BITAKORA KAIERA

Maketazioa:Erein

© Ibon Sarasola© EREIN. Donostia 2016ISBN: 978-84-9109-153-0L. G.: SS-2139/2016

EREIN Argitaletxea. Tolosa Etorbidea 10720018 Donostia

T 943 218 300 F 943 218 311e-mail: erein@erein.eus

www.erein.eusInprimatzailea: Itxaropena, S. A.Araba kalea, 45. 20800 Zarautz

T 943 835 008 F 943 130 822e-mail: itxaropena@itxaropena.net

www.itxaropena.net

Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena,legeak aurrez ikusitako salbuespenezko kasuetan salbu. Obra honen zatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu nahi baduzu,

jo CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos, www.conlicencia.com; 91 702 19 70 / 93 272 04 47).

1. argitalpena: 2016ko azaroan

BITAKORA KAIERA

Ibon Sarasola

Alex Sarasola Sala-Patau-riJokin Sarasola Sala-Patau-ri

Ondo Sarasola, baina barkamena eskadezala eta entrega diezazkiola hiztegiakdesarme batzorde bati.

Xabi ZALBIDE

Belarria da gramatika.Josu ZABALETA

Euskaraz idaztea ezin da izan gimnasiaariketa bat.

Bernardo ATXAGA

Egitateak aldatzen direnean, iritziak aldatuegiten ditut.

J. M. KEYNES

Aurkibidea

HITZ BI 13

ATARIKOA:EUSKARA BATUAREN MIRARIA 16

ERREALITATEAREN GALBAHEA 44

BACK TO LEIZARRAGA 75

ESCAPE FROM ALTUBE 119

HITZATZEA 153

Hitz bi

Duela bosten bat urte, Alberdania argitaletxearen gorabe-hera batzuk zirela medio, hitz-aspertu bat egin nuen Ina-zio Mujikarekin. Komentatu zidan, besteak beste, zergatikez nuen idazten zerbait Euskara batuaren ajeak liburuak,hamabosten bat urte geroago, iradokitzen zidanaz. Eus-kara batuaren ajeaken ifrentzua, nolabait esan. Proposa-menak halako nagikeria bat eragin zidan eta horixe adie-razi nion. Dena dela, hasi nintzen materialak biltzen, zergerta ere: esaldiak, adibideak, iruzkin komentagarriakbatez ere.Duela urtebete edo, Kepa Altonagak Back to Leiza-

rraga publikatu zuen. Berehala irakurri nuen eta irakur-keta erabat gogo-pizgarria gertatu zitzaidan. Ikusi nuentratatzen zituen puntu askotan bat nentorrela eta beste ba-tzuetan bazegoela zer komentatu. Azken batean, nik bu-ruan bueltaka nerabilen gaiaz ari zen, garbizalekeriaz. Al-tonagaren liburua garbizalekeria lexikoaz ari zen batez ere,baina baita zein anaforikoaz ere. Harritu nintzen ez zue-lako aipatu ere egiten garbizalekeria sintaktikoa, AltubekErderismos liburuaren bidez bultzatu zuena, niretzat la-rriena dena alde handiz.Nire liburuarentzat pentsatu nuen lehen izenburua

Back to Leizarraga, escape from Altube izan zen, Keparen li-buruaren omenaldi gisa edo. Gero pentsatu nuen gaizkiinterpretatua izan zitekeela, haren liburuaren arrakastaz

