara ingurune heze, padura etaurasetutako beste hainbat eremutan; etazuria giza inguruneetan, bertan arrunt sama-rra denez, erraz beha daitekeelarik.

PASERIFORMEAK

BUZTANIKARA ZURIABUZTANIKARA ZURIA(Motacilla alba)

DESKRIBAPENA: tamaina ertaineko txori honekpertikeraren antz handia du, baina lumajea horiadu. Tonu horiz jantzitako bi buztankaria-mota dago,eta biak aurki daitezke Heuskal Herrian: larre-buz-tanikara eta buztanikara horia. Buztanikara horiakbizkar urdin-grisaska eta buztan luzeagoa aurkez-ten du, eta arraren paparra, ugalgaraian, beltza da;larre-buztanikarak bizkar berdeska eta papar zuris-ka agertzen du. Bestela, buztanikaren ohiko ezau-garri bereizgarriak aurkezten ditu: hegaldi uhindua,egunaren parterik handiena lurrean ematea etabuztana etengabe astintzea.TAMAINA: Luzera. 16 cm. Pisua: 13-18 g. BIOLOGIA: migratzailea da. Apirilean ugaltzendira. Habia lurrean egiten du, uretatik gertu eta

belarretan ezkatuta. 4-5 arrautza erruten dituzte,eta emeak 12-14 egunetan zehar inkubatuondoren, txitoak jaioko dira. Habian beste 12egun eman ondoren, honen inguruan 5 eguninguru emango dituzte, tarte horretan helduekelikatzen dituztelarik. Kumeak elikatzeko hego-dun intsektuak (dipteroak eta kakalardoak).harrapatzen dituzte.ELIKADURA: intsektuz elikatzen dira, hauek buz-tana etengabe kulunkatzen duten bitartean bat-batean abiadura handituz edo geldituz harrapatzendituztelarik, bai urbazterretan eta erreketakoharrien artean, bai kostaldean.HABITATA: ingurune heze padura eta urasetu-tako eremutan.

LARRE BUZTANIKARALARRE BUZTANIKARA(Motacilla flava)

107


108

DESKRIBAPENA: tamaina ñimiñoko txori-txo honek arraseko hegaldi zuzen eta labu-rrak burutzen ditu, eta sastraka batetik bes-tera pasatzen denean, bere hegal laburren-gatik eta goian eraman ohi duen buztana-gatik ez balitz, sagutxo gorriskaren batekinnahas genezke. Eztei-jantziak hosto leho-rren tonuak dauzka: bizkarrean koloregorriska eta sabelaldean kolore argia, gor-putza marra ilunez josita dagoelarik.Buztana altxatuta eraman ohi du, eta beretxioa, sastraken edo zuhaisken artetik dato-rren “prrrrr” antzeko soinua edo, adartxorenbaten pausatzen denean, doinu eztia izandaitekeelarik. Ezkutaleku bezala erabiltzendituen heskai edo sastraketarantz bideratu-tako arraseko hegaldi azkarrak burutzenditu.Ez da kobazuloekin harremanetan dagoenhegaztia, haren izen zientifikoak(Troglodytes = kobazalea) pentsaratzendigun bezala; izan ere, habia itxia eraiki-tzen du kumeak aurrera ateratzeko etabeste generokide batzuekin batera negukogau hotzetan gordetzeko; horrexegatikesleitu zitzaion aipaturiko izen zientifi-koa.TAMAINA: luzera: 9-10 cm. Hego-luze-ra: 14-15 cm. Pisua: 10 g.BIOLOGIA: arra poligamoa da, eta emebakoitzarentzat habia bat eraikitzen du.Hain berezkoa duen habiak etxetxu-itxu-ra du, bi zulo uzten dituelarik, bat aurre-aldean eta bestea gibelean, antzekoirteera modura. Goroldioz, belarrez,hostoz… eginda dago, eta barrutiklumez estalita dago. Emeak 5-10 arrau-

tza erruten ditu, eta beste 15 egunetanzehar inkubatu ondoren; txitoak jaioko dira.Kumeek oraindik ere beste 17 egun emanbeharko dituzte habian. Ar poligamoaktxito-talde guztiak zaindu eta elikatu behar-ko ditu bata bestearen atzean, honek ehi-zaiharduera etengabea eskatzen duelarik.Espezie geldikortzat daukagun arren, goi-baso eta sastrakadietan bizi diren txepetxbatzuek ugaltze-eremuak uzten dituzteneguan, eta haran-hondoetara eta ingurukoeremu epelagoetara joaten dira. ELIKADURA: era guztietako ornogabe etabeldarrez elikatzen da.HABITATA: oihanpean bizi ohi da, sastrakaeta zuhaisken artean, zuhaiska-geruzan fin-katzen delarik. Ezkutatzeko beharrezkoaduen sasitza daukan edozein habitatean aurkidaiteke: otadiak, pinudiak, haltzadiak, hon-dartzak, hiriguneetako lorategiak,landa etalarreetako heskaiak edo ingurune hezeak.Euskal Herriko hegazti ugarienetako batdelarik, 100.000 -150.00 bikote ugaltzailekopopoulazioa duela estimatu da.

PASERIFORMEAK

TXEPETXATXEPETXA(Troglodytes troglodytes)

109


110

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: ezaugarririk bereizgarrienakopetan, saman eta bularren agertzen duenkolore laranja da. Bizkarra tonu oliba-arrez mar-gotuta dago, eta sabelaldea, berriz, zuriska da.Hegazti gazteen lumajean, tonu arre desberdi-nek bularreko kolore laranja ordezkatzen dute.Zilueta potxoloa du, buru handia eta gorputzzabala bereiz daitekeelarik. Adarretan edo bes-telako esekitokietan kantatzen egoten da, “tsik-tsak” errepikatua edo “tsuik” antzeko soinu des-berdin ugari sortuz.TAMAINA: luzera: 13-14 cm. Hego luzera: 22cm. Pisua: 16-22 g.BIOLOGIA: Euskal Herriko, neguko hazkundeaagertzen duen populazio sedentarioa da. Udazkeneko pasea irailetik azaroa arte gertatzenda, eta udaberrikoa otsailak edo apirilak aldera.Ugalgarian oso txori lurraldekoi eta oldarkorra da.Habia ia edonon eraiki dezake: hormetan, ada-rretan eta zuhaitz, zuhaizka edo gizaeraikuntze-tako zuloetan. 5-7 arrautza erruten ditu, etaemeak 14 egunetan zehar inkubatuko ditu.Urtean bi errunaldi burutzen ditu.

Penintsularen iparraldeko beste goibaso batzue-tan gertatzen den bezala, txantxangorri gehienekEuskal Herriako basoetatik alde egiten duteudazkenean, eta ez dira berriro azaltzen martxo-ra arte. Negu-lurraldeen kokapena zein den ezbadakigu ere, badirudi txantxangorri hauetakoedo Mediterraneoaren inguruko lurralde epela-goetara jotzen dutela. ELIKADURA: intsektujalea da, nahiz eta beste-lako ornogabeak ere harrapatu, eta neguanzehar haziak eta fruituak gehigarri modura jatenditu. Gizakiengandik horren hurbil mugitzendenez, lur-zizareak eta larbak aitzurrak azelartuahala harrapatzen ditu, eta zenbait baserritan,eguneroko mahaikide bihurtzen da.HABITATA: sastrakadi eta oihanpe trinkoa dutenbasoetan aurkitzen da batez ere, bereziki, hariz-tietan, erkameztietan amezti helduetan eta intsi-nis pinuko adineko landaketetan.Baserrigiroko biztanleriarekin elkarbizitzen ikasiondoren, badirudi orain hirigunean gauza beragertatzen aro dela, belarra eta zuhaiskak dituz-ten parke ugaritan topatzea arrunt samarra baita.

DESKRIBAPENA: tutun Arruntaren antzekoabaina tamaina handiagoa eta kolore gehiago-koa. Nabarmenak dira saihets gorriztak etaeztarri zuria, orban beltz txikiak dituenak.TAMAINA: luzera: 18 cm. Pisua: 23-35 gr.BIOLOGIA: habia arrak eta emeak egitendute zulo edo arrakala txikietan. Habia gorol-dioz, belarrez eta sustraiz estalita dago etabertan emeak urtean bi errunaldi egiten ditu 4edo 5an arrautzakoak.

ELIKADURA: bai intsektuz eta ornogabe txi-kiz bai haziz elikatzen da. Hortaz, intsektu etabikorjalea dugu. HABITATA: goi-mendietako hegaztia da etaEuskal Herrian 960 m-ko altueratik gorakomendi-mazela arrokatsuetan baino ez daaurkitzen.Haitzeko zona malkartsuetan eta goialdee-tan bizi da

MENDI TUNTUNAMENDI TUNTUNA(Prunella modularis)

TXANTXANGORRITXANTXANGORRI(Erithacus rubecola)

111


112

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: txolarre emearen antz handiadu,baina buruan eta bularrean aurkezten dituentonu gris ilunei begiratuta bereiz daiteke. Marraarrez zerrendatutako alboak eta bizkar gaztainka-ra aurkezten du, baina ezaugarri bereizgarrienakzuhaiskageruzarako joera, moko intsektujale bere-zia eta buruko eta bularreko tonu gris ilunak dira.TAMAINA: luzera: 14-15 cm. Pisua: 20-22 g.BIOLOGIA: Euskal Herriako bikote habigileaksedentario modura jokatzen dute, udazkenean etaneguan, Europako erdialdetik eta iparraldetik dato-zen ale negutarren etorreraren ondorioz, popula-zioa handitu egiten bada ere. Neguak hotzak dire-nean, inguruetako mendietako aleak ere kostalde-ko eremu epelagoetara hurbiltzen dira. Habigintzaapirilaren hasieran ematen da. Bi helduek habiaeraiki ondoren, emeak 4-5 arrautza erruten ditu,hurrengo 12-13 egunetan zehar berak inkubatu-

ko dituelarik. Ondoren txitoak jaioko dira, etaoraindik beste 15 egun emango dituzte habian.Kukua (Cuculus canorus) espezie honen ume-parasitoa da, tuntun arruntak erruten dituenorbanik gabeko arrautza urdinak imitatzen espe-zializatuz. Hori dela eta, udaberrian, kukua espe-zie honetako bikoteren batengandik ihes egitenikustea arrunta izaten da.ELIKADURA: intsektuz eta beste ornogabez eli-katzen da batez ere, udazkenean eta neguan eli-kaduran haziak eta baiak ere agertzen direlarik. HABITATA: askorik nabarmentzen ez den espe-zie urguria da, eta batez ere heskai eta sastra-kadietan ezartzen da, bai landazabaletan nahizeremu irekietan, bai basoetan. Hezetasun altukoinguruneak nahiago ditu, horregatik, pinudi etahaltzadietako sastrakadietan, landazabalekoheskai eta sastraketan hezean aurkituko dugu.

DESKRIBAPENA: urretxindorra txori liraina da,bizkarralde marroia, sabelalde arre argia edozuriska eta isats arre-gorriska dituena. Bakartia daeta ikusten oso zaila izaten da baina, aldiz berekantu ospetsua entzuten erraza izaten da.lumaje apal, jokaera zaputz eta deigarriak ez direnohiturez horniturik egon arren, mundu guztiak dakiurrexindorrak kantu aparta duela.Mila aldiz laudatuta eta mirestua izan den kantuhau musikagileen eta olerkarien inspirazio-iturriizan da. Eta, egiazki, ez da gutxiagorako ere.Apirileko edo maiatzeko ilunabar batetan urretxin-dorraren kantua entzun ahal izan duten guztiek,txunditurik geratu izan dira, barrutikoitasunarenkominikazio landu honen aurrean.Urretxindorrak, zein beste edozein hegaztik, ez du

gure atseginerako, ez eta udaberria ozen eta politbihurtzeko asmoz kantatzen, baizik eta, lurraldeakjaberik baduela adierazteko eta honela lehiakide-ak urruntzeko. Eta, bide batez, eme bat erakarrinahiean kantatzen du berarekin batera, sasi sakoneta babesgarri baten azpiko lurrean bat edo bi txi-taldi aurrera atera ahal izateko.Sastraka eta ibai-bazterretan bizi den udako hegaztia da, eta nagu-siki, orbel artean aurkitzen dituen intsektuz elika-tzen da.TAMAINA: luzera:16 cm. Pisua: 14-18 g.BIOLOGIA: habia sasi eta zuhaiska artean egitendu. Migratzailea da. ELIKADURA: intsektuak eta ornogabeak jaten ditu.HABITATA: Euskal Herrian, eskualde bero etalehorretan soilik da arrunta.

URRETXINDORRAURRETXINDORRA(Luscinia megarhynchos)

TUNTUN ARRUNTATUNTUN ARRUNTA(Prunella collaris)

113


114

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: zuhaiska-geruzan ezkuta-tuta bizi den txori txiki honen kantu ozena berekokapenerako ezinbestekoa zaigu. Bat bateansortzen duen nota altuen eztandak, “tsi, tsip,tsipi, tsipi, tsipi, tsiiip” antzeko soinua, tamainahandiagoko hegaztiari dagokiola pentsa ziteke-en. Zuhaisken artean dagoelarik kantatu ohi du.Gorputz osoa arrea da, gorriskagoa bizkarral-detik eta grisaskagoa azpitik. Buztan eta hegolabur eta borobilduak, eta zilueta potxoloa ager-tzen du, hurbileko sastraketarantz bideratutakohegaldi labur eta zuzenak burutzen dituelarik.Arrak, emeak baino nabariki txikiagoak izatendira, eta hauek baino %30eko pisu handiagoaizaten dute.TAMAINA: luzera:14 cm. Pisua: 12-18 g.BIOLOGIA: denboaren parte handiena zuhais-ka-geruzan geldi ematen du, bere txinta bereiz-garria kantatzen. Apirilak aldera, udaberria hel-tzerakoan, soinu hau gero eta setatiago bilaka-tzen da. Habia lurretik hurbil eraikitzen du, lan-darediari lotuta.

Emeak 4 arrautza erruten ditu eta 13 egunekoinkubazioa burutu ondoren, arrarekin batera,txitoak beste 15 egunetan zehar elikatuko ditu.Momentu horretan txitoek habiatik alde egingodute, hurrengo bi astetan, inguruetatik heganegiten duten bitartean, gurasoengandik elika-gaiak jasoko dituztelarik.Sedentario modura jokatzen du, ia migraziorikedo transumantzia-mugimendurik burutu gabe.ELIKADURA: intsektiboroa da, baina neguanzehar, ornogabe gutxi dagoenean, zenbait baitaeta hazi jaten ditu.HABITATA: erreka eta ibaietako urbazterretakosasi eta zuhaisketan bizi da, baita ingurunehezeetako haltzadi eta sahastietan ere.Landazabaletako bazterreko heskaiak, etapinudi eta bestelako basoetako sasiak koloni-zatzeko saioak egiten ditu, baina hotz-boladarikbada, lehengo habitatetara Itzuli behar da berri-ro ere. Euskal Herriari dagokionez, batez ere kostalde-an eta haran-hondoetan zehar banaturik dago.

DESKRIBAPENA: buztanzuri horiak ipur-txuntxurra zuria eta hegoak, isatsa, aur-pegia eta lepoa beltzak ditu. Gainerakoazuriska du eta hankak eta mokoa beltza-ak dira.TAMAINA: luzera: 14 cm.BIOLOGIA: habia lurrean egiten du.

ELIKADURA: intsektuak eta ornogabeakjaten dituHABITATA: landaredi gutxiko leku harritsuetanbizi da eta migratzaile da.Euskal Herrian, klima lehor eta beroena dago-en lekuetan bizi da. 500 bikote baino gutxiago-ko populazioa estimatzen da Euskal Herrian.

ERREKATXINDORRAERREKATXINDORRA(Cettia cetti)

BUZTANZURI HORIABUZTANZURI HORIA(Oenanthe hispanica)

115


116

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: izena adreilu-gorri kolorekobuztan deigarritik datorkio. Isatsa alde baterautzita, arrek eta emeek lumaje desberdinaagertzen dute. Arraren kolorea beltzeska da,ilunagoa gorputzean, buztaneko kolore gorriaketa hegan egiten duenean agerian geratzendiren hegoetako orban zuriek kontraste handia-goa eskaintzen dutelarik.Emea eta gazteak hitsagoak dira, buztaneansalbu, kolore arre-grisaska agertzen baitute.TAMAINA: luzera: 14 cm.Hego-luzera: 23 cm.Pisua: 14-19g.BIOLOGIA: txori artega dugu hau, eta urduridagoenean buztana etengabeki astintzen hastenda. Hormetako zulo eta hutsuneetan egiten duhabia: itsaslabarretan, gizonak egindako egiture-tan, edo, horrelakorik aurkitzen ez badu, tutu etateilategaletan. Emeak habia eraikiko du, honetara-

ko goroldia, belar lehorrak, adartxoak eta landare-zuntzak erabiliz, eta 4-6 arrautza errun ondoren 15egunetan zehar berotuko ditu. Txitoek beste bi asteemango dituzte habian. Ugalgaraia apirilarenbukaeran hasten da, eta urtero bi edo baita hiru txi-taldi ere egon daitezke. Sedentario modura joka-tzen du, klima hotzagoetako ale bakan batzuk gurekostaldean negutzen badute ere.ELIKADURA: intsektuz eta bestelako ornogabezelikatzen da, neguan fruitu eta haziak gehigarrimodura jaten dituelarik.HABITATA: gehienetan zuhaitzitik gabeko eremuarrokatsuetan bizi da, baina giza eraikinetan ereaurki daiteke, eta askotan herri eta hirien guneanbertan egiten ditu habiak.Kostaldean itsaslabar arrokatsuetan bizi da, harro-biak, etxetzar eta baserriak, eleizak eta hirigunekoetxebizitza bakan batzuk ere erabil ditzakeelarik.

DESKRIBAPENA: txori arrunta hau tokigaraietan pausatu ohi da, adarretan, zuhaiske-tan, hesietan, makiletan… Zilueta potxoloanbadirudi proportzioak ez direla ondo gorde, osoburu handia eta buztan luzea baitu. Arrak osolumaje deigarria du: burua eta bizkarra beltzakdira, eta bularra, berriz, gaztainkara-gorriska,saman, ipurtxuntxurrean eta hegoetako zerren-detan agertzen duen kolore zuriak kontrasteederra sortzen duelarik. Emea antzekoa badaere, hitsagoa da: kolore beltza arre bihurtzen daeta ez da ipurtxuntxur zuririk agertzen. TAMAINA: luzera: 12-13 cm. Hego-luzera: 20cm. Pisua: 14-17 g.BIOLOGIA: bikoteen batasuna urte osoanzehar mantentzen da, eta martxoak edo apirilak

aldera ugaltzen da. Habia lurrean egiten du,sastraken edo harrien alboan kokatutako sako-nuneetan. Soilik emea arituko da eraikintzalanetan, eta ondoren 14 egunetan zehar arrau-tzak berotuko ditu. Beste bi aste pasatu direne-an, txitoak habiatik alde egiteko prest egongodira. Urtero, urriaren erdialdetik azaroarenhasierara arte, ale-kopuruaren hazkundeanabaritzen da, baina egunak pasatu ahala haz-kunde hau desagertuz badoa ere, udako popu-lazioa ugariagoa mantentzen dela ikusi da.ELIKADURA: harrapakinak talaietatik zelata-tzen ditu, eta gero hauen gainera amiltzen da,beraien atzetik hegan egin ondoren lurreanharrapatuko dituelarik. Intsektuz eta bestelakoornogabez elikatzen da.

PITXARTXAR BURUBELTZAPITXARTXAR BURUBELTZA(Saxicola torquata)

BUZTANGORRI ILUNABUZTANGORRI ILUNA(Phoenicurus ochruros)

117


118

PASERIFORMEAK

BUZTANGORRI ARGIABUZTANGORRI ARGIA(Phoenicurus phoenicurus)

DESKRIBAPENA: espezie honetako arrakHeuskal Herrian aurkitzen diren hegaztietarikdeigarrienetakoak dira. Aurpegia, beltza iza-ten du, bekokia zuria, kapirotea eta gainalde-ak grisak, eta azpialdeak eta buztana gorriak.Emeak buztangorri ilunareren antzeko sama-rrak dira, baina askoz ere kolore argiagoa iza-ten dute.Bere itxura eta ohiturek buztangorri iluna(Phoenicurus ochruros) gogora erazten digu-te, izan ere, habitat ezberdinetan bizi da, basohostogalkorretako hegaztia bait da. Habiabatez ere, zuhaitz-zulogunetan egiten du,baina ez ditu horregatik harkaitz eta etxetakobarrunbe eta zirrikituak arbuiatzen.TAMAINA: luzera: 11,5 cm. Pisua: 12-19,5 g.BIOLOGIA: emeak habia eraikiko du, hone-tarako goroldia, belar lehorrak, adartxoak etalandare-zuntzak erabiliz, eta 4-5 arrautzaerrun ondoren 14-15 egunetan zehar berotu-ko ditu. Txitoek beste bi aste emango dituztehabian. Ugalgaraia apirilaren bukaeran has-ten da, eta urtero bi edo baita hiru txitaldi ereegon daitezke..Hegazti hauek apirilaren erditik aurrera ikusdaitezke Euskal Herrian, orduan itzultzen bai-tira Afrikako negu-lurraldeetatik. Abuztuarenbukaeran desagertzen dira, hegazti gehienekmigrazio-mugimenduei ekiten dietenean. ELIKADURA: buztangorri iluna baino lagu-nartekoagoa da, eta bi hegaztiok nagusikidieta berdina daukate, txindurriz, matxinsal-toz, tximeletaz, koleopteroz eta beste zenbaitornogabe txikiz osatua.HABITATA: baso-hegaztia da hertsiki etazulo ugari dituzten baso helduetan egiten ditu

habiak. Barudi hegazti eder hau azken urte hauetankopuru-beherkada aparta ari dela jasatzen,pestiziden eraginaren ondorioz, seguraski.Euskal Herrian oso uria da eta dauden alebakanak sakabanaturik daude artadi zaharre-tan eta baso hostoerorkorretan zehar.Espezie hau arriskuan dagoelarik, lurraldehonetan duen populazioa 150-200 bikotetikbeherakoa bide da. Arriskuan daudenEspezieen Euskadiko Zerrendak espezieKalteberatzak hartu du, eta zuhaitz helduenmozketa bide da gure lurraldean buztangorrihauek pairatzen duten mehatxu nagusia.

119


120

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: espezie honek neurri txiki-koa da, 13cm-ko luzerara heltzen da.Dimorfismo sexuala egoten da. Arra, goikal-dea arre-beltza koloretakoa dauka eta lume-tan gaztain koloretako azpildurak dauzka.Buruan bekain luze eta zuri bat dauka etabegi behean marra beltzak. Hegoak, gikalde-an arre ilunak dira eta barnealdeko estalkiakmota zuri batekin. Isatsa arre koloretakoa daeta oinarria zuria. Behekaldeak zuri-kremakoloretakoak dir, bularra eta lepoa gorrizkoakdira eta eztarriaren alboetan marra zuri batdauka. Emea, bekain horitsua dauka eta gai-netik argitsuagoa da, hegoak zuri gutxiagoakdira eta eztarriko marrak arre koloretakoakdira. mokoa eta isatsa, beltzak dira.


HABITATA: zonalde irekietan bizitzen da, iazuhaitzik ez dauden belardi eta alhagunetaneta ez du 1000 metroko altitudea gainditzen.Denbora luzea ematen du atseden hartzenbere posaderoan, isatsa mugitzen. Berehegalaldia zuzena da eta lurrazaletik hurbil. Paleartikotik banatuta dago. Gure lurraldeanEntzia, Aralar eta Salbadako mendiko altzoe-tan agertzen da, hala ere Arabar lautadakoberroetako ertzetan agertzen da. Udakoa etatransahariar migratzailea da.

BIOLOGIA: aktibitate krepuskularreko anima-li bakarti honek, udazkena eltzean kidetasu-neko taldeak osatzen ditu. Begetazio arteanegiten du habia material begetadunekin, kopaitzurazkoa eta barnetik tapizatuta; urtean batedo bi errunaldi izaten ditu bost edo sei

arraultzakoak. Basikoki begetazio arteanarrapatzen dituen edo lurzoruan topatzendituen artropodoak, moluskuak eta zizareakjaten ditu. Euskal Herriko populazio ugaltzai-learen kopurua 500 kidera heltzen dela esti-matzen da. Especie honek atzerakada andiajasan izan du, zakabanatzeko zonaldeak etapopulaziei buruz hitz egiten ba dugu; adibi-dez, hirurogeietan Gipuzkoaldean ugariakziren. Atzerakada honek PenintzulaIberiarrean ere ematen den arren, Europakopopulazioak oreka mantentzen dute atzera-kada txikiekin.

Bere populazioek mugatzen dituzten faktoreakerdigunean egindako aldaketan bilatu behardira, hau da, campiña-tan eta landetan eginda-ko baso-berritze foreztalak, praktika intentsi-bozko nekazaritza edo pastizaletan kokatzendiren zuhaisken dezagerpena.Kontserbaziorako neurria okupatzen dituzteningurugiroak mantentzera bideratu beharkolirateke, habitaten kondizioak zaintzen edohobetzen.

PITXARTXAR NABARPITXARTXAR NABAR(Saxicola rubetra)

121


122

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: espezie honek neurri txikikoada, 19 cm-ko luzerara heltzen da. Dimorfismosexuala espezie honetan ez da oso nabarmena.Arrak beltz-kedar koloretakoa da, erreflexu nabareta tindu batuekin hegoetan. Ipurtxuntxur eta estal-ki lumak zuriak dira. Isatsa erdian beltza eta alboe-tan zuria, muturreko marra beltzekin. Emeak arre-beltz koloretakoak erreflexu barik, beheko aldeaknabar azpildutak.TAMAINA: luzera: 19 cm. Pisua: 38-42 g.BIOLOGIA: bakarti ohiturakoa da, baina bikoteaksortzen du ugalketa epea denean. Harrietan sor-tzen diren zulo eta barrunbeetan egiten ditu habiak.Hauek material begetalekin egiten ditu. Habia bar-netik tapizatuta dago eta ekartzen dituen harriekininguratzen du. Jarrera honek oso bitxia da. Urteanbi errunaldi ematen dira, 4-6 arraultzekoa bakoitza.Oso populazio urria da eta oraindik ez da nabarituhabiak egiteko saiaketarik, bere presentzia osoegonkorra izan arren. Penintsula Iberiarreko popu-lazioa gutxitzen ari da.

Espeziearentzat baldintza ekologiko aproposak ezegotea, gure lurraldean bere presentzia murriztendu. Penintsulako beste lurraldeetan bere keinadak,ingurunean egiten ari diren aldaketengatik datoz. Kontserbaziorako neurriak, okupatzen duen lurral-deen kontserbazio on bat lortzera helbideratubehar dira.ELIKADURA: basikoki artropodoak eta moluskuzelikatzen da baina batzuetan narrasti txikiak edofruituak ere jaten du.HABITATA: lautada eta ezponda harritsue-tan kokatzen da, lurzoru biluziko gune erdia-ridoetan edo batzuetan barrunbe aproposakdituzten eraikinetan. Bere hegalaldia laburrada eta sarritan isatsa mugitzen du. Espezie honen banaketa PenintsulaIberiarrean eta Afrikako iparmendebalderai-no mugatzen da. Gure lurraldean mediterra-neoaldean lurralde zehatzetan agertzen daeta noizbehinka kostaldean.

DESKRIBAPENA: hegazti hau, bere izenakdioen moduan, harkaiztarra dugu, mila metrotatikgorako mailatan egoten delarik, lumaje ederraedukitzeagatik eta arroroa izateagatik presio zine-getiko handia jasan ondoren, hara izan bait dazokoratua. Harkaitz altuetan eta inguruan belardieta sastrakak dituzten eta harriak lurrazaleratzendiren lekutan bizi den hegazti urria eta izua da.Leku horietan, bere harrapakin diren intsektu etaharrak harrapatzen ditu.Arrak kolore askodun lumadi ikusgarria du: ipur-txuntxur zuria, eztarri, buru eta bizkar urdin har-belkarra, eta laranja koloreko azpialdeak. Halaere, ez da erraza, ikusten, jokaera iheskor eta

bakartia baitu. Sarritan errazagoa izaten dahegan ari den bitartean edo harkaitz baten pun-tatik botatzen duen xirula-noten antzeko txorro-txioaz jobetzea. Sahara zeharkatzen duen migra-tzailea da eta Penintsularen iparraldeko mendie-tara, apirilaren erdian heltzen da. Habia, arrokaarteko zulo batean egiten du, gehienetan zuhaix-ka gutxiko mendi-mazela larredidun arrokatsue-tan. Euskal herriann 600 m-tik gorako altueretandauden harkaitzetan egiten ditu habiak, bainauren banalerroko mendietako (Gorbeia, Salvada,Aralar) ugaltze-lurraldeak 900 metroko altueratikgora daude.Gure artean umatze-garaian bakarrikegoten den uda-hegaztia da.

