Download - Darwiniana, Nueva Serie - Sinopsis y Novedades Taxonómicas de Peperomia_ Piperaceae) en La Argentina

Transcript
  • 14/2/2015 Darwiniana,nuevaserieSinopsisynovedadestaxonmicasdePeperomia:Piperaceae)enlaArgentina

    http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100008&lng=es&nrm=iso&tlng=es 1/14

    |

    ServiciosPersonalizados

    Articulo

    ArticuloenXML

    Referenciasdelartculo

    Comocitaresteartculo

    Traduccinautomtica

    Enviararticuloporemail

    Indicadores

    CitadoporSciELO

    Linksrelacionados

    CitadoporGoogle

    SimilaresenSciELO

    SimilaresenGoogle

    Bookmark

    Otros

    Permalink

    Darwiniana,nuevaserieversinimpresaISSN00116793

    Darwinianavol.50no.1SanIsidrojun.2012

    SISTEMTICAYTAXONOMADEPLANTASVASCULARES

    SinopsisynovedadestaxonmicasdePeperomia(Piperaceae)enlaArgentina

    ChristianA.Zanotti1,MabelA.Suescn1&GuidoMathieu2

    1InstitutodeBotnicaDarwinion(ANCEFN

    CONICET),Labardn200,CasilladeCorreo22,B1642HYDSanIsidro,BuenosAires,[email protected](authorforcorrespondence).

  • 14/2/2015 Darwiniana,nuevaserieSinopsisynovedadestaxonmicasdePeperomia:Piperaceae)enlaArgentina

    http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100008&lng=es&nrm=iso&tlng=es 2/14

    2UniversidaddeGante,DepartamentodeBiologa,GrupodeInvestigacinenEspermatfitas,9000Gante,Blgica.

    Resumen

    SepresentaunasinopsisdelgneroPeperomiaparalaArgentinadondeseincluyen35taxones,seexcluyen10taxones(P.alata,P.blanda,P.boliviensis,P.effusa,P.hilariana,P.hispidulavar.hispidula,P.rhombea,P.rusbyi,P.serpensyP.silvarum),seestablecennuevesinnimosnuevos(P.misionensebajoP.arifoliaP.comarapanaf.pubescensbajoP.comarapanaP.mandonii,P.mandoniivar.excelsis,P.umbelliformis,P.nonhispidulabajoP.crystallinaP.lilloiyP.sanpedritoibajoP.santaelisaeyP.subpubistachyabajoP.urocarpa),ysecitancuatronuevasespeciesparalafloraargentina(P.crystallina,P.diaphanoides,P.increscensyP.trineuroides).Serealizan20lectotipificacionesyunaneotipificacin.Eltratatimientodecadaentidadincluyelasinonimia,laiconografa,nombresvulgares,distribucinyhbitat,observacionesymaterialrepresentativoexaminado.Seaportatambinunaclaveparalaidentificacindelostaxoneseilustraciones.

    Palabrasclave.ArgentinaPeperomiasinopsistaxonoma.

    Abstract.

    ThissynopsisoftheArgentineanspeciesofPeperomiaincludes35taxa,10excludednames(P.alata,P.blanda,P.boliviensis,P.effusa,P.hilariana,P.hispidulavar.hispidula,P.rhombea,P.rusbyi,P.serpensandP.silvarum),andninenewsynonyms(P.misionenseunderP.arifoliaP.comarapanaf.pubescensunderP.comarapanaP.mandonii,P.mandoniiivar.excelsis,P.umbelliformis,P.nonhispidulaunderP.crystallinaP.lilloiandP.sanpedritoiunderP.santaelisaeand,P.subpubistachyaunderP.urocarpa).FournewspeciesarecitedfortheArgentineanflora(P.crystallina,P.diaphanoides,P.increscensandP.trineuroides).Twentynameswerelectotypifiedandonewasneotypified.Treatmentofeachentityincludessynonymy,iconography,vernacularnames,distributionandhabitat,observationsandrepresentativespecimensexamined.Akeytotheidentificationofthetaxaandillustrationsarealsoprovided.