13

baliatu nahiko banu bezala edo, eta pentsatu nuen hobezela izenburu hori baztertzea.1980. urtean, euskara batua aski finkatutzat har zite-

keen unean, Harkaitz Canok bost urte bete zituen. Horrekesan nahi du egungo euskaldunen komunitateko kidegehienak-edo jaio gabeak zirela 1975ean, euskara batuaren“miraria” gertatu zenean. Ildo beretik uste dut ez direlagutxi gaur egun pentsatzen dutenak euskara batua “beti-daniko kontu bat” dela. Hori gogoan izanda idatzi dut li-buru honen lehen atala, “Euskara batuaren miraria”, askokostaturiko miraria izan baitzen, belaunaldi berriak eza-gutu beharko luketelako. Gainera, atal hori gabe ez daulertzen bigarren atala, “Errealitatearen galbahea” izene-koa, 2000. urteko buelta horretan euskaldunen komuni-tatean gertatu zen aldaketa erabakigarria azaltzen saiatzendena.Liburuaren hirugarren atalak, “Back to Leizarraga”

izenekoak, erlatibo anaforikoez dihardu, Keparen liburukoargudioen ildotik. Horrez gainera atalak bigarren zati batdu, erlatibo “normalez”, hots, -n atzizkiaz eratuez dihar-duena. Izan ere, uste dut, Beñat Oihartzabalen ildotik, ezdagoela batere garbi, hemen eta han agertzen diren arauakgorabehera, erlatibo horietako zein diren onargarriak etazein ez.Laugarren atala, “Escape from Altube” izenekoa, da

liburuko garrantzizkoena nire ustez. Gaur arte ia inork he-datuki ukitu ez duen garbizalekeria sintaktikoaz dihardu,hau da, Altube’tar Seber-ek Erderismos bere lan ospetsue-nean tankeratzen duenaz. Tamalez, Altuberen garbizale-keriak ezin sinetsizko arrakasta du gaur egun ere. Zatihorretan frogatzen saiatzen naiz, adibide asko erabiliz

14

horretarako, Altuberena dela euskarak azken laurogei ur-tean pairatu duen eta gaur egun pairatzen duen garbizale-keria arriskugarriena, beste garbizalekeriak baino kalteaskoz handiagoa egiten baitio euskarazko testuen ulerga-rritasunari eta komunikazio ahalmenari.

Ibon SARASOLA

15

Atarikoa: Euskara batuaren miraria

Euskara Batuaren arrakasta da, ziur aski, euskaldunen ko-munitatearen historiako gertaera garrantzizkoena. “Fran-tziar Eskola Errepublikano” delakoak taxuturiko frantsestesistema ikaragarri eraginkorrak lortua zuen Iparraldean,1960ko urteen inguruan, euskararen transmisioa haustea,are herri txikietan. Urte bertsuetan, Hegoaldean, 1936anezarri zen diktadura zitalak itoak zituen, XX. mendearenhasieratik euskara berpizteko egin ziren ahaleginak. Begienbistakoa zen 1960ko urte inguru horretan, euskara azkenhatsak ematen ari zela. Eta bazirudien euskaldunen komu-nitatean ez zegoela horren aurrean inolako erreakziorik.Bide batezko ohar bat eskolaren garrantziaz. Jenera-

lean gutxietsi egiten da irakaskuntza sistema eraginkorbaten eragina hizkuntzen aurrerabidean. Aski da, kontra-koa frogatzeko, Espainia eta Frantzia konparatzea. Fran-tzian, erabakigarria gertatu da, bertako hizkuntza “arro-tzak” eta patoisak ezabatzeko, aipatu berri dudan “EskolaErrepublikano” delakoa, XIX. mendearen hasieran ezarrizena. Hori ikusirik, Espainia Frantziako sistema kopiatzensaiatu zen, XIX. mendearen erdialdean sorturiko EscuelaNormal delakoaren bidez. Baina espainiar Estatuaren za-barkeriari esker, Escuela Normal horrek ez zuen lortu hiz-kuntza ez-espainolak jokoz kanpo uztea. Ondorioak be-gien bistan daude: Katalunia penintsularrean katalanarenosasuna aski ona da; ipar aldeko Katalunian, berriz, hil