HARKAITZ - ZOZO GORRIAHARKAITZ - ZOZO GORRIA(Monticola sexatilis)

BUZTANZURI BELTZABUZTANZURI BELTZA(Oenanthe leucura)

123


124

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: emeek eta arren lumajearenarteko desberdintasun handietan isladatzen dendimorfismo sexual argia dago. Arraren bizkarragris-irdinska da, eta hegoak, berriz, beltzak dira.Buru grisaskan mokoaren oinetik ia garondorainoeta samaraino zabaltzen den karatula-itxurakoorban beltza agertzen du. Emea ez da horrenikusgarria: kolore arre-grisaska agertzen du, etakaratula-itxurako orbana ez da ia markatzen.Ezaugarririk deigarrienak ipurtxuntxur zuri-zuriaeta buztanaren bukaeran agertzen duen zerrendabeltz zabala dira, banda honek, erdiko lumetatikgorputzerantz zabalduz, “T” alderantzikatuarenforma hartzen duelarik.TAMAINA: luzera: 14-15 cm. Hego-luzera: 24 cm.Pisua: 14-30 g.BIOLOGIA: Afrika tropikalera doa negua pasa-tzera, eta apirilean ugaltokira itzultzen da berriroere. Habia lurrean egiten du, harrien azpiko hutsu-ne eta zuloetan edo harrien artean. 14 egunetan

zehar 5-6 arrautza inkubatuko ditu, eta txitoekbeste bi aste emango dituzte habian. Jokabide urduria agertzen du, alde batetik beste-ra korrika etengabean. Harri-multzo edo bestelakomuinoetatik “tek, tek” antzeko soinua sortu ondo-ren, berehala, arraseko hegaldian, inguruko bestetalaiaren baterantz abiatzen da.ELIKADURA: lurrean, atzera eta aurrera korrikaeginez harrapatutako ornogabeak jaten ditu,intsektuak, lurzizareak, moluskuak…HABITATA: eremu zabaletan bizi da eta ugaltokimodura harrobi eta harriz.Espezie hau ohikoa izaten da eremu irekietan,baina oso banaketa aldakorra du euskal geogra-fian zehar. Ugaria izaten da otalurretan eta medi-terranear isurialdeko zereal-soroen eta mahastienartean tartekaturik dauden landu gabeko lurretan;atlantiar eskualdean 700 metroko altueratik gorabakarrik ugaltzen da, eta beraz, nahiko hegaztiurria da.

DESKRIBAPENA: Izaera mesfidati eta iheskorraerakusten duenez, oso hegazti ezezaguna da,nahiz eta lumaje eder eta deigarria izan.Dimorfismo sexual nabarmena aurkezten du.Arren gorputz osoak kolore urdin ilun bizia ager-tzen du, hego eta buztan ilunagoekin, eta hankabeltzetan ere tonu urdinak bereiz daitezke. Emea,ordea, nabardura urdinak agertzen baditu ere,orban argiz pikardatutako kolore arregrisaskazjantzita dago.TAMAINA: luzera: 20 cm.Hego-luzera: 33-37 cm. BIOLOGIA: hegazti honek tamaina handi sama-rra eta lumaje deigarria agertzen badu ere, bereizakera iheskor eta mesfidatia dela eta gutxitanikusi ahal izango dugu. Sedentarioa da eta urte

osoan zehar itsaslabar eta arroketan zehar korri-ka, saltoka, arraseko hegalditan eta, arriskurenbat somatzekotan, harrien atzean ezkutatzenbeha daiteke. Zulo naturaletan, arrakaletan etaerlaitzetan belarrez, sustraitxoz eta goroldiozegindako habia eraikitzen du. Espezie hau ohikoa izaten da ingurune arroka-tsuetan, eta Euskal Herrian itsas labarretan etaArabako hegoaldeko mendietan banaturik dagonagusiki. Gutxitan aurkitzen da uren banalerrokomendietan, baina berriki zenbait bikote ugaltzaileazaldu dira bertan.HABITATA: harkaizti eta horma bertikaletan,eremu arrokatsuetan eta penintsula barnekohorma eguzkitsuetan bizi da.

HARKAITZ- ZOZO URDINAHARKAITZ- ZOZO URDINA(Monticola solitarius)

BUZTANZURI ARRUNTABUZTANZURI ARRUNTA(Oenanthe oenanthe)

125


126

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: garraztarroaren eta birigarroarruntaren tarteko tamaina du. Ezaugarririkbereizgarriena buruko eta ipurtxuntxurreko kolo-re gris iluna da.Bestalde, bizkar gaztainkara eta buztan beltzes-ka erakusten du. Bular horigorriska orban ilunezzerrendatuta agertzen da, eta hegoen azpialdeazuria da. Hegan egiteko modua birigarro-motadesberdinak bereizteko datu garrantzitsua da,garraztarroak ibilbide uhindua daraman bitarte-an, durdulak hegazti zuzen eta zehatzagoa era-kusten baitu.TAMAINA: luzera: 26. BIOLOGIA: nahiz eta paseko espeziea izan, osoale gutxi heltzen da penintsulara, gehienak ipa-rraldean gertatzen baitira, Nafarroa eta Oportolotzen dituen irudizko marratik gora. Ekaitz gogo-rretan eta, batez ere, hotz-boladetan, ale askokmigraziogaraitik kanpoko ibilaldiak burutzen dituz-

te, Kantauri aldeko kostaldeko landazabala betetze-ko adina txori etortzen delarik. Udazkeneko pasea azaroan gertatu ohi da, baina,intentsitate txikiagoan bada ere, otsailera arte jarrai-tzen du. Udakoa martxoan gertatzen da.ELIKADURA: lur-zizarez, barraskiloz eta intsek-tuz elikatzen da batez ere, baina udazkenean etaneguan naturak eskainitako fruituak, baiak etahaziak probetxatzen ditu. Lur-zizareak harrapa-tzeko belar motzeko larre eta zelaietan pausatuohi da, jarrera mesfidati eta tentean itxaron ondo-ren, lur azpitik datozen hotsak entzuterakoan tre-betasun handiz azaleratzen dituelarik. HABITATA: hegazti migratzaile hau EuskalHerrian pausatzen da. Gelditzen denean, larreeta zelaien ondoko haltzadi eta baso mistoetanatseden hartzen du. Hotz-boladetan espeziehonetako ale ugari etortzen da, eta zuzeneanlandazabalera pausatzera doaz.

DESKRIBAPENA: birigarro txikia genero honetakoeuropar espezierik txikiena da. Tamaina alde baterautzita, gorputzaren alboetan eta hegoen azpialdeanagertzen duen kolore gorria, eta begiaren gainekobekain zuria, txori hau bereizten duten ezaugarririknabarienak dira. Beste zenbait espezie ez bezala,neguko urtesasoian saldotan ibili ohi da. Hegan sortzenduen “Tsiiiip” antzeko apeu laburra, udazkenean sarria-gotan entzun daiteke, garai horretan birigarro txiki uga-rik gure udalerriaren gainean hegan egiten baitu.TAMAINA: luzera: 21 cm. Hego-luzera: 34 cm. Pisua:60 g.BIOLOGIA: mugimendu handiena eguneko lehenorduetan eta gauean, argirik gabe ikustezinak badiraere apeu bereizgarria entzun dezakegunean, gertatzenda. Normalean, azaroak aldera heltzen da, birigarro

arrunta baino zertxobait beranduago. Negu-tokian fin-katzen denean janlekuen eta etzalekuen arteko ibilbidezehatzak ezarri ohi ditu. Janlekuak fruitu eta baia uga-riz hornututako toki basotuak dira, bertako landarediaelorrio zuriek, legeltxorrek, huntzek, endalaharrek…osotzen dutelarik. Eskakizun horiek betetzen duen ere-murik aurkitzen ez badu, larre,landa eta soroetan baz-katzera edo moluskuak eta lur-zizareak harrapatzeraabiatzen da. Hotz-boladek txori hauengan eragin han-dia dute, eta horrelakoetan kostaldeko larreetan babe-sa eta janaria bilatzen dute, durdulekin, hegaberak, txi-rriekin eta bestelako txoriekin batera.ELIKADURA: fruituak, baiak, moluskuak eta lur-zizare-ak jaten ditu.HABITATA: Europako iparraldekoizeidi eta mendikobasoetan.

BIRIGARRO TXIKIABIRIGARRO TXIKIA(Turdus iliacus)

DURDULADURDULA(Turdus pilaris)

127


128

PASERIFORMEAK

BIRIGARRO ARRUNTABIRIGARRO ARRUNTA(Turdus philomelos)

DESKRIBAPENA: tamari dagokionez zozoa-ren antzekoa bada ere, kolore gorri-hori etaarrez margotutako birigarro arruntak, ez duhorren lumaje deigarririk erakusten. Orbanarre-beltzeskez pikardatutako bular arre argiadu, eta bizkarrean kolore arre homogeneoanagusitzen da.TAMAINA: luzera: 23 cm. Hego-luzera: 35cm. Pisua: 70-90 g.BIOLOGIA: urriaren erdialdean lehenengoale mmigratzaileak beha daitezke, eta haue-tako batzuek gure udalerria negu-toki moduraaukeratzen duten bitartean, beste batzuek,ordea, bideari ekiten diote berriro ere.Espezie honen migrazioa ez da birigarro txi-kiarena bezain ikusgarria, orokorrean gauezeta talde txikitan edo banaka hegan egitenbaitute.Otsailean, araldiari ekiten diote, eten laburrezbanaturiko ahapaldi labur eta aldakorrak erre-pikatzean datzan kantu ozena eginez.Martxoan altuera txikiko zuhaitz eta zuhaiske-tan ugaltzen da. 13-15 egunetan zehar inku-batuko dituen 3-5 arrautza errun ohi ditu, etaeklosiaren ondoren, txitoek beste 15 egunemango dituzte habian, bertatik oraindik era-bat garatuta egon gabe eta hegaldi traketse-tan irteten direlarik. Normalean, urtero bi edohiru txitaldi egoten dira.Irailaren erditik eta batez ere urrian eta azaro-an, europar populazio migratzaileen udazke-neko pasea gertatzen da; horietako gehienak,Eskandinavia, Alemania, Holanda etaBritaniar Uharteetatik etortzen dira. Generobereko beste espezie batzuekin lagundutaetortzen dira, bereziki, Birigarro Txikiardekin

eta Durdularekin, eta bai aipaturikoGarraztarroaren iparreko populazioekin ere.ELIKADURA: elikadura intsektu, lur-zizareeta larbetan oinarritzen da. Barraskiloak txorihauen gurarietako bat dira, mokoaren bidezheldu ondoren harrien kontra botaz apurtzendituztelarik.Sarritan, harri baten inguruan metatutakobarraskiloen oskol-multzoa ikus daiteke, harribera behin eta berriro erabiltzen baitute.HABITATA: oso habitat desberdinetan topa-tuko dugu. Landazabalaren paisaia nahastuanahiago du, bertan, elikatzeko behar dituenlandak eta soroak, eta ezkutatzeko eta ugal-tzeko aproposak diren heskai eta zuhaiztiakeskura baititu. Birigarro arruntak haltzadiare-kiko harreman estua agertzen du, eta beraz,baso hauetan oso ugaria da. Bestalde, hal-tzadi hauek larreen artean egon ohi direnez,ugaltzeko eta negutzeko oso leku aproposakdira.

129


130

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: antza handia du ZozoArruntarekiko, baina bularra zeharkatzendion marra zuri bereizgarria azaltzen du,emearen kasuan kolore motelagoa duena.TAMAINA: luzera: 24 cm. Pisua: 130 g.BIOLOGIA: gure latitudeetan urritik maiatza-ren hasiera arte ikus daiteke, goi-larredienondoan kokaturiko malda handiko harkaitze-tan. Badirudi Kantauriar Mendilerroko edoPirinioetako ugaltze-lurraldeetatik datozenhegazti transhumanteak direla, edotaBritaniar Uharteetatik datozen IberiarPenintsulatik kanpoko aleak. Euskal Herrianegin den espezie honen kumaldiari buruzkoaipu bakarra izan da Gorbeian 1982an ikusiziren espezie honetako gazte hegadunena.Hortaz, baliteke noizik behinka papazuria

parkean ugaltzea, baina azken urteetan ezda horrelakorik detektatu.Martxoan altuera txikiko zuhaitz eta zuhais-ketan ugaltzen da. 14-15 egunetan zeharinkubatuko dituen 4-5 arrautza errun ohi ditu,eta eklosiaren ondoren, txitoek beste 15egun emango dituzte habian, bertatik orain-dik erabat garatuta egon gabe eta hegalditraketsean irteten direlarik. Normalean, urte-ro bi edo hiru txitaldi egoten dira.ELIKADURA: elikadura intsektu, lur-zizareeta larbetan oinarritzen da. Barraskiloak txorihauen gurarietako bat dira, mokoaren bidezheldu ondoren harien kontra botaz apurtzendituztelarik.HABITATA: goi-larredien ondoan kokaturikomalda handiko harkaitzetan bizi da.

DESKRIBAPENA: bere generoko hegaztirikhandiena. Erraz bereizten da bigarro arrun-tetik, gainaldeen kolore grisaxkagatik etahegoen barnealdeko zuriagatik.TAMAINA: luzera: 27 cm. Pisua: 110-140 g.BIOLOGIA: hegazti goiztiarrenetakoa daaraldian sartzeko. Abenduan entzun daitekejadanik arrak zuhaitz baten adar irtenetikateratzen duen xirula antzeko kantua EuskalHerriko pagadi eta hariztietan. Zenbait erruteotsailaren bukaeran gertatzen dira, etaberaz, apirilaren hasierarako zenbait kumekutzia bide dute habia. Sasoi honetan batezere intsektuek elikatzen bada ere, gainera-koetan ia fruituez bakarrik elikatzen da:mihura, elorria, gorostia…

Bertako garraztarroak geldikorrak direla diru-di baina goi-eremuetan ugaltzen direnek,mugimendu laburrak egiten dituzte, etaneguan haran-hondoetako eremu irekietarajaisten dira. Bestetik, hegazti-talde handiakikus daitezke bai udaberriko migrazioan,(Otsaila/martxoa), bai udazkenekoan (irai-la/urria), ale hauek Iberiar Penintsulatik kan-pokoak bide dira, eta ziurrenikEskandinaviatik eta Erdi Europatik etortzendira.ELIKADURA: gainerakoetan ia fruituezbakarrik elikatzen da.HABITATA: ohiko baso-espeziea da, etagogoko ditu argiuneak eta baso-ertzak; uga-riagoa izaten da goi-eremuetan.

ZOZO PAPAZURIAZOZO PAPAZURIA(Turdus torquatus)

GARRAZTARROAGARRAZTARROA(Turdus viscivorus)

131


132

PASERIFORMEAK

ZOZO ARRUNTAZOZO ARRUNTA(Turdus merula)

DESKRIBAPENA: Euskal Herriko lorategieta parkeetan oso arrunta da. Arra erabatbeltza da, mokoak eta begiro eraztunakagertzen duen kolore hori eraztunak ager-tzen duen kolore hori edo laranja bizia aldebatera utzita.Emea, berriz, marroi iluna da, eta mokoarenkolore hori bizia arre bilakatzen da, begikoeraztuna ere deagertzen delarik. Heldu bienbuztana luze samarra da. Gazteek emearenantz handiagoa dute, kolore gorriskagoa etabular jaspeztatuagoa agertzen dutelarik.Belarrean, zuhaisken edo sasien ondoan,pausatu ohi dira, arriskuen bat somatzekotanzuzenean landaredirantz sortu ohi duen txintaaldakorra eta bereizgarria gauean ere entzundaiteke. Ezustean harrapatzen badugu“tsua, tsua”, tsua, tsua, tsa tsa…” bezala-ko soinua sortuz arin aireratzen da.TAMAINA: luzera: 24 cm. Hego luzera: 38cm. Pisua: 110-140 g.BIOLOGIA: urtarrilaren erdialdetik aurrerazozoaren lurralde-kantu eztia entzun dai-teke.Otsailaren bukaeran edo Martxoan habiaegiteko lanetan hasten da, honetarakoadartxoak, belar lehorrak eta goroldioakerabiltzen dituelarik. Habia zuhaitz etazuhaisketan egiten du, eta barnealdealumez, hostoz eta ilez estalita egoten da.Emeak 3-4 arrautza errungo ditu, eta 12-15 egunetan zehar inkubatuko ditu.Txitoek beste 15 egun emango dituztehabian eta bertatik irteten direnean, arrakbeste bi astetan zehar elikatuko ditu,emea hurrengo errunaldiarekin lanpetutabaitabil dagoeneko.

Neguan zehar Europako zozo ugari etortzenda Kantauri aldera eguraldi bortitzetik aldeegiten nahian. Udazkeneko migrazioa urrianhasten da, eta udaberrikoa otsailean eta mar-txoan.ELIKADURA: lur-zizareak gogoko ditu, bainabarraskilo eta intsektuak ere jaten ditu.Udazkenean eta neguan belarjale bihurtzenda, mazustak, pikuak, sagarrak eta bestelakobaiak jaten dituelarik.HABITATA: berezko habitata zelaien bazte-rretan, ibaietan eta erreketan zegoen, bertakourbazterreko basoetan eta zuhaiska-geruzan.Gaur egun, ordea, giza inguruneetako lorate-gi eta parkeetara modu bikainean moldatuda, eta arrunta kontsidera dezakegu.

133


134

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: bizkarraldean kolore arreuniformea du bereizgarri; burua apur bat ilun-xeagoa du. Bekain motz bat eta kokots zuriaditu. Arre-koloreak dauzka hegoak. Isatszabal eta zerrendatua du. Beheko aldeakargiak ditu; saihetsaldeak eta paparraldea,tindu ilunxeagokoak. Arre-olibak dauzkamokoa eta hankak.TAMAINA: luzera:14 cm.BIOLOGIA: jarduera handiko hegaztia da,harat-honat etengabean dabil beti eremuzingiratsuetako landaredi artean. Lezka arte-an egiten du habia; lezka-zurtoinetan oinarri-tzen du habia, uretatik altuera gutxira. Katilu-eitea ematen dio habiari; landareez balia-tzen da habia egiteko eta barrualdea tapiza-tu egin ohi dio. Urtean errunaldi bakarradagokio; lauzpabost arrautza erruten ditu

orduan. Benarriz gorrizten populazioak mehatxu larribaten pean bizi dira: hauskortasun-arriskulatza pairatzen dute, giza-jarduerek eurenhabitatean eragindako aldaketa eta kaltesarriak tarteko. ELIKADURA: batik bat intsektuez elika-tzen da.HABITATA: habitat oso zehatzean bizi ohida eskuarki: eremu hezeetako lezkadietan,giza-jardueretatik urrun kokaturikoetan bere-ziki. Migrazio-garaian, zuhaixken eremuetanere ageri da, baita uretatik aldenduta daude-netan ere. Banaketa-eremu zabaleko espeziea daEuropan. Euskal Autonomia Erkidegoan,baina, kostaldeko bi herritan bakarrik agerida. Hegazti migratzaile udatiarra da.

DESKRIBAPENA: bizkarralde arre-oliba dubereizgarri, kolore ilunez ildaskaturikoa.Arre-ilunak ditu isatsa eta hegoak; behekoaldeak zurixkak ditu, baina paparraldeagorriztagoa ageri du. Hankak gris-argiak ditu.TAMAINA: luzera:14 cm.BIOLOGIA: sastrakadi, belar garai eta hes-kaietan egiten du habia, uretatik hurbil nahizurrun daudenetan. Lurzoru gainean eraiki-tzen du habia, katilu-erakoa. Urtean errunal-di bakarra dagokio; bospasei arrautza erru-ten ditu orduan.Benarriz arrunten populazioen atzerakada,

berriz, zingiradietako habitatetan jasandakoaldaketen eta narriaduraren ondorio da; uga-laldian pairatzen dute, bereziki, horien era-sana.ELIKADURA: intsektuez elikatzen dagehienbat; alabaina, ez die muzinik egitenbeste zenbait artropodo txikiri ere. HABITATA: habitat oso berezia du bizileku-tzat: alegia, eremu hezeak inguratzen dituz-ten lezka-mendelak. Jarduera biziko hegaz-tia da; landaredi artean mugitzen da, bainalurzoruan ere ibili ohi da.

BENARRIZ ARRUNTABENARRIZ ARRUNTA(Acrocephalus schoenobaenus)

BENARRIZ GORRIZTABENARRIZ GORRIZTA(Locustella luscinioides)

135


136

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: tamaina txikiko hegaztiada, 13 cm inguru izango dena luzean.Bizkarraldean base-kolore krema-argia edoolibakara du bereizgarri, baina beltzez zeha-ro marratua. Buruan bekain okre bat dauka,gainean lerro ilun bat ageri duena; kaskoa-ren erdialdea argia du. Beheko aldeak arre-argiak ditu. Moko-beltza da, eta arrosa-kolo-reak ditu hankak.


BIOLOGIA: habiagintza-eremuetan, bizile-kutzat aukeratzen ditu, besteak beste: zingi-radiak; istingadiak; eite-baxuko belar-eitekolandaredi zingiratarra ageri duten ur-ibil-guak. Migrazio-garaian kostaldeko padure-tan eta urtegietan ere ageri ohi da. Ohiturabakarti eta zuhurrak dagozkio; denbora fran-ko ematen du landaredi artean. Aise ibili ohida lurrean, eta korri ere egin dezake.Hegaldi laburrekoa da; hasi eta berehala

egiten ostera ezkutura. Ihitokietan egiten duhabia, lurzorutik altuera gutxira. Katilu-erakohabia osatzen du, belar, armiarma-sare etabiloez baliaturik; barrualdea tapizatu egitendio. Urtean errunaldi bakarri dagokio; bos-pasei arrautza erruten ditu orduan.Oso bakanak dira Euskal AutonomiaErkidegoan hautemandako aleak.Europako populazioa berebiziko atzeraka-da jasaten ari da.Ur-benarrizaren populazioaren atzerakadaondoko eragileek sorturikoa da: habitatarennarriadura, habia-lekuetan; eta baliabide tro-fikoen galera, pestiziden neurriz gaindikoerabileraren ondorioz.

ELIKADURA: intsektuez elikatzen da.

HABITATA: espezie migratzaile urria daEuskal Herrian: kostaldean ageri ohi da,Txingudi aldean batik bat; barrualdeko heze-guneetan ere ikus daiteke noizean behin.

DESKRIBAPENA: benarriz nabaria txoritxiki eta izua da, normalean sastraka etabelar artean ibili ohi dena. Bizkarraldeaarre-nabara, sabelaldea zuriska eta hankakarrosak ditu.

TAMAINA: luzera:13 cm. Pisua: 13-16 g.

BIOLOGIA: Habia lurrean edo lurretik gertuegiten du. Migratzailea da.

ELIKADURA: Intsektuak eta ornogabe txi-kiak jaten ditu.

HABITATA: Euskal Herrian, isurialde atlan-tikoan soilik bizi da.

BENARRIZ NABARRABENARRIZ NABARRA(Locustella naevia)

UR BENARRIZAUR BENARRIZA(Acrocephalus paludicola)

137


138

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: kolore arreko txori ñimi-ño honek tonu horiskez eta beltzez apain-dutako bizkar zerrendatu nabarmena ager-tzen du.Ezaugarririk deigarrienak apeua eta heganegiteko modua dira: buztana erabat zabalikdaramala, goranzko eta beheranzko mugi-menduz lurraldearen gainean hegan egitenduen bitartean, “tsip, tsip, tsip, tsip…” eten-gabe eta sarkorra sortzen du.Zeregin honetan denbora luzean ihardunondoren, une batez pausatu eta berriro erelan berdinari ekiten dio. Ikusten dugunean,zabalik daraman buztanaren hegal argiak,bizkar zerrendatua, tamaina txikia eta hegal-di berezia direla eta ezagutuko dugu.Benarrizekin nahas genezake, baina hauekbaino txikiagoak dira eta bekain zuria ager-tzen dute.kTAMAINA: luzera:13 cm. Pisua: 7-9 g.BIOLOGIA: Euskal Herrian sedentariomodura jokatzen du. Bizitza osoa landaredi

murritzean ematen du, lurraren arrasean,altuera eskaseko landare belarkara tentee-tan, batez ere.Boila-itxurako habia ñimiñoa, zurtoinak ama-raunez elkarlotuz eraikitzen du. 4-6 arrautzaerruten ditu eta bi astetan zehar inkubatukoditu. Txitoek habiatik alde egin arte bestehorrenbeste denbora pasatuko da. Urtean biedo hiru txitaldi egoten dira.Ihi-txoria oso sentikorra da tenperaturabaxuekiko eta haren populazioek hilkortasunhandia izaten dute oso negu latzak suerta-tzen direnean.ELIKADURA: intsektuz elikatzen da,neguan zehar haziak gehigarri modura kon-tsumitzen baditu ere.HABITATA: Euskal Herrian landazabaleta-ko belazeei eta zenbait hezeguneren lan-daredi zuhaixkarari loturiko espeziea da.Goi-eremuak saihesten ditu eta ugariagoaizaten da negu leunagoak dituen kostalde-ko eskualdean.

DESKRIBAPENA: baso-txinboa kolore arre-grisaska uniformea, nahikoa moko sendoaeta hanka urdinskak dituen txori txikia da.Nahikoa izua da eta ia beti sasi edo sastrakaartean ibili ohi da


BIOLOGIA: habia zuhaitz eta zuhaisketanegiten du. Migratzailea da.ELIKADURA: intsektuak, ornogabe txikiaketa fruituak jaten ditu.

HABITATA: Euskal herrian, zuhaitz etazuhaiska gutxi dagoen leku hehorretansalbu, edozein lekutan egeri da.

BASO TXINBOABASO TXINBOA(Sylvia borin)

IHI TXORIAIHI TXORIA(Cisticola juncidis)

139


140

PASERIFORMEAK

SASI-TXORIA ARRUNTASASI-TXORIA ARRUNTA(Hippolais polyglotta)

DESKRIBAPENA: txori hau ere ikustekozaila sa, ia beti sasi eta zuhaisken arteanbaitago. Bizkar arre-berdeska eta bularhoriska agertzen du, hego laburrak eta buz-tana ilunagoak direlarik. Lezkariengandikbereizteko kolore berdeagoak eta horiagoakaurkezten dituela kontuan hartu behar da,eta txioekin ez nahasteko, tamaina handia-goari eta buruko bekoki zapalari begiratubehar zaio. Espeziearen izenak beste txo-rien txintak antzeratzeko duen gaitasunaisladatzen du, adartxoetatik berezkoa duentxioa eta beste txoriei entzundakoa etenga-be nahasten baitu.Kantuka dabilen bitartean, mokoaren behe-ko parte horia beha daiteke.


BIOLOGIA: udako espezie honetako lehe-nengo aleak apirilak edo maiatzak alderaheltzen dira.Garai horretan, arrek adartxoren batetik sor-tutako lurralde-kantua entzun daiteke.Bikote bakoitzak aukeratutako eremua beste

lurraldeetatik ondo bereiztua egoten da, osoportaera lurraldekoia erakusten baitute. Habia zuhaiska arantzatsuetan edo tamainahandiko sasietan kokatzen dute. Emeak,berak inkubatuko dituen 4-5 arrautza errutenditu, 12-14 eguneko inkubazioaren ondoren,txitoek habiatik alde egingo dutelarik.Afrika tropikaleko negutokietatik uztailarenerdialdean itzultzen hasten bada ere, inten-tsitate handieneko mugimendua abuztuanematen da, eta hegazti atzeratuenek iraileanekingo diote bideari.

ELIKADURA: sasien arte harrapatutakointsektu eta beldarrez elikatzen da.

HABITATA: eremu erdirekietako sastraka-dietan, eta basoetako argiune eta ertzetanbizi da, baina goi-lurraldeetan kokaturikoeremuak saihesten ditu. Euskal Herrianohikoa izaten da kostaldeko padura etalandazabaletan, landaturiko pinudienertzetan, ibai-basoetan eta zereal-laboreeneta mahastien artean tartekaturiko hes-kaietan.

DESKRIBAPENA: espezie intsektujalehonek elikargia lurrean bilatzen du bereziki.Era berean, fruituz eta haziz elikatzen da,neguan batez ere. Apirilean hasten da ugaltzeko aldia. Emeak

bi errunaldi egin ditzake, 4-5na arrautzakosatuak. Sastraka eta txibizi den ota txin-boa, arregorriska koloreko bularra duena,eta bere buztan luzea beti tente eramatenduena.

ETZE TXINBOAETZE TXINBOA(Sylvia undata)

141


142

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: gorputzeko kolore arre-grisaska, bizkarrean hauts-koloreko eta sabe-laldean tonu zuri zikin bilakatzen da. Arrakaurretik begirano eta atzetik garondorainoheltzen den buruko pileoa agertzen du.Emeek eta gazteek pileo berdina agertzendute, baina honen kolorea gaztainkara-gorriska da. Txinbo kaskabeltzaren etazozo-txinboaren pileoa antzekoa da, bainabada bi txinbo hauek bereizteko ezaugarribaliagarrik: txinbo-kaskabeltzak begiaestali arte zabaltzen den kasketa du, etagainera begien eta begiko eraztunarenkolorea gorria da.TAMAINA: luzera:14-15 cm. Pisua: 15-20g.BIOLOGIA: lurralde hotzagoetako popula-zioek jokabide migratzailea agertzen dute,negutokia penintsulan edo Afrikan dutela-rik. Kantauri aldean urte osoan zehar behadaitezke, baina neguan poppulazioakbeherakada nabaria jasaten du, hegaztiaskok migrazioari ekiten baitiote.Bikoteak sastraka edo zuhaiskaren bateaneta lurretik hurbil, habia latza eraikiko du,bertan, emeak 5 arrautza errungo dituela-rik. 12-13 egunetan zehar luzatuko deninkubazioa ere bi helduek burutuko dute,eta txitoek, jaio et 10 egunetara habiatikalde egingo dute. Oraindik ere bi astetanzehar gurasoen ardurapean egongo dira.ELIKADURA: gure Euskal Herria negu-tokitzat aukeratzen duten txinboak fruituzelikatzen dira. Udan zehar intsektujaleakdira, fruituak erabat baztertu gabe.HABITATA: oso espezie arrunta EuskalHerrian, eta mota guztietako zuhaizdun

eremuetan bizi da, nolabaiteko garapenaduen oihanpea dutenetan behintzat.