    Keywords.ArgentinaPeperomiasynopsistaxonomy.

    INTRODUCTION

    ElgneroPeperomiaRuiz&Pav.comprendecercade1600especiesdehierbasperennesterrestres,rupcolasyepfitas(Samainetal.,2011).Sudistribucinespantropical,conmsdel90%delasespeciesrepresentadasenelNeotrpico,abarcandodesdelaporcinsubtropicaldeFlorida,EstadosUnidosdeAmrica,hastaellitoraldelaArgentinaylasIslasJuanFernndezenChile(Yuncker,1958Tebbs,1993Wankeetal.,2006Samainetal.,2007).Esungneromonofiltico(Jaramilloetal.,2004Wankeetal.,2006),caracterizadoprincipalmenteporlareduccindelasestructurasflorales,comolapresenciadeunnicocarpeloydosestambres.LacontribucintaxonmicamscompletaparalaArgentinafuerealizadaporYuncker(1955),enlacualsecitan32taxones.Posteriormente,lostratamientosqueserealizaroncorrespondenaflorasregionales,

  • 14/2/2015 Darwiniana,nuevaserieSinopsisynovedadestaxonmicasdePeperomia:Piperaceae)enlaArgentina

    http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100008&lng=es&nrm=iso&tlng=es 3/14

    descripcionesdeespeciesnuevasocitasnuevas(VillaCarenzo,1972,1977Troncoso,1987Novara,1998Keller&Tressens,2005Zanotti&Biganzoli,2010).Estosestudioshancontribuidoalconocimientodelgneroy,asuvez,handemostradoqueladelimitacindelasespeciesesenmuchoscasoscomplejaycontrovertida,reflejndoseenlasobredescripcindeespeciesrealizadasparatodosurangogeogrfico(MartnezColnetal.,2006Mathieu&CallejasPosada,2006Samainetal.,2007).DeacuerdoconZuloagaetal.(2008),enlaArgentinaestncitados46taxones.Enlapresentesinopsisseincluyen35taxones,10sonexcluidos,nuevesonestablecidoscomosinnimosnuevos,secitancuatronuevasespeciesparalafloraargentinayserealizan20lectotipificacionesyunaneotipificacin.Seproveeunaclaveparaelreconocimientodelostaxoneseilustracionesdealgunosdeloscaracteresreferidosenlaclave.Paracadaentidadseincluyelasinonimia,iconografa,nombresvulgares,distribucinyhbitat,observacionesymaterialrepresentativoexaminado.

    MATERIALESYMTODOS

    SeexaminmaterialpertenecientealosherbariosdeB,BA,BM,BR,C,CORD,CTES,E,F,G,GDC,GH,GOET,ILL,JE,K,L,LD,LIL,LP,LY,M,MA,MICH,MO,NCY,NY,P,PH,PR,PRC,R,S,SI,U,UPS,US,W,Z(Thiers,2012).Elmaterialtipoestudiadosesealaconlasigladelherbarioseguidaporelsigno"!".Cuandolosejemplarestipopresentanduplicadosenelmismoherbario,siemprequefueposible,sediferencilacartulinaconelnmerodeherbarioy/ocdigodebarrascorrespondiente(elcdigodebarrasseindicaentrecorchetes).NumerosaslectotipificacionesserealizaronluegodecorroborarconelDr.RobertVogt,curadordeB(com.pers.),quelosejemplarestipodepositadosdeeseherbariosedestruyeronen1943.Seilustraronalgunosdeloscaracteresdelaclaveconelfindefacilitarsuinterpretacin.Tambinseilustrarontresdelasnuevascitasparalafloraargentina(PeperomiacrystallinaFig.1,P.diaphanoidesyP.trineuroides,Fig.3).

  • 14/2/2015 Darwiniana,nuevaserieSinopsisynovedadestaxonmicasdePeperomia:Piperaceae)enlaArgentina

    http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100008&lng=es&nrm=iso&tlng=es 4/14

    Fig.1.Peperomiacrystallina.A,aspectogeneral.B,fruto.C,raquisdelainflorescencia.DeZuloagaetal.11638(SI).