16

zorian dago. Antzeko zerbait esan daiteke Euskal Herrikoegoeraz: diktadurak diktadura, askoz hobea da hizkuntzanazionalaren egoera Hegoaldean Iparraldean baino. Ita-lian ere pairatu zituzten eskola ez-efikaz baten ondorioak.XIX. mendearen bigarren erdialdean egin zen italiera,ordu arte goi klaseek baino erabiltzen ez zutena, penin-tsulako estamentu guztietara eskolaren bidez hedatzekoplangintza. Baina eskolak ez zuen lortu italiera estandarrahedatzea, italiar Estatu zabarrak huts egin zuelako eskolamaisuei italiera estandarra irakasterakoan. Tullio de Mau-rok bere Storia linguistica dell’Italia unitan azaltzen due-nez, Bigarren Mundu Gerra ondoko italiar zinemagintzak,hots, italiar errealismo famatuak, zinema aretoak gainezkabetetzen zituenak, egin behar izan zuen eskolak egin ezzuen batasun lana. Nire bi semeen ama hizkuntza kata-lana da, eta aita hizkuntza euskara. Gaztelania, eskola pu-bliko katalanean eta euskal eskola publikoan ikasi zuten.Donostiako Antigua-Luberri institutuan ikasi zuten eus-kara batuan idazten maila aski onean. Pozik adierazten duthori.

1963an, Mixel Labegeriek “Gu gira Euskadiko gaztedi be-rria” kanta kaleratu zuen urtean, hamazazpi urte bete ni-tuen. Garaitsu hartan “fitxatu” ninduen Ramon Saizarbi-toriak Zeruko Argian idazten hasteko. Zeruko Argiakaputxinoen aldizkari bat zen, gerraurrean Argia izenare-kin euskaltzaletasunaren erreferentzia nagusia izan zen al-dizkariaren izpiritua jaso nahi zuena. 1963 urte inguruanegunkari tankera hartu zuen Zeruko Argia astekariak, eta

17

bertan “Erriak eta gizonak” eta “Gazte naiz” izenburukoorrialdeak sortu ziren. “Erriak eta gizonak” Rikardo Arre-gik kudeatzen zuen, eta “Gazte naiz” Ramonek. Hiru ar-tikulu gogoratzen ditut batez ere garai hartan orri horie-tan argitaraturikoak: “Ezkerra ez da inoiz hilko” MikelLasak Erriak eta gizonaken emana; Ramonen “Ez naiz ja-torra” eta Xabier Leteren “Betiko zezenak toreatzen”,Gazte naizen argitaratuak.

Jakin aldizkaria, frantziskotargaiek Arantzazun argi-taratzen zutena, 1956an sortu zen. Handik urte batzue-tara, “Euskal-gaztedia kultura bideetan” esaldia hartu zuenJakinek lelo gisa. Aldizkari horretan publikatu ziren,1965ean, “Baionako Euskal Idazkaritza” delakoaren bil-tzarrak euskararen batasunari buruz hartu zituen eraba-kiak. Baionako Biltzar horren arima Jose Luis Alvarez En-parantza, Txillardegi, izan zen. Azpimarratu nahi dutTxillardegiri zor diogula, azken batean, egungo euskaraestandar batuaren miraria: Txillardegiren eraginik gabe ezzen Baionako Biltzarra sortuko eta biltzar horrek ez zueneuskara baturako proposamenik egingo. Eta oinarri horigabe, Euskaltzaindiak ez zuen, Koldo Mitxelenaren zu-zendaritza erabakigarriaren pean, Euskara Batua taxutuko.Merezi du Baionako Biltzar horren erabakiez zerbait

esatea. Oraingo gazteetako bat baino gehiago harrituko da,agian, idazkerari buruzko lehen erabakia bera irakurtzean:“X: goxo, xamur, xede, xekatu eta abar onartzen dira; sh, ch,ss, s eta abar eta abar baztertzen dira”. Harridurak harri-dura, erabakia beharrezkoa zen garai hartan. Nahiz eta He-goaldean, Sabino Aranaren erreformari esker, x ia erabatjeneraldua zen, Iparraldean ch zen forma zabalduena, etaorobat tch Hegoaldeko tx-ren ordez. Ildo beretik, j grafia