TXINBO KASKABELTZATXINBO KASKABELTZA(Sylvia atricapilla)

143


144

EZKAL TXINBOAEZKAL TXINBOA(Sylvia conspicilliata)

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: txori txikia da, 13 cm-koluzera lortzen du. Bizkarraldekoa arre-gorrizka koloretakoa da eta burua gris-errautsa, mokoaren ertzetan beltzarana.Hegoak arre koloretakoak dira eta lumenalboak argitsuak. Isatsa grisa iluna da etaerrektrize argitsu kanpokoekin. Eztarria zuriospetsua, bularra arrosatxoa eta behekoaldeak argitsuagoak. Emeak arrak bainodiseinu gutxiago kontrastatuta dauka,marroi-grisa. Mokoa beltza da eta hankakarre ilunekoak. TAMAINA: luzera: 13 cm. Pisua: 14-16 g.BIOLOGIA: oso bizikorra da eta lan-daretza artean mugitzen da eten barik.Hegalaldia baxua eta laburra izatenda; arriskuan dagoenean sastrakenartean ezkutatzen da. Landaretzaartean, lurretik hurbil habia egiten du,landaretzaz egindako habiak argitsubarnetik tapizatuak egiten ditu. Euskal Herriko populazio aktiboa 20bikotekoa baino handiagoa ez delaestimatzen da. Europan zehar,Penintsula Iberiar eta PenintsulaItaliarratik banatutako populazioakegonkor mantentzen direla dirudi.Bere populazioek mugatzen dituenfaktorea, bai dentsitatea bai distribuziozonaldeari buruz hitz egiten, giro erdi-lehor edo zuhaiska-formako estepengabezia izaten da.Kontserbazio neurriak espezie honekpopulatzen dituen habitataren iraupe-

na lortzera helbideratu behar dira.ELIKADURA: fruituaz eta artropodoz elika-tzen da.HABITATA: ipuru eta txilar otalurretan bizi-tzen da eta karraskadun eguteratan. Larrexerofilodun muinoetan eta material medite-rranear mehea dagoen lekuetan presentedago ere. Orokorrean leku hauen lurzorubiluzien portzentaia garaia izaten da.Mediterraneo ingurualdetik banatuta dago.Gure lurraldean bakarrik agertzen daArabako bi herrietan

145


146

PASERIFORMEAK

TXINBO PAPARGORRIZTATXINBO PAPARGORRIZTA(Sylvia cantillans)

DESKRIBAPENA: oso txori txikia da etanekez ailegatzen da 12 cm-ko luzera neur-tzera. Arrak oso kontraste polita erakustendu, bizkarraldekoa grisa-urdina eta behekoaldeak gorritxu edo gaztain koloretakoak,zurbilagoak sabelaldean. Hegoak arre-gri-sak dira isatsa bezala. Isatseko kanpokalde-ko errektrizeak argitsuak dira. Bizar-kutsuazuria da eta oso deigarria den eraztun gorriadauka.Emeak arrek baino tonu ilunagoak ditu hainbereizgarri diren mota barik baina bizar-kutsu zirriborroekin. Mokoa grisa koloreta-koa da eta hankak arre-horiak.Mediterraneo ingurunean banatzen da.Gure lurraldean, eragin mediterraneoar-ko lurralde batean agertzen da, Ebrokoibarreko ingurunean. Udako hegaztimigratzailea da eta udazkenean negute-rako transahariako koarteletara helbide-ratzen da.TAMAINA: luzera: 12 cm. Pisua: 11-13 g.BIOLOGIA: oso ekintsua da eta etengabe aritzen da landaretza artean hega-laldi laburrak zabaltzen. Sarrasken arteankopa itxurako habia egiten du, barnetiktapizatuta. Urtean bitan jartzen du hiruedo lau arraultze.Euskal Herriko populazio aktiboarenkopurua ez dela 500 kide baino handia-gokoa estimatzen da. Zonalde batzuetanespezie honen dentsitatea 0.4 kide 10hektarietarako da. Gertakin honek ten-dentzia egonkorra adierazi lezake,Europa osoko populazioarekin bat.Hegazti honen populazioen dentsitateaeta antolaketa murrizten duen faktorea,

espeziea behar duen ekologikoki aproposakdiren enkalbeen urritasuna da.Mediterraneoaldera sarraskaz beteta dau-den lekuetan, faktore batzuen oreka man-tentzera zuzendu beharko lirateke kontser-baziorako neurriak. Faktore hauek abel-tzainrzaren presioa, birpopulaketa, landare-tzaren segida naturala eta suagatik sortuta-ko atzerakada dira.ELIKADURA: basikoki artropodoak eta frui-tuak jaten du.HABITATA: karraska lehorrak daudenzonaldeetan bizi egiten da zuhaiska txikiakdauden lekuetan, eta sastraka altuak edouniformeak dauden lekuak sahiestatzen ditu.

147


148

PASERIFORMEAK

ZOZO TXINBOAZOZO TXINBOA(Sylvia hortensis)

DESKRIBAPENA: neurri txikiko txoria dabaina beste txinboak baino handi eta sendoa-goa, 15 zm-ko luzera lortzen. Arrak kukuru-txo-txano grisa-beltza koloretakoa du begibehetik zabaltzen. Bizkarraldekoa, arre-grisauniforme koloretakoa da. Hegoak ilunak dira,ia beltzak, ertze zuri batzuekin. Isatsa grisada kanpoko alde zuriekin. Behealdean argi-tsua da, bularra eta hegalak krema koloreta-koak. Emeak kukurutxo-txano arre-grisa kolo-retakoa du eta bularra eta hegalak arre kolo-retakoak. Moko beltza eta hankak grisak. TAMAINA: luzera: 15 cm. Pisua: 18-24 g.BIOLOGIA: oso ekintsua da eta gelditu barikmugitzen da enbor altu eta landaretza artean.Zuhaitz eta zuhaisketan habia egiten du,kopako itxurazko habiak eginez barnetik tapi-zatuak. Urtean behin edo bitan jartzen du 4-5-ko errunaldiak. Populazioa, 100 bikotekoa baino handiagoa

ez dela estimatzen da. Europan, populaziobatzuen atzerakada jakina da.Populazioen atzerakada ingurunearen alda-ketagatik izaten da, batez ere basoko guneengaltzeagatik. Galtze hau basoko sute etanekazari-areagotzeagatik ematen da.Kontserbaziorako neurriak habitaten iraupenalortzera helbideratu beharko lituzke, lurrarenerabilpen intentsiboak saihesten. ELIKADURA: intsektuak, artropodoak etafruituak ere jaten ditu.HABITATA: zuhaizti ingurunetan bizitzen da,karraska degradatuetan eta Aleppo pinukopinudietan.Mediterraneo ingurutik banatuta dago. Gurelurraldean Araban egoten da eragin medite-rreneako alde batean. Udakoa eta migratzai-le izakera du eta udazkena heltzen denean,Afrika sahariar beheko koarteletan hiberna-tzen du.

149


150

PASERIFORMEAK

TXIO ARRUNTATXIO ARRUNTA(Phylloscopus collybita)

DESKRIBAPENA: lumaje homogeneosamarra duen txoria dugu hau. Bizkarrekolumak oliba-berdean dira, ilunagoak buzta-nean eta hegoetan.Bularrean eta sabelaldean ukitu horiskezmargotutako tonu zuriska agertzen du, besa-pean ñabardura hori hauek ilunagoak direla-rik. Begiaren gainean gutxi markatutakobekain horiska agertzen du.Txio horiarengandik bereizteko modu baka-rra kantatzen entzutea da, nahiz eta zenbaitxehetasun fisiko egon: bekain markatuagoaeta hanketako kolorea, iluna txio arrunteanara argia txio horian.TAMAINA: luzera:11 cm. Hego-luzera: 17-18. Pisua: 7-9 g.BIOLOGIA: bertako txio habi-gileek hegoalderantz neguepelagoen bila abiatzen direnbitartean, gure larreetaraeuropar jatorriko txio-kopuruoraindik altuagoa heltzen da.Badirudi heldu berriak collybi-ta subespeziekoak direla, etaurriak, azaroak eta baitaabenduak aldera ere, heltzendira, apirilean berriro alde egi-teko. Ale habigileek lurretikhurbil dauden zuhaiskakaukeratzen dituzte bolaitxura-ko habia eraikitzeko, baina ezlurraren arrasean daudenak,hauek txio horien gustokoakbaitira. 5-7 arrautza arteanerruten dituzte eta emeak 13-15 egunetan zehar inkubatu-

ko ditu. Habian beste 13-15 egun emanondoren, txitoak hegan egiteko gai dira.ELIKADURA: intsektu txikiz, hauen arrau-tzez, beldarrez eta larbez elikatzen da soilik.Zurtoin, hosto eta loreeen artean bilatukoditu, edo bestela, hegaldi laburretan harrapaditzake.HABITATA: habia egiteko era guztietakobasoak aukeratzen ditu, zuhaiska-geruzanfinkatzen delarik. Pinudi eta haltzadiaknahiago ditu, baina lorategi eta parkezuhaiztuak eta heskai handiz inguratutakolandazabaleko eremuak ere gogoko ditu.Neguan eta migrazio-mugimenduetan zeharedozein habitatean behatzea arruntagoa da,hondartzetako berdeguneak barne.

151


152

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: gainalde berdexka etaazpialde hori argia duen hegaztia, hankabeltzexkak dituena. Zaila da beste txioetatikbereizten, bereziki Txio Arruntetik(Phylloscopus collybita); izan ere, bi hauekelkarrekin aurki daitezke Euskal Herrian.Bereizteko modu bakarra, baina ez erabate-koa da kantauri adi egotea: Txio Arruntakchif-chaf moduko hots errepikakor eta mono-tonoa ateratzen du eta Txio Iberiarraren aho-tsa aldiz, beheranzko sip-sip-sip-sip gisakoada.TAMAINA: luzera:11 cm. Pisua: 6-9 g.BIOLOGIA: 4-7 arrautza artean errutendituzte eta emeak 14-15 egunetan zeharinkubatuko ditu. Habian beste 13-14 eguneman ondoren, txitoak hegan egiteko gaidira.Txio hauek gehienak migratzaileak dira eta

ugaltze-lurraldetik irailaren inguruan aldeegiten dute. Neguan, zenbait ale ikus dai-tezke, ziurrenik Britaniar Uharteetatil,Frantziatik edo Herbeheretatik etorritakotxio arruntak. Udaberriko pasea, otsailarenerditik apirilaren bukaera arte gertatzen da,eta hasieran, bakarrik txio aurrentez osatu-rik egoten da. Martxoaren hasieratik aurre-ra entzun daitezke Txio Iberiarraren lehenkantuak.ELIKADURA: intsektu txikiz, hauen arrau-tzez, beldarrez eta larbez elikatzen da soilikHABITATA: Txio Iberiarra Euskal Herrikozuhaizdun eremu gehienetan aurki daiteke,bai eta landazabaletan eta ibai-basoetanere. Edonola, Txio Arrunta Atlantiar isurialde-ko baso eta landazabaletan bizi da nagusiki,batez ere kostaldeko haranetan.

TXIO IBERIARRATXIO IBERIARRA(Phylloscopus brehmii)

DESKRIBAPENA: zaila izaten da beste txio-espezie batzuetatik bereizten: gibelaldea etaburua apur bat grisaxkagoa, eta azpialdeakargiagoak. Are zailagoa da kantuaren bidezbereizten, nota bakar bat errepikatzen baitu txiogeldo eta laburra eginez.

TAMAINA: luzera:11,5 cm. Pisua: 7-9 g

BIOLOGIA: espezie migratzailea delarik,

Penintsulako iparraldeko ugaltze-lurraldeetaramartxoaren bukaeran heltzen da, eta uztailarenbukaeran edo abuztuaren hasieran alde egiten.

ELIKADURA: intsektu txikiz, hauen arrautzez,beldarrez eta larbez elikatzen da soilik

HABITATA: espezie hau ohikoa izaten da basoeta sastrakadi supramediterranearretan etabereziki ugaria da ameztietan.

TXIO LEPAZURIATXIO LEPAZURIA(Phylloscopus bonelli)

153


154

PASERIFORMEAK

TXIO HORIATXIO HORIA(Phylloscopus trochilus)

DESKRIBAPENA: txori honek oso txikia daeta nekez 11 cm-ko luzera eskuratzen du.Bizkarraldean, hegoak eta isatsa, oliba-berde koloretakoak dira. Bekain argitsuaeta horitsua. Behealdean, bularra eta ezta-rria hori-ilunak dira eta bestea zuri zikinekokolorekoa. Mokoa arre kolorekoa. TxioArrunta eta Txio Horia oso itxura parekoakdira, baina Txio Horiak, Txio Arruntak bainotonu horitxuagoak erakusten ditu eta han-kak argitsuagoak ditu (haragi koloretako-ak). Bi espezie hauek hegalpe formularenxehetasun batzuetan desberdintzen diraere.TAMAINA: luzera: 11 cm. Pisua: 6-9 g.BIOLOGIA: orokorrean animali bakartia dabaina talde txikiak osatu ahal du. Lurzoruanegiten du habia, landare baten oinaldean.Habiak borobilak dira, landaretzaz eginaketa barnetik tapiza-tuak. Urean bitanjartzen du 6-7arraultzeko erru-naldiak.Euskal Herriarenpopulazio ugaltzai-lea 50 bikotekoabaino txikiagoadela estimatzenda. populazioendentsitate etabanaketa gutxitzendoa espezierakobehar diren enkla-be ekologikorik ezdaudelako.Kontserbaziorako

neurri moduan, espezie honek okupatzendituen lurraldeak ondo mantentzeak, berepopulazioen iraupena ziurtatuko du.ELIKADURA: basikoki, artropodoak,intsektuak, araknidoak eta fruituak jatenditu. HABITATA: ingurune irekietan bizitzen da,sastraketan, elorri zuriko otalurretan, urron-doetan eta birsorkuntzen ari diren haritzakdaudenean. Hala ere ibai ertzeko basoetanbizitzen da. landaretza artean asko mugi-tzen da eta hain hegalaldi laburra daukamugitzerakoan, salto txikiaz egiten ari deladirudi. Oso banatuta dago paleartikotik bainamediterranear ingurutik ausente. Gurelurraldean Atlantiko aldetik kokatuta dago.Migratzailea eta udakoa da, eta AfrikaSubsaharianean hibernatzen du.

155


156

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: erregetxoak Europako txo-ririk txikienak dira. Bizkar oliba-arrea eta hegoeta buztan zuriak agertzen ditu, bularrean tonuzuri zikina nagusitzen delarik. Arrek buruerdian bi marra beltzez inguratutako orbanhori eta laranja aurkezten dute, eta emeek,berriz, orban horia dute. Gure Euskal Herriannegutarra denmendi-erregetxoa eta erregetxobekainzuria, sedentarioa, bereizteko, azkenhonen begia zeharkatzen duen marra ilunarengaineko azaleko zerrenda zuriari begiratubehar zaio. Oso txinta deigarri eta bereizgarriasortzen du, gero eta arinagoa den “tsi-tsi-tsi-tsi-tsi” antzeko soinu jarraia.TAMAINA: luzera: 8-9 cm. Hego-luzera: 15-16. Pisua: 6-7 g.BIOLOGIA: espezie sedentario hau neguaneta udazkenean ugariagoa da, iparraldetikdatozen hegaztien etorreraren ondorioz.Habia bi adarren artean zin-tzilik egoten da, gogokoenduen zuhaitza pinua delarik.Habia, likenez, goroldioz etabelarrez egiten du, adarrarilotzeko amaraunak erabiltzendituelarik.Txitaldi bakoitzean 11 arrau-tza ere jartzen ditu, eta urterobi txitaldi egon daitezke.Negu bortitzetan espezieleun honetako ale ugari hil-tzen denez, jaiotze-tasak hil-kortasun-tasa altu hau kon-pentsatu behar du. Emeak 15egunetan zehar inkubatukoditu arrautzak, eta hurrengo

17 egunetan, bikotea txitoak elikatzeko laneanarituko da. Ondoren, kumeek habia utzikodute.Hegazti zaratatsu eta soziablea da, etaneguan zehar beste paridoekin batera ikusdaiteke.ELIKADURA: intsektu txiki ugariz eta bestezenbait ornogabez elikatzen da, hauek ada-rren artean etengabe harrapatuko dituztelarik.HABITATA: basoetako adar eta adartxoenartean elikagai bila aritzen da. Konifero-baso-ak nahiago ditu, eta Pinus insignis koniferoenbipopulaketetara horren ondo moldatu denez,gaur egun habitata baso hauetan duela esandezakegu.Erregetxo bekainzuriaren kontserbazioarenestatusa aldiz, aldekoa dela dirudi, zeren motaguztietako basoetan aurkitzen baita eta ziurre-nik Euskal Herrian populazio ugaltzaile han-diena duen hegazti-espeziea baita.

ERREGETXO BEKAINZURIAERREGETXO BEKAINZURIA(Regulus ignicapillus)

157


158

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: erregetxo Bekainzuria-rekin (Regulus ignicapillus) batera, Europakohegaztirik txikiena da. Bekainzuritik bereiztenda ez bekain zuririk eta ez begi-zirrinta beltze-tik ez duelako. Gainera, Erregetxo Bekainzuriazuhaizdun eremu guztietan oso ugaria denbitartean, Iberiar Penintsulan Mendi-errege-txoa goi-basoetan baino ez da aurkitzen. Ezbata, es bestea ez dira oso ezagunak baserri-inguruetan; izan ere, adar eta hostoen mutu-rretan bizi diren intsektuak harrapatzeko espe-

zialdu dira eta beraz, ez dira ikusten errazakzuhaitzen nahaspilaren barruan.TAMAINA: luzera. 9 cm. Pisua: 5-7 g.ELIKADURA: Intsektujalea da. HABITATA: mendi-erregetxoak oso populaziotxikia du Euskal Herrian, eta 600 metrokoaltueratik gora dauden Pinu Gorriko basoetaneta adineko konifero-landaketa batzuetanbaino ez da aurkitzen.

DESKRIBAPENA: euli-txori hau erraza daidentifikatzen, batez ere ehizarako duenjokaeragatik: pausaleku egoki batetik, hegal-di labur bat egiten du intsektu hegodunakharrapatzeko eta ondoren, pausaleku berbe-rera itzultzen da. Sexu bien lumaldia grisax-ka izaten da gainaldean eta zurixka azpial-dean, eta zirrinta mehe ilunak dituzte bekko-kian eta bularrean.TAMAINA: luzera: 14 cm. Pisua: 15-16 g.BIOLOGIA: Euskal Herrian arrunta izanarren, ez da ugaria, ez eta ere hegazti geldi-korra. Apirilaren amaieran heltzen da gurelatitudetara, eta maiatzaren erdialderakoaurki daitezke zenbait bikote habia egiten.Bere lumajea ez da ipar euli-txori arrarenabezain ikusgarria eta ez dute dimorfirmosexualik.

Beste hegaztietatik bereizten duen partikuli-tate bat azaltzen dute lehenengo arraun-lumak, alderantzizka berritzen dituela, gor-putzetik urrutien daudenetatik hasiz alegia.ELIKADURA: intsektuz elikatzen da.HABITATA: espezie honek, bere ahiade denipar euli-txoriaren ohitura ezberdinak izatenditu fruita-arbola inguru garbitan ibiltzen baitda maiz. Habia fruita-arbolek dituzten zulo-gune-sarreretan habilki eraikitzen du.Banaketa irregularreko espezie urria da, etaoro har, altuera txikiko luraldeetan aurkitzenda, gehienetan 600 m-ko altueratik behera.Nagusiki koniferoeta hostozabal-baso hel-duen argiune eta ertzetan bizi da, baina baitalandazabaletan ere, eta orduan baserrieneta bestelako giza eraikinen inguruetan ikusdaiteke.

EULI-TXORI GRISAEULI-TXORI GRISA(Muscicapa striata)

MENDI ERREGETXOMENDI ERREGETXO(Regullus regulus)

159


160

PASERIFORMEAK

EULITXORI BELTZAEULITXORI BELTZA(Ficedula hypoleuca)

DESKRIBAPENA: txolarre bat baino tamai-na txikiagokoa da. Oso berezia da arrakaraldian erakusten duen lumadiaren kolorea:gainaldea beltza eta azpialdea aldiz, zuria,eta hego-zerrenda zuri bat eta orban zuri batbekokian. Udazkeneko mudaren ostean,arrek emeek eta gazteek izan ohi dutenarenantzeko lumadia hartzen dute: azpialdezuria, eta gainalde arrea, hego-zerrenda zuribatekin. Euskal Herrian azken itxura hauikusten diogu gehienetan, oso euli-txori uga-ria eta nabarmena baita udazkeneko pasean(abuztua/urria). Urtesasoi honetan non-nahiaurkitzen dugu, zutoin, hesi, zuhaixka etazuhaitzetatik bere fruit moduko hots bereiz-garria etengabe egiten. Edonola, harenpopulazio habiagilea oso urria da Euskadin;izan ere, gogokoena duen habitata osatzenduten adineko harizti eta ameztiek gurelurraldean oso eremu txikia estaltzen dutela-rik, ehun bikote baino gutxiago ugaltzen bidedira bertan.Behar dituen berezko hutsuneen ordezkomoduan, habi-kaxak ipintzea euli-txori bel-tzarentzat guztiz onuragarria gertatu da tokiaskotan. Beste alde batetik, berarengan era-gin oso kaltegarria duen faktore bat legezkanpoko ehiza da, Mediterraneoko herrial-deetan, migrazio aldietan.TAMAINA: luzera: 12,5 cm. Pisua: 13-14 g.BIOLOGIA: habia arboletako hutsuneetanegiten du, eta habi-kaxak ere erabiltzen ditu.Seiren bat arrautza erruten ditu, urteko erru-naldi bakar batean.Euli txori beltza, seguraski, migrazio bidaie-tan gure lurraldea zeharkatzean gehiennabarmentzen den hegazti paseriformea da.

Abuztuaren erdialdetik irailaren azkenalderaarte, hegazti hauen benetako inbasio bathedatzen da alde guztietan, Europako ipa-rralde eta erdialdetik mendebaldekoAfrikarako bidaian. Aipatzekoa da garaihorretan hegazti guztiek emearen berezkolumaje arreska ageri dutela, baita ar helduekere, dagoeneko lumaz aldatu eta udaberrikoberen kolore ikusgarriak galdu baitituzte.Ezteiaurreko pasea udazkenekoa bainoekialderago dauden bideetatik egiten da-arrazoi horregatik askozaz ere gutxiagoikusten da gure lurraldean-, eta batez ereapirilaren hondorretan eta maiatzaren lehe-nengo hamabostaldian izaten da.ELIKADURA: intsektujalea da. Intsektuakharrapatzeko ohizko teknika pausalekubatetik harrapakinak begiztatu eta haienga-na oldartzean datza. Udazkenean zenbaitfruitu eta hazi ere jan ditzake.HABITATA: migrazio aldietako paseetan,edozein motatako inguruneetan ikus daiteke-batez ere baso bazterretan eta hesigunee-tan-, baina umetze aldian beren habitat-eskakizunak askozaz zorrotzagoak dira.Arbola zaharrak, habia egiteko zuloak dauz-katenak, eta intsektuak harrapatzeko eremuirekiak dauden basoetan finkatzen da.Araban ohizkoa da ameztietan, baina dehe-sa-antzeko erkameztiak eta bestelako baso-ak ere okupatzen ditu. Negupasako lekue-tan, oihanaren eta sabanaren arteko aldee-tan bizi da.HEDAPENA: batez ere Europan, udabe-rrian. Araban ugaltzaile bezala bakana da,baina udazkeneko migrazioan edonon ager-tzen da.

161


162

PASERIFORMEAK

BUZTANLUZEABUZTANLUZEA(Aegithalos caudatus)

DESKRIBAPENA: txori honen ezaugarririkbereizgarriena ertz zuriko buztan beltza da,honen neurria gorputz osoa baino luzeagoa,7,5-9 cm. artekoa, izan baitaiteke. Buru zuriazeharkatzen duen bekain beltza du.Gorputzak kolore zuri bera agertzen du, buz-tan beltza eta albo ilunak salbu. Ezinegon handia erakusten du eta taldekabehatu ohi da. Zuhaitzez zuhaitz ibiltzen dahegaldi labur eta ezbaikorretan.TAMAINA: luzera: 14 cm. Hego-luzera: 17.Pisua: 8 g.BIOLOGIA: migrazio-mugimenduetan zehar,urriaren bukaeran, ugari samarra da, atsedenhartzeko pausatzen diren edo hegan pasa-tzen diren hegazti-saldo handiak, modujarraian ikusi ahal izango ditugularik. Neguansaldotan biltzen dira, baina talde hauek otsai-laren bukaeran desegingo dira, eta bikotebakoitzak bere habia eraikiko du. Hiru asteinguru emango dituzte lan honetan. Izan dai-tekeen bola-itxurako habiak, ehundura kotoi-kara du, eta liken eta goroldioz esta-lita dago, materiale hauek eranstekoamaraunak, beldar-zeta eta landare-zuntzak erabiltzen dituelarik. Habia,lurretik hurbil edo zuhaitzetako goikopartean koka dezake, bai adarrenartean bai urkila batez lourik.Barnealdea oilategietan edo luma-tze-lekuetan bildutako lumez bete ohidu (1000-2000 luma erabiltzen ditu).Emeak 8-12 arrautza erruten ditu,eta ia 15 egunetan zehar inkubatukoditu.Txitoek 14-18 egun inguru emangodituzte habian eta oraindik beste 15

egun beharko dituzte beraien kabuz bizitzenhasteko. Denbora horretan zehar, eta baitahabiaren eraikuntzan ere, helduek, txitaldiagaldu edo bikoterik lortu ez duten txori batenedo biren laguntza jasotzen dute. Kumatzearen ostean, buztanluzeek familiatal-de trinkoak eratzen dituzte, eta basoan zeharibiltzen dira nora ezean beste hegazti txikibatzuekin batera, batez ere amilotx eta kas-kabeltzekin.ELIKADURA: ornogabez elikatzen dira, pinu-beldarraren lehen larba-aldiak eta bestelakoizurriteen eragileak harrapatzen dituztelarik.HABITATA: Euskal Herriko zuhaizdun eremuguztietan aurkitu ohi den baso-espeziea da;edonola, nahiago izaten ditu baso hostozaba-lak, neguan nahiz ugaltze-sasoian. Hala ere,ez da oso espezie ugaria, eta haren agerpe-na nabariki baldintzatzen du nolabaitekooihanpea egoteak, askotan erabiltzen baitusubstratu hau harrapakinak bilatzeko etahabia kokatzeko.

163


164

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: hegazti potoloa; gainal-dea gris urdinska kolorekoa du, begiak zehar-katzen dituzten zirrinta beltz banarekin, etaazpialdeak, gorriztak edo okre antzekoak.Espezie hau, ia erabat zuhaiztarra delarik,deigarria da enborretan zehar buruz beherajaiseko duen trebetasuna; izan ere, ez okilakez gerri-txoriak ez dira honelako balentriarikegiteko gauza.

TAMAINA: luzera: 14 cm. Pisua: 20-22 g.

BIOLOGIA: ugaltze-sasoian ezinbestekoakditu habia egiteko zuloak dituzten adinekozuhaitzak. Harrapatzaileen arriskua murrizte-ko, txikiago egiten du habiaren sarrearen dia-metroa, bere listuaz bustitako buztin-bola txi-

kiak itsatsiz; hauxe da zalantzarik gabe espe-zie honen jokaeraren ezaugarririk bereziena.

ELIKADURA: zuhaitz hostoerorkorreenenbor eta adar lodietan elikatzen da nagusiki,eta, neurri txikiagoan bada ere, zorua etazuhaitzen adaburuak ere miatzen ditu.Konifero-basoak eta baso hostozabal gazteaksaihesten ditu; hori dela eta, espezie honenkontserbazioa, beste espezie trogloditabatzuena bezala, estuki lotuta dago basohostozabal helduen kontserbazioarekin.

HABITATA: hostogalkorren basoak oso gus-tuko ditu.Euskal Herrian, eskualde mediterraniarreanez beste lekuetan bizi da.

DESKRIBAPENA: espezie nahastezina.Kolore grisaxka eta hego gorriak dituelarik,haren hegaldiak tximeletena gogoraraztenditu.

TAMAINA: luzera: 16,5 cm. Pisua: 15-20 g.

BIOLOGIA: hegazti hau KantauriarMendilerroko eta Pirinioetako malkarretankumatzen da, 1.800 metroko altueratik gora.Ugaltze-sasoiaren ostean, ale asko sakaba-natu eta askoz ere beherago jaisten dira, baieta kostaldeko harkaitz batzuetaraino ere hel

daitezke. Sakabanaturiko hegazti hauek ikusdaitezke noizik behinka gure mendietanurriaren bukaeratik martxoaren bukaera arte.Neguan, mendien goialdetik haranetara jais-ten da.

ELIKADURA: ornogabeak jaten ditu.

HABITATA: mendi handietako labarretanbizi da eta harkaitzetan gora edo beheraibiltzeko gai da.Euskal Herrian, Pirinioetan soilik bizi da.

