Zuberoako literaturaz - mendebalde.eusmendebalde.eus/jardunaldiak/2007/Zuberoako literatura.pdf ·...

Zuberoako literaturaz

Jean-Louis Davant-Iratzabal

XV. MENDEA:

– Ahozko literatura zaharra: Bereterretxen Kantorea eta beste.

XVI. MENDEA:

– Leizarragaren lagüntzaile zuberotarrak: Landetxeberri, Tartas(Sarrikotapekoa) …

– Beltran Zalgiz, atsotitz biltzailea eta poeta– Joanes Ezponda (Jean de Sponde)

XVII. MENDEA:

– Oihenart– Tartas (Sorhoetakoa)– Jakes Belakoa (Jacques de Béla)– Belapeyre– Jakes Maitiakoa (Jacques de Maytie)

XVIII. MENDEA:

– Martin Maister

77

– Jusef Egiategi– Benat Mardo bertsolaria– Belako zalduna, historiazalea

XIX. MENDEA:

– Agosti Xaho (Augustin Chaho) eta Antoine d’Abbadie– Jean-Baptiste Arxu– Pierre Topet-Etxahun (Barkoxe)– Inchauspe kalonjea– J.D.J. Sallaberry– Iribarne apeza– J.B. Althabe apeza– Felix Larrieu– Pastoral idazleak

XX. MENDEA:

– Constantin aita-semeak– Kadet Oxibar– «Gure Herria» aldizkariko zuberotar idazleak – Jaureguiberrytarrak– Fabien Hastoy– Pierre Lhande– Jean Larrasquet– Jon (Jean) Mirande– Louis Liguex (Ligetx) bertsolaria– Pierre Bordaçarre-Etxahun (Iruri)– Junes Casenave Harigile– Txomin (Dominique) Peillen– Jean-Louis Davant– Pierre-Paul Berçaits– Allande Aguergaray– Roger Idiart

78


– Allande Socarros – Jean-Baptiste Coyos– Jacques Sarraillet– Pastoral eta beste antzerki idazleak– Kantugileak

BIBLIOGRAFIA

A) Lan orokorrak

1. Jean-Baptiste ARXU idazlearen mendeurrena, Euskera XXVI (2).Hor laburki aipu dira ere Jüsef Egiategi eta harez geroztiko zube-rotar idazleak, oraikoak barne.

2. Txomin Peillenen «ZUBEROAKO ITZAL-ARGIAK (Eüskarazkojakilegoak), lehen aldia: XV., XVI., XVII. mente zaharrak», 1988,Elkar.

3. Ene «ZUBEROAKO IDAZLE ZENDUAK», 2001, Elkarlanean:XX. mendeko idazle zenduez da.

B) Idazleka

1. Abadia: Antoine d’Abbadie– 1976, J.L.D.: Euskaltzaindian sartzeko mintzaldia, ondoko

urtean argitaratua in Euskera XXII (2. Aldia), 1977. Separata.– «Abadia Ürrüstoi» pastorala: J.L.Davanten idazlana, Xiberoko

iakastolek antzeztua 1990ean.– Congrès International, 1997. Eusko Ikaskuntza, Ezohiko Kon-

gresua. Euskaltzaindia, XIV. Biltzarra.

2. Arxu– Bi mihiren gramatika, J.B. Archu, Baiona, 1851. Hordago,

Donostia, 1979.

79


– Jean-Baptiste Archu idazlearen mendeurrena: Euskera XXVI (2.Aldia), 1981 (2). Separata.

– Jean Baptiste Archu, La Fontaineren alegia berheziak, Klasikoaksailean, 33.

3. Belapeyre, Athanase– Catechima laburra eta Jesus-Christ goure Jaunaren eçagutcia,

salvatu içateco, 1696. Edizio kritikoa J.L.Davantek paratua,Euskaltzaindia, 1983. «Euskararen Lekukoak» sailean 7.a.

4. Bereterretxen Kantorea– «Bereterretx» pastorala: Pier-Paul Berçaitzen testua, Ligin ant-

zeztua 2005ean.

5. Casenave Harigile, Junes– Idazlan hautatuak noizko?

6. Constantin, Jean-Baptiste– Jean Baptiste Constantin. Haritchabaletaren bizia. Don Juan eta

bere adiskidiak. Eranskina. Patri Urkizuren edizio kritikoa,1997, Klasikoak sailean, 79.