18

ere ez zegoen erabat zabaldua, ezta Hegoaldean ere, eta yzuen aurkari handiena: Jakin aldizkaria bera Yakin izanzen lehen urteetan. Orobat esan daiteke Baionako Biltza-rrak proposatu zituen in, il grafiez, ordu arte gehienbat ñ,iñ, ll, ill erabiltzen baitziren bustiduretarako. Horrelakoak,dena dela, ez ziren icebergaren punta baino. Euskal idaz-keraren alderdi guztiak zeuden garai hartan halako kaosbaten mendean. Ez da hau momentua kaos horri buruzjarduteko, baina argigarria da ikustea euskara batuarenlehen proposamen horiek aurkeztu ziren Jakinen ale be-reko bi artikuluk izenburu hauek zituztela: “Amaia… no-bela ixtorikoa?” eta “Utilitarismua”. Lehen artikuluarenegileak ‘novela’ jarri balu ere ez zen inor harrituko. Besteartikulu baten izenburuan ‘persona’ irakurtzen dugu,etab., etab.Ortografiatik morfologiaren alorrera pasatuz, Baio-

nako Biltzarrean proposatzen da euskara batuan erabiltzendugun deklinabide osoa, ñabarduraren bat gorabehera.Beste horrenbeste esan daiteke aditz laguntzailearen mor-fologiari buruz: gera, zera eta beste salbuespenen bat aldebatera utziz gero, gaur egun erabiltzen dugun aditz la-guntzailearen hezurdura Baionako Biltzarraren erabakie-tan dago.Dena dela, euskara estandar baturako h letra propo-

satzea izan zen Baionako Biltzarraren erabaki iraultzai-leena. Ausartuko nintzateke esatera h-a euskara batuanonartzeak salbatu zuela euskara batua. Koldo Mitxelenabezalako pertsonek bazekiten bide “egokiak” eta “zen-tzuzkoak” erabiliz ez zela euskararen batasuna aurrera ate-rako. Mitxelena bezalakoek bazekiten, orobat, ez zelaBaionako Biltzarrarena hizkuntza batzeko egiten zen lehen

19

ahalegina. Kontuan zuten Azkuek gerraurrean ondu zuen“gipuzkera osotuaren” patua: proposamen “neurritsu” huradenek txalotu zuten; txalotu bai, baina inor gutxik jarraituzuen hasiera batean, eta ezta inork ere azken batean. H-ak, aldiz, bandera bat eskaini zion garai hartan hezurma-mitzen ari zen “Euskadiko gaztedi berria”ri. H-a izan zenbatasun proposamen haren ikurra, h-a izan zen euskaltza-letasunean urte haietan militatzen hasi ginen gazte itxurazerradikalek behar genuen identifikazio marka, gerraurrekobelaunalditik bereizten gintuen estandarte itxuraz erradi-kala. H-ak batu gintuen, h-ak jarri gintuen abian. Mitxe-lenak indar berri bat ikusi zuen gazteria ñabar harenatzean, euskara batzeko behar zen bezainbatekoa gerta zi-tekeen indar bat. Bazekien hizkuntza txiki eta gutxitu batbatzea oso gutxitan lortzen den kontua dela, saio gehienekhuts egiten dutela, iberiar penintsulan bertan galegoarenbatasunak –autonomistek, integrazionistek eta lusisteknork bere bideari segika jarraitzen dute– eta asturierare-nak praktikan porrot egin dutela, eta orobat beste hainbathizkuntzenak Penintsulatik kanpo ere, norvegierarenak,adibidez. Baina bazekien orobat orduko gazteek ikustengenuela, berak bezala, hura zela euskarak ez desagertzekozuen azken aukera, azken trenaren azken bagoia zela hura.Bazekien diktadura gogor baten kontra borrokatzekobehar den militantziak ere zaildu egin gintuela erronka hariaurre egiteko. Gazte ginen gazte eta ez geunden konforme,baina lan militantea diziplinaz egiteko prest geunden eus-kara aurrera ateratzeko. Egia esan, abian jarria zegoen mu-gimendu aski ñabar, bai, baina aski indartsu baten bridakhartzea eskaini zitzaion Koldo Mitxelenari. Berak baze-kien mugimendu horrek batzuetan uholde tankera har