HARKAITZ-TXORIAHARKAITZ-TXORIA(Trichodroma muraria)

GARRAPOAGARRAPOA(Sitta europaea)

165


166

PASERIFORMEAK

GERRI-TXORI ARRUNTAGERRI-TXORI ARRUNTA(Certhia brachydactyla)

DESKRIBAPENA: txori honen lumajeak,kolore arre, zuri, beltz eta gorri-horiak nahas-ten ditu, zuhaitzen azala gogora dakarkigula-rik. Bularra, paparra eta masailak tonu zurizikina agertzen dute, azaleko zerrenda arrebatez apainduta. Ezaugarririk bereizgarrienak beherantz oker-tutako mokoa eta aurkezten duen jarrera dira.Zuhaitzen enborretik gora bueltak ematenigotzen da, buztan gogorra eustarri moduraerabiliz eta atzaparren bidez enbora helduz.TAMAINA: luzera: 12-12,5 cm. Hego-luzera:33-37. Pisua: 8-12 g.BIOLOGIA: neguan hazkunde txikia agertzenduen espezie sedentarioa dugu hau.Zuhaitzetan egiten du habia, azalik gabekoarrakaletan, gehien bat. Habia goroldioz,belarrez… egin ohi du, bertan errundako 6-7arrautzak 15 egunetan zehar inkubatukodituelarik.Txitoek habian 16-17 egun emango dituzte,eta ondoren gurasoekin denboraldi bat igaro-

ko dute, familiaren batasuna negu osoanzehar ere manten daitekeelarik.Zuhaitzetan zenbait paridorekin batera bizidirenez, eremua honela banatzen dute: ami-lotx urdinak kanpoko aldeetan, hau da, adar-txoetan, hostoetan eta zurtoinetan ehizatzendu; kaskabeltz handia barrualdean aritzenda; eta gerri-txoria enborrean. ELIKADURA: zuhaitzen azalean ezkutatuabizi diren ornogabez elikatzen dira, mokoaanimalia hauek ehizatzeko moldatu dutelarik.Ehizatzeko atzapar sendoen bidez zuhaitzetikzeharkako norabidean igotzen da, zirrikitueta-tik harrapakinak bilatzen dituen bitartean.Zuhaitz baten inguruan nahikoa buelta emanduenean bestearen oinarrira pasatzen da,berriro ere espiralean igotzen hasteko.HABITATA: oin zabal zaharrak dituzten baso-etan arrunta da. Euskal Herrian, intsinis pinuko landaketa hel-duetan nertu dira dentsitaterik handienak, etaapur bat txikiagoak pagadi eta hariztietan.

DESKRIBAPENA: urretxoriak lumajeandimorfismo sexuak nabaria ageri du. Arrakhegoak eta isatsa beltzak eta gainerakoahori bizia du.Emeak bizkarraldea hori berdeska du,sabelaldea grisaska da.TAMAINA: luzera: 24 cm.

BIOLOGIA: habia zuhaitz handien goiakde-an egiten du. Migratzailea da.ELIKADURA: intsektuak eta fruituak jatenditu. HABITATA: Euskal Herrian, isuarialdemediterraniarrean soilik bizi da.

URRETXORIAURRETXORIA(Oriolus oriolus)

167


168

PASERIFORMEAK

BASOETAKO GERRI TXORIABASOETAKO GERRI TXORIA(Certhia familiaris)

DESKRIBAPENA: oso txori txiki eta fina daeta gutxi gora behera 13 zm-ko luzera du.Gainetik gastain-gorrizko koloretakoa da,okre eta zuritxo zinta luzerakoekin. Burumarradun, bekain zuriekin. Hegoak nabarrakdira marra okreekin, eta isatsa arre-gorrizkokoloretakoa da luma mardulekin, enborretanfinkatzeko erabilgarriak. Beheko parteakzuriak dira. Mokoa eta hankak arre koloreta-koak. Oso saila da Gerri-txori Arrunt etaBasoetako Gerri-txoria desberdintzea bainaahotsaz eta xehetasun morfologiko batzuezbaliatuz posiblea izaten da. TAMAINA: luzera: 13 cm. Pisua: 9-141 g.BIOLOGIA: oso igokari ona da eta zuhai-tzen enborretatik mugitzen da eten barikgoitik behera kiribil moduan miatzen.Hegalaldia laburra eta uhindua da. Animalibakartia da baina udazkena eta neguadenean beste basoko txoriekin talde mistoakosatzen du. Habiak bai zuhaitzetan, zarta-duretan edo enborrazal artean egiten ditu.Habiak kopako itxurakoak dira eta materiallandaretsuekin eginak, barrutik tapizatuak.Urtean bitan jartzen du 5-7 arraultzeko erru-naldiak. Gure lurraldean dagoen populazioa osourria da. Europako populazioak jaidura des-berdinak nabaritzen dute, batzuk handitzendoaz eta beste batzuk ordean gutxitu egitenari dira.Espezieak bere lurraldearen banaketarenmuturrean dago, hau dela eta, baldintzaekologikoak faktore mugatzaile naturalmoduan jokatzen dute espezie honen aurre-rapenerako. Atzerakadaren arrazoien arteanarboladi zaharrekiko baso helduen urritasu-

na seinalatzen da. Kontserbazio neurri moduan, arboladi heldu-ko masa mantendu behar da eta basokoustiapenak antolatzerakoan irizpide ekologi-koak kontutan izanda behar dira.ELIKADURA: basikoki miatzen diten zuhai-tzen enborrazalean harrapatzen dituen artro-podoaz elikatzen da.HABITATA: paleartikotik zabaltzen da.Euskal Herrian, zonalde medizkor batekoherri batean, baso heldu batean presentedago. Pagadi helduak eta baso koniferoetanbizitzen da.

169


170

PASERIFORMEAK

DILINDARIADILINDARIA(Remiz pendulinus)

DESKRIBAPENA: tamaina txikiko hegaztiada, 11 cm luze izateraino haz daitekeena.Sexu-dimorfismoa ageri du. Arrak grisakditu burua eta lepoaren atzealdea, etamozorro beltz zabal bat dauka; gaztaina-gorrizta du bizkarraldea, eta hegoak orbanarredunak eta ertz zuridunak ditu, isatsabezalatsu. Emeak kolore arrea du; mozorrotxikia dauka eta garondo grisaxkagoa ageridu; mokoa eta hankak beltzak dauzka.TAMAINA: luzera. 11 cm.BIOLOGIA: izua da izatez, eta landaredia-ren goiko aldean garatu ohi dubere jarduna. Bakartia da; alabainatalde txikiak eratzen ditu udazkene-an eta neguan. Zuhaitzetan egitendu habia, oro har makal edo saha-tsetan; adar meheren baten mutu-rra aukeratu ohi du. Poltsa zintzili-kari baten antzeko habia bitxi bategiten du, tunel labur gisako sarre-ra bat duena albotik; bilo, zuntz etaileez baliatzen da, eta tapizatu egi-ten dio barrualdea. Errunaldi baka-rra dagokio urtean; bost edo zortziarrautza erruten ditu orduan.Dilindarien populazioak urria behardu izan, eskueran ditugun adibide-ei jaramon egitera. Gure lurralde-an, hain zuzen, oraindik orain ger-tatu da kolonizazioa eta gorakadoa ezari-ezarian. Europan, bestal-de, hedapen-prozesu nabarmene-an dago; alderdi bakan batzuetanbakarrik nabari da atzeranzkojoera.Gorakadaren eragozle dira, esate

baterako, ondo garaturiko eta kontserbatu-riko basorik ez izatea ibaiertzetan, halanola ibai mediterraneoen ingurumarietan;izan ere, ibaiertzak dira aldaketarik handie-nak pairatzen dituzten inguruneak. ELIKADURA: artropodo, hazi eta fruituakditu elikagaitzat. HABITATA: ibaiertzak, makaldiak eta ibar-basoak ditu bizilekutzat. Euskal Herrian eremu mediterraneoanbaino ez da ageri: Ebro ibaian eta bereibaiadarretan zehatz-mehatz.

171


172

PASERIFORMEAK

KASKABELTZ HANDIAKASKABELTZ HANDIA(Parus major)

DESKRIBAPENA: tamaina aldetik txolarrea-ren antzekoa da, baina lerdenagoa, eta joka-era bizia eta geldiezina agertzen du. Buru bel-tza masail zuriak eta bularretik luzatzen denpaparreko kolore beltza, nabarmentzen dira.Orban beltz hori, arren kloakaraino luzatzenda, emeen eta gazteen kasuan, horren mar-katua ez izateaz gain, laburragoa delarik.Bere kantu bereizgarriak, “txi-txi-pin” antzekosoinu errepikatuak, gure udalerrian “pe-pe-txin” izena ekarri dio.TAMAINA: luzera: 14 cm. Hego-luzera: 22.Pisua: 19 g.BIOLOGIA: sedentarioa da, neguan etaudazkenean bere kopurua handitu egitendelarik. Fruta-arboletako eta beste hostoza-baletako zulo eta hutsuneetan, hormetan etaharresietan egiten du habia, kaleargi, gutu-nontzi eta habia-kutxak erabiltzen baditu ere.Habian goroldioa, ileak, belarrak eta lumakbilduko ditu, eta emeak 8-13 arrautza errun-go ditu. Emeak berak arrautzak 13-14egunetan zehar inkubatuko ditu, arrakbere bikotearentzako elikagaiak lor-tzen dituen bitartean. Txitoek 20 egunbetetzen dituztenean, hegan egitekogai dira, eta oraindik beste horrenbes-te egun emango dituzte gurasoenardurapean.Ugalgaraian zehar bikoteko ale bakoi-tzak berarentzat eta txitoentzat bilduta-ko elikagai-kopurua, bere pisuaren%130ekoa da, urtean zehar kontsu-moa %40ra jaisten delarik. Beraz, urte-ro, bikote bakoitzak 5 kg. Intsektu kon-tsumitzen ditu. Datu hauetan paridoek

izurriteen aurkako borrokan egiten duten lanhandia isladatzen da, sarritan, beraien elika-durak heriotzera bultzatzen baditu ere, pesti-ziden eragina dela eta.Neguan nabariki murrizten dira Euskal Herrikogoi-basoetan, eta horrek pentsaratzen digunolabaiteko garrantzia duten transhumantzia-mugimenduak gertatzen direla egokiagoakizan daitezkeen negu-eremuetara.ELIKADURA: Pinu-beldar ugariz elikatzenda, eta basoetako izurriteak eragiten dituztenbeste hainbat espezie xilofago eta defoliante-en beldar, pupa eta larbak ere jaten ditu.HABITATA: Euskal Herrian, espezie arruntada mota guztietako zuhaizdun eremuetan,baina baso hostozabalak ditu gogokoen.Konifero-landaketetan urriak izaten dira,honelakoetan baso naturalen bereizgarriakdiren zuhaitz eta zuhaixka gutxi baitaude etahabiak kokatzeko zulo gutxi aurkitzen baiti-tuzte.

173


174

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: pinu-kaskabeltza, pinudiansartzerakoan adarren artean mugitzen ikus etaentzun dezakegu, eta une batez gure pareanpausatu ondoren, segituan adartxo eta pinabu-ruen artean desagertzeko aireratuko da. Tonugrisaska agertzen du: oliba-grisa bizkarretik etaarre argia bularretik.Hobeto ezagutu ahal izateko beste bi ezaugarriberezi ditu: hego bakoitzean dituen bi marraketa buruaren itxura. Buru beltzean masail zuriaketa, garondoko orban zuri bereizgarria nabar-mentzen dira.TAMAINA: luzera: 11 cm. Pisua: 9 g.BIOLOGIA: bere bizimodua basoekin erlazio-natuta dago, baina habia egiteko koniferoaknahiago ditu. Ugalgaraia datorrenean, enborrenartean zuloren bat bilatzen du, baina, baso-ustiapenerako landaketetan honelako hutsunegutxi aurkitzen duenez, pinukaskabeltz askokhabia-kutxetan, inguruetako zuhaitzetan edohormetako zuloetan egingo dute habia. Zuloagoroldioz eta lumez bete ohi du , eta bertan 7-9arrautza errungo ditu. Emeak 14-18 egunetan

zehar inkubatuko ditu. Beste 16-19 egun igaroondoren, txitoak habia uzteko prest daude,gurasoek hurrengo bi asteetan zehar elikatukodituztelarik.Beste kaskabeltz eta amilotx batzuk bezala,Pinu-kaskabeltza geldikorra da, baina udazken-neguetan beste espezie batzuekin elkartzen daeta lurraldean zehar joan-etorriak egiten dituztentaldeak eratzen ditu.ELIKADURA: adarretan, enborrean eta hostoe-tan harrapatutako intsektuz eta armiarmez eli-katzen da. Pinu-beldarrak jaten ditu, baita bestezenbait espezie xilofago ere, modu honetarabasoetako izurriteak kontrolatzen laguntzenduelarik.Udazkenean eta neguan hainbat espe-zietako koniferoen haziak ere jaten ditu, eta den-tsitate handiak lortzen ditu uzta oparoko urtee-tan.HABITATA: basoetan bizi da, batez ere konife-ro-basoetan. Pinus radiata eta Pinus pinasterpinuen landaketetara bikain moldatu da, neurritxikiagoan, hostozabalen basoetan ere agertzendelarik, baita haltzadi eta sahastietan ere.

DESKRIBAPENA: gainaldean kolore arreaeta beealdean kolore zuria azaltzen duen kas-kabeltza, kapirotea eta paparra kolore beltzdistiratsukoa izaten dute.TAMAINA: luzera: 11,5 cm. Pisua: 11 g.BIOLOGIA: zuhaitz-zulogunetan egiten duhabia eta fidelki behin eta berriz berberetaraitzultzen da. Nagusiki geldikorra den baso-txoria da, etaneguan transhhumantzia-mugimenduak egi-

ten dituelarik, taldeak eratzen ditu sarri asko-tan erregetxoekin, oikilekin, gerri-txoriekin etabere familiako hegaztiekin. ELIKADURA: urtesasoi honetan, elikatzekolurreko goroldioak eta orbela, eta zuhaitzenalderik urrunenak miatzen ditu.HABITATA: parido hau, bere familiako gai-nontzeko guztiak bezala, baso hostogalkornahiz koniferoenetara hertsiki lotuta dago,nahiz eta lehenengoak nahiago izan.

KASKABELTZ TXIKIAKASKABELTZ TXIKIA(Parus palustris)

PINU KASKABELTZAPINU KASKABELTZA(Parus ater)

175


176

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: garai guztietan agertzenduen eta maiz altxatzen duen mottoak ematendio izena eta xarma arras intsektujalea den pari-do honi.TAMAINA: luzera: 11,5 cm. Pisua: 11 g.BIOLOGIA: generalean, zuhaitz lehortutakozulogunetan egiten du habia, zenbaitetan bero-rrek egiten duelarik zuloa. Gainerako paridoak bezaka, espezie geldikorrada, eta udazken-neguan Euskal Herriko basoe-tan nora ezean ibiltzen diren hegazti txikien tal-

deetan parte hartu ohi du.ELIKADURA: intsektuez ata beste artropodobatzuek elikatzen da, eta horretarako zorua mia-tzen du batez ere, baina sarritan zuhaitzenenborra et adar txikiak ere miatzen ditu.HABITATA: gure basoetan urria den hegaztia;pinu asko den inguru garaietan izaten da batezere,baina baita harizti eta bagadietan ere.Euskal Herian basoetan ere, pinudietan detek-tatu ohi dira dentsitaterik handienak, bai berez-koetan bai landatutakoetan.

DESKRIBAPENA: txori txiki eta eder honekburu, garondo, hego eta buztan urdinak ager-tzen ditu.Aurpegia zuriska da, begia zeharkatzen duenmarra batez apainduta, iduneko beltzal bularhoriaren hasiera markatzen duelarik. Bizkarraberdeska da, ñabardura urdinak badiru ere.Zuhaitzeko kanpoko aldeetan, adartxo finenartean, intsektu, larba eta beldarrak etengabebilatzen dituen bitartean behatzea arrunta iza-ten da.TAMAINA: luzera: 12 cm. Hego-luzera: 20.Pisua: 9-10 g.BIOLOGIA: Euskal Herrian jokabide sedenta-rioa agertzen du neguan zehar, iparraldetikdatozen txorien mugimendu erratiko eta migra-zioen ondorioz, populazio-tamainak hazkundenabaria agertzen badu ere.Zuhaitzetako zuloetan egiten du habia, horrela-korik ez topatzekotan, helburu horrekin jarrita-ko habia-kutxak ere gogoko dituelarik. Zuloagoroldioz eta belarrez betetzen du, etaondoren

lumez estaltzen du. Emeak 7-12 arrautzaerrungo ditu, eta 15 egunetan zehar inkubatu-ko ditu. Txitoek bertan 16-21 egun eman ondo-ren, hegan egiteko gai dira, eta, zenbait espe-zieren kasuan ikusi dugun bezala, gurasoekbeste bi astetan zehar elikatuko dituzte, ianhonek bikotearen iharduera belarjale etenga-bea eskatuko duelarik.Espezie geldikor gisa jokatzen du, baina joan-etorriak egiten ditu beste hegazti batzuekinbatera, udazkenean eta neguan.ELIKADURA: elikadura beste paridoenabezalakotsua da, hau da, basoetako izurriteaksortzen dituzten ornogabez elikatzen da(pupak, larbak edo beldarrak), hauek harrapa-tzeko adarretatik korrika ibiltzen delarik.HABITATA: hostozabalen basoetan bizi dabatez ere, zuhaitz zaharrak nahiago dituelarik,baina fruta-arbolen landaketak ere erabiltzenditu.Argi eta garbi saihesten ditu konifero-baso-ak, eta beraz, haren populazioak atzerakadoaz Euskal herriko atlantiar isurialdean.

AMILOTX URDINAAMILOTX URDINA(Parus caeruleus)

AMILOTX MOTTODUNAAMILOTX MOTTODUNA(Parus cristatus)

177


178

PASERIFORMEAK

ETXE-TXOLARREAETXE-TXOLARREA(Passer domesticus)

DESKRIBAPENA: denon ezaguna denetxe-txolarrea Euskal Herriko parke eta kaleguztietan agerten den txori arrea da.Orokorrean, arraren bizkarra gorriskagoada. Bestalde, paparrean eta bularreaanorban beltza agertzen du eta garondoa gri-saska da.Emearen lumajea hitsa eta homogeneoa da:bularrean ez da orban beltzik agertzen etagarondo grisaska ere desagertu da. TAMAINA: luzera: 14,5-15 cm. Hego-luzera:25. Pisua: 22-31 g.BIOLOGIA: espezie sedentario hau hiri etaherrietan arrunta da. Hegazti taldekoia da:udan landa eta soroetan elikagaiak bilatzekosaldotan elkartzen dira, eta udazkenetikaurrera etzaleku bero eta babestuetan loegoteko bilduko dira. Ugalkoloniak landare igokariz estalitako edozuloz betetako etxe eta hormetan kokatzendira sarritan, eta teilategal, tutu eta zuhaitze-

tan ere aurki ditzakegu. Ugalgaraia oso goiz,otsailaren bukaeran, hasten denez, urterohiru errunaldi ere egon daitezke, Bikoteak 4-7 arrautza berotuko ditu eta inkubazioa 11-12 egunetan zehar luzatukoda. Handik 15egunetara txitokiek habia uzten dute, etaugaltokiaren inguruan hegaldatzen dutensaldoak osotuz elkartuko dira.Gizakiaren bidelagun bilkatu da, eta moduhorretan, gero eta ingurune gehiago koloni-zatuz doa: Australia, Zeelanda BerriaHegoafrika eta Amerika.ELIKADURA: jaio eta gero, lehenengo egu-netan intsektuz elikatuko da, baina aurrera-go orojale bihurtzen dira, ornogabez, hazizedo fruituz elikatuko baitira.Hbaitata: inguruan etxebizitzarik duen edo-zein ingurunetan bizi daiteke. Gogoko dituenhiriguneen artean, parke eta berdeguneugari dituztenak eta biztanle gutxikoak aipa-tu behar dira.

179


180

PASERIFORMEAK

LANDA- TXOLARREALANDA- TXOLARREA(Passer montanus)

DESKRIBAPENA: exe-txolarrea baino txikia-goa eta lirainagoa da, baina bere lumajeaetxe-txolarrearenaren antzekoa da. Burukodiseinua dela eta desberdintzatzen da batezere. Txanoa eta garondoa gaztainkara-marroiak ditu, ez dauka gris kolorerik, etaorban beltza du masailetan. Landa-txolarrea-ren paparreko orban beltza gai nera, txikiagoaeta motzagoa da.TAMAINA: luzera: 14 cm. Hego-luzera: 23.Pisua: 22-27 g.BIOLOGIA: espezie sedentarioa da.Zehaztasunik gabeko joan-etorriak egiten ditu neguan,eta bere populazioaren zatibatek, ziurraski, benetakomigrazioa burutuko du.Taldean ibiltzen da, eta lan-dazabalean dauden baserriedo bestelako eraikuntzahutsetan egiten du habia,taldekoekin batera. Habia,belar, ile, goroldio eta aba-rrekin estaliko duen tarte-ren baten egiten du, etabertan 5 edo 6 arrautza jar-tzen ditu. Arra eta emea,biak, 12-14 egun bitarteanegongo dira txitoak bero-tzen, eta azken horiek jaioeta 16-18 egun barru habiautziko dute. Urtean zehar,bi edo hiru txitaldi egotendira.Bikotea, bizi guztia egongoda elkarrekin, eta ezuste-korik ez badago behintzat,

urte askotan erabiliko dute kolonia berberaeta gune berbera habia egiteko.ELIKADURA: elikadurari dagokionez, etxe-txolarreak baino intsektu gehiago jaten ditu,eta nahiago ditu basoko baia eta haziak, lan-datutakoak baino. HABITATA: nekazak inguruetan bizi da etaetxe txolarreak ez bezala, basoak oso gogo-koak ditu.Euskal herrian, herriguneen inguruko labo-rantza-eremuetan bizi da, nagusiki altuerabaxuetan.

181


182

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: txontak dimorfismo sexualargia agertzen du. Arra askoz argiagoa da:burua, masailak eta bularra gorri argiak dira,buruaren goiko partea eta garondoa grisak,eta bizkarra gorria da. Emearen lumajeahomogeneoagoa da: burua, bularraldea etabizkarraldea oliba-arreak dira. Hegan egitenduenean hegoak apaintzen dituzten bi marazuriak eta buztaneko albo zuriak argi ikus dai-tezke.TAMAINA: luzera: 15 cm. Hego-luzera: 26.Pisua: 19-24 g.BIOLOGIA: nahiz eta espezie hau sedenta-rioa izan, neguan ugariagoa da, espeziebereko hegazti migratzaile ugari heltzen baitaEuropatik. Dirudienez emeek eta gazteeksarriagotan migratzen dute eta ar gehienaksedentarioak dira. Urritik aurrera jokabide tal-dekoia agertzen dute, eta saldo berriek lan-dazabalean eta bestela-ko inguruneetan elikagaibila ibiliko dira.Ugalgaraian, arrak aurre-ko urteko lurraldeetaraitzultzen dira eta kantua-ren bidez mugatuko dute.Lurralde-kantuek eraka-rrita hurbildu den emeakadar batean eraikiko duhabia, eta 3-5 arrautzaerrun ondoren, 12-13egunetan zehar inkuba-tuko ditu. Bien bitartean,arrak bere lurraldeamugatzen jarraituko du,inongo arrotza sar ezdadin, baina arrautzen

eklosioa gertatu eta gero, emearekin bateraelikagai bila arituko da.Txitoek beste 3 aste emango dituzte habian,eta ondoren arraren ardurapean geratukodira, emeak hurrengo errunaldia prestatzenduen bitartean.ELIKADURA: espezie belarjalea dugu hau,eta haziz, kimuz, fruituz… elikatzen bada ere,usaberrian ornogabe txikiak ere harrapatzenditu.Neguan, txontek basoetatik alde egiten duteeta eremu irekietara abiatzen dira, batez erelaborantza-eremuetara, sasoi honetan batezere hegazti hazijale modura jokatzen baitute.HABITATA: oikoa izaten da Euskal Herrikozuhaizdun ingurune gehienetan, eta IntsinisPinuko landaketetan lortzen ditu dentsitatehandienak. Euskal Herriko espezie habiagile-rik ugarienetakoa da.

ELUR TXONTAELUR TXONTA(Montifringilia nivalis)

183


184

PASERIFORMEAK

HARKAITZ-TXOLARREAHARKAITZ-TXOLARREA(Petronia petronia)

DESKRIBAPENA: harkaitz txolarreaklumaje arre-grisaska du eta etxe-txolarreemearen antza du, baina hura baino zer-txobait handiagoa eta sendoagoa da. TAMAINA: luzera: 15-16 cm.Hego luze-ra: 29-30 cm.BIOLOGIA: habia harkaitz eta eraikun-tzetako zuloetan egiten du.

ELIKADURA: haziak, fruituak eta orno-gabe txikiak jaten ditu.HABITATA: Euskal Herrian, isurialdemediterraniarrean bizi da eta herrietanere bizi den arren, etze sastraka etasoroetan arruntagoa da.

NEGU TXONTANEGU TXONTA(Fringilla montifringilla)

DESKRIBAPENA: txonta arruntaren antze-koa, batez ere negu-lumaldia duenean.Edonola, erraz bereizten da aurrekotik ipur-txuntxurra zuria duelako. TAMAINA: luzera: 14,5 cm. Pisua: 22-30 g.BIOLOGIA: eskandinaviako herrialdeetatikdatozen txonta hauek, urria eta apirila bitarte-an ikus daitezke gure latitudeetan, negukohilabeteetan eta hotz-bolada bortitzak gerta-tzen direnean apur bat ugariagoak izanik.Sarritan txonta aurruntarekin batera azaltzendira.Udaberria eta, berorrekin batera, ugaltze-

garaia hurbiltzean, txoritxo hau lurraldekoagobihurtzen da: taldeak bereizten dira umetzekobikoteak osatzeko.Emeak habia egiten du zuhaitzen baten ada-rrean edo urkilan, eta bertan 3-5 arrautzauzten ditu.Ar-eme biek elikatzen dituzte txitoak.ELIKADURA: ugaltze-sasoian, dieta mistoaizaten dute: bai artropodoak, bai haziak jatendituzte.HABITATA: laborantza-eremuetan eta larre-dietan aurkitzen dira, eta batez ere pagadie-tan, bereziki pagatxa-uzta oneko neguetan.

185


186

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: txontak dimorfismosexual argia agertzen du. Arra askoz argia-goa da: burua, masailak eta bularra gorriargiak dira, buruaren goiko partea eta bizka-rra gorria da. Emearen lumajea homogenea-goa da: burua, bularraldea eta bizkarraldeaoliba-arreak dira. Hegan egiten dueneanhegoak apaintzen dituzten bi marra zuriaketa buztaneko albo zuriak argi ikus daitezke.TAMAINA: luzera: 15 cm. Hego luzera: 26.Pisua: 19-23 g.BIOLOGIA: nahiz eta espezie hau sedenta-rioa izan, neguan ugariagoa da, espeziebereko hegazti miogratzaile ugari heltzenbaita Europatik. Dirudienez emeek eta gazte-ek sarriagotan migratzen dute eta ar gehie-nak sedentarioak dira. Urritik aurrera jokabi-de taldekoia agertzen dute, eta saldo berrieklandazabalean eta bestelako inguruneetanelikagai bila ibiliko dira. Ugalgaraian, arrakaurreko urteko lurralde-etara itzultzen dira etakantuaren bidez muga-tuko dute. Lurralde-kan-tuek erakarrita hurbilduden emeak adar bateaneraikiko du habia, eta 3-5 arrautza errun ondo-ren, 12-13 egunetanzehar inkubatuko ditu.Bien bitartean, arrakbere lurraldea mugatzenjarraituko du, inongoarrotza sar ez dadin,baina arrautzen eklosioagertatu eta gero, emea-

rekin batera elikagai bila arituko da.Txitoek beste r aste emango dituzte habian,eta ondoren arraren ardurapean geratukodira, emeak hurrengo errunaldia prestatzenduen bitartean. Normalean urtean bi errunal-di izaten ditu. Ar-eme biek elikatzen dituztetxitoak.ELIKADURA: Espezie belarjalea dugu hau,eta haziz, kimuz, fruituz…elikatzen bada ere,udaberrian ornogabe txikiak ere harrapatzenditu.HABITATA: ohikoa izaten da Euskal herrikozuhaizdun ingurune gehienetan, eta intsinispinuko landaketetan lortzen ditu dentsitatehandienak.Neguan, txontek basoetatik alde egiten duteeta eremu irekietara abiatzen dira, batez erelaborantza-eremuetara, sasoi honetan batezere hegazti hazijale modura jokatzen baitute.