  • 14/2/2015 Darwiniana,nuevaserieSinopsisynovedadestaxonmicasdePeperomia:Piperaceae)enlaArgentina

    http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100008&lng=es&nrm=iso&tlng=es 5/14

  • 14/2/2015 Darwiniana,nuevaserieSinopsisynovedadestaxonmicasdePeperomia:Piperaceae)enlaArgentina

    http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100008&lng=es&nrm=iso&tlng=es 6/14

    Fig.3.Peperomiatrineuroides.A,aspectogeneral,deBiganzolietal.634(SI).Peperomiadiaphanoides.B,aspectogeneral,deDeginanietal.1743(SI).

    Paracadataxnseindicunsloejemplardereferenciaporcadaprovincia.EnlapginawebdeFloraArgentina(http://www.floraargentina.edu.ar)seencuentrandisponibleslosejemplaresexaminadospertenecientesaSI,consucorrespondienteinformacineimagen.Lasimgenesdigitalesdelostiposcitados,asicomolosprotlogosescaneadosdecadaentidad,seencuentranenlneaenTaxonomicRepertoryofthegenusPeperomia(Mathieu,20012012).LaversinelectrnicaenPDF("PortableDocumentFormat")deestetrabajorepresentaunartculopublicadodeacuerdoalInternationalCodeofNomenclatureforalgae,fungi,andplantsy,porlotanto,lasnovedadesnomenclaturalespresentesenlaversinelectrnicaestnefectivamentepublicadasbajoeseCdigo.LaversinelectrnicadeestetrabajoseencuentraarchivadaydisponibleenelInstitutodeBotnicaDarwinionyenlosrepositoriosdigitalesindicadosenhttp://www.ojs.darwin.edu.ar/index.php/darwiniana/about/editorialPolicies#custom0.

    TRATAMIENTOTAXONMICO

    PeperomiaRuiz&Pav.,Fl.Peruv.Prodr.8,pl.2.1794.TIPO:Peperomiapellucida(L.)Kunth(=PiperpellucidumL.).

    Claveparalaidentificacindelostaxones

    ...1.Lminafoliarpeltada.................................................................................................................................................................

    ............

    ..............2

    1.Lminafoliarnopeltada..............................................................................................................................................................

    ..............

    ............6

    2(1).Hojassubdeltoideasgeneralmentehastade1cmlong.Frutoconengrosamientoapicalestigmatferoenformadedisco(Fig.2A).................................... ..............

  • 14/2/2015 Darwiniana,nuevaserieSinopsisynovedadestaxonmicasdePeperomia:Piperaceae)enlaArgentina

    http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100008&lng=es&nrm=iso&tlng=es 7/14

    ...................... ...P.parvifolia

    2.Hojasorbicularesuovadasaredondeadasgeneralmentemayoresde1cmlong.Frutosinengrosamientoapicalestigmatferoenformadedisco.............................................

    ..............

    ............3

    3(2).Hojasorbicularesconpecolodeinsercincentral....................................................................................................................................

    ..............

    ...P.peruviana

    3.Hojasovadasaredondeadasconpecolodeinsercinexcntrica........................................................................................................................

    ..............

    ............4

    4(3).Hojasconpiceredondeadoaobtuso.Espigasfiliformes.Habitaenselvashmedas...................................................................................................

    ..............

    .....P.arifolia

    4.Hojasconpiceagudoobrevementeacuminado.Espigasfusiformesotubiformes.Habitaenbosquesmontanos..........................................................................

    ..............

    ............5

    5(4).Espigasfusiformes.Plantasdelicadas............................................................................................................................................

    ..............

    .P.armstrongii

    5.Espigastubiformesconpicetruncado.Plantasrobustas..............................................................................................................................

    ...........

    ..P.hadrostachya

    6(1).Hojasalternas(raramenteopuestashaciaelpiceenP.collinsii)...................................................................................................................

    ..............

    ............7

    6.Hojasopuestaso37pornudo........................................................................................................................................................

    ..............

    ...........20

    7(6).Raquisdelainflorescenciafoveolado(lasfoveolasseobservanentrelascavidadesquedejanlosfrutosaldesprenderse,Fig.2K).Frutosconpseudocpula(Fig.2F)........................