20

zezakeela eta eskaintzen zitzaizkion bridak ere ez zirela ososendoak. Baina gudari zahar heriotzara kondenatu harkonartu zuen, hala ere, erronka.Ohar bat h-ari buruz. H bandera gisa hartzeak ez du

esan nahi garai hartako gazteak ez ginela jabetzen letra ho-rren garrantzia komunikatiboaz. Garai hartako gazteekgarbi ikusten genuen, h-a behar-beharrezkoa zela euskalhitzei halako nortasun eta duintasun bat emango bage-nien. Duela gutxi artikulu pintoresko bat publikatu da 31eskutik izeneko blogean, euskara batuan h-a ezartzea hutsgalanta-edo izan zela iradokitzen duena. Kexaren batomen dago umeren batek euskara batuan h-aren beharrikikusten ez duela-eta. Pentsatzen dut ume horrek ez duelaikusiko, orobat, l-aren beharrik bokal artean, “yeista”izango baita egungo ume eta gazte –eta ez hain gazte– eus-kaldun gehien-gehienak bezala. Horiek horrela, pentsa-tzen dut ume horrek “maia” eta “maia” idaztea nahiko lu-keela oraingo “maila” eta “mahaia”ren ordez. Orobat“etorri naiz” eta “naiz etorri”, orain “etorri naiz” eta “nahizetorri” idazten direnen ordez. Norbaitek azaldu beharkolioke ume horri ortografia, tresna kultural bat dela batezere, hizkuntza komunikazio premiaren mende tankeratzendena eta bere legeak dituena, eta, lege horien artean, batnagusia: hizkuntza baten ortografia finkatua dagoeneanaldatzen saiatzeak ez du nahastea baino ekartzen. Behe-rago arituko naiz puntu honi buruz. Badaezpada ere, ar-gitu nahi dut, guk, euskara batua taxutzean, ez genuelaaurreko ortografia aldatu, aurretik ortografiak zeudelako,ez ortografia bat bakarra.Eta last but not least, Gabriel Arestiren eragina aipatu

behar dut puntu honetan. Bere Maldan behera, 1960an,

21

hau da, Euskaltzaindiaren lehen Batzarra baino zortzi urtelehenago publikatu zena hain zuzen, euskara batuan idatziadagoela esan daiteke, xehetasunen bat gorabehera. “Profeta”lan hori bere liburu ospetsuenarekin, lau urte geroago argi-taratu zen Harri eta Herrirekin biribildu zuen. Harri etaHerri izan zen euskara batua eraiki genuen belaunaldikoidazle askok euskaraz irakurri genuen lehen liburua. Gurelehen euskal liburua, h-a normal erabiltzen zen liburu batizan zen. Liburu hori 1964n argitaratu zen, Baionako Bil-tzarreko proposamenak baino urtebete lehenago.

1968an Euskaltzaindiak, sortu zela 50. urteurrena ospa-tzeko, batzar batera deitu zituen euskaltzaleak. Batzar huraArantzazun egin zen, eta, Gabriel Arestiren proposamenamedio, euskara idatziaren batasuna izan zuen mintzagai.Euskaltzaindiak Koldo Mitxelenari eskatu zion Biltzarre-rako txostena presta zezan. Euskara batuaren muina he-zurmamitzen duen txosten horrek hasiera ezin esangura-tsuagoa du:

Ezinbestekoa, hil edo bizikoa, dela uste dugu euskara ba-tasun bidean jartzea. Haur eta gazteei euskaraz irakastenbaldin bazaie, eta euskaraz irakatsi behar euskara bizikobaldin bada, premiazkoa da guztiei batera edo bateratsuirakastea. Nahi eta behar dugun batasun hori, lehen urra-tsetan behintzat, euskara idatziarena, izkribuzkoarena da.Eta, euskara idatziaren barrutian, irakaste lanetan dugu be-harrenik batasun hori, irakurlearen atseginerako egiten denliteratura “ederrean” baino areago.