TXONTA ARRUNTATXONTA ARRUNTA(Fringilla coelebs)

187


188

PASERIFORMEAK

TXIRRISKIL ARRUNTATXIRRISKIL ARRUNTA(Serinus serinus)

DESKRIBAPENA: arrak, bekokia, garondoa,bularra eta ipurtxuntxurra kolore hori-berdes-ka bizikoak ditu. Hegan doanean ikusten zaiz-kion hegaletako lerro deigarri biak ere koloreberekoak dira. Ugalgaraian agertzen duenjarrera berezia, nabarmena da; zuhaitz batenpuntan kantuan dagoela, eta kantuari utzigabe, hegalak astiro astinduz eta balantzakahegan egiten du, saguzaharren antzera,azkenean zuhaitz berean edo besteren bate-an pausatuz. Bere kantua, giltzen talkak egi-ten duen soinu zorrotzaren antzekoa da.Sexu bietan agertzen den kolore horiko ipur-txuntxur nabarmena ikusita berehala ezagu-tuko dugu. TAMAINA: luzera: 11-11,5 cm. Hego-luzera:23. Pisua: 9-14 g.BIOLOGIA: dirudienez, habiahemen egiten dutenek, neguaneguraldi hobeagoko lurraldeetaramigratzen dute. Zenbait alekGibraltarreko itsasertea erezeharkatzen dute negua Afrikareniparraldean igarotzeko.Iparraldeko populazioen parterikhandiena migratzailea da, etaazaroan hauen presentzia nabar-mena izaten da gure itsasertze-an. Batzuk Kantauri aldean pasa-tzen dute, uda, baina gutxienakdira. Apirilaren erdialdean habiaenborretik urrun dauden adarre-tan egiten dute, eta 3 edo 4 arrau-tza jartzen dituzte. Emea 13 edo15 egunetan egongo da arrautzakberotzen, eta bien bitartean arrakematen dio jaten. Txitoak, 15

egun habian eman ondoren, hegan hastendira, eta hurrengo hamar egunetan helduekematen diete jaten. Bikotea txitoak egitensaiatuko da berriro ere. ELIKADURA: Soilik gramineoen, plantaineneta karduen hazi txikiz elikatzen direla esangenezake, baina urrian, ortuetara joaten dirabarazkien hazi bila, eta noizean behin, orno-gabe txikiak ere jaten dituzte.HABITATA: espezie hau arrunta izaten daEuskal Herrian, bereziki kostaldean eta medi-terranear isurialdean.Urriagoa egiten da geografia menditsuagoaeta habitata basotsuagoa den heinean.Sakabanaturiko zuhaitzak eta zuhaixkakdituzten ingurune irekietan aurkitzen da, etabai baso-ertzetan eta argiuneetan.

189


190

PASERIFORMEAK

TXORRU ARRUNTATXORRU ARRUNTA(Carduelils chloris)

DESKRIBAPENA: txolarrearen antzekohegazti mardul honek graniboroen mokobereizgarria aurkezten du, sendo eta zabala.Bizkarra oliba-berdea da eta sabelaldeaberde-horiska. Hankak eta buztana ilunagoakdira, eta hauen alboak horiz margotutadaude.Emeak lumaje hitsagoa agertzen du.Ezaugarri bereizgarrienak buztanaren oinaeta hegoen alboak apaintzen dituzten zerren-da horiak dira, hegan egiten duenean oraindikikusgarriagoak baitira.TAMAINA: luzera: 13-14 cm. Hego-luzera:25-27. Pisua: 25-31 g.BIOLOGIA: espezie sedentario horren uda-berriko pasea apirilak edo martxoak alderagertatzen da, eta udazkenekoa urrian edoazaroan. Bertako aleak ezin dira benetakomigratzailetzat hartu, elikagai bila abiatzendirenean oso ibilbide laburrak burutzen baiti-tuzte. Europako erdialdeko txorruek bideluzeagoari ekiten diote,eta urtearen arabera,klima epelagoetara bide-ratutako migrazioakburutzen dituztela esandaiteke. Zuhaitzetakourkiletan egiten du habia,eta, esaten denez, lehe-nengo errunaldian koni-feroak aukeratzen ditu,eta bigarrenean, berriz,hostozabalak. 4-5 arrau-tza erruten ditu, etaemea 12-15 egunetakoinkubazioan aritzen denbitartean, arrak elika-gaiak eramango dizkio.

Txitoak jaio eta gero, amak oraindik egungutxi batzuk emango ditu habian, eta arrakfamilia osoarentzako elikagaiak biltzen jarrai-tuko du. 13-15 egun igaro direnean, txitoek,hegaldi traketsetan habiatik alde egingo dute.Familiaren batasuna uda osoan zehar man-tentzen da, eta negua heltzerakoan beste txo-larreekin batera saldo handiagotan bildukodira hurrengo udaberria arte.ELIKADURA: graniboroak dira, eta beraz,haziz eta garauz elikatuko dira, Txitoak elikatzeko, paparrean bildu dituztenelikagaiak berriro ere kanporatuko dituzte,erdiliserituta.HABITATA: baso eta zuhaizti bakanetakobazterretan bizi da,landa eta labore-lurretatikhurbil.Giza ingurunetik gertu dauden basoak eregogoko ditu.Euskal Herrian ugariagoa da altueea baxuetan.

191


192

PASERIFORMEAK

MENDI-TXIRRISKILAMENDI-TXIRRISKILA(Serinus citrinella)

DESKRIBAPENA: kolore berde horixkako frin-gilido txikia; nabarmenak dira buruaren etagibelaldearen kolore grisa, bi hego-marra horix-ka eta kolore bereko ipurtxuntxurra.Arrak emeak baino kolore argiagoak ditu.TAMAINA: luzera: 12 cm. Pisua: 11-15 g.BIOLOGIA: habia zuhaitzetan egiten du.ELIKADURA: nagusiki konifero eta grammi-neo-haziez elikatzen bada ere, kumaldianinsektu ugari ere harrapatzen ditu. Udazkeneanhegazti honen talde handiak ikus daitezkeGorbeiako goilarredietan gramineoez elikatzen.HABITATA: txirriskil arrun-taren tamaina txori hau goi-menditako tipikoa da,gehietan mila metroz goitikbizi dena. Espezie hau ohikoa izatenda mendialdeetako basoirekietan, munduan tokibakan batzuk baino ez dire-nak: Alpeak, FrantziakoMazizo Zentrala, Corcega-ko irla Iberiar Penintsulakomendiak.Azken hauetan mundukopopulazioaren zatirik han-diena bizi delarik, milioilaurden bikote ingurukoadela estimatu da. Baso-ertzetan edo bakandurikobasoeremuetan aurkitzenda, beti ere goi-larredietatikhurbil.Euskal Herrian uren bana-

lerroko mendietan bizi da batez ere, 600metroko altueratik gora, eta haren popula-zioa 5.000 bikote ingurukoa dela estimatu da.Pagadi eta pinu-landaketen (Gorria, Intsiniseta Larizio) ertzetan eta bakanduriko ere-muetan bizi da; edonola, hurbil larrediak,behar dituelarik, normalean oso sabanaturikegoten da. 0,21-2 hegazti/10 hektareakodentsitateak neurtu dira Intsignis Pinuko goi-landaketetan eta 1,5 hegazti/10 hektareakodentsitateak uren banaleroko mendietankokaturiko pagadietan.

193


194

PASERIFORMEAK

KARNABAKARNABA(Carduelis carduelis)

DESKRIBAPENA: txori ezagun hau gurelandetan ugaria da. Hegan, hegoetakomarra hori eta beltz bereizgarriak erakustenditu, eta pausatzen denean, berriz, lumajedeigarria nabarmentzen da. Buruan, moko-tik begiaren atzeraino zabaltzen den orbangorria agertzen du. Samaren aurrealdea etamasailak zuriak dira, eta garondoa eta buru-gaina beltzak. Gorputzean berriz, marraluze zuriz apaindutako buztana, bizkarrekogoiko parte gaztainkara eta beheko partezuri zikina aipa daitezke.Bularra zuria eta marroia da. Arraren bibote-itxurako egitura beltza emean zuri bilaka-tzen da, eta arretan beltz-beltza den oina,hauts-koloreko. Gazteen buruak ez du kolo-re beltzik edo gorririk agertzen.TAMAINA: luzera: 12 cm. Hego-luzera: 23.Pisua: 14-17 g.BIOLOGIA: bertako hegaztiek jokabidesedentarioa agertzen dute,nahiz eta udazkenean etaneguan elikagaiak urriakizatekotan, ibilbide labu-rrak burutu. Urtesasoihonetan Europako iparral-detik eta erdialdetik dato-zen neguko eta pasekokarnaba ugari hurbiltzenda. Hegazti kanpotarhauen tamaina bertakoenabaino zertxobait handia-goa da. Habia egiteko, eremuzabaletan edo hauen baz-terretan kokatutako

zuhaitz edo zuhaisken urkilak erabiltzendituzte. Arraren lan bakarra bere familia eli-katzea izango da. Emeak habia egiten du,eta 4-6 arrautza errun ondoren, inkubazioaeta txitoen ardura bere gain hartuko du.Txitoak handitzen direnean emea ere elika-gaia bila hasiko da. Txitoek habian 15 eguneman eta gero hegan egiten hasten dira.Urtero bi edo baita hiru erunaldi ere burutzenditu. Uztailak aldera, landetan zehar mugi-tzen diren familiak ikus daitezke, eta neguansaldo handiagoetan bilduko dira.ELIKADURA: hazi txikiz eta garauz elika-tzen da, bere gogokoenak karduak badiraere.HABITATA: urte osoan zehar landazabaleanikus daiteke, batez ere gramineo eta karduugariko landetan. Zuhaiska garaietan egitendu habia, larreetako edo hauen ondokozuhaiztietako bazterretan.

195


196

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: txirriskil arruntarenantzekoa, baina mokoa luzeagoa du etabuztanaren oinarriaren bi aldeetan orbanhoriak ditu. Arra erraz bereizten da brugaineta kokots beltzengatik

TAMAINA: luzera. 12 cm. Pisua: 12-18 g.

BIOLOGIA: oso noizik behinka eta oso gutxiugaltzen da Euskal Herrian, batez ere

Intsinis Pinuko landaketetan. Zenbait urtetangertatzen den negu-oparotasunak noizikbehinkako ugaltzearen aldekoa izan balitekeere, orain arte ez da bikote habiagilerik aur-kitu Bizkaian. ELIKADURA: udatik kanpo, haltz, alertzeeta altzifre formazioetan zehar nora ezeandabiltzan talde joriak eratzen ditu, zuhaitzhauen hazietan datzalarik tarinen udazkenneguko dietaren zatirik garrantzitsuena

DESKRIBAPENA: arrak buru grisa eta bizka-rralde arre iluna dauzka; udaberritik udazke-nera bularrean eta kopetan emearengan ezdiren pikardura gorriskak sortzen zaizkiolarik.Sexi biek isats-hegaletan orban zuri nabar-mena edukitzen dute.

TAMAINA: luzera. 13,5 cm. Pisua: 15-21 g.

BIOLOGIA: hegazti honen habitat tipikoaestepa izan arren, Euskal herrian habi egileda baina urria; sasi, txilar eta epuru ugari denlur soiletan egoten da.Martxoan, jadanik, habia eraikitzen hasten da,altuera baxuan, lurrazalean bertan ere bai,sasi eta sastraka artean ezkutatuz. Txitakintsektuz eta haziz elikatzen ditu.

Txoka arrunta gazteen bidaiak abuztu ingu-

ruan hasi arren, samaldan egiten dutenmigrazioa irail-amaieran hasten da.Gure eskualdean leku anitz badugu, topogra-fia bereziari esker, txokaren eta gainerantzekofringilidoen pase ikusgarria ikusteko.

Jokaera migratzailea edo behintzat transhu-mantea bide duten hegaztiak dira; izan ere,goiko ugaltze-eremu hauetatik alde egitendute udazkenaren hasierako egunetan.

ELIKADURA: intsektuz eta haziz elikatzenditu.

HABITATA: zuhaitz eta sastraka-estalkimurritzeko eremu soilduetan aurkitzen da.Euskal Herrian, arrunta da mediterranearinguruneetan eta goi-larredi eta txilardietan,baina urriagoa da atlantiar isurialdean.

TXOKA ARRUNTATXOKA ARRUNTA(Carduelis cannabina)

TARINATARINA(Carduelis spinus)

197


198

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: buru lodiko eta moko indar-tsuko hegazti mardula. Arra gorri argia izatenda, eta emea eta gazteak aldiz, berde olibaka-ra kolorekoak. Gazteak oso zirrintatuak izatendira gainera.Masailen parakuntza gurutzatua da haienezaugarririk bereizgarriena; izan ere, pinu,alertze eta izeien konoen haziak ateratzekomoldaturik daude. Horretarako, fruitua zuhai-tzetik askatu eta ondoren, egokitzat jotzenduten adar batera eraman, eta haziak atera-tzen dituzte hanken bitartez estuki heltzen dio-ten bitartean.TAMAINA: luzera: 16-17 cm. Pisua: 34-48 g.BIOLOGIA: ugaltze-sasoitik kanpo, oso espe-zie ugaria izaten da konifero-eremu guztietan,batez ere udazkenean eta neguan, orduan

ikus baitaitezke ehunka alez osaturiko taldeak.Kumaldia aldakorra bada ere, eta haien elika-gai nagusia diren konifero-hazien uztaren ara-berakoa den arren, mokokerrak habiagile goiz-tiarrak dira eta urte askotan, gazteak indepen-dizaturik egon daitezke apirilaren hasierarako,eta orduan ekiten diiiote sakabanaketari. ELIKADURA: pinu, alertze eta izeien konoenasiak. HABITATA: Euskal Herrian, Arabako hego-mendebaldeko Pinu Gorriko basoetan bainoez da habiagile arrunt etaerregulara; honelako-etan 3,7 hegazti/10 hektareako dentsitateakneurtu dira. Konifero-landaketetan ere ugal-tzen da, bereziki, uren banalerroko mendietankokaturik daudenetan, baina banaketa irregu-larragoa du eta urriagoa izaten da.

MOKOKERRAMOKOKERRA(Loxia curvirostra)

GARI BERDANTZAGARI BERDANTZA(Miliaria calandra)

DESKRIBAPENA: gari-berdantzak lumajearre-nabar eta kriptikoa du bizkarraldean etaorban arrez apaindutako sabelalde argia du.Berdantza potola , kolore arre uniformea etamarra ilunak. Oso fidakorra. Hegaldian eske-gita mantentzen ditu hankak sarritan.TAMAINA: luzera: 18 cm. Pisua: 44-54 g.

BIOLOGIA: habia lurrean egiten du, belarartean ezkutatuta eta haziak, fruituak etaintsektuak jaten ditu. Leku irekiak atseginditu, batez ere zerealak landatu diren soroakGarai-berdantza hauek bisitari udatiar beza-

la jokatzen dute, eta ziurrekin nolabaitekolekualdaketak giten dituzte laborantza-ere-muetara (Laudata eta Errioxa), bertan negu-populazio garrantzitsuak mantentzen baiti-tuzte.HABITATA: altuera baxuetan kokaturik dau-den soilduriko inguruneetako espeziea dela-rik, Euskal Herrian mediterranear laboran-tzetan (zerealak, mahastiak) eta kostaldekolandazabaletan aurkitu ohi da batez ere.Euskal Herrian, isurialde mediterraniarrekolautadetan arrunta da eta isurialde atlantiko-an urria.

199


200

PASERIFORMEAK

MOKOLODIAMOKOLODIA(Coccothraustes coccothraustes)

DESKRIBAPENA: hegazti lodi-potoloa,neguan hori matea den oso moko handiaduena. Haren lumaldia arrea izaten danagusiki, orban zuri zabala duten hegobeltzak,buztan zuria eta leopa papar bel-tza inguratzen dituen iduneko grisaxkaizan ezik.TAMAINA: luzera. 16-18 cm. Pisua: 48-65 g. BIOLOGIA: nagusiki baso-hegaztia da,baina ez dakigu zein den Euskal Herrianduen ugaltze-estatusa; edonola, zalantza-rik gabe oso urria da lurralde honetan.

Hori dela eta Interes Berezikotzat hartudu Arriskuan dauden EspezieenEuskadiko Zerrenda.Zuhaitz egiten du habia. 4-6 arrautzakosatuta dago errunaldia. Txitoek sortu etabi astetara egiten dute habiatik alde.ELIKADURA: bere elikadura, funtseanlandare-jatorrikoa dena, baiek, ernamui-nek eta haziek osatuta dago, baina harkintsektuak jaten ditu, gainera, ugaltzekoaldian.HABITATA: baso hostozabaletan, berezi-ki pagadietan.

DESKRIBAPENA: erraz identifikatzen denespeziea: moko beltza eta lodia, ipurtxun-txur zuria eta kapirote beltza.Potxoloa da eta portaera lasaia agertzendu. Nekez ikusten da lurrean. Izan ere, ber-tan ez da eroso egoten. Trakets ibiltzendelako. Arra emea baino askoz deigarriagoa da etaezin nahas daitekeenlumajea agertzen du:kasko, isats eta hego beltzak, bizkar grisaeta bular gorriska. Emearen bularra tonuarre neurritsukoa. Gazteak emeen antzeko-ak izaten dira baina ez dute kapirote beltziketa mokoa argia izaten dute.TAMAINA: Luzera. 14-15 cm.Pisua: 21-27 g.

BIOLOGIA: sastrakadi eta zuhaitz txikietan

egiten du habia. 4-5 arrautzak osatuta dagoerrunaldia. Txitoek sortu eta bi astetara egi-ten dute habiatik alde.Espezie honen berezitasun bat zera da:neguan nahiz uda berrian, ar-emeak pare-katuak aurki daitezkeela. Beraz, haiendimorfismo sexual nabaria behaerraza da.ELIKADURA: gailuparen elikadura, funtse-an landare-jatorrikoa dena, baiek, ernamui-nek eta haziek osatuta dago, baina harkintsektuak jaten ditu, gainera, ugaltzekoaldian.HABITATA: Euskal Herriko zuhaizdun habi-tat gehienetan bizi da, baina normalean ezdu 1 hegazti/10 hektareako dentsitateagainditzen eta arraroa izaten da mediterra-near tankerako basoetan.

GAILUPAGAILUPA(Pyrrhula pyrrhula)

201


202

PASERIFORMEAK

ZINGIR BERDANTZAZINGIR BERDANTZA(Emberiza schoeniclus)

DESKRIBAPENA: neurri txikiko txoria daeta 15 cm-ko luzera lortu dezake. Burua,eztarria eta bularra beltzaranak dira, etabibote fin zuri bat dauka. Bizkarraldekoaarre-gorrizka koloretakoa da marra beltze-kin. Ipurtxuntxurra grisa da eta hegoak arre-beltz eta okre koloretakoak dira. Isats nabareta iluna, kanpokaldeko errektrize zuriekin.Behekoaldeak zuriskak dira, alboetanmarradunak. Mokoa arre-beltza da eta han-kak ilun nabarrak dira. Emeak ez daukaarrak daukan kapelera beltza baina negukolumajea daukatenean oso antzerakoak iza-ten dira.TAMAINA: luzera: 15 cm. Pisua: 25 g.BIOLOGIA: paleartikotik sakabanatuakdaude. Gure lurraldean bakarrik egoten dirakostaldeko eta barrutiko alde zingiratarretan.Udakoa eta migratzaile partzial bezala joka-tzen du.Neguan taldekoia da kide asko bildu daitez-

keen etzalekuak erabiltzen dituenean.Normalean landaretza zingiratsuaren goial-detik mugitzen ikusita izaten da. Hegalaldiuhindu eta baxua erakusten du. Bai lurrarenarrasean bai landaretzan habiak egin deza-ke. Landaretzaz eginak eta material finuzeta ileekin forratutak, kopa itxurazko habiakegiten ditu, barnetik tapizatuak. Urtean biedo hiru aldiz jartzen ditu 4-5 arraultzeak. Euskal Herriko populazio ugaltzailearenkopurua 50 kidera heltzen dela estimatzenda. Populazioen atzerakada, okupatzenduen ingurunearen eraldaketagatik ematenda, batez ere alde hezeetako lezkadien eza-bapenagatik. Espezie honen kontserbazioalortzeko, berroak eta landaretza zingiratsuahobetu behar dira. ELIKADURA: basikoki haziak jaten du, artro-podoak, moluskuak eta zizareak baita ere.HABITATA: zingiradun zonaldeetako espe-ziea da eta lezkadietan egiten du habia.

DESKRIBAPENA: gaztaina-koloreko ipur-txuntxurra eta kanpoko lema-lumak zuriakizaten ditu. Edonola, azpialdeak gorrixkakizaten dira, eta eztarria, bularraren goialdeaeta burua, grisak; gainera, burua aurpegi-irudi nahastezina eratzen duten hiru zerren-da beltzez apainduta dago.TAMAINA: luzera: 16 cm. Pisua: 20-30 g.BIOLOGIA: mendi berdantza Urkiola,Gorbeia eta Durangaldeko harritza etabagadi-ertzetan ugaltzen da, zeren eta

alderdi horietako negu-klima ez baita dahegazti hau beherantz eragiteko adinakogogorra.ELIKADURA: bai intsektu bai haziz elika-tzen da. Hortaz, intsektu eta bikorjaleadugu.HABITATA: egizkiaren pean daudenzuhaixka-formazioetan ohikoa izaten denespeziea. Mendi-berdantza urri samarraEuskal Herrian, eta lortzen dituen dentsitatemaximoak 1 hegazti/10 hektarea izaten dira.

MENDI BERDANTZAMENDI BERDANTZA(Emberiza cia)

203


204

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: txori txikia da eta 17 cm-ko luzera lortzen du. Burua, lepoa eta bula-rra oliba-berde koloretakoak dira.Bizkarraldekoa arre koloretakoa da ildaskabeltzekin eta ipurtxuntxur nabarra da.Hegoetako lumak horiaz eta arrez aspildutadaude. Isatsa arre-beltza da kampoko errek-trize zuriekin. Eztarria, biboteak eta begie-raztuna horia koloretakoak dira. Mokoa etahankak arrosak dira. Emearen koloreak arre-nak baino gutxiago kontrastatuta daude.TAMAINA: luzera: 17 cm. Pisua: 25-34 g.BIOLOGIA: oso izaera iheskorrerakoa da etaikus daiteke enbor altu eta kable telefonikoe-tan. Talde txikiak osatzendu. Lurrean habia egiten dulandaretza belarkara artean.Kopako itxuraz egite duhabiak luma eta materialfinuz tapizatuak. Urteanbitan 4-6 arraultzeko erru-naldi egiten du.400 bikoteko populazio ugal-duna estimatzen da EuskalH e r r i a n . P e n i n t s u l aIberiarrean gero eta kidegutxiago daude eta Europakoherri batzuetan ere.Nekazaritzaren areagotzea,abeltzaintzaren uzte esten-tsiboa eta ekintza oihanezta-penagatik, habitat naturalakgutxitzen ari dira eta horrenondorioz populazioak.Txori honen kontserbazio-rako paisaje abeltzainarenaniztasuna mantendu

behar da, hesiak mantendu behar dira etapestiziden erabilpen masiboa saihestu.ELIKADURA: basikoki artropodoak jaten dubaina haziak, zurtoinak eta egin berrikohorrien kimuak ere jaten du. HABITATA: lurralde lehor eta desforestatue-tan bizitzen da, alferrikako eta itxura gutxikomediterraneoko sastrakak bezala. Espezie honek oso zabalduta dago palearti-kotik. Gure lurraldean bakarrik egoten damediterraneoko menpean dagoen zonaldearabar batean. Udakoa eta migratzailemoduan aritzen da eta transahariar zonalde-an hibernatzen du.

MIARRITZAMIARRITZA(Emberiza hortulana)

205


206

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: hesi-berdantzak ber-dantza horiaren antza du, baina lumaje bel-tza, arrea eta gris du. Arrak lepoaren aurre-aldea beltza eta marra beltzez apaindutakoburu grisa ditu eta bularrean marra berdas-ka bat du. Emeak eta gazteek ez dituztearraren ezaugarri horiek.TAMAINA: luzera: 16 cm.BIOLOGIA: habia lurrean edo sastrakaartean ezkutatuta egiten du..ELIKADURA: hazi eta fruituak jaten ditunagusiki

HABITATA: Euskal Herri guztian bizi da,baina erdialdean ugariagoa da.Berdantza horia eta hesi-berdantza ibar,sastraka eta belardi sasitsuen inguruetanbizi dira, bien artean hesitarra izanik arrun-tena. Bere kantu monotonoa, ia beti, adarageri batetik botatzen du. Espezie biak osoantzeko ohitura habiagileak dituzte nahizeta lehenengoak lurrean maizagotan egin.Emeak oso berdintsuak dira: horiaren ipur-txuntxurra olilba-kolorekoa da eta hesitarre-na gaztain-kolorekoa.

DESKRIBAPENA: gaztaina-koloreko ipur-txuntxurra eta buztanaren kanpo-lumazuriak dituen Berdantza. Arra oso ikusga-rria da, burua eta azpialdekoak hori disti-ratsuak baititu; emea antzekoa da bainakolore mateagoa eta marra gehiago ditu.TAMAINA: luzera: 16,5 cm. Pisua: 25-27 g.BIOLOGIA: Euskal Herriko mendietanudaberrian eta udan bizi diren berdantzahoriek, ugaltze-lurraldeetatik alde egitendute urrian, eta agian, hurbileko haran-hondetara joaten dira, edo bestela, neguaemateko klima leunagoa duten luraldeeta-rako migrazio laburrak egiten bide dituzte.ELIKADURA: bai intsektu bai haziz elika-tzen da. Hortaz, intsektu eta bikorjaleadugu.HABITATA: espezie arrunta da eremu ire-kietan, eta gure geografian banaturik dago

atlantiar landazabaletan, basoen argiuneeta ertzetako sastrakadi batzuetan, etasastrakadi-estaldura txikiko larredietan.

BERDANTZA HORIABERDANTZA HORIA(Emberiza citrinella)

HESI BERDANTZAHESI BERDANTZA(Emberiza cirlus)

207


208

PASERIFORMEAK

ELUR BERDANTZAELUR BERDANTZA(Plectrophenax nivalis)

DESKRIBAPENA: lurralde honetan ikustendiren aleek negu-lumadi berezia azaltzendute: gibelalde arrea marra beltzekin, etakasoa, aurikularrak eta bular-alboetako orba-nak laranja kolorekoak. Hegaldian, udakolumadiaren hego-irudi zuri-beltz bereizgarria

mantentzen du.TAMAINA: luzera: 16,5 cm. Pisua: 24-29 g.ELIKADURA: intsektuak jaten ditu.HABITATA: poloen ingurutik datorren espe-ziea da, eta Euskal Herrian kostaldean ikus-ten da batez ere, urritik urtarrilera arte.

DESKRIBAPENA: dimorfismo sexual nabar-mena aurketzen du. Arra deigarriagoa da,etaberaz, errazago topatuko dugu, talaia,zutoin, zuhaiska edo makilen gainean pau-saturik egoten baita. Buru eta ipurtxuntxurgrisa, sama zuria eta bular zuri-gorriska du.Bizkarraldeko partean, berriz, kolore gaz-tainkara-gorriska aurketzen du, eta buztanbeltza kanpoaldeko lema-luma zuriz apain-dua dago. Buruan, begien partea estailiz,antzandobien bereizgarria den karatula-itxu-rako orban beltza aurketzen du. Emeak,orban beltz bera badu ere, ez du horrenlumaje deigarririk, bizkarraldean tonu arreaketa, sabelaldean, orban arrez pikardatutakokolore arre argia agertzen duelarik.TAMAINA: luzera: 17 cm. Pisua: 28-30 g.BIOLOGIA: udako espezie hau Afrika tropi-kaleko negu-tokitik maiatzaren hasieran hel-tzen hasten da, abuztuak edo irailak alderaberriro ere alde egiten duelarik.Uztailaren hasieran, habia zuhaiskarenbatean eraikitzen du, pasadan urtekoa kon-pontzen ez duenean. 5 edo 6 arrautza erru-

ten ditu, emeak modu jarraian, 15 egunetanzehar inkubatuko dituelarik. Arrak, bitarte-an, emearentzat elikagaiak bilduko ditu.Txitoek oraindik 15 egun gehiago emangodituzte habian.Antzandobi arrunta hegazti migratzailea da,eta negu-lurraldeak Afrikaren hegoaldekoherrialdeetan ditu.ELIKADURA: intsektuz, kilkirrez, matxin-saltoz, kakarraldoz… elikatzen da, mikrou-gaztunak, sugandilak eta txoriren bat ereharrapa ditzakeelarik. Ehizarako talaiarenbatean pausatzen da, bertatik harrapakinposibleak zelatatu ahal izateko.Behar duena baino gehiago ehiza dezakee-nean, harrapakinak, despentsa moduraerabiltzen duen zehaisken arantzetan edoburdin hariren batean trabatuz gordetzenditu.HABITATA: sastraka eta heskaiz inguratuta-ko larre eta labore-lur ugariko landazabalakgogoko ditu. Larreetatik hurbil kokatutakobaso bakanak eta berreskuratze-prozesuandaudenlanda erreak ere erabiltzen ditu.

ANTZANDOBI ARRUNTAANTZANDOBI ARRUNTA(Lanius collurio)

209


210

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: antzandobi handiak biz-karraldea eta burua grisak, sabelaldea arrosaedo ziriska, hegoak eta isatsa beltzak etabegiak estaltzen dizkioten orban beltz banaditu.TAMAINA: luzera: 25 cm. Pisua: 40-49 g.BIOLOGIA: antzandobiak ezagunak dirazenbait harrapakin zuhaixken arantzetan edoalanbre arantzadunetan iltzatuz jaki-gordai-luak sortzeko duten ohituragatik.Uztailaren hasieran, habia zuhaiskaren bate-an eraikitzen du, pasadan urtekoa konpon-tzen ez duenean. 5 edo 6 arrautza erruten

ditu, emeak modu jarraian, 15 egunetanzehar inkubatuko dituelarik. Arrak, bitartean,emearentzat elikagaiak bilduko ditu. Txitoekoraindik 19 egun gehiago emango dituztehabian. ELIKADURA: intsektu handiak eta ornoduntxikiak jaten ditu eta, sarritan harrapakinakzuhaisketako arantzetan ziztatuta metatzenditu.HABITATA: sastraka duten landazabalak ditugustukoen eta Euskal Herrian, isurialde atlan-tikoan ez da ageri. 250 bikote baino gutxiago-ko populazioa estimatzen da Euskal Herrian.