    ...........

    .P.corcovadensis

    7.Raquisdelainflorescencialiso(entrelascavidadesquedejanlosfrutosaldesprenderse).Frutossinpseudocpula(Fig.2I)................................................................

    ..............

    ............8

    8(7).Frutosestipitadosehirsutos(Fig.2H).............................................................................................................

    ..............

  • 14/2/2015 Darwiniana,nuevaserieSinopsisynovedadestaxonmicasdePeperomia:Piperaceae)enlaArgentina

    http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100008&lng=es&nrm=iso&tlng=es 8/14

    ................................ ............9

    8.Frutosssilesyglabros............................................................................................................................................................

    ..............

    ...........10

    9(8).Hojasdebaseredondeadaoaguda..............................................................................................................................................

    ...P.hispidulavar.sellowiana

    9.Hojasdebasecordada.............................................................................................................................................................

    ...........

    .P.hispiduliformis

    10(8).Frutoscilndricos,estigmacentralcubiertoparcialmenteporunaprotuberanciaestilarconelaspectodeuncapuchn(Fig.2J)............................................................

    ..............

    ...........1110.Frutosgloboides,ovoidesoelipsoides,sinprotuberanciaestilarconelaspectodecapuchn............................................................................................

    ..............

    ...........12

    11(10).Tallosylminasvilosas.......................................................................................................................................................

    ...........

    ......P.armondii

    11.Tallosglabrosalevementepuberulentosenlosnudoslminasglabras...............................................................................................................

    ...........

    .........P.nitida

    12(10).Frutosconprotuberanciaestilaralargada(rostrada)(Fig.2E)......................................................................................................................

    ...........

    ......P.urocarpa

    12.Frutossinprotuberanciaestilaralargada............................................................................................................................................

    ..............

    ...........13

    13(12).Hojascircularesacircularelpticashastade1cmlat.............................................................................................................................

    ...........

    ....P.rotundifolia

    13.Hojasnocircularesmayoresde1cmlat.............................................................................................................................................

    ..............

    ...........14

    14(13).Hojaslanceoladasuovadalanceoladas........................................................................................................................................

    ..............

    ...........15

  • 14/2/2015 Darwiniana,nuevaserieSinopsisynovedadestaxonmicasdePeperomia:Piperaceae)enlaArgentina

    http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100008&lng=es&nrm=iso&tlng=es 9/14

    14.Hojasdeotraformaperonuncalanceoladasuovadalanceoladas....................................................................................................................

    ..............

    ...........16

    15(14).Espigasde1114x0.3cm.EndmicadelaprovinciadeSalta.....................................................................................................................

    ...........

    ........P.aldrinii

    15.Espigasde23(6)x0.10.2cm.HabitaenlaprovinciadeMisiones....................................................................................................................

    ...........

    ..P.diaphanoides

    16(14).Hojascordadas...............................................................................................................................................................

    ...........

    ....P.balansana

    16.Hojasdebaseredondeada,cuneadaoapenassubcordada..........................................................................................................................

    ..............

    ...........17

    17(16).Hojasobovadas,debasecuneadaypiceemarginado.Estigmasubterminal.......................................................................................................

    ...........

    ......P.martiana

    17.Hojasdeotraformaperonuncacomoeneldilemaanterior,conelpicenoemarginado.Estigmaterminal................................................................................

    ..............

    ...........18

    18(17).Tallosvilosos.Hojaselpticoovadasdebaseaguda.............................................................................................................................

    ...........

    .......P.collinsii

    18.Tallosglabros.Hojasovadasuovadaredondeadas,conbaseredondeadaoapenassubcordada........................................................................................

    ..............

    ...........1919(18).Hojasovadaredondeadas,conpiceredondeadouobtuso,pubescentes.Frutoselipsoides.Tallosfiliformes...........................................................................

    ....P.pellucidavar.argentina

    19.Hojasovadasconpiceagudo,glabras.Frutosovoides.Tallosnofiliformes..............................................................................................................

    ...........