7. Davant, Jean-Louis– Idazlan hautatuak, Elkarlanean, 2004.

8. Eguiateguy, Jusef– Jusef Egiategi. Lehen liburia edo Filosofo Huskaldunaren ekheia

(1785). Txomin Peillenek prestatua, Euskaltzaindia, 1983.«Euskararen Lekukoak» sailean 6.na.

9. Etxahun-Barkoxe, Pierre Topet-EtxahunJean Haritschelharren bi liburu:– Le poète souletin Pierre Topet-Etchahun 1786-1862), Contri-

bution à l’étude de la poésie populaire basque du XIXème siè-cle, 1969, Baionako Euskal Museoan.

– L’œuvre poètique de Pierre Topet-Etxahun (texte – traduction –variantes – notes), Euskera XIV-XV, 1969-1970.

80


– Eta gainera «Etxahun koblakari» pastorala, Etxahun-Irurik idat-zia, Barkoxen lau urtez antzeztua (1953, 1962, 1974 eta 1986),eta beste batez Parisko Euskal Etxean (1967).

10. Etxahun-Iruri, Bordaçarre, Pierre– Etxahun-Iruri khantan, Jakes Larrondo, IPA, Paue, 1977.– Pierre Bordazarre Etxahun-Iruri (1908-1979), J.L.Davantek,

Bidegileak 35, 2004, Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailaren ardu-rapean.

11. Ezponda, Joanes (Jean de Sponde)– Jean-Baptiste Orpustan: Ezponda (1557-1595) euskal neurthit-

zetan, Izpegi (argitaletxean), 1995.

12. Gure Herria aldizkaria

13. Inchauspe (Kalonjea), Emmanuel– Manuel Inchausperen mendeurrena, Atharratze, 2003-IX-25,

Euskera 2003 (2), 48. Liburukia (2. Aldia), Separata.

14. Jaureguiberrytarrak– Basabürüa, Jean de Jaureguiberry bedezia, Jakes Sarraillet-ek

(frantzesetik) ützülirik, Maiatz, 1996. – Madalena Jaureguiberry, Pierre-Paul Berçaitz, Bidegileak 19,

2000.– «Madalena de Jaureguiberry» pastorala, P.-P. Berçaitzek idatzia,

Eskiulan emana 2000an.– Eusko Ikaskuntza: Madeleine de Jaureguiberry, Omenaldia,

Lankidatzan bilduma, 21. zenbakia, 2001. «Maulen 2000kouztailaren 22an ospatutako jardunaldiaren hitzaldiak biltzendira.»

– Zuberoako idazle zenduak, J.L.Davant, Elkarlanean, 2001(117-153 or.).

81


15. Lhande, Pierre– Dictionnaire basque-français, Gabriel Beauchesne éditeur, Paris,

1926.– Historia de la literatura vasca, Fr. Luis Villasante, 308-310 or.– Gure Herria, 1976ko 5.a (Biziaz J.L.Davantek, obraz P.Lafit-

tek).– Euskera 1994 (2), 477-480 or., bien laburpena J.L.Davantek.– «Yolanda» eleberria, Donostian agertua 1921ean, gipuzkeraz:

berriz agertu beharra da, edizio kritikoa prestatu dio Jon Case-nave lapurtar irakasleak.

16. Mardo, Benat– «Herriko semeak» pastorala, Patrick Queheillek idatzia, Barko-

xen antzeztua 1998an. Protagonistak, aldizka: Mardo, Topet-Etxahun eta Uthurburu.

17. Mirande, Jon (Jean)– Jon Mirande-ren idazlan hautatuak, Txomin Peillenek bildua,

Gero, 1976.– Gauaz parke batean, ipuin izugarriak, Txomin Peillen Gero,

1976; eta Patri Urkizu, Elkar, 1984.– Haur besoetakoa (nobela), Gabriel Aresti, Lur, 1971; eta Hor-

dago, 1983.– Jon Miranderen gutunak (1948-1972), Patri Urkizu, Susa.– Igela aldizkaria, Hordago, 1979.– Jon Mirande (1925-1972), Bidegileak, 2001. Egilea: Lurdes

Otaegi.– Haren poemez edizio ezberdinak, baina lehena Orhoituz, Krise-

lu, 1976, Andolin Eguzkitzak paratua.

18. Oihenart, Arnaud– «Arnaud d’Oihenart, Proverbes et poèsies basques (1657-

1664)». Jean-Baptiste Orpustan, Baigorriko Izpegi argitaletxean,1992. Gure hiru hizkuntzetan, prestatzailearen oharrekin.