DESKRIBAPENA: antzandobi kaskago-rriak bizkarraldea, hegoak eta isatsa beltzaeta salabaldea eta lepoa zuriskak ditu.Kopeta eta begien ingurua eta beltzak ditueta burua eta garondoa gorriskak.TAMAINA: luzera: 18 cm. Pisua: 29-34 g.BIOLOGIA: arruntaren ohitura antzekoakditu; migratzailea da hau ere, eta ehizatendituen harrapakinak arantza edo burdin-hari ezkutuetan sartuz, jakitokiak egitenditu.Antzandobiek harrapatzen dituzten anima-liaz benetako jakitegiak eratzen dituzte,horretarako elorri -arantza ezkuetan sartuz.Uztailaren hasieran, habia zuhaiskarenbatean eraikitzen du, pasadan urtekoa kon-pontzen ez duenean. 4 edo 5 arrautza erru-ten ditu, emeak modu jarraian, 16 egune-

tan zehar inkubatuko dituelarik. Arrak,bitartean, emearentzat elikagaiak bildukoditu. Txitoek oraindik 19 egun gehiagoemango dituzte habian. ELIKADURA: antzandobi honen dietaren%90a intsektuezosaturik dago, bainanarastiak, saguak eta hegazti txikiak ereharrapa ditzake. Maizekik harrapatzendituen intsektuak dira kakalardoak, oropte-roak (kilkerrak eta matxinsaltoak) eta hime-nopteroak (inurriak, erleak eta liztorrak).HABITATA: baso irekiak atsegin ditu etaEuskal Herrian, leku epel eta beroetan bizida. 300 bikote baino gutxiagoko populazioaestimatzen da Euskal HerrianMediterraneo aldeko antzandobi tipikoadugu hau, eta beraz, gure eskualdean ezda ugaria.

ANTZANDOBI KASKAGORRIAANTZANDOBI KASKAGORRIA(Lanius senator)

ANTZANDOBI HANDIAANTZANDOBI HANDIA(Lanius excubitor)

211


212

DESKRIBAPENA: basoetako korbido tipiko,oso zaratatsua, zerbaitek izutzen dueneanbatez ere.Bere hegaletako zirrinda urdinek, ipurtxun-txur zuriak eta mototsa tente ipintzeko duenohiturak bereizterraz bihurtzen dute.TAMAINA: luzera: 34 cm. Pisua: 140-190 g.BIOLOGIA: bereziki arretatsua da eta giza-kiaren eta balizko beste harrapatzailebatzuen presentzia salatzen du alarma-oihuzalapartariak eginez; era honetan ahartaraz-ten ditu basoko gainerako biztanleak.ELIKADURA: dieta orojalea eduki arren,batipat ezkurrez, pinaziz eta bagatxaz elika-tzen da, lurpean pilatuz. Ohitura honek

garrantzi ekologiko handia ematen die,zeren zuhaitzen barreiadura mesedetzenbait dute.Lumaje bereizgarria du, beraren familiakohegaztienean ohikoa ez dena. Bereziak dirahegopeko luma urdin txiki eta marradunaketa bibote-kutsu beltza. Hura ikustea errazsamarra da. Are ohikoagoa da hari bera biziden baso-inguruetara kanpotarrik joanezgero bere alerta-seinalea entzutea.HABITATA: Euskal Herrian haritz ugaridituzten Intsinis Pinuko landaketa helduetaneta Haritz Kandugabeez, ametzez eta erka-metzez osaturiko basoetan lortzen ditu den-tsitaterik altuenak.

DESKRIBAPENA: nahastezina den korbi-do zuri-beltza, oso buztan luzea duena.TAMAINA: luzera: 40-45 cm. Pisua: 200-250 g.BIOLOGIA: oro har espezie geldikorra da,lekualdaketa laburrak baino egiten dituena;lekualdaketa horiek neguan egindakotranshumantzia-mugimenduak bide dira.Leku irekiak ondo doazkion korbido bat da.Basoen mozketak eta soro eta labore-lurrez ordezkatzeak espezie honen mese-derako izan da. Ekintza hauekin batera, elikadura-espektrozabal bat edukitzeak eta hegazti honenetsaienganako persekuzio irrazionalak,harraparienganakoa alegia, mika izurrite

bihurtu dute leku askotan. Euskal Herrian,zona oihantsu ugari denez gero, ez daespezie ugaria.ELIKADURA: haren elikagai nagusiak diraartropodoak (kilkerrak, kakalardoak, inu-rriak, armiarmak…) eta landare-materia,batez ere, zerealak. Neurri txikiagoan badaere, hegazti txikiak eta ugaztunak (saguak,lursaguak…) ere jaten ditu.HABITATA: erdisoilduriko eremuetan bizida, bereziki heskaiekin edo sakabanaturikozuhaitzekin tartekaturik dauden laborantza-eremuetan.Euskal Herrian espezie arrunta da lurraldegehienean, baso hutseko eta mendiko ere-muetan izan ezik.

PASERIFORMEAK

ESKINOSOAESKINOSOA(Garrulus glandarius)

MIKAMIKA(Pica pica)

213


214

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: bere lumajea urtean zeharaldatu egiten da. Euskal Herrian, neguan uga-riagoa da, eta garai honetan agertzen duen jan-tzia beltz distiratsua da. Buruan distira berdes-kak eta moreak erakusten ditu eta sabelaldeaorban zuriz apainduta dago. Orban hauek eme-aren lumajean ugariagoak dira. Udako kolore-ak, orokorrean, distiratusagoak dira, baita buru-ko ñabardurak ere, baina sabelaldeko orbanakdesagertu egiten dira. Mokoa eta kolorez aldatzen da, orain horiskabaita. Garai honetan araba-zozo beltzarekinnahas daiteke, baina hau mediterranear klima-ko ezaugarriak agertzen dituzten eremuetakoherrietan bizi da.TAMAINA: luzera: 18-22 cm. Hego luzera: 37-40 cm.BIOLOGIA: arboletako eta etxeetako zuloetanegiten du habia. Urteran bi errunaldi egiten ditu,horietako bakoitzean bost-zazpi arrautza erru-ten dituztelarik.Europako Araba-zozo pikartak irailetik aurrerairisten dira kopuru handitan negua pasatzeraetamartxora arte gelditzen dira gure lurraldean.Ehundaka alez osotutako saldo handi etanahasiak eratzen dituzte. Jokaera taldekoi haudefentsarako teknika da, izan ere, belatz handi-ren batek erasoko balu, talde osoa bildu etaestutu egingo litzateke, gorputz bakarra baili-tzan, eta belatzak, honen kontra joteko beldu-rrez, alde egingo luke.Tiro hotsen aurrean jarrera berdina zuenez txoriugari hiltzen zen, baina berriki kontrakoa egitenikasi du, hau da, sakabanatzen. Eleiza etabaserritako zuloetan kokatutako. Eleiza etabaserrietako zuloetan kokatutako koloniatan

ugaltzen dira. 4-5 arrautza erruten ditu eta12-14 egunetan zehar inkubatzen ditu.Txitoek beste 20-22 egun emango dituztehabian.ELIKADURA: hegazti orojalea da, bai orno-gabeak bai hazi eta fruituak ere jaten dituena.Umetze aldian animaliak ditu janari nagusia,eta landare-gaiak udazkenean eta neguan.HABITATA: habigile buzala, batez ereAtlantiko aldeko zelaietako zenbait gunetanaurkitzen da, bertako larre eta belardietanelikatzen delarik. Negualdian, alde guztietanbanatzen da, baina ugariagoa da sega-larre-etan eta Arabako Errioxako soroetan.Bertan, batzuetan multzokada izugarri han-diak osatzen ditu, mahastietan mahats-bil-tzearen ondoren geratzen diren mahatsakustiatzen dituztenak. Gaua pasatzeko taldehandiak osatzen ditu; hauek, sarritan, hirienerdialdean kokatzen dira, harrapariengandikitzurtzeko eta hiriguneko tenperatura altua-goa aprobetxatzeko.HEDAPENA: bere jatorrizko banakera-ere-muak Europa eta Asiako mendebaldea har-tzen zituen, baina gizakiak hegazti hau tokiaskotan sartu izatearen ondorioz, bere mol-dakortsuna dela medio, populazio ugariakdaude Ipar Amerikan, Hego Afrikan etaOzeanian. Europako hegaztiek kontinentehorren hegoaldean eta Afrikako iparraldeanematen dute negua. Hamar milioiren bathegaztik pasatzen dute neguan IberiarPenintsula guztian banaturik, bainaKatalunian eta Kantabriar isurialdearenekialdeko muturrean, Araba barne, bakarikegiten du habia.

ARABA-ZOZO PIKARTAARABA-ZOZO PIKARTA(Sturnus vulgaris)

215


216

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: belatxingak erroien fami-liako hegazti beltz batzuk dira, ipar-bleakbaino handitxoagoak, eta mendi multzoetan,altuera handian, koloniatan bizi direnak.Belatxinga mokohoria eta bere ahaide moko-gorriaren arteko desberdintasunik nabarienamokoan datza: lehenengoak motzagoa etahoria dauka, besteak luzea eta gorria.Halaber, mokohoria pixka bat txikiagoa da:38ren bat zentimetroko luzera izaten du etamokogorriak, ordea, 40 zentimetroak gaindi-tu ditzake.TAMAINA: luzera: 38 cm. Pisua: 170-330 g.BIOLOGIA: belatxingek koloniatan egitendute kabia, iritsi ezinezko harkaiztegien gai-nean, zirrikitu eta hutsuneetan.Kabia belar eta sustrai askorekin estaltzendute.Mokohoriak bizitza guztian bikotean bildurikbizi dira. Arra oso maitekorra da eta emeaigurtzi eta leunkiro mokokatzen du eta bereapeuak ere eskaintzen dizkio emaro.Bi espezieotako emeek apirila eta maiatzaaldean jartzen dituzte arraultzeak –3 eta 5artean- eta 18-19 egunez inkubatzen dituzte.Kumeei bi gurasoek ematen diete jatenkabian dauden denboran, beregain bizitzenhasi arte –30en bat egunez belatxinga moko-horiaren kumeak eta 40en bat egunez moko-gorriarenak.Dato kurioso hau eman dezakegu: batzutan,saiek arreek habia egindako barrunbe bere-tan kokatzen dute hauek berea.Aintzina hegazti hauek mendi multzoetako iaharkaiztegi guztietan aurkitzen ziren.Nekazaritzan erabilitako pestizidak dira haienatzerakadaren zergatia.ELIKADURA: bi espezie hauek planeatzaile

trebeak dira eta multzoa hegan egiten dute,labarren gainetik, eta harrapakinen batbegiztatzen dutenean goitik behera oldartzendira. Batez ere, intsektuak, barraskiloak-oskola eta guzti-, harrak, haziak eta baiakjaten dituzte.HABITATA: belatxinga biak aurkitu ohi diramota bereko habitetan, baina Mokohoria900-1.000 metroko altueratik gorako ere-muetara mugaturik dago euskal mendietan.Hortaz, ez da oso espezie ugaria, eta harenpopulazioa 300-320 bikote ugaltzaile bainogutxiagokoa bide da.

BELATXINGA MOKOHORIABELATXINGA MOKOHORIA(Pyrrhocorax graculus)

217


218

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: Araba zozo beltzak luma-je beltz distiratsua eta moko hori-beltza izatendu ugal-sasoian. Gainerakoan, tita argiz jan-tzitako lumaje beltz-grisaska eta moko beltzaizaten ditu.TAMAINA: luzera: 21cm. pIsua: 38-39 g.BIOLOGIA: nagusiki eraikinen arrakala etazuloetan egiten ditu habiakTaldetan ibiltzen da eta sarri ikusten da lekualtuetan pausatuta.

Gure latitudeetan ugaltzen diren Arabazozoak, geldikorrak dira nagusiki.ELIKADURA: ornodun txikia eta fruituakjaten ditu eta habia eraikuntzetako zuloe-tan egiten du. HABITATA: haren habitat gogoena,herrien inguruko laborantza-eremuak iza-ten dira.HEDAPENA: Euskal Herrian, isurialdemediterraniarrean bizi da

DESKRIBAPENA: beste zenbait korbidore-kin, hala nola, belabeltza eta bele txikiare-kin maiz nahastuak izan arren, nahiko erra-zak izaten dira bereizten, mokoaren etahanken koloreari esker, eta lirainagoa dela-ko gainera.Belatxinga mokogorriak beltz distiratsua dulumadi osoa, etamokoa eta hankak aldiz,gorriak.Aire-akrobata trebeak izanik, gure harmal-horma basatienetan ibiltzen dira, mendizaleeta eskalatzaileentzat gozagarri direlahaien itzulipurdi zoragarriak.TAMAINA: luzera: 40 cm. Pisua: 280-360 g.BIOLOGIA: Iberiar Penintsulan itsas laba-rretan nahiz mendi-harkaitzetan egiten dituhabiak, abere ugaridun larrediekin lagundu-ta badaude. Euskadiko lurraldean ez duhabiarik egiten itsas labarretan, eta koloniagehienak kostatik urruneko malkarretankokaturik daude, 800 metroko altueratik

gora. Habiak zuloetan, zartadura eta koba-zulo irisgaitzetan egiten ditu, kolonialanahiz bakarka.Belatxinga mokogorria zein mokohoria osoespezie taldekoiak dira ugaltze-sasoitikkanpo, eta askotan bi espezieetako aleakdituzten talde handiak eratzen dituzte.Hura bizi den itsaslabarretako arrailetan etaerlaitzetan umetzen zaigu. Belar eta landa-re-hondakinezko habian emeak 3-5 arrau-tza uzten ditu, berak txitatuko dituenak.ELIKADURA: belatxingak, hegazti insektu-jaaleak dira oro har, baina bien dietan dagarrantzitsu samarra landare-zatikia.Intsektuen artean aipatzekoak dira tximele-ta eta euli-larbak zein pupak, eta batez ere,kakalardoak.HABITATA: harrizko amilburuak eta malka-rrak nahiago bizitzeko. Sedentarioak dira.Euskal Heriko populazio ugaltzailea 200-400 bikote ingurukoa dela estimatu da.

BELATXINGA MOKOGORRIABELATXINGA MOKOGORRIA(Pyrrhocorax pyrrhocorax)

ARABA ZOZO BELTZAARABA ZOZO BELTZA(Sturnus unicolor)

219


220

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: 62 zentimetro handieraeta 1,25 zentimetro hegozabalera duelarik,erroia benetako erraldoi bat da, bera barnehartzen duen eta lorategi eta zalduetakotxori txikiek osatzen duten paseriformeenordenaren barruan.Askotan jendeak beste korbido batzuekinkonfunditzen du, hala nola beleekin edoipar-beleekin. Horietatik guztietatik bereiztenda hainbat ezaugarritan: bere tamaina han-diagoa, bere eztarriko luma latzak, solte etatenteak, mokoa, sendoagoa eta zorrotza-goa, eta ahotsa “grrak” edo “rok” antzekosoinu sakon eta errepikatua.Bai lumaia, baita mokoa, hankak eta begiak,ere, beltz-beltzak dituelako ezaguna dahegazti hau. Bera protagonista izan dutenelezahar eta mito ugariek “asturu gaitzeko”txori bihurtu dute eta, arrazoi honegatik,gizakien gupidagabeko jazarpena jasan izandu hainbat eta hainbat urtez. Hala ere, bereaparteko adimenari eta moldatzeko duengaitasun izugarriari esker, irautea lortu du,bere populazioak, aintzina ugariak, nabar-men murriztu badira ere.Izaeramesfidati eta iheskorra erakusten due-nez, oso hegazti ezezaguna da, nahiz etalumaje eder eta deigarria izan.Dimorfismo sexual nabarmena aurkeztendu. Arren gorputz osoak kolore urdin ilunbizia agertzen du, hego eta buztan ilunagoe-kin, eta hanka beltzetan ere tonu urdinakbereiz daitezke. Emea, ordea, nabarduraurdinak agertzen baditu ere, orban argizpikardatutako kolore arregrisaskaz jantzitadago.Hegazti honek tamaina handi samarra etalumaje deigarria agertzen badu ere, bere

izakera iheskor eta mesfidatia dela eta gutxi-tan ikusi ahal izango dugu. TAMAINA: luzera: 60-65 cm. Hego-luzera:125 Pisua: 800-1.500 g.BIOLOGIA: bizitza guztian bikoetan bizitze-ko joera duten hegaztia da.Multzokadatan ikusten diren erroiak heldu-gabeko gazteak edo bikoetan bildu gabekohelduak izaten dira.Urte hasieran arrek hegada akrobatikoakegiten dituzte emeak bereganatzeko. Inoizere uzten ez duten lurralde batean bikotebakoitzak hainbat kabi ditu, noiz bata noizbestea erabiltzen dutelarik, kumeak aurreraateratzeko.Zulo naturaletan, arrakaletan eta erlaitzetanbelarrez, sustraitxoz eta goroldioz egindakohabia eraikitzen du.Otsailaren erdialdean, haietako bat okupatueta konpontzen dute; estalketa egin eta astebatzuk geroago emeak 3-6 arraultze jartzenditu. Hogei egunez, horiek inkubatzen dituenbitartean, arrak ekartzen dio janaria.Txitoak dituztenean, lurraldetasun handikohegaztiak dira, eta habiara hurbiltzen denbeste edozein erasoko dute.Amak kumeei laguntzen die arraultza apur-tzen eta gero jan egiten du. Kabian bost edosei astez egon eta gero, erroikumeak heganegiten hasten dira, baina gurasoekin geratzendira udazkena heldu arte. Une horretatikaurrera, jaio direneko lurraldea behin-betikozuzten dute eta alderrai ibiltzen dira beretzataukeratutako lurralde batean finkatu arte.Bizitza luzeko hegaztiak dira: hirurogei urtee-tara ere iritsi daitezke.ELIKADURA: orojaleak dira: bere dietaren%50ª haratustela eta bestelako hondakinak,

ERROIAERROIA(Corvus corax)

221


eta gainontzekoa ornogabeak, narrastiak,mikrougaztunak, txori txikiak, zenbait arrau-tza, eta fruitu eta haziak.HABITATA: harkaizti eta horma bertikale-tan, eremu arrokatsuetan eta penintsula

barneko horma eguzkitsuetan bizi da.Euskal Herrian eremu irekietan bizi danagusiki, batez ere itsas labarren etamendi-harkaitzen inguruan,baina ugaria dabaita zabortegien inguruan ere.

222

PASERIFORMEAK

DESKRIBAPENA: erroiaren antzeko izanarren, azken hau baino ugariago eta txikiagoada; isatsa erroiaren modukoa eduki beharre-an, kuniformea alegia biribilduna dauka.TAMAINA: luzera: 47 cm. Pisua: 540-600 g.BIOLOGIA: espezie geldikorra da, etaneguan lekualdaketa laburrak egiten dituztenale ugariko taldeak eratzen ditu.Arkitekto trebeak dira zuhaitzetan habia egite-rakoan. Habia hau abandonatzen duteneanbeste hegazti batzuek erabiltzen dute, harra-pariek. Nahiz batzuetan habiak elkarrengandikgertu egon, ez da hegazti kolonial bat, barruti-koitasun argia agertzen bait du.ELIKADURA: haren elikadura artropodoetanoinarriturik dago, bereziki intsektuetan, etazerealetan.HABITATA: arrunta da Euskal Herri osoan;mika bizi den inguruneen antzekoetan bizi da,

baina basoetako argiune eta ertzetan ereaurki daiteke; izan ere inoiz baso barruan ereugal daiteke.

DESKRIBAPENA: uso baten tamainakoada bele txikia, 33 cm ingurukoa; koloreiluna ageri du eta begi grisak dauzka.Bizimodu taldekoia egiten du zeharo.Intsektuak, zizareak, eroritako frutak etahaziak ditu elikagai. Udaberrian dagokio ugalaldia, apiriletikmaiatzera bitartean. Habian jarritako arrau-tza-multzoa 4-6 ingurukoa izaten da;emeak bakarrik txitatzen ditu arrautzak 18-20 egunetan.

Txitek aho ikaragarria daukate, gorri-gorriaeta ertz zuri potoloez inguraturikoa.Guraso ar-emeek elkarrekin elikatzendituzte txitak; ekain aldera, hegan egitekogai dira eta alde egiten dute habiatik.Urtebete egin orduko parekatzen da, bainaez da ugaltzen hiru urte bete arte.Bele txikiak udazkenean emigratzen du,beste hainbat kiderekin batean maiz;eskualde beroagoetara jotzen du, neguahan igarotzeko asmoz.

BELE TXIKIABELE TXIKIA(Corvus monedula)

BELABELTZABELABELTZA(Corvus corone)

223


224

FALKONIFORMEAK

Falkoniformeak eguneko harrapariak dira.Tamaina handi edo ertaina dute (Txikienek 35g inguru pisatzen dute eta espezie handienek14 kg-ko pisua eta 3 m-ko hego luzera izatendute ia) eta guztiek moko sendo eta gakodu-na eta azkazal handi eta kurbatuak dituzte.Oso latitude altuetan bizi direnak izan ezik, ezdute migratzen. Guztira 286 espezie bizi diramunduan eta 35 Europan. Euskal Herrian 21espezie bizi dira.

EZAUGARRIAK

falkoniforme gehienek beste animaliak harra-patzen dituzte jateko eta gutxi batzuk sarras-kijaleak dira. Lehenek hanka sendoak etaazkazal luze eta gakodunak dituzte eta biga-rrenek, saiek, hanka ahulagoak dituzte.Guztiek oso ikusmen eta entzumen ona dute.Espezie batzuek hego luze eta zabalak dituz-te eta planeatuz egiten dute hegan. Bestebatzuek, belatzek, hego estu eta zorrotzakdituzte eta hegoak astinduz egiten dutehegan.Basoko espezieek hego labur eta biribilduakdituzte, maniobra azkarrak egiteko egokiak.Guztiak hegalari trebeak dira.


Falkoniformeen bizi-zikoan lau fase bereizdaitezke.Lehenean, txitoa habian egoten da eta gura-soek elikatzen dute. Bigarrenean, kumeahabiatik gertu ibiltzen da, hegan egiteko etaehizarako trebatzen, eta gurasoek elikatzendute. Hirugarrenean, kumea bere kasa bizi

da, baina ez da ugaltzen eta sarritan osomigrazio luzeak egiten ditu eta lumaje bereziadu. Azken fasean ugaldu egiten da, gehiene-tan bikotekide berberarekin bizitza guztian.Horretarako, espezie gehienek habia egitendute eta arrautza bat edo bi jartzen dute(gehienez lau) hainbat egunetako tarteaz.Arrautzak errundako ordena berean irekitzendira eta ondorioz, txito batzuk besteak bainohandiagoak izaten dira. Janari-eskasia ego-nez gero, txio gazteena hil egiten da, bainazaharrak bizitzeko aukera gehiago izaten du.

BANAKETA

Falkoniformeak ia mundu guztian eta latitudeguztietan bizi dira (Antarktikan eta hainbatirlatan soilik falta dira) eta leku irekietan(basamortuak barne) zein basoetan aurki dai-tezke, baina eskualde bero edo epeletakoleku irekietan dira ugarien.

FALKONIFORMEAKFALKONIFORMEAK(Falconiformes ordena)

225


226

FALKONIFORMEAK

DESKRIBAPENA: gaitz da arrano beltza gaine-rako arrano espezieren batekin nahasten, zerenoso handia izateaz gainera (emeak arrak bainohandiagoak) gorputzeko lumak hain dira ezberdi-nak heldu eta gazteen artean ezen behinola biespezie ezberdin zirela pentsatu baitzen.Helduen lumajea eraberekoa da, marroi argia,zenbait zuriunerekin hegalen azpian, arraun-lumen oinarrian zehazki. Garondoa eta hegalenaurrealdeko ertza urre kolorekoak dira, eta horre-gatik herrialde batzuetan urre-arranoa esatendiote. Mokoa beltza da eta atzapar zorrotzak seizentimetro luze izan daitezke. Tartsoak, gorrixkak,lumaz guztiz jantzita ageri dira atzetaraino.Inbididuo gazteak, aldiz, ilunagoak dira, zuriunehandiak dituzte hegalpeetan eta isatsa zuria da,muturrean zerrenda beltz zabala duela. Heganegiten hasi berri diren arrano beltzen lumen kolo-rea aldatzen-aldatzen egoten da urteko mudanzehar, apiriletik azaroa bitartean, alegia.Bizitzako bigarren urtean gazteen lumak argituegiten dira tartsoetan eta isatseko zerrenda beltzaez da izaten heldutan edukiko dutena bezainzabala. Hurrengo urtean, hegalen aurrealdekoertzak eta garondoa urre koloreko jartzen hastendira eta isatseko zuriari zerrenda urdinak gehitzenzaizkio. Laugarren urterako ia-ia helduak bezala-koak dira, oraindik ere hegalpeko lumak zertxobaitzuriagoak badira ere. Azkenik, bosgarren urterakohelduen lumaje bera izaten dute.TAMAINA: luzera: 79-87 cm. Hego luzera: 200-220 cm. Pisua: 3-6,6 kg. BIOLOGIA: izaera sedentarioko harrapakariez dute ere beren lurraldetik aldegiten.Monogamoak dira eta bikotea bildu eta gerobizitza guztian elkarrekinn jaraitzen dute. sarri-tan emeak eta arrak urte guztian zehar elika-rrekin aritzen dira ehizan.

Goizean goiz hasten da ehizan,altuera apale-an hegan eginez eta lurraren gora-behereigertutik jarraituz, modu honetan bere harrapa-kinak -hegaztiak, ugaztunak eta narrastiak-ustekabean harrapatzeko, edo animalia han-dien gorpuak.Arrano beltzei neguan etortzen zaie araldia.Urtarrilaren amaiera aldean, bikoteek bereneztei-hegadak egiten dituzte eta kabia egitekoleku bat aukeratzen dute. Martxoaren hasie-ran estalketa egiten da eta apirila aldeanemeak bi arrautze jartzen ditu. arrak etaemeak 43 egunez inkubatzen dituzte.Lehenengo jaiotzen den arranokumeak bereanaia txikia kabitik botoa ohi du, edo bestelamokoka hiltzen du, gurasoek bera hobeto zaindezaten. Jaio eta 80 egunera, hegan egitekogauza da.ELIKADURA: arrano beltzaren dieta harrapa-kin mota ugariz osaturik dago, gehienak lurre-an harrapatzen dituen ugaztunak eta tamainaertaineko hegaztiak badira ere. Sarraskiaz ereelikatzen da, batez ere neguan.HABITATA: aintzina Euskal Herriko mendimultzo eta mendizerra handietan aurkitzenzen arren, harrapakiren errege honek atzera-kada nabarmena jasan du azkenengo berro-gei urteetan. 1960 eta 1990 artean, kabia egi-ten zazpi bikote desagertu zirela adieraztenduten datuak badaude.Gaur egun, bere kopurua Euskal herrian 15bikoteren artekoa dela jotzen.Gizakien eraginak, bere aldaera guztietan,habitaren suntsiketa -baso soilketa- nahiz pla-giziden gehiegizko erabilera direla medio, etajaten dituen animaliak ehizaren ondorioz eten-gabe galtzeak desagertzeko zorian jarri dutearrano beltza.

ARRANO BELTZAARRANO BELTZA(Aquila chrisaëtos)

227


228

FALKONIFORMEAK

DESKRIBAPENA: anatomiari bagagozkio,argi dago ehiztari ahaltsu eta askotarikoadela, buru handia, hegal luzeak eta hankalaburrak baititu, eta hanketan atzamar lodiaketa atzapar oso zorrotz eta makurxeak; hainda trebea, ezen ugaztunak, hegaztiak zeinnarrastiak ehizatzen baititu. Lumaje osodotorea du, baina adinaren arabera hainageri da ezberdin, ezen ez dakienari indibi-duo gaztea eta zaharra bi espezie ezberdi-nekoak direla begitandu ahal baitzaio. hauez da batere bitxia harraparien artean; izanere, espezie berean zail izaten da aurkitzenerabat berdinak diren bi indibiduo, bakoitzaktaiu bereziko lumak ditu eta.Arrano txiki gehienak, %80tik gora, koloreargikoak dira, eta goitik begiratuta gorputzaeta buztana zuri ikusten zaizkio eta arraun-hegalen muturrak beltz.Ostera, fase ilunean dauden indibiduoenlumajea are-txokolatea da; horregatik, bizka-rrari arretarekin begiratu ezean, bi faseetanere oso bereizgarri baita, miru beltzarekinnahas daiteke.TAMAINA: luzera: 45-53 cm. Hego luzera:120 cm. Pisua: 0,7-1,2 kg. BIOLOGIA: arrano txikiak beren umetzelurraldeei izugarri atxikiak dira eta urtero-urtero aurreko urtean beren hazi zituztenkabi berberera bueltatzen dira.Apirilean arrek pirueta ikusgarriak egitendituzte hegaz eta emearekin biltzen dira.Kabia egin eta gero, emeak bi arrautze jarriohi ditu. 35en bat egunez inkubatu ondoren,lehenengo arranokumea jaiotzen da eta biegun geroago, bigarrena. Adin diferentziahonek, gehienetan, txikienaren heriotzaraeramaten du, handienak bereganatu ohi

duelako amak eramaten duen janari guztia.Kumea zazpi aste inguru egoten da kabian,eta bere lumaia arrano helduenaren antze-koa da. Emeak ez du behin ere bertan behe-ra uzten eta arreta handiz zaintzen du. Jaiodenetik 40 egun bete arte, erdi jandakoharrapakinak ematen dizkio. 50 edo 52 egundituelarik kabia utzi egiten du, baina ondoangelditzen da bere lehenengo hegaldatzepraktikak egiten dituen bitartean.ELIKADURA: goizean goiz, harrapakinbaten bila hasten da. Airetik erraz harrapa-tzen ditu ustekabean karraskariak, untxiak,muskerrak eta hegaztiak, batez ere handie-ra txiki eta ertainekoak.HABITATA: hosto galkorreko basoak diraharrapakari honen bizilekua eta ehizalekua.Arrano txikien kopurua nabarmenki murriztuda azkenengo hamarkadetan. Horren arra-zoia, bera bizi den ingurunean gizakiak sor-tzen duen eragin kaltegarria da, bertan sartueta haren elikabideak suntsitzen baititu.