22

Mitxelenaren txostena, alde teorikoa gutxietsi gabe,alde praktikoetara ere zuzendu zen. Ortografian, txoste-nean bertan esaten duenez, Baionako Biltzarreko propo-samenetan oinarritu zen, “punturik gehienak astiroagoukituaz”. Euskara batuaren lehen pauso ofiziala zenezhura, ortografia zen gairik garrantzitsuena. Eta ortogra-fiaren barruan puntu korapilatsuena, bistan da, h-arenauzia zen.Hirurogeiren bat euskaltzale bildu ginen, Euskal-

tzaindiaren lehen Biltzar Nagusi hartan. Hori da behin-tzat nire oroimenak esaten didana. Euskara batuaren al-dekoak gehixeago izango ginen kontrakoak baino hanbildu ginenen artean, baina ez inondik ere gehiengo ab-solutua. Gogorrak izan ziren eztabaidak momentu ba-tzuetan. Ongi gogoratzen dut, une gogor horietako batenondoren, Mikel Zaratek, bere hitzaldia hasi aurretik, kan-tatzen jarri gintuela han bilduak ginen guztiok, eta horrelalortu zuela giroa baretzea.Batzarra Euskaltzaindiaren “Adierazpen” batekin bu-

katu zen, “Literatura euskeraren batasunari buruz Euskal-tzaindiaren agiria” izenekoa, idazkera zalantzez bete ba-tean idatzia ematen dena eta honela zioena:

Arantzazuko billeren ondorean, han ziran euskaltzainak el-karturik, argi-bide hauek eman zituzten.Arantzazuko batzarrea egin ondoren, Euskaltzaindiak es-kerrak agertu nahi dizkie etorri diren nahiz beren iritziakbidali dituzten guztiei.Lehenik ikusi duguna da guztion ustez gure hizkuntzarenbatasuna behar-beharrezkoa dugula. Batasuna, noski, ezda Euskaltzaindiak egin dezakean gauza, eta are gutxiago

23

bat-batean egin dezakeana. Batasun hori, euskara idatzia-ren batasunaz mintzatu geranez gero, euskal-idazle eta ira-kasleen eskuetan dago, Euskaltzaindia gidari eta laguntzailedutelarik.Arantzazun izan diren eta ez diren euskaltzaleak argibidebat izan dezaten, Euskaltzaindiak geroago eta astiroago ar-gitarako dituen erabaki eta lanen aurrerapena agertu nahidu orain.

1) Ortografiaz hortarako hautatu zen batzordeak adie-razi dituen pundu gehienak onhartuak izan dira,ikusi dugunez.

2) H-ren hauzian, izan diren iritziak entzun ondoan,erdi-bide bat aukeratu da hasteko: alegia, begi onezikusiko lukeala Euskaltzaindiak letra hori bi bokalberdin nahiz ezberdinen artean erabiltzen hastea.Honek ez du esan nahi gorago jo nahi dutenensaioak ez direla ongi ikusiak izango.

3) Morfologiaz, izenen erabileraz batzordeak prestatuduen aintzin-lana pundu nagusietan oinharri be-zala hartuaz jokatuko du, aditzarekikoa beste aldibaterako utziaz.

4) Aztertu dira, orobat, batzordeak euskal-hitz zahareta berrien formaz gertatu dituen lanak, gero erehori bide beretsutik hobeki lantzeko asmoz.

Atsegin hartu du Euskaltzaindiak elkar-hizketa honetanagertu den giroaz, gendetasunaz eta elkar lanerako gogoaz,eta uste du gero ere, guztion laguntzarekin bere eginkizunabeteko duela. Hortan saiatuko dela.

EUSKALTZAINDIAArantzazu-Oñati, 1968-urrilaren 5-an

24