82


– Oihenarten Hiztegia, J.B. Orpustan, Izpegi, 1993.– Iker 8, Oihenarten laugarren mendeurrena. Euskaltzaindiaren

XII. Biltzarreko agiriak eta txostenak. 1994.– Iker 15, Arnaud Oihenart. Euskal atsotitzak eta neurtitzak. Pat-

xi Altunak eta Antonio Mujikak prestaturiko liburua. 2003.– «Arnaud d’Oihenart» pastorala, Allande Aguergaray muskildia-

rrak idatzia, Muskildin antzeztua 1985ean.

19. Oxibar, Kadet– Lehenago Gameren, Sü Azia elkarteak berriz argitaratua 1979an

eta 2002an.

20. Peillen, Txomin (Dominique)– Idazlan hautatuak noizko?

21. Socarros, Allande– Idazlan hautatuak noizko?

22. Sallaberry, J.D.J. – Chants populaires du Pays Basque, Baiona, 1870. Berriz argita-

ratua 1992an, C.Lacour éditeur, Nîmes.

23. Tartas, Juan de– Ontsa hiltzeko bidea, 1666. Edizio berria Andolin Eguzkitzak

prestatua, Jakin, Arantzazu, 1975.– Arima penitentaren occupatione devotac, 1672. 1996an berriz

argitaratua Mensajero argitaletxean, Bilbon. Edizio kritikoa,Patxi Altunak paratua.

24. Xaho, Agosti (Augustin Chaho)

Patri Urkizuren hiru lan:– Agosti Chahoren bizitza eta idazlanak (1811-1958), Mikel

Zarate Saria 1991. Euskaltzaindia-BBK 1992.– Agosti Xaho, Azti-begia eta beste izkribu zenbait, Klasikoak 64,

1992.

83


– Agosti Xahoren kantutegia, Susa, 2006.– Xabier Kaltzakortak kantutegiaren edizio kritiko bat prestatzen

du.– Eta bestalde «Agosti Xaho» pastorala, J.M.Bedaxagarrek idatzia,

Urdinarben antzeztua 1988an.

XV. MENDEA

Ahozko literatura zaharra

Axularren ganiko beste sei lurralde historikoak bezalaxe, Zubero-ak ahozko literatura zinez aberatsa du aspalditik. Idatziaren aitzinekolekuko ditu bereziki kantu batzuk, dela epikoak, dela maitasunezko-ak. Ezagutzen dugun lehena eta sonatuena, Bereterretxen Kantoretragikoa. Iparraldean uste da maiz euskal kantu zaharrena dela. Bada-kigu ez dela horrela ordea, zaharragorik andana baitago hegoaldean,hala nola Alos Torrea eta Beotibarkoa. Dena dela, aipamen bereziamerezi eta hartze du.

Bereterretxen kantorea

Mendez mende ahoz korritu zen XIX.eraino, eta hor bildu zuenJ.D.J. Sallaberry mauletar notarioak: bere «Chants populaires du PaysBasque» liburuan agertu zuen 1870 urtean, eta hau berriz argitaratudu 1992an Nîmes hiriko argitaletxe batek. Kantore horretarik bi «tra-jeria» edo pastoral sortu dira. Lehena Pierre Bordaçarre «Etxahun-Irurik» idatzia, 1958ko udan eman zuten Maulen eta Ligin. Bigarre-na, Pierre-Paul Berçaitz kantari ezagunaren lumatik, 2005ean Ligi-Atherein antzeztu ziguten herri horretakoek, Lexantzü etaEtxebarreko zenbaitekin. Kantu zahar hori XV. mende erditsukoa li-tzateke, hor agitu baitzitakeen kontatzen duen gertakizun larria.Larraine herriko Bereterretx nekazari gaztea Mauleko jaun kondearengizonek etxean hartu zuten, Maulerantz eroan, eta Etxebar herriko

84


Ezpeldoi etxe aurrean hilik utzi. Horren oroigarri dago lauburu batbertako bide bazterrean. Kantoreak dioskunez, Bazko gauerdi ondoada. Jendea lotan. Zarata zerbait entzunik antza denez, etxeko jaungazteak ohetik neskameari dei egiten dio eta honela agintzen: «Abileta so egin ezan gizonik denez ageri.» «Neskatoak berehala, ikusi züanbezala, hiru dozena bazabiltzala leiho batetik besteala.»