ARRANO TXIKIAARRANO TXIKIA(Hiarëtus pennatus)

229


230

FALKONIFORMEAK

DESKRIBAPENA: bonelli arranoa kolore marroi ilunadu bizkarraldean, eta kolore zuri dirdaitsua bular-saihe-tsetan eta sabeleraino, hau-hemenka sakabanaturikoorban ilunekin.TAMAINA: luzera: 66-75 cm. Hego luzera: 170 cm.Pisua: 1,6-2,5 kg. BIOLOGIA: harrapari hauek oso sedentarioak etaberen lurraldeari atxikiak dira eta neguaren gogortasu-nak behartzen dituenean bakarrik joaten dira ehizaasko dagoen eremu urrunagoetara Belatz baten abia-dura, aztorearen trebetasuna eta bizkortasuna etaatzaparretan arrano beltzaren indarra duen arrano hau,ehiztari bikaina da. Bere ehiza-lurren gainetik astiroegiten du hegaz, altuera erdian. Harrapakin bat begiz-

tatu orduko, asaldura handia nabaritzen da bere porta-eran eta goitik behera oldartzen da harengana ziztubizian. Azaroan araldia etortzen zaie hegazti hauei etaorduan eztei-hegadak, kabiak eta estalketak egitendituzte. Emeek, egun bateko aldearekin, bi arrautze jar-tzen dituzte -oso gutxitan hiru-, eta 38-40 egunez inku-batzen dituzte. Bitartean, arrak kabia babestu eta berelagunari jana ekartzen dio. Apirilaren hasiera aldeanjaiotzen dira arranokumeak. Hauek, hilabete egin arte,ez dira hasiko beren lehenengo hegaldatze ariketakegiten. Bi hilabete dituztenean, beren janaria lortzekogauza dira eta abuztu aldean kabia behin-betiko uztendute.ELIKADURA: hegaztiak bere elikaduraren %75ª dira.

DESKRIBAPENA: arrano sugezalea begi handiakditu, buruaren aurrealdean kokaturik, eta horregatikberaren burua oso handia da gainerako egunekoharraparienaren aldean; itxuraz hontza txikiarenaematen du. Behetik begiratuta zuria da eta orbainarreak ditu, eta bizkarraldea, berriz, ilunagoa da.Lepoa eta paparra arreak dira, eta horregatik soineantxanoa duela iruditzen du. Hegalak kolore oso argiko-ak dira eta lehen eta bigarren mailako lumak arrez etabeltzez zipristinduta ditu. Isatsean argi ikusten zaizkiozeharretarako hiru zerrenda. Mokoa nahikoa txikia dagorputzerako; beltz-urdina da eta muturrean argizariargia du. Hankak luzeak dira, gris argiak, lumak gabeezkata handi eta gogorrak dituzte, sugeen haginkadenbabesgarri. Hatzak laburrak dira, eta atzaparrak labu-rrak eta makurrak.TAMAINA: luzera: 63-69 cm. Hego luzera: 180 cm.Pisua: 1,5-2,2 kg.

BIOLOGIA: janadik martxoan, arrano sugezale biko-tea bere barruti gainean ikus dezakegu. Harraparihandi hauek Afrikatik itzuli dira, han negua pasa ondo-ren, eta inguruan ehize-leku irekiak dituen basobabestu batetan instalatzen dira, bertan habia eginez.Hegazti honek erakatzeko duen trebetasuna harriga-rria da. Hegalak ia higitu gabe, hankak maiz zintzilikdituelarik, lurrera adi-adi begiratzen du narraztiren bataurkitu nahiean.Apirilean hegoaldeko mendihegalaren batetan dagoenzuhaitz baten adaburuan egina izango duten habiatxiki eta ezkatuta amaitzen dute, han emeak gerotamaina handiko arrautzen bakar bat errunez. Txito,abuztuaren hasieraraino geratzen da habian eta berehazkuntzak ditauen bitartean, gurasoek eguneko biz-pahiru suge ekartzen dizkiote.ELIKADURA: haren dieta nagusiki narrastiez osaturikdago, batez ere, ofidioez.

ARRANO SUGEZALEAARRANO SUGEZALEA(Circaetus gallicus)

BONELLI ARRANOABONELLI ARRANOA(Hieraëtus fasciatus)

231


232

FALKONIFORMEAK

DESKRIBAPENA: tamaina ertaineko harraparia, gor-putz lirainekoa eta hego eta buztan luzekoa. Arra griserrauskara da goialdean, beltzak diren lehenengoarraun-lumak eta zuria den ipurtxuntxurra izan ezik.Azpialdean, nabarmena da lumadiaren kolore zurixka,hegoen muturretako beltza izan ezik. Emeek ez dutekolore grisik, eta horietan nagusi dira kolore arrexkak,ipurtxuntxurraren kolore zuri deigarria izanik.TAMAINA: luzera: 43-59 cm. Hego luzera: 102-109cm. Pisua: 290-550 g. BIOLOGIA: eztei-hegaldiak apirilaren hasieran hastendira, eta hilabete honen bukaerarako bikote gehienekegin dute errutea. Hiru eta sei arrautza bitartean erru-ten dituzte eta lurrean eraikitzen duten habian koka-tzen dituzte. Handik bi astera txitoak lumazturik daudeeta landareen artean ezkutatzen dira jatekoaren zain.

Abuztuaren bukaera aldean, bai Euskal herrian jaiota-ko aleek, bai mirotz zuri heldu gehienek, ugaltze-ere-muak utzi eta hegoalderagoko iberiar lurraldeetarajotzen dute negua igarotzera. Hegazti hauek poliga-moak izaten dira, ar bakar batek bizpahiru eme bate-ra hartzen dituelarik bere ardurapean. Egoera hau,inguruan dauzkan elikadura-baliabidez erregulatutadagoela pentsatzen da, janaria ugaritzen den heineanpoligamia maizago eginez.Zenbait hegazti-populaziotan polimagia hautespennaturalak baltzatzen duela ez dago dudarik, zerenhegazti-talde hauetan lagun bakoitzak aurrera atera-tzen duen txiten batazbestekoa altuagoa izaten bait dabikote monogamozkoetan baino. Gainera, bide batez,zenbait hegaztiren ugalketarik ezaren arriskua bazter-tzen du.

DESKRIBAPENA: liraintasunean mirotzguztietan azkena da zingira-mirotza, etatankeraz mirotz urdina eta mirotz zuria bainosendoagoa da. Halaber, ez du haien ipur-txuntxur zuria. Arraren lumajea arrea da,isatsa eta hegal zuriekin; emeak, aldiz, lumazurixkak ditu buruan eta garondoan.TAMAINA: luzera: 48-56 cm. Hego-luzera:120 cm. Pisua: 400-800 g.BIOLOGIA: martxo amaiera eta apiril hasie-ra bitartean itzultzen dira zingira-mirotzakneguko bizitokietatik; heldu eta berehalahabia egiteko lurraldearen bila hasten da.Lurraldearen azalera aldean bizi diren miro-tzen kopuruaren araberakoa da, bainagutxienez 170 eta 270 metro bitarteko erra-dioa izan behar du. Espezie bereko miro-tzen bat eremu horretan barneratuz gero,jabeak ez du dudarik batere egingo eta bor-

tizki erasoko dio, harik eta kanpora egotziarte.Ohiko jarrera hautsita, arrek garrasi biziakegiten dituzte beren hegaldi eta jauzi guztie-tan, behin eta berriro etengabea, padurainguruetako emeak erakarri nahiz. Emeeneztei-lumajea, berriz, arrena baino askozmotelagoa da, ia goitik behera txokolatekolorekoa, sorbaldetan eta buruan argiune-ak baditu ere.Arrak emea erakartzea lortzen duenean,erakusketako hegaldiak areagotzen ditu:hasieran hegalei astiro eta era irregularreaneragiten die, baina ondoren zeruan gora etabehera hasten da bat-batean, goitik izuga-rrizko azkartasunarekin amiltzen delarik.Emea lagun izaten du eztei-hegaldian;haren atzetik jazartzen ibili ondoan, halakobatean arrak emea harrapatzen du atzapa-rrez eta lurrera jausten dira biak. Erritu horiamaitutakoan arrak emea estaltzen bide du.

ZINGIRA MIROTZAZINGIRA MIROTZA(Circus aeroginosus)

MIROTZ ZURIAMIROTZ ZURIA(Cirus cyaneus)

233


234

DESKRIBAPENA: Euskal Herrian ikus daitezkeen bimiruen, beltzaren eta gorriaren ezaugarririk nabarme-na aurkilatutako buztana da.Miru gorriaren buztanak ezaugarri hau markatuagoaaurkezten du eta luzeagoa da, eta bestalde, miru bel-tzak kolore ilunagoa du, hegoetan alde argi mehebakarra duelarik. Hegazti planeatzaileei dagokienbezala, ziluetak hego eta buztan luzeak aurkeztenditu, eta hegan egiteko modua planeatze xehe eta ari-netan oinarrituta dago, hegoak oso gutxi astinduz.TAMAINUA: luzera: 55-60 cm. Hego-luzera: 160-180cm. Pisua: 600-1.000 gBIOLOGIA: espezie migratzaile honen ugalketaIberiar penintsulako barnealdean arrunta da, bainakantauriarrean eskasa. Habia egiteko urbazterrekobasoak gogoko ditu, eta zenbait aldetan jokaera talde-koia agertzen du. Taldekatzeko joera hau neguanzehar nabariagoa da, etzaleku batzuetan hamarnaka

topa daitezkeelarik.Euskal Herriko erlaitz kantauriarreko bikote habigileurriek, ugaltokia bakarka bilatu ohi dute. Habia zuhaitzen erlaitz adarretan kokatutako eta hon-dakinez, plastikoz, paperez… betetako plataformazabala da. Emeak apirilak aldera 2 edo 3 arrautzaerruten ditu, eta 32 egunetan zehar batez ere berakinkubatuko ditu.Hasieran, txitoak txikiak direnean, arrak ehizatzen dueta emea habian geratzen da, baina txitoak haztera-koak bi helduak arituko dira elikagai bila. Arrautzatikirtetzen direnetik 6 aste pasatzerakoan txitoek habiautziko dute.ELIKADURA: espezie oportunista dugu hau, eta ehi-zarako nahiko traketsa kontuan hartuta, harrapatzendituen ornodun txiki eta intsektuez gain, zabortegiraeta isurtegietara egiten dituen bisita ugarietan lortuta-ko hondakinez eta haratustelaz elikatzen da.

FALKONIFORMEAK

DESKRIBAPENA: mirotz urdinen arrek kolore grisaagertzen dute, behealdean zuritzen zaiena. Isatsaeurrez barraturik dago eta hegoek, punta beltzez amai-tuta, zerrenda beltza dute luma sekundarioen parean.Ezaugarri horrek eta ipurtxuntxurraren ñabardura grisakbereizten dituzte mirotz zuriaren arrarengandik, berare-kin antz handia baitute. Emeek tonu marroiak dituzte biz-karraldean, marradura argidun sabelaldean argitzenzaizkienak. Isats barratua dute, eta ipurtxuntxurrarentonu ilunak bereizten du mirotz zuriaren emearengandik.TAMAINA: luzera: 41-46 cm. Hego-luzera: 110 cm.Pisua: 250-430 g.BIOLOGIA: martxoaren amaiera aldera, lehenengomirotzak Euskal Herrira iristen direnean, arabar lautadazabalak, zelaiak eta lur irekiak izaten dira, beste urtebatean, haien kulunka-hegada eta itzulinguru miraga-

rrien lekuko.Eztei-hegaldiak amaitutakoan, emeak habia sinple bategiten du lurrean belarrak, lezkak edo gramineoen zur-toinak erabilita. Trebeki kamuflaturik aurkitzen da betilabore-soroetako galburuen artean edo larre hezeetakobelar altuen artean. Bertan uzten ditu apirilaren amaieraneta maiatzaren hasieran 4 edo 5 arrautza, eguneko baterruten dituenak. Arrautzak zuriak dira, baina tonu berdeurdinxka xehea agertzen dute, batzuetan marroiezorbanduta egon daitekeena. Txitaldiak hilabete irautendu gutxi gorabehera, txitoak jaio artean, eta emea soilikarduratzen da eginbeharraz, arrak jaten ematen dionbitartean. Arra berandutzen bada eta goseak jota bada-go ere, emea ez da irteten habiatik harrapakin bila; arra-ri, berriz, bide erdira hurbiltzen zaio mokoan janariadakarrenean.

MIROTZ URDINAMIROTZ URDINA(Circus pygargus)

MIRU BELTZAMIRU BELTZA(Milvus migrans)

235


236

FALKONIFORMEAK

DESKRIBAPENA: itxuraz miru beltzarenantzerakoa dugu miru gorria, baina handixea-goa eta lumaje argiago eta gorrixkagoa duela.Espezie zaurgarritzat jotzen da Euskal HerrikoEspezie Mehatxatuen Katalogoan, atzeraldietengabean dagoela. Munduan galzori larrie-nean dauden 43 espezieen zerrendarenbarruan katalogaturik dago, eta beraz iraungi-pen bidean, Hegaztien BabeserakoNazioarteko Kontseiluaren iritziaren arabera. TAMAINA: luzera: 59-65 cm. Hego luzera: 180cm. Pisua: 780-1.100 g. BIOLOGIA: apirilaren erdi aldera iristen diramiru migratzaileak gure basoetara, eta orduangertatzen dira eztei-jarduerak.Emeek bi arrautza errun ohi dituzte, bainabatzuetan txito bat bakarra ere izaten da abian,normalean emea lehenbiziko aldiz parekatzen

denean, eta inoiz hiru arrautza ere errutendituzte; arrautzak zurixkak dira eta izpil marroi-kara ugari dituzte. Inkubazioa emearen kontu-ra doa, 15 eta 35 minutu bitarteko alditxoetanizan ezik, hauetan bere kideak ordezkatzenbaitu. Txitaldia lehenengo arrautza erruteare-kin batera hasten da eta hilabete irauten du(30-32 egun). Alabaina, arrautza bakoitza hirueguneko tartean erruten du, eta beraz, hiruarrautza erruten dituenean, txitaldiak 36-38 bategun irauten du. ELIKADURA: mikrougaztunak, karraskariak,narrastiak eta intsektuak.HABITATA: ugaltze-sasoian, eremu irekietatikhurbil dauden basoetan bizi da, eremu horietanaurkitzen baititu garai horretan maizenik bereharrapakinak diren karraskariak, narrastiak etazenbait hegazti eta intsektu.

DESKRIBAPENA: nahiko tamaina handia etahegaldi astuna duen hegaztia. Gainetik arreiluna da, azpitik ikusita tonu argiak nagusikidirelarik.Koloraketa-fase desberdinak aurkezten ditu,zuritik hasita oso tonu ilunetaraino, baina edo-zein kasutan, ukondo ilunagoak eta hegoenpunten azpialde argiak mantentzen dira. Buztaneta hego zabalek eta gorputzari oso lepu labu-rrez lotzen zaion buruak ziluetari arrano-antzaematen diote. Bidertzeko telefono-zutoinetanikusi ohi da. Identifikaziorako beste ezaugarribaliagarria ahotsa da, edozein urtarotan entzundaitekeen “piiiiou” antzeko marraoa, beraualtuera handira goratzekoan sortzen duelarik.TAMAINA: luzera: 55-56 cm. Hego-luzera: 130-

160 cm. Pisua: 600-1.400 gBIOLOGIA: hostolazabal handietan eta pinue-tan erailitzen du habia. Apirilak akdera bere pla-taforma zaharrera edo belabeltzen habiahutsen batera itzultzen da eta bertan, emeak, 2-6 arrautzez osotutako urteko arrautza-multzobakarra errungo du. 34 egun igaro direnean txi-toak jaioko dira, lau astetan hegan egiteko prestegongo direlarik. Txitoen kopurua urte horreta-ko mikrougaztunen ugaritasunaren araberakoa. Zapelatzaren elikadura ornodun txikietan oina-rritzen da, batez ere mikrougaztunetan, baita,sarraskiak eta intsektuak ere.ELIKADURA: mota askotako animaliez elika-tzen da, tamaina ertaineko ugaztunetatik intsek-tuetaraino.

ZAPELAITZ ARRUNTAZAPELAITZ ARRUNTA(Buteo buteo)

MIRU GORRIAMIRU GORRIA(Milvus milvus)

237


238

FALKONIFORMEAK

DESKRIBAPENA: zapelatz liztorjaleen lumajearenkolorea oso aldakorra da hegazti batzuetatik beste-tara, eta, izatez, ornitologoek hamabi barietatebaino gehiago zehaztu dituzte.Oro har, bizkarraldea tonu marroi ilunezkoa izan ohida, sabelalderantz argitzen dena. Liztorjale batzukmiruak bezain ilunak dira, beste batzuk, ordea,arrano sugezaleak bezain argitsuak dira.Aldakortasun handia dagoen arren, txitaldi berekotxitoen artean ere gertatzen dena, tonu batzukgurasoengandik kumeengana aldatzen dira aldake-tarik izan gabe.Zapelatz liztorjaleak antz handia du zapelatz arrun-tarekin, baina burua txikiagoa da, bere hegoak luzeeta meharragoak eta bere isatsa handiagoa, itxuralirainagoa hartzen duela.Heldu gabeen bizkarraldeko lumajea helduena

baino ilunagoa da, eta sabelaldekoa aldakorra daheldutasunean zein tonu hartuko duen, argi ala ilun.TAMAINA: luzera: 52-60 cm. Pisua: 400-1.000 gBIOLOGIA: Sahara zeharkatzen duen espeziemigratzailea da, negua Afrika tropikalean ematenduena; eta zenbait ale Ekuatoreko lurralderaino hel-tzen dira. Lehen aleak martxoaren bukaera ingu-ruan ikusten badira ere, gehienek apirilaren bukae-ran eta maiatzean zehar betetzen dituzte ugaltze-lurraldeak. Gainerako baso-harrapariak bezala,Litorjaleek habia zuhaitz baten gainean erakitzendute eta bertan erruten dute maiatzean. Errutea 1-3 arrautzakoa izaten da eta hilabetean berotzendute. Kumeak erabat independenteak izaten dirahiru hilabeteren buruan, eta orduan prest egonbeharko dute Afrikarako lurraldeetaranzko lehenmigrazio-bidaiari ekiteko.

DESKRIBAPENA: adarrarteko benetako iratxoaden gabiraia, egia esan, miniaturazko aztorea da.Alabaina, baditu ezaugarri bereizgarri batzuk,esaterako, begi horiak, bere ahaide nagusiarenaklaranja kolorekoak diren bitartean; gabirai arrenkasuan, gainera, kolore laranja nabarmena dutesabelaldean, aztore arrek ez dutena. Halaber,xeheagoak eta hanka-luzeagoak dira, hanketanbehatz izugarri luze eta finak dituztela, bainabehatz hauek, izatez, beren elikatze-erregimenarimoldatzearen ondorioak dira, basoko txoritxoetanbatez ere oinarritzen baita.Urtebetea gainditu ez duten gabirai gazteen luma-jea helduenaz nabarmenki bestelakoa da; izanere, arren lumajeak tonuera arrexka agertzen du,izpil arre-gorriztekin, eta adin berdintsuko emeenizpilak txikiagoak eta grisak dira.

Espezie honetan ere, nabaria da sexuen artekotamaina-aldea. Emea, askoz ere handiagoa daeta bere bikotekidearen pisuaren bikoitza edukidezake; izan ere, gabirai arrak gure geografianaurki daitezkeen harraparirik txikienak direla esandaiteke.TAMAINA: luzera: 30-40 cm. Hego luzera: 61-79cm. Pisua: 140-320 g. BIOLOGIA: habiak hondo garaturiko edozeinmotatako eskualde basotsuetan jartzen dituzte,baina ehizarako, beharrezkoa dute basoetatikhurbil argiuneak edo laborantzak egotea.Harrapari askotan gertatzen den moduan, txitakatera eta zaindu emeak egiten du. Bitartean arra,tamainaz emea baino txikiagoa izanik, ehizazarduratzen da; emeak ere laguntzen dio txitokhanditzen direnean.

GABIRAIAGABIRAIA(Accipiter nisus)

ZAPELAITZ LIZTORJALEAZAPELAITZ LIZTORJALEA(Peris apivorus)

239


240

FALKONIFORMEAK

DESKRIBAPENA: bere lumajearen itxura nahas-tezina da, basoan kamuflatzeko diseinaturiko jan-tzia da. Sabelaldea eta hegoen azpialdea zizare-antzeko pikardadura beltzez jantzita daude hondogris perlaren gainean, nagusi duela azken kolorehori beren anatomian, eztarritik isatseraino, buruaeta bizkarraldea marroi ilunagoz dituela.Isatsaren sorreran luma-motto handia du, bainahori ez da nortasun handiena ematen diona; izanere, bere nortasuna ematen diote iris gorrimin edolaranjadun begiek eta bere moko eta atzaparrek,proportzioz, handienak baitira harrapari guztienartean.Aztorea basorako jaioa da, hosto galkorrezkozuhaitz eta koniferoen artean bizitzeko, eta, beraz,Eurasian eta Iparramerikan banaturik dago. TAMAINA: luzera: 48-61 cm. Hego luzera: 100-

120 cm. Pisua: 0,6-1,2 kg. BIOLOGIA: harrapari zaputza da eta behatzekozaila, araldian izan ezik, aro honetan basotik goraegiten du igotze-hegaldian, hegoak zabalik etabuztana haizemailea bailitzen paraturik.Baso apartatuan bizi ohi da, zuhaitz handi batenadaburu gainean bere habia eginez. Han bizpahirutxito hazten ditu, eta uda heltzen denerako inde-pendizatu egiten dira, guraso bernerek barrutitikbotatzen dituztelarik.ELIKADURA: tamaina ertaineko eta txikiko hegaz-tiek elikatzen da nagusiki, baina ugaztunak ereharrapa ditzake, esate baterako untxiak eta urtxin-txak.HABITATA: zuhaitzak dituzten edozein motatakoeremuetan bizi da, baina nahiago izaten ditu giza-kien eraginetik urrun dauden baso helduak.

DESKRIBAPENA: lumaje nabarmena agertzen du,gainerako hegazti sarraskijaleengandik bereiztenduena. Eztarriko lumak eta papar eta sabelaldekoakgorriztak dira, eta kontraste bizia egiten dute buruandituen zuri-horixkekin. Begietatik mokorainoko alde-an inguru-xingola beltza du, maskara baten antzean.Mokoan, inguru-xingola beltz hori zurda-sorta bihur-tzen da, behe-barailatik hedatu eta, bizar antzean,horren azpian erori eta gailentzen dena. Hortikhegazti honen izen zientifikoa, Gypaetus barbatus,sai-arrano bizarduna adiera duena.Buru gainean luma tentekor batzuk agertzen ditu,asaldaturik dagoenean zabaltzen dituenak, arranoekegiten duten bezala. Azpian, begi horixka eta eskle-rotikako zirkulu gorrimin batez inguratuek begiradamehatxagarria ematen diote, moko grisa luze, kako-

dun eta amaieran beltz baten gainean nabarmentzendena.Bizkarraldea eta isatsa gaua bezain ilunak diren arren,luma bakoitzak lerro zurixka agertzen du erdian, hego-ei distira metalikoak ematen dizkiena. Hanketako tar-tsoak lumaz jantziak dira eta atzazalak luzeak.Ugatza dugu Europako harraparirik handiena.TAMAINA: luzera: 120-140 cm. Hego-luzera: 275cm. Pisua: 6-8 Kg.BIOLOGIA: hegazti geldikorrak ditugu ugatzak, etalurralde propioa dute bizitza osorako, bikote-kideare-kin konpartitzen dutena. Lurralde horretan badira lekubatzuk garbi mugaturik daudenak, esaterako, habia-gintza-lekua, habia inguruko aldea eta bikoteareneragin-aldea, beste bikote batzuen lurraldeei gaine-zar dakiekeena.

UGATZAUGATZA(Gypaetus barbatus)

AZTOREAAZTOREA(Accipiter gentilis)

241


242

FALKONIFORMEAK

DESKRIBAPENA: sai arrearen anatomian bereizgarridira buru eta lepo lumarik gabeak, krema kolorezkolumatxa motz batez estaliak baina. Gorputzaren gai-nerakoan lumajeak kolore marroia agertzen du,lehoiak duenaren antzerakoa, hortik bere izen arrunta,bizi den harkaiztegietan ikusia ez izateko baliagarrizaiona.Lepo oinean, sorbalda gainean, luma zuri ugari atera-tzen zaizkio, iduneko gisa, eta papar gainean bi soilu-ne edo lumarik gabeko alde ditu, kolore gorri, urdin etazuri bizikoak, hegaztiak nahita agerian jartzen dituenakgenerokideei bere emozio egoera erakusteko.Hego luze-zabalen puntetako lumak, primarioak, txirbi-lik gabeak eta beltzak dira, hego-erpin biribildua era-tzen dutela. Isats iluna laburra eta karratua da.TAMAINA: luzera: 100-110 cm. Hego-luzera: 260 cm.Pisua: 6,5-8,2 Kg.

BIOLOGIA: ugaltze-sasoia, aireko gortaiatzeekinhasten da, batez ere abenduan eta urtarrilean ger-tatzen direnak. Lehen erruteak urtarrilean gertatzendirenak. Lehen erruteak urtarrilean egiten dituzteeta arrautza bakarraren berotzeak ia bi hilabeteirauten du. Eklosioaren ondoren, kumea habiangertatzen da lau hilabete inguru, hots, erabat gara-tzeko behar duen denbora-tartean. ELIKADURA: bere berezitasunik garrantzitsuena,guztiontzat ezaguna, elikera da, sarraskijale bait daerabat.Saiek sabelbete handiak egin ohi dituzte, eta,batzuetan, oturuntza oparo baten ondoren, nekezagertatzen zaie hegan egitea, eta batzuek, haizeboladak aprobetxatuz, ozta-ozta hegan egitenduten bitartean, besteak hainbat ordutan geratubehar dira gorpuaren ondoan, janaria digeritu arte.

SAI ARREASAI ARREA(Gyps fulvus)

DESKRIBAPENA: sai espezie honek lumaje zuri-bel-tza du, amiamoko batenaren antzekoa, kolore horikoaurpegi soila eta moko mehe dabileneko siluetanhego zorrotzak eta ziri-itxurako buztana nabarmen-tzen dira.Hugo Van Lawick-ek Afrika-n egin estudioak, hegaztihonen jokabidearen berezitasunik ezagunena azaldudigu, beharbada. Ikertzaile hau zeraz ohartu zen: saizuriak harriak tresna moduan erabiltzen dituela, ostru-ken eta flamenkoen arraultzeak hautsi eta haien edukipreziatuaz jabetu ahal izateko. Arrazoin honegatik,gizonarekin batera, tresnak arabiltzeko gai diren bestezenbait animalien talde barnean sailkatu ohi dira.TAMAINUA: luzera: 58-70 cm. Hego-luzera: 1,60 cm.Pisua: 1.600-2.400 gBIOLOGIA: sai zurien bikoteek bakarka edo sai arre-

arekin batera egiten dute habia, harmal-ormetakokofaunetan bi arraultze errunez. Generalean txita batbesterik ez da iristen hegan egitera, eta lumaje arres-ka berezi batez jantzita, lagun helduari dagozkionkoloreak sei urteren buruan hartzen ditu.Sai zuriak gutxi gora-behera martxoaren erdialdeaniristen dira Euskal Herriko , eta azkenengo banakoakirailean abiatzen dira hemendik. Saharaz bestaldekoAfrikan pasatzen dute negua, baina banako batzukIberiar penintsulako hegoaldean gelditzen dira urtarohorretan.ELIKADURA: elikadura aldetik nahiko moldakorraizanik, gehienbat gorpuak jaten ditu, baina hondaki-nak eta etxaldeetako hondarrak ere bai, eta animaliatxikiak, hala nola untxikumeak eta narrastiak, jatekogai da.