    .....P.barbarana

    20(6).Hojasopuestas..................................................................................................................................................................

    ..............

    ...........21

    20.Hojas37pornudo.............................................................................................................................

    ..............

  • 14/2/2015 Darwiniana,nuevaserieSinopsisynovedadestaxonmicasdePeperomia:Piperaceae)enlaArgentina

    http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100008&lng=es&nrm=iso&tlng=es 10/14

    .................................... ...........23

    21(20).Plantasglabras................................................................................................................................................................

    ...........

    .....P.delicatula

    21.Plantaspubescentes...............................................................................................................................................................

    ..............

    ...........22

    22(21).Hojasorbiculares.Plantaspostradas.............................................................................................................................................

    ...........

    .....P.circinnata

    22.Hojaselpticoobovadasormbicoobovadas.Plantaserectas..........................................................................................................................

    ...........

    ....P.increscens

    23(20).Frutoconpseudocpula(crecimientodiferencialdelacutculadecolorcastaa,quepuedecubrirdesdelabasedelfrutohastasupartemedia,avecespocoevidente)(Fig.2F)...............

    ..............

    ...........24

    23.Frutosinpseudocpula.............................................................................................................................................................

    ..............

    ...........31

    24(23).Raquisdelainflorescenciaglabro................................................................................................................................................

    ..............

    ...........25

    24.Raquisdelainflorescenciahirsuto(Fig.2G)...........................................................................................................................................

    ..............

    ...........29

    25(24).Hojasmenoresde1cmlong.....................................................................................................................................................

    ..............

    ...........26

    25.Hojasmayoresde1cmlong.........................................................................................................................................................

    ..............

    ...........27

    26(25).Hojasrmbicas,coriceas.Espigasmayoresde3cmlong.Raquisliso.............................................................................................................

    ...........

    ...P.trapezoidalis

    26.Hojaselpticaobovadas,cartceas.Espigasde12,5cmlong.Raquisverrucoso(Fig.2L)................................................................................

    ...........

    .....P.

  • 14/2/2015 Darwiniana,nuevaserieSinopsisynovedadestaxonmicasdePeperomia:Piperaceae)enlaArgentina

    http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100008&lng=es&nrm=iso&tlng=es 11/14

    ................. catharinae27(25).Plantasradicantesenlosnudos.................................................................................................................................................

    ...........

    ......P.aceroana

    27.Plantasnoradicantesenlosnudos..................................................................................................................................................

    ..............

    ...........28

    28(27).Hojasde37x1,54cm,elpticaoblanceolada.....................................................................................................................................

    ...........

    .....P.rubricaulis

    28.Hojasde0,52cmlong.,elpticasormbicaobovadas.................................................................................................................................

    ...........

    ....P.trineuroides

    29(24).Hojasconelanchocontenidomsde2vecesenellargo,hastade2,5cmlong.,espigasde25cmlong................................................................................

    ...........

    .......P.theodori

    29.Hojasconelanchocontenidomenosde2vecesenellargo,hastade1,5cmlong.,espigasde0,91,8cmlong..............................................................................

    ...........

    ...........

    ...3030(29).Hojasgeneralmenteelpticasmenoresa1cmlat.Entrenudosraramentesuperioresa1cmlong.,dandounaspectocondensado.........................................................

    ...........

    ......P.tominana

    30.Hojasgeneralmentermbicaovadasormbicaobovadasmayoresa1cmlat.Entrenudosde14cm.long..................................................................................

    ...........

    .....P.tetraphylla

    31(23).Espigasaplanadas,adpresasalashojas.Floresdsticasnaciendoenlaaxiladeproyeccionesdelraquis,dandounaspectozigzagueante................................................

    ...........

    .....P.crystallina

    31.Espigascilndricasnoadpresasalashojas.Floresespiraladas........................................................................................................................

    ...........

    ...........

    ...3232(31).Espigassolitarias.Hojassuborbiculares..........................................................................................................................................

    ...........

    .......P.lorentzii

    32.Espigas2anumerosas.Hojaselpticasoblanceoladas......................................................................................................

    ..............

    ...........33

  • 14/2/2015 Darwiniana,nuevaserieSinopsisynovedadestaxonmicasdePeperomia:Piperaceae)enlaArgentina

    http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100008&lng=es&nrm=iso&tlng=es 12/14

    ..........................33(32).Frutolevementerostrado(Fig.2C).Baserizomatosatuberosa(Fig.2B).Tallopilosocontricomaserectos(Fig.2D).Hojasgeneralmentediscolorasalsecarse...............................

    ...........P.inaequalilimba

    33.Frutonorostrado.Baserizomatosanotuberosa,tallopilosocontricomasgeneralmentecrespos(Fig.2M).Hojasgeneralmentenodiscolorasalsecarse.......................................

    ..............

    ...........34

    34(33).Hojasmenoresa1cmlat.Hojassuperioresoblanceoladas.Hojasinferioresespatuladasuobovadas.................................................................................

    ...........

    ...P.comarapana

    34.Hojasmayoresa1cmlat.Hojassuperioreseinferioreselpticasosubrmbicasobovadas................................................................................................

    ...........

    ...P.santaelisae

  • 14/2/2015 Darwiniana,nuevaserieSinopsisynovedadestaxonmicasdePeperomia:Piperaceae)enlaArgentina

    http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100008&lng=es&nrm=iso&tlng=es 13/14

    Fig.2.Caracteresmencionadosenlaclave.Peperomiaparvifolia.A,fruto,deZuloagaetal.10770(SI).Peperomiainaequalilimba.B,baserizomatozatuberosa.C,fruto.D,detalledeltallo,deCabreraetal.30454(SI).Peperomiaurocarpa.E,fruto,deMorrone

    etal.944(SI).Peperomiatheodori.F,fruto.G,raquisdelainflorescenciahirsuto,deZuloagaetal.1100(SI).Peperomiahispiduliformis.H,fruto,deZuloagaetal.11609(SI).Peperomiacollinsii.I,fruto,deMorroneetal.2272(SI).Peperomianitida.J,fruto,deMlguraetal.2094(SI).Peperomiacorcovadensis.K,raquisdelainflorescenciafoveolado,deMorroneetal.1585(SI).Peperomiacatharinae.L,raquisdelainflorescenciaverrucoso,deMlguraetal.1870(SI).Peperomiacomarapana.M,detalledel

    tallo,deZuloagaetal.10952(SI).

    PeperomiaaceroanaC.DC.,Bull.TorreyBot.Club25:572.1898.TIPO:Bolivia,Prov.Acero,sinlocalidad,XIXII1845,H.A.Weddell3615(holotipoP!isotiposGDC[fragmento]!,MO,fotoF025186!).

    PeperomiamalmeanaDahlst.,Kongl.SvenskaVetenskapsakad.Handl.,n.s.33(2):169.1900.TIPO:Paraguay,Paraguar,VIII1893,G.O.A.Malme896(holotipoS!isotiposB!,GH!,ILL!,LD!,S!,US1483534!,Z!).PeperomiapseudoreflexaC.DC.,Bull.Herb.Boissier,sr.2,7:918.1907.TIPO:Paraguay,inregione

  • 14/2/2015 Darwiniana,nuevaserieSinopsisynovedadestaxonmicasdePeperomia:Piperaceae)enlaArgentina

    http://www.scielo.org.ar/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S001167932012000100008&lng=es&nrm=iso&tlng=es 14/14

    cursusinferiorisfluminisPilcomayo,1906,T.Rojas67(lectotipoG306233!aqudesignadoduplicadosBM!,G!,S!).

    Iconografa.VillaCarenzo(1972:Fig.7)Yuncker(1955:lm.LXXXVII).

    Nombrevulgar."Yatevcar"[Chaco,Meyer150(SI)]."Yatevcar"[Chaco,Meyer150(SI)].

    Distribucinyhbitat.HabitaenBolivia,ParaguayyenlaArgentina,enselvashmedasybosqueschaqueos.Dehbitoepfito,crecedesdeelniveldelmarhastalos1000ms.m.

    Observaciones.EnelprotlogodeP.pseudoreflexa,DeCandollecitadossintipos:Rojas67y