«Bereterretxek leihoti(k) jaun konteari goraintzi…» Horrek hone-la erantzuten dio: «Bereterretx, aigü bortala (ator atera), ützüliren hizberehala.» Gizon gaztea mesfidatzen da, haatik ez bide du hautu han-dirik. Aterako da, behar bezala jantzirik: «Ama indazüt (emazüt) ato-rra, mentüraz sekülakoa. »

Ama, Marisantz, lasterka doa Lakarri herriko Buztanobi etxera, han-go anaia gazteari laguntza eskatzera. Baina horrek ezin du lagundu.Marisantz Bosmendietan behera jin baita Buztanobira, hortik ageriandago Larrainetik etorri dela, han dagoen Bereterretxetik, bien artean bai-tago Bosmendieta tontor katea bere bost gailurrekin. Kantoreak Berete-rretxen herririk ez du aipatzen, haatik Andozeko ibarraz mintzo zaigu,eta hori ere Larraineko bidean dago soilik, ez digu zalantzarik uzten.

Beraz Marisantz Maulera doa, «Jaun kontearen bortala», etahonek errukirik gabeko ahapaldi hau botatzen dio:

«Ezpeldoi altean dün hilik, Abil eraikan bizirik!» Ezpeldoipekolauburuak erakusten digu Bereterretx nola hil zuten: bi uztai edoarkuren geziez. Ihes egitera saiaturik ote? Bestela zergatik hor? Lehe-nago hil zezaketen, edo geroago … Haatik arrazoi berezi bat edukizezaketen hor egiteko, bide gurutze batean baitago. Baina nola jakin?

Bakoitzak berea bila dezake.

Kantoreak Margarita bat aipatzen du, Ezpeldoiko alaba. Hortikmaitasun istorio bat asmatu du populuak, beti bezala. Mauleko jaunkondeak Bereterretx bekaizkeriaz hilarazi luke, biek Margarita maite

85


zutelakoan. Haatik ez dago argi zertako Margarita «Bereterretxenodoletarik aurka biltzen ari» den: maitasunez ote? Ala hilketarenaztarnak ezabatu nahiz? Eta zergatik Ezpeldoiko «bukata» Bereterre-txen atorrez hain aberats da, horietarik «hiru dozena» omen baitauz-ka? Dotetzat ote, ala ez ikusiaren sari?

Jean de Jaurgain, Ozaze Jaurgainean sorturiko historiazaleak(18421920) pentsatzen du Bereterretx politikaz hil zutela, gerla zibi-la baitzabilan orduan Agaramontarren eta Beaumontarren artean.Bereterretx Agaramonten alderdikoa zaitekeen. Leringo jaun kondeaberriz, Louis de Beaumont nafarra, Mauleko kapitain-gazteluzaina,Zuberoako gobernaria Akitaniako duke ingelesaren izenean, Lüküz-tarren aitzindaria. 1449an Zuberoako agintea galdu zuen, urte horre-tan Frantziako erregearen armadak Maule harturik. Lehentxeago ger-tatua litzateke Bereterretxen Kantoreak aipu duen gertakizun latza.

Maitasunezko eresi zaharrak

Amodiozko kantu zahar andana bat badago Zuberoako altxorre-an. Gutiz gehienak Bereterretxen Kantoreaz geroztikoak lirateke an-tza denez. Baina batzuk haren garaikideak izatea baliteke, berezikiTxomin Peillenek eginiko azterketen eta konparaketen arabera. Ba-tzuen eta besteen aipamen zehatza egiten du «Zuberoako Itzal-Argiak» bere liburuan, etsenplutzat hartuz Ahetzeko anderea, Ürrü-tiako anderea, Ürrütiako jauna, Maiteak biloa holli, Zuberoako alba-dak (Parise (y) eta Baiona), Atharratze jauregiko anderea (1585. urteirian) … Sail horretan ez naiz luzatuko, Txominek eginiko lana erre-pikatuz: onena da zuzenean horren liburura joatea.

XVI. MENDEA

Euskal literatura idatzia hor hasten zaigu idazle sonatu batzuekin:Etxepare, Lazarraga, Leizarraga famatuekin. Apalkiago, Zuberoak ere

86


pizkunde horretan parte hartzen du protestanteei esker. Kalbinismo-ak eragin bat badu gure lurraldean ere, bereziki jauntxo eskolatuenartean, hala nola legegizonen taldean. Aitoren seme txikiak dira, etxenoble baten jabeak bere lur eskasekin. Beren lan naturala, laboran-tzatik eta gerratetik kanpo, epailegoa da, aldizka eta txandaka Lexta-rreko zuberotar Gortean erematen dutena, Lextarre delarik Zuberoa-ko hiriburua. Batzuk Mauleko erret hirian erregeren justiziako alkie-tara igaten dira. Beste batzuk Nafarroako subiranoaren zerbitzukojartzen dira. Horrela sortzen edo garatzen da ofizioko legegizonennoblezia bat, jende xeheak gehiegi maite ez duena. Horien arteanheziko da gehien bat Zuberoako kalbinismoa.

Zuberoa «de jure» Frantziako erresuman dago 1449ko konkistazgeroztik. Baina Biarnoren eta bi Nafarroen artean kokaturik dago,inguratua, eta bi lurralde horiek ber subiranoa dute Pauen: une hone-tan Joana Albrete/Labritekoa, «Naffaroaco Reguina Bearnoco Andreguehien» dena Leizarragaren hitzetan. Kalbinista sutsua da, eta erlijioberria bere bi jaurrerietan inposatu nahi du. Arrakasta guti du Zube-roan eta Nafarroa Beherean. Jaun euskaldunak oldartzen zaizkio,Atharratzeko Lüküz aitzindari. Joanaren armadak ehun bat euskal eli-za erretzen ditu, haietan Urdatx/Santa Grazikoa, baina hau ez dasuhoi eta beharrena salbatuko zaio. Herriko basoen zati handi batkenduko dio, Biarnoko Landa herriari emanez. Haatik euskaldunoiopari bat ederra emanen digu: Leizarragaren Testamentu Berria.

1. Leizarragaren laguntzaile zuberotarrak

Bere itzulpen lanean Leizarragak laguntzaile izan zituen Zuberoa-ko protestant artéazin batzuk, apez ohiak. Batzuetan Lakarriko Buz-tanobi aipatzen da, baina segurtamenik ez dago. Seguru parte hartuzuten ordea Ündüreineko LANDETXEBERRIk eta SarrikotapekoTARTAS batek. Leizarragak bere gisako euskara batu bat sortu zuen,lapurteran oinarritua, baina zubererazko hitzak ere sartuz. Eta onda-

87


rrean zuberotar hiztegi bat dakar. Txomin Peillenen aipaturiko libu-ruan aurki daiteke (71. Or.).

2. Zalgiz

Beltran Zalgiz, Bertrand de Sauguis, noble txiki bat zen, Zalgize-ko jauna dirudienez, kalbinista, legegizona. Kargu nahiko handiakbete ditu Maulen, Italiako Piemonten azkenik Donapaleun, hor bai-taude Nafarroako instituzioak, estatuak, gorteak.

Askazia zuen Oihenart katolikoa, eta honek soneto baten bidezdiosku poeta handia zela. Soneto hori Oihenarten obretan ikusikodugu laster. Zoritxarrez Zalgizen olerkiak galdu dira, agian protes-tantea zelako erreak. Haatik haren atsotitzak Oihenartek agertukoditu bere altxorrean.

3. Ezponda

Joanes Ezponda, Jean de Sponde mauletarra, poeta bikaina izanzen frantsesez, bereziki sonetoan. «Pleiade» taldearen ondotik agertubaitziren barrokoak, horien artean gailendu ziren Agrippa d’Aubignétragikoa eta berar Ezponda lirikoa. Haren olerki bat agertzen diguPeillenek, gorago aipatu dudan liburuan. Bi euskal itzulpenez lagun-tzen du, bata bere eskutik, bestea Patri Urkizurena. Geroztik Jean-Baptiste Orpustan irakasle ohiak Ezpondaren olerki guziak agertuditu euskal itzulpenarekin, hau ere neurtitzez, liburu elegante batean:«EZPONDA (1557-1595) euskal neurthitzetan».

Joanesen aita, Eneko Ezponda, «Enecot de Sponde», lehenik Joa-na Albretekoaren idazkaria, gero Nafarroako estatuetan goi kargudu-na, Gaskoniatik etorritako gerlari katoliko talde batek Donapaleunhil zuen 1594an. Horren bitartez erreginak euskaldun eliz artzainakGenèvera bidaltzen zituen, Calvinek molda zitzan. Horien artean1600 inguruan, Davant deituriko zuberotar bat agertuko da, Arauju-zoneko parrokiaz kargatua Biarno hurbilean, Ürrüstoitik hurbil.

88


XVII. MENDEA

Zoritxarrez XVII. mendean desagertuz joanen dira Zuberoakoprotestanteak. Matalazen matxinadak 1661ean pertsegituko dituastoki. Louis XIV erregeak azkena emanen die 1685ean, «Edit deNantes» delako lege babeslea ezabatuz berdin astoki. Erbesteratukodira. Galtze handia Euskal Herriarentzat (baita naski Frantziarentzat,iparraldeko erresuma protestanteen mesedetan: Ingalaterra, Holanda,Prusia). Berak guti izanarren, asko ekartzen ziguten beren kulturamailaz, eta ber denboran herritar zintzoak ziren, Paueko buruzaginapurrei buruz gure foruen babesle, erlijiokideak izana gatik. Horie-kiko lehia bazterturik, alfertuko dira idatzi zezaketen katolikoak.«Gorrien» konkurrentzia beharko dute XIX. mendean berriz esnatze-ko eta ernatzeko.

OIHENART

Arnaud Oihenart (1592-1667) mauletarra da, katolikoa, legegi-zona, Bordeleko unibertsitatean ikasia. Kargu politikoak beteko ditu:Zuberoan erregeren ordezkari, Zuberoako zindik…Abokatu izanez,Iruriko jaun kondearen aurka zuberotarren eskubideak defendatzenditu, baina debaldetan, eta ondorioz etorriko da 1661ean Matalazenmatxinada. Donapaleuko Joana Erdoi alarguntsa noblearekin ezkon-durik, hor biziko da eta, aitore-seme bilakaturik, Nafarroako institu-zioetan parte hartuko du. Agaramonteko jaunaren bibliotekaria daber denboran. Horren idazlanak:

a) «Notitia utriusque Vasconiae, tum ibericae, tum aquitaniae»(Paris, 1638): Euskal Herri osoko (bere hitzetan bi EuskalHerrietako) historia, latinez.

b) «Les proverbes Basques, recueillis par le Sr. D’Oihenart: plus lespoèsies basques du mesme auteur» (Paris, 1657). Bi zati dauz-ka euskaraz:

89


– ATSOTITZAK edo Refrauak: 706, frantses itzulpenarekin.

– O.ren GAZTAROA NEURTHITZETAN: XXX poema, batakoso laburrak besteak nahiko luzeak.

Bigarren obra hau Orpustanek liburu batean agertu du 1992an,gure hiru hizkuntzetan, bere oharrekin. Titulua: «Arnaud d’Oihenart,PROVERBES ET POESIES BASQUES (1657-1664)».

Atsotitzak Euskal Herri guzian bilduak dira. Haatik anitzek zube-rotar kutsu nabaria dute. Zalgiz eta Jacques de Bela kalbinistenak erebere zerrendan sartu ditu Oihenartek.

Olerkari zorrotz, aratz, prezioso eta ulergaitza da. Bere poemaktapizeria bat bezain apainki eta zehazki lantzen ditu, zubereraz dio-gun bezala zinez «adelatzen», arau finko eta tinkoak errespetatuz, halanola bi bokalen topaketa osoki baztertuz. Arte poetiko bat idatzia dufrantsesez, lege zailekin, eta berak bederen betetzen ditu: ni beldurhein hortako bakoitza dela euskaraz. Eta frantsesez ere hain zorrotzakarras guti dira nire ustez: Malherbe – «Licence poétique? Aucune!» -eta beste bakarren batzuk: agian Heredia, Mallarmé, Valéry…Olerkihotza du, baina jakintsua eta sinboloz aberatsa. Lapurtera pixka batezlagunduriko behe nafarreraz idatzi du, haatik zuberotar hitzak eta for-mak ere sartuz: hala nola «ezarten» eta ez «ezartzen». Hizkuntza nahi-ko zaila du, guti erabiliak diren hitzekin (batzuk berak asmatuak ote?)eta aditz forma sintetikoekin.

Hein hori hartze baitute gure zuberotar kalbinista zenduek, honaOihenartek Zalgiz jaunari «ondu» zion sonetoa, gure letretako lehe-na, eta luzaz bakarrenetakoa.

XXVIII - «Zalgiz jaun, Paueko Korte gehienean Erregeren kon-tseillari zenaren gorazarretan.

90


HA

MA

LA

UR

KU

NA

SON

ET

O

Nab

usi l

ehen

ek la

n be

rri g

uzie

tan

Los

prim

eros

mae

stro

s en

tod

a ob

ra n

ueva

Anh

itz

elhe

sari

jard

ires

ten

dute

Obt

iene

n m

ucha

s al

aban

zas

Hat

sarr

ean

zere

n em

aite

n ba

itut

ePu

es r

ealiz

an e

l com

ienz

oZ

ein

erdi

a ba

ita

gauz

a ge

hien

etan

;Q

ue e

s la

mit

ad e

n la

s m

as d

e la

s co

sas;

Ban

(a)

ere

dute

nek

bete

ginz

arre

tan

(pef

ektu

ki)

Mas

asi

mis

mo

que

los

que

lleva

nE

zart

en la

n hu

ra g

ehia

go b

ute,

Est

a ob

ra a

la p

erfe

ccio

nE

zene

z es

kasi

k ut

zite

n ba

lute

,R

ecib

an m

as a

un q

ue s

i la

deja

sen

inac

abad

a E

d(o)

urh

ent-

peit

urik

zen

bait

ere

tzet

an.

(inp

erfe

ktu)

O im

perf

ecta

baj

o al

gun

aspe

cto.

Hal

akoz

hik

, Zal

giz,

Esk

aldu

n Po

eta,

Por

eso

tu, S

augu

is, p

oeta

vas

co,

Bur

ura

beha

r du

k er

ram

u-bo

neta

,H

as d

e lle

var

la b

oina

de

laur

eles

,Z

eren

, nol

a ba

ihai

z Pa

rnas

on g

aine

an,

Pues

has

est

ado

en la

cum

bre

del P

arna

so.

Bed

erat

zi a

hizp

ez m

aite

ki h

azia

,T

iern

amen

te c

riad

o po

r la

s si

ete

herm

anas

,H

eiek

era

kats

iz h

ik g

ur(e

) ad

inea

n,G

raci

as a

su

ense

nanz

a ha

s en

nue

stro

s ti

empo

sB

urut

ar(a

) em

an d

uk b

ertz

ek d

oi-h

asia

.»A

caba

do lo

que

los

otro

s ap

enas

hab

ian

empe

zado

.»

91


Gaztelerazko itzulpena J.B. Orpustan jaunarena da: goian aipatu-riko liburuan, 247. orrialdean.

TARTAS (Sorhoetakoa)

Juan de Tartas, Sohütako (orduan Sorhoetako) laborari azkarbaten semea zen, ez dakigu zein etxekoa. Apezak usaian etxe onetariketortzen ziren. Haren bizitzaz gauza guti dakigu, salbu erretore egonzela Arüen, gero Atharratzen, azkenik Mitikilen, Ospitalepea ere zer-bitzatuz. Bi liburu idatzi ditu: Onsa hilceco bidia (1666), eta Arimapenitentaren occupatione devotac (1672). Lehena Arantzazuko Jaki-nek berriz argitaratu du 1975ean, Andolin Eguzkitzaren prestaturik;bigarrena Bilboko Mensajerok 1996an, Patxi Altunak paratua.

Berak lehenbizko liburuaren sarreran dioskun bezala, Tartaseneuskarak «badü orotarik zerbait, Züberoak, Basanabarrek eta Lapur-dik eman drauko zerbait, baina ez oro; Arüen egin düt neure piezapobrea…» Bere gisako batua moldatu du, ekialdekoa, Amikuzekoazpieuskalkitik hurbila, zubererak dauzkan ezaugarri nabariak tarte-ko.

Euskara naturala lortu du, bizia, sotila, batzuetan ederra, bestee-tan errazegia, mordoloa, beharrik gabeko erdal hitzez betea: «Ene tri-baillu aphürrak ez du meritatzen…» Ezin ote zuena idatzi «lana» eta«merezi», eguneroko euskal hitzetan? Errazkeria horien justifikatzeko,Axularren arrazoina itzulipurdikatuz, Arüeko euskararen ahuleziaaipu du: «Arüen egin düt neure pieza pobrea, hanko lengajia ez badaaski eder, hanko euskarak dü ogena, eta ez euskaldunak.» Tartasenesaldi horretan bi akats usnatzen ditut: batetik idazteko dohain han-diak baditu, baina bere hizkuntza ez du lantzen, luma korritzerauzten du, Axularrek ez bezala, eta estakuru merke batekin ateratzenda; bestetik ni beldur zuberotar xorrotx askok bezala, besteen euska-ra gutiesten duela.

92


Dena dela, «Onsa hilceco bidia» aipatuz, Ibon Sarasolak diosku:«liburu osoaren estiloa komen nagusigoan datza, honi zor dio testuakmodernotasun kutsua.» Horrela «akzioari zeharo dagokion mugita-sun eta erritmo bizi bat lortzen da, garaiko literaturan ezezagunadena.»

Nahiz bere gaia moralaz duen, Tartasen perediku eta sermoiluzea ez da batere aspergarria gertatzen, istorio labur, umoretsu,errealista, batzuetan pikareskoz aberasten eta gazitzen baitu. Honaholako bat.

«Egün batez espainol bat bere bidean zoala ediren züan hor (txa-kür) bat borta batetan, eta horak usuki züan espainola igaraitean zan-gotik, hor haren klontre asko ontsa defendatü faltaz, bertze egünbatez espainolak hor hura bera ediren züan borta hartan beean lozantzala eta ezpata baitzüan bere saihetsean, idokirik eta bülüzirikbere maginatik, eta bere furrebotik, hora hil züan, ezpata kolpü batemanik, eta gero ikusi züanean hora hilik, edo hiltzen, erran züanhorari, bere lengajian, espainolez, INIMIGOS TIENEZ, E DOR-MES (sic), erran nahi baita gure lengajian euskaraz, etsaiak üken etalo egiten dük.

«Arrazoin züan espainolak hala erraitera horari, zeren etsaiakdütüanak, ez baitü behar lo egin, baina bai egon iratzarri, zoin alde-tik jinen den egünaz, edo gaüaz, haren atakatzera.»

(Juan Tartas, Ontsa hiltzeko bidea, Jakin 70. or.).

Gaurko grafian eman dut.

Zati hau zubereratik oso hurbil eta gertu dago. Iduri luke Tartasibere hizkera naturala zuzenean atera zaiola. Soldadu istorio bat kon-tatzen duelako agian? Txomin Peillenen arabera, baliteke Tartas,apeztu aurretik, ofizio horretan ari izan zela.

93


BELA (1586-1667)

Jakes Belakoa, Jacques de Béla, mauletarra da, legegizon familiabatekoa, bere aitaren ondotik kalbinista, baina emaztea katolikoa du.Gizon jakintsua da, poliglota, ofizioz epailea.

Haren idazlan nagusia, frantsesez, «Tablettes» tituluaz, argitaragabea, lau mila eta bost ehun orrialdeko eskuizkribu erraldoia da.Kopia bat badu Pauen, departamenduko artxiboetan, beste bi badau-de Parisko «Bibliothèque Nationale» delakoan. Alfabetoko letren itza-lean, edozein gai aztertzen du, bere ikuspegiarekin, humanisten ildoentziklopedikotik.

P letran, «Proverbes» izenburuaren azpian, berrogeita lau atsotitzdakartza, gutiz gehienak zubererazkoak. Oihenartek bere obran ager-tuko ditu.

Aldiz desagertu dira Belaren euskal gramatika eta euskal hiztegia:bi gai horiez bete zituen orriak ostuak, ebatsiak, lapurtuak izan dira.

Bestalde Belak Matalazen matxinada kontatzen du halako egutegibatean: «Journal de l’insurrection des Basques sous la conduite deMatalaz». Eskuizkribu hori Parisko «Bibliothèque Nationale» delako-an dago. Horren kopia bat badut Pierre de Souhy zenaren eskutik.Zuberotarrak «les Basques» deitzen ditu, zuberotar xaharrek berenburuez «üskaldünak» dioten bezala. Belak Matalazen iraultza gaitzes-ten du, Zuberoa arriskuan sartzen duelako, ordena itzulipurdikatzeneta kalbinista pertsegitzen. Buztanobi Mauleko pastorea de MaytieOloroneko apezpikuak doi-doia salbatu zuen, Matalaztarrek «Kürü-txe Xuri» aldeko zubitik Ühaitzera bota nahi zutelarik. Hurbil dago-en bere jauregira ereman zuen, han behar zen denbora zaindu, etagero bere mutilez etxera lagundu. Gutik dakitena da: Matalazen sota-nan orban itsusia.

94


BELAPEYRE (? – 1698)

Athanase de Bélapeyre, Jacques de Bélaren semeetarik da. Ama-ren bidea hartuz, noizbait katoliko egin zen, apeztu, eta Sorhoetakoerretore sartu. Gero Zuberoako bikario orokor eta Herriko ofizial(Elizako epaile) izendatu zuen Arnaud III François de Maytie, fami-lia horretako hirugarren apezpikua izan zenak (1660-1681).

Horren aurretikoarekin auzitan sartu zen, halaber gero horrenondokoarekin, honek bere goi kargutik kendu nahi baitzuen, etaBelapeyrek irabazi! Conget bere aitzinekoaren aurka ere proseskan ariizana zen Sorhoetako erretoregoaz, eta hor lehenik garaile ateraia!Lumaz berdin zorrotza zen. Asko idatzi omen zuen, eta «un grandécrivassier» izan zelako fama egon zaio. Testamentuan bere Memoriakaipatzen ditu, baita euskal nazioaz eta Zuberoaz idatzi duen histo-riazko liburugai