SAI ZURIASAI ZURIA(Neophron pernopterus)

243


244

FALKONIFORMEAK

DESKRIBAPENA: tamaina ertaineko harraparia,emea arra baino handiagoa delarik. Aurpegiaren aldebakoitzean agertzen diren bibote-antzeko egitura dei-garriak alde batera utzita, bizkarraldetik gris iluna da,eta azpitik, zeharkako marrez apainduta, kolore argiaagertzen du. Gazteek, orokorrean, tonu arreagoakaurketzen dituzte. Airean dagoenean, belatz handia-ren zilueta bereizgarria erraz ezagu daiteke: buztanluzea eta hego luze eta zorrotzak dituen gorputz trin-koa aurkezten duen hegazti honek, hegoak arin eragi-nez hegan egiten du, sakonki astindu gabe, hanhemenka planeatu eta zut amiltzen delarik.TAMAINA: luzera: 38-50 cm. Hego-luzera: 83-113 cm.Pisua: 600-1.000 gBIOLOGIA: ez du habiarik egiten eta beste espeziebatzuen habiak erabiltzen ditu. Martxoan eta apirilean

erruten du: 3-4 arrautza.ELIKADURA: tamaina ertain eta txikiko hegaztiz eli-katzen da batez ere eta ia modu esklusiboan.Ehizatzeko bi teknika desberdin erabili ohi ditu:batzuetan, pausalekutik hegaztiren baten hegaldiazelatatzen du, gero atzetik joan eta bizkarretik atzapa-rren bidez harrapatzeko; bestela, altuera handian pla-neatzen ibiltzen da, eta harrapakin posiblea ikustera-koan, itzelezko abiaduran bere gainera amiltzen da,eta belatzaren herpe zorrotzek txoria, normaleanburuan, koplatzen dute.HABITATA: belatz handia eremu zabaletara moldatu-tako ehiztaria dugu, bertan abiadura altuena erabil bai-tezake. Habia egiteko labar arrokatsuak, harrobiak,etab. erabiltzen ditu, eta ehizarako, ordea, landazaba-la, kaiak, hondartzak, hiriguneak…

DESKRIBAPENA: buztan laburreko eta hego luzeeta punta zorrotzeko harrapari txikia. Hegan aridenean, hegoak atzerantz apur bat okerturik man-tentzen dituelarik, haren ziluetak sorbeltzena gogo-rarazten digu. TAMAINA: luzera: 28-36 cm. Hego luzera: 80 cm.Pisua: 155-340 g.BIOLOGIA: hau belatz guztietan arinena eta liraine-na dugu. Gure artean umatze-garaiean bakarrikegon ohi da, negua African ematen bait du. Apirileanheltzen da gure lurretara baina araldia eta erruteamaiatzaren amaieran edo ekainean izan ohi dira.Ugalketak duen atzerapen handi honek badu expli-kaziorik: zuhaitz-belatzak txori txiki eta intsektuhegalari handiz (burruntzi eta arkameluen moduko-ez) bereziki elikatzen ditu bere umeak. Animaliahoriek uztailean eta abuztuan askoz ugariagoak iza-ten direnez zuhaitz-belatz gazteek ehizean berekabuz ikasi ahal izango dute. Zuhaitz-belatzek ehi-zatzeko behar dituzten eremu irekietatik hurbil dau-

den baso eta zuhaiztietan egiten dituzte habiak.Kumaldirako, korbidoek edo beste harrapari batzuekutzitako habiak erabiltzen dituzte. Erruteak maiatza-ren bukaeran egiten dituzte et bizpahiru arrautzako-ak izan ohi dira. Arrautzak arre horixkak eta orbanarre gorriska txikiez baterikoak izaten dira. 28 egunigaro ondoren jaiotzen dira kumeak, eta hilabetezgeldituko dira habian erabat lumaturik eta berenlehen hegaldiak egiteko prest egon arte.ELIKADURA: Hegalera zuzenean hegazti azkarre-netako bat dugu; maiz hain azkarrak diren sorbeltzeta azpizuriak harrapatzea lortzea nahiko frogabada. Ugaltze-sasoian, kumeak hegaztiek (enarak,sorbeltzak, hegatxabalak…) batez ere elikatzenditu; edonola, intsektu ugari ere harrapatzen ditu,esate baterako, burduntziak, kakalardoak eta inu-rriak.HABITATA: zuhaitz-belatza soilgune zabalak dituztenbaso-aldeetan ezarri ohi da, edo baso eta landazabal,zuhaizti, lertxundi edo makaldietako ertzetan.

ZUHAITZ BELATZAZUHAITZ BELATZA(Falco subbuteo)

BELATZ HANDIABELATZ HANDIA(Falco peregrinus)

245


246

FALKONIFORMEAK

DESKRIBAPENA: belatzen familiako harraparitxiki hau espazio zabaletan arrunta da. Lumajeaarre-gorriska da. Arra emearengandik buruko etabuztaneko kolore urdin-grisaska dela eta bereiztenda, arrak buztanaren bukaeran marra beltz zabalaaurkezten duelako. Ziluetan hego zorrotzak etabuztan luzea nabarmentzen dira. Baina denetanikusgarriena hegan egiten duenean, harrapakinaikustatzeko, buztana abaniko moduan zabalduzeta hegoak gogor astinduz, airean orekan man-tentzeko duen gaitasuna da.TAMAINA: luzera: 31-38 cm. Hego-luzera: 70-78cm. Pisua: 140-290 gBIOLOGIA: ugalgaraia, eta ohiko eztei-hegaldiak,martxoak edo apirilak aldera hasten dira. Ez duhabiarik erakitzen, eta harkaitzaren gainean 4-5arrautza erruten ditu, emeak 20 egunetan zehar

inkubatuko dituelarik. Handik hilabete batera, txito-ak hegan egiteko gai izango dira, eta gurasoekindenboraldi bat igaro ondoren, abuztuak alderaburujabetzen dira. Hegazti gazte hauek ez dituzteinguruetako lurraldeak bizileku modura aurkera-tzen, alderantziz, beraien lurraldea izango denaaurkitu arte, ehundaka kilometrotakoak izan dai-tezkeen ibilbideak jarraituz sakabanatzen dira, dis-tantzia kasu bakoitzaren arabera aldatzen delarik.Ugalgaraian zehar arrotzen bat habiara gehiegihurbiltzen bada, tamaina handiakoa izanda ere,gurasoak era sutsuan oldartzen dira, uxatu arteetengabe jarraituz.ELIKADURA: intsektuz eta mikrougaztunez (arra-toiak, saguak, lursaguak…) elikatzen dira batezere, eta neurri txikiagoan, sugandilez, muskerrezeta, aldizka txori txikiz ere bai.

BELATZ GORRIABELATZ GORRIA(Falco tinnunculus)

DESKRIBAPENA: naumann belatz arrak bakarrikbereizten dira belatz gorriengandik pikarda beltzikez dutelako bizkarraldeko lumaje gorriztan, etabibote hedatsuagoa dutelako. Kasu honetan,emeak eta gazteak ia berdinak dira, xehetasunbatean izan ezik: atzazaletan; Naumann belatze-nak zuriak dira, eta belatz gorrienak, ordea, beltzak.TAMAINA: luzera: 30 cm. Hego-luzera: 65 cm.Pisua: 125-150 gBIOLOGIA: belatz izaeraz taldekoi honek ez dugizakiaren beldur handirik, eta haren hurbil bizida Marokkotik Txinarainoko herri askotan.Beraz, gizakiaren presentzia toleratzeaz gaine-ra, habia egiteko haren eraikuntzez baliatzenden harrapari gutxietakoa da. Izan ere, habiaegin ohi duen lekuetan –Iberiar penintsulan

kasu, Kantauriar erlaitzean izan ezik–, taldekaegin ohi du labarretan eta eraikinetako, erdiaroko murruetako... hormatzarretan. Leku horie-tan bizi da uso, txolarre edo bele txikiekin batera.Bikoteek ez dute habiarik egiten, eta bikotea era-tutakoan harkaitz-labarretako arrail edo haitzulo-ren bat bilatzen dute. ELIKADURA: intsektuak ditu, batez ere, bereelikaduraren oinarri, esaterako, txitxiburduntziak,matxinsaltoak edo kakalardoak, baina ugaztuntxikiak, narrastiak eta urlehortarrak ere harrapaditzake.HABITATA: naumann belatza dugu otsailarenamaiera aldera eta martxoaren lehen egunetanIberiar penintsulara iristen den belaztxo migra-tzaile bat.

NAUMANN BELATZANAUMANN BELATZA(Falco naumanni)

247


248

DESKRIBAPENA: belatz txikia dugu Europakobelatzetan txikiena. Emeek, ordea, urtebetetikbeherako hegazti gazteek bezala, tonu arre ilunadute bizkarraldean, eta gorrizta sabelaldean. Hegoluzeak ditu, eta isats laburra, zerrenda beltz zabalbatean amaitzen dena.Bereizgarri du belatz honek hegada sutsu eta irre-gular bat, hegoen astintze bizkorrak bultzatuta,azelerazio ahalmen handia lortzen duela.TAMAINA: luzera: 31-38 cm. Hego-luzera: 60 cm.Pisua: 1500-300 gBIOLOGIA: belatz honek leku ireki edo erdi baso-tsuak aukeratzen ditu habia ezartzeko. Klimahotzetako bizilaguna denez gero, Europan, tundratipiletatik turbategi inguruan dauden koniferoenbasoetara bitarteko alde batean ezartzen da, beti

ere ubideetatik hurbil. Habitat hobetsi berbera dutebelatz txikiak eta negu-txirtak, haren harrapakinikohikoenak.Normalean, lurrean egiten du habia, iratze eta txi-lardi artean, lurrean egindako zulotxo bat besterikez baita, adaxka batzuez estalia. Batzuetan, zuhai-tzetan egiten du habia, edo korbidoek bertanbehera utzitakoak erabiltzen ditu.ELIKADURA: harrapakinen tamaina txonta bate-naren eta uso batenaren bitartean egoten da.Neguan, txolarreak, hegatxabalak, zozoak, txontaketa zangoluzeak.Enarak eta sorbeltzak harrapatzen ditu, zuzen-beherako oldarraldi zorabiagarriak egin eta gero,eta txitoak ere harrapatzen ditu lur-arraseanhegaztien txitaldiak aurkitzen dituenean.

FALKONIFORMEAK

BELATZ TXIKIABELATZ TXIKIA(Falco columbarius)

DESKRIBAPENA: arrantzalearen hegoak, arranosugezale baten tamainakoak, izugarri luzeak dirabere gorputzaren tamainaren aldean. Isatsa labureta zuzena da, burua txikia eta luma zuriez estalia,eta bere gorputza gaztainkara ilun kolorekoa dabizkarraldean eta zuria sabelaldean. Masailenalboetan bi zerrenda ilun ditu, lepoaren atzealdeanelkartzen direnak. Moko txikia eta makurra du, gris urdinxka kolore-koa, eta bere hankak, arrantzari guztiz ongi mol-datuak, oso indartsuak dira, eta lumarik gabeak.Era berean, bere behatz indartsuen oinzolak lixa-antzekoak dira, arrain labainkorrei itsasteko, eta,gaueko harrapariek bezala, kanpo-behatz mugiko-rra dute. Behatz guztiak oso atzazal zorrotz kurba-tuetan amaitzen dira.TAMAINA: luzera: 55-70 cm. Pisua: 1,2-2 Kg.BIOLOGIA: martxoaren erdi aldera uzten dituzte

arrano arrantzaleek beren afrikar negu-pasakoaldeak, eta Europako iparraldera jotzen dute, ber-tara iristen direla apirilaren hasieran.Araldian, arrak, bere lurraldea markatzeko, heganegin ohi du altuera handian, zirkuluak taxutuz etagarrasika, zuzen-behera jaitsi eta berriro erehegan gora ekiteko. Gero, habian pausatzen da,txio ezti luzeak jaulkitzen dituela, eta estalduraaurretiko erritualari ekiten dio, hots, hego erdirekiakastintzeari, burua gora eta behera mugitzen duenbitartean, emea estaldurarako prest egon arte.Batzuetan, emearen jarkiera gainditzeko, arrakarrainen bat eskaintzen dio.ELKADURA: esana denez, arrain pelagikoakdituzte itsasoan elikagai nagusi, hala nola, korro-koiak, muxarrak edo txitxarroak; laku eta urtegie-tan, berriz, ziprinidoak, karpak, bremak, katxoak,edo exozidoak, esaterako, lutxoak edo perzidoak.

ARRANO ARRANTZALEAARRANO ARRANTZALEA(Pandion haliaetus)

249


250

AURKIBIDE

GALLIFORMEAK (Galliformes ordena) ......................................... 17Galeperra (Coturnix coturnix) ........................................................... 18Eper gorria (Alectoris rufa)............................................................... 20Giloia (Crex crex).............................................................................. 20Lagopodo zuria (Lagopus mutus) ................................................... 22Basoilo txikia (Tetrax tetrax)............................................................ 22Basoilarra (Tetrao urogallus)............................................................ 24Azpibeltza (Pterocles orientalis)....................................................... 24KARADRIFORMEAK (Charadriformes ordena) ............................ 26Atalarra (Burhinus oedicnemus)....................................................... 26Oilagorria (Scolapax rusticola)......................................................... 28KOLUMBIFOREMEAK (Columbiformes ordena) .......................... 30Pagausoa (Columba palumbus) ....................................................... 32Haitz usoa (Columbia livia) .............................................................. 34Txoloma (Columba oenas) ............................................................... 34Usapal arrunta (Streptopelia turtur) ................................................. 36Usapal turkiarra (Streptopelia decaoto) .......................................... 38KUKULIFORMEAK (Cuculiformeak ordena) ................................. 40Kuku arrunta (Cuculus canorus)...................................................... 42ESTRINGIFORMEAK (Estringiformes ordena) ............................. 44Mozolo arrunta (Athene noctula) ..................................................... 46Hontza zuria (Tyto alba) ................................................................... 48Apo hontza (Otus scops) ................................................................. 50Zingira hontza (Asio flammeus)....................................................... 52Hontza handia (Bubo bubo) ............................................................. 54Hontza ertaina (Asio otus) ............................................................... 58Urubia (Strix aluco)........................................................................... 60KAPRIMULGIFORMEAK (Caprimulgiformes ordena) .................. 62Zata arrunta (Caprimulgus europaeus) ............................................ 64APODIFORMEAK (Apodiformes ordena) ......................................... 66Malkor sorbeltza (Atachymarptis melba) ......................................... 67Sorbeltz arrunta (Apus apus) .......................................................... 68KORAZIFORMEAK (Coraciiformes ordena).................................. 70Argi oilarra (Upupa epops) .............................................................. 72Erletxori arrunta (Merops apiaster) ................................................. 74PIZIFORMEAK (Piciformes ordena)............................................... 76Lepitzulia (Jynx torquilla) ................................................................. 78Okil beltza (Dryocopus martius) ....................................................... 80Okil txikia (Dendrocopos minor) ...................................................... 82Okil berdea (Picus viridis) ................................................................ 84Okil handia (Adendrocopos major) .................................................. 86

Okil ertaina (Dendrocopos medius) ................................................. 86PASERIFORMEAK (Paseriformes ordena) .................................... 88Kalandra (Melanocorpha calandra) .................................................. 90Hegatxabal arrunta (Alauda arvensis)............................................. 90Txoriandre arrrunta (Calandrella brachydactyla) ............................ 92Kutturlio mokolaburra (Galerida theklae) ....................................... 94Pirripioa (Lullula arborea)................................................................. 94Uhalde enara (Riparia riparia) .......................................................... 96Enara azpizuria (Delichon urbica).................................................... 98Haitz enara (Ptyonoprogne rupestris) .............................................. 98Enara arrunta (Hirundo rustica) ....................................................... 100Negu txirta (Anthus pratensis) ......................................................... 102Uda-txirta (Anthus trivalis)................................................................ 102Mendi txirta (Anthus spinoletta) ....................................................... 104Landa txirta (Anthus campestris) ..................................................... 104Buztanikara zuria (Motacilla alba) ................................................... 106Larre Buztanikara (Motacilla flava).................................................. 106Txepetxa (Troglodytes troglodytes) .................................................. 108Txantxangorri (Erithacus rubecula) ................................................. 110Mendi tuntuna (Prunella modularis) ................................................ 110Tuntun arrunta (Prunella modularis)................................................ 112Urretxindorra (Luscinia megarhynchos) ......................................... 112Errekatxindorra (Cettia cetti) ........................................................... 114Buztanzuri horia (Oenanthe hispanica)........................................... 114Buztangori iluna (Phoenicurus ochruros)........................................ 116Pitxartxar burubeltza (Saxicola torquata) ....................................... 116Buztangorri argia (Phoenicurus phoenicurus) ................................ 118Pitxartxar nabar (Saxicola rubetra) ................................................ 120Buztanzuri beltza (Oenanthe lecura)............................................... 122Harkaitz-zozo gorria (Monticola sexatilis) ....................................... 122Buztanzuri arrunta (Oenanthe oenanthe) ....................................... 124Harkaitz-zozo urdina (Monticola solitarius) ..................................... 124Durdula (Turdus pilaris) .................................................................... 126Birigarro txikia (Turdus italicus)....................................................... 126Birigarro arrunta (Turdus philomelos) ............................................. 128Garraztandoa (Turdus viscivorus) ................................................... 130Zozo papazuria (Turdus torquatus).................................................. 130Zozo arrunta (Turdus merula) .......................................................... 132Benarriz gorrizta (Locustella luscinoides) ....................................... 134Benarriz arrunta (Acrocephalus schoenobaenus) ........................... 134Ur benarriza (Acrocephalus paludicola) ........................................... 136Benarriz nabarra (Locustella naevia) .............................................. 136Ihi txoria (Cisticola juncidis) ............................................................. 138

251

Baso txinboa (Sylvia borin).............................................................. 138Sasi-txoria arrunta (Hippolais polyglotta)....................................... 140Etze txinboa (Sylvia undata) ............................................................ 140Tinbo kaskabeltza (Sylvia atricapilla) .............................................. 142Ezkal txinboa (Sylvia conspicillata).................................................. 144Txinbo papargorrizta (Sylvia cantillans) ......................................... 146Zozo txinboa (Sylvia hortensis) ....................................................... 148Txio arrunta (Phylloscopus collibita) ................................................ 150Txio iberiarra (Phylloscopus brehmii) .............................................. 152Txio lepazuria (Phylloscopus bonelli) .............................................. 152Txio horia (APhylloscopus trochilus)................................................ 154Erregetxo bekainzuria (Regulus ignicapillus) ................................. 156Mendi erregetxo (Regulus regulus) ................................................. 158Euli-txori grisa (Muscicapa striata).................................................. 158Euli-txori beltza (Ficedula hypoleuca) ............................................. 160Buztanluzea (Aegithalos caudatus).................................................. 162Garrapoa (Sitta europaea)................................................................ 164Harkaitz-txoria (Trichodroma muraria)............................................. 164Gerri-txori arrunta (Certhia brachydactyla) ..................................... 166Urretxindorra (Oriolus oriolus) ......................................................... 166Basoetako gerri txoria (Certhia familiaris) ...................................... 168Dilindaria (Remiz pendulinus) .......................................................... 170Kaskabeltz handia (Parus major) .................................................... 172Pinu kaskabeltza (Parus ater) ......................................................... 174Kaskabeltz txikia (Parus palustris) .................................................. 174Amilotx mottoduna (Parus cristatus) .............................................. 176Amilotx urdina (Parus caeruleus).................................................... 176Etxe-txolarrea (Passer domesticus)................................................. 178Landa-txolarrea (Passer montanus) ................................................ 180Elur txonta (Montifringilia nivalis) ..................................................... 182Harkaitz-txolarea (Petronia petronia)............................................... 184Negu txonta (Fringilla montofringilla) ............................................... 184Txonta arrunta (Fringilia coelebs).................................................... 186Txirriskil arrunta (Serinus serinus).................................................. 188Txorru arrunta (Carduelis chloris) ................................................... 190Mendi txirriskila (Serinus citrinella) ................................................. 192Karnaba (Carduelis carduelis) .......................................................... 194Tarina (Carduelis spinus).................................................................. 196Txoka arrunta (Carduelis cannabina) .............................................. 196Mokokerra (Loxia curvirostra) .......................................................... 198Gari berdantza (Miliaria calandra) ................................................... 198Mokolodia (Coccothraustes coccothraustes) ................................... 200

252

253

Gailupa (Pyrrhula pyrrhula) .............................................................. 200Zingir berdantza (Emberiza schoeniclus) ........................................ 202Mendi berdantza (Emberiza cia)...................................................... 202Miarritza (Emberiza hortulana) ......................................................... 204Hesi berdantza (Emberiza cirlus)..................................................... 206Berdantza horia (Emberiza citrinella) .............................................. 206Elur berdantza (Plectrphenax nivalis) .............................................. 208Antzandobi arrunta (Lanius collurio) ............................................... 208Antzandob ihandia (Lanius excubitor) ............................................ 210Antzandobi kaskagorria (Lanius senator) ...................................... 210Eskinosoa (Garrulus glandarius)...................................................... 212Mika (Pica pica) ................................................................................ 212Araba zozo pikarta (Sturnus vulgaris) ............................................. 214Belatxinga mokohoria (Pyrrhocorax graculus) ............................... 216Belatxinga mokogorria (Pyrrhocorax pyrrhocorax) ........................ 218Arabako zozo beltza (Sturnus unicolor) .......................................... 218Erroia (Corvus corax) ....................................................................... 220Belabeltza (Corvus corone).............................................................. 222Bele txinga (Corvus monedula) ....................................................... 222Falkoniformeak (Falconiformes ordena)....................................... 224Arrano beltza (Aquila chrisaëtos) .................................................... 226Arrano txikia (Hiaeraëtus pennatus)................................................ 228Bonelli arranoa (Hieraëtus fasciatus) .............................................. 230Arrano sugezalea (Circaetus gallicus)............................................. 230Mirotz zuria (Circus cyaneus) .......................................................... 232Zingira mirotza (Circus aeroginosus) .............................................. 232Mirotz urdina (Circus pygargus) ...................................................... 234Miru beltza (Milvus migrans) ............................................................ 234Miru gorria (Milvus milvus)............................................................... 236Zapelaitz arrunta (Buteo buteo)....................................................... 236Zapelaitz liztorjalea (Pernis apivorus) ............................................. 238Gabiraia (Accipiter nisus) ................................................................. 238Aztorea (Accipiter gentilis)................................................................ 240Ugatza (Gypaetus barbatus)............................................................. 240Sai arrea (Gyps fulvus) ..................................................................... 242Sai zuria (Neophron percnopterus) .................................................. 242Belatz handia (Falco peregrinus) ..................................................... 244Zuhaitz-belatza (Falco subbuteo) .................................................... 244Belatz gorria (Falco tinnunculus) ..................................................... 246Nauman belatza (Falco naumanni) .................................................. 246Belatz txikia (Falco columbarius) ..................................................... 248Arrano arrantzalea (Pandion haliaetus) .......................................... 248BIBLIOGRAFIA................................................................................. 253

254

CRAMPS, S., SIMMONS, K., et al., 1977-1983: Handbook of the Birds of Europe theMiddle East and North Africa. The Birds of the western Paleartic. Vol. I, II, III y IV.Oxford University. Oxford.DIF, G., 1982: Les Oiseaux de Mer d’Europe. Arthaud. Paris.ELOSEGUI, J., 1980: Influencia de las repoblaciones de coníferas en la avifauna.Estudio Ecológico y Económico de las repoblaciones de Coníferas Exóticas en el PaísVasco. Tomo II. Caja Laboral Popular. Mondragón. 767-836.ELOSEGUI, J., et al., 1985: Navarra; Atlas de Aves Nidificantes (1982-1984). C.A.N.Pamplona.FITTER, R., FERNANDEZ-CRUZ, M., 1972: El libro de las Aves de España.Selecciones del Reader’s Digest. Madrid.GALARZA, A. y FERNANDEZ, A., 1980: Gure Hegaztiak-Nuestras Aves. Petronor.Bilbao.GEROUDET, P., 1951: Les Passereaux. Ed. Delachaux & Niestlé. 3 vols. Neuchâtel.GEROUDET, P., 1959: Les Palmipèdes. Delachaux & Niestlé. Neuchâtel.GEROUDET, P., 1965: Les Rapaces diurnes et nocturnes d’Europe. Delachaux &Niestlé. Neuchâtel.GEROUDET, P., 1967: Les Echassiers. Delachaux & Niestlé. Neuchâtel.HARKNESS, R. AND MURDOCH, C., 1971: Birds of Prey in the field. Wittherby.London.HARRISON, C., 1977: Guía de Campo de los nidos, huevos y polluelos de las Avesde España y de Europa. Omega. Barcelona.HEINZEL, H. y TUCK, G., 1980: Guía de Campo de las Aves Marinas de España y delMundo. Omega. Barcelona.HEINZEL, H., FITTER, R. y PARSLOW, J., 1975: Manual de las Aves de España,Norte de Africa y Próximo Oriente. Omega. Barcelona.JUANA, E. de, 1980: Atlas Ornitológico de la Rioja. Biblioteca de Termas Riojanos.Logroño.MAYAUD, N., 1951: Observation sur la migration dans le Pays Basque. Alauda, 19NOVAL, A., 1965: Panorama de migración primaveral en Guipúzcoa, año 1965.Munibe, 17: 87-90.NOVAL, A., 1967: Estudio de la Avifauna de Guipúzcoa. Munibe, 19: 5-78.NOVAL, A., 1975: El libro de la Fauna Ibérica. Naranco, Oviedo.PETERSON, R., MOUNTFORT, G. y HOLLOM, P. A. D., 1967: Guía de Campo de lasAves de España y demás países de Europa. Omega. Barcelona.PORTER, R.F., et al., 1974: Flight Identification of European Raptors. Poyser. Calton.PURROY, F.J., 1973: Avifauna pirenáica; ecología y distribución Tesis doctoral.Inédita. Univ. Complutense. Madrid.PURROY, F.J., 1974: Fauna navarra en peligro de extinción. Ediciones y Libros.Pamplona.SAEZ-ROYUELA, R., 1980: La guía de INCAFO de las Aves de la Península Ibérica.INCAFO. Madrid.SHARROCK, J.T.R., 1976: The Atlas of Breeding Birds in Britain and Ireland. TheBritish Trust for Ornithology. Tring.TELLERIA, J.L., 1978: Introducción a los métodos de estudio de las cmunidades nidi-ficantes de aves. Ardeola, 24: 19-69, Madrid.VOOUS, K.H., 1960: Atlas of European Birds. Nelsosn. Londres.YEATMAN, L., 1976: Atlas des Oiseaux Nicheurs de France. Societé Ornithologiquede France. Paris.

BIBLIOGRAFIA

255

Fernando Pedro Pérez naturalista eta argazkilari bilbotarra da;hamabost urtetik gora eman ditu Euskal Herriko fauna autokto-noa ikertzen.

Galzorian dauden Espezieen Defentsarako Elkartearen sortzailea etalehendakaria da; naturaren babeserako euskal elkarte hori 1990. urteansortu zen eta 1996. urtean herri onurakoa zela adierazi zen. Haren burudela, Fernandok, kazetariak, herpetologo eta naturalista taldea zuzen-tzen eta koordinatzen du landa-azterlanak egiten; horrez gainera elkar-teak zoologia eta naturaren babesari buruzko euskal aldizkari bakarraargitaratzen du. Naturaren ahotsa: bi hilez behin plazaratzen da 1992azgeroztik. Fernando Pérezek liburu batzuk argitaratuak ditu (“E. H.Marrazoak eta Arrainak”, “Euskadiko Anfibioak”, “E. H Ugaztunak”, “E.H. Sugeak”, “E. Muskerrak, Sugandilak eta Apoarmatuak”, “E.Hondartzak”, “Urkiolako Parke Naturala, Fauna eta Flora”, “UrdaibaikoItsaspeko Fauna eta Flora”, “Biotopo Babestuak” eta “E. GauekoHarrapariak”, “E.H. Eguneko Harrapariak”,“E. H. Interes BerezikoEspezieak”, “Euskal Herriko Zuhaitzak”, “E. H. Ur Hegaztiak”, “E.H. Lurhegaztiak”, “Valderejoko Parke Naturala”, Izkiko Parke Naturala”, eta“Pagoetak Parke Naturala”. Egilea eguneroko lanera eta bizitzera bultza-tzen duena Euskal Herriko fauna ezagutarazi nahia da, euskaldunekmaite izan dezaten eta iraunarazten lagun dezaten.

256

1 -Euskal Herriko Kostaldeko Marrazoak eta Arrainak.2 -Euskadiko Anfibioak.3 -Euskadiko Gaueko Harrapariak.4 -Euskal Herriko Sugeak.5 -Euskadiko Muskerrak, Sungadilak eta Apoarmatuak.6 -Euskadiko Hondartzak.7 -Euskal Herriko Ugaztunak8 -Euskal Herriko Biotopo Babestuak.9 -Urdaibako Itsaspeko Fauna eta Flora.

10 -Gorbeiako Parke Naturala, Fauna eta Flora.11 -Euskal-Herriko Eguneko Harrapariak.12 -Urkiolako Parke Naturala, Fauna eta Flora.13 -Euskal-Herriko Zuhaitzak.14 -Euskal Herriko Interes Bereziko Espezieak. 15 - Euskal Herriko Galtzeko Arriskuan Dauden Espezieak.16 - Euskal Herriko Ur Hegaztiak17 - Valderejoko Parke Naturala, Fauna eta Flora.18 - Izkiko Parke Naturala, Fauna eta Flora.19 - Pagoetako Parke Naturala, Fauna eta Flora.

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARGOA

A.D.E.V.E.

EUSKALHERRIKOLURHEGAZTIAK

A.D.E.V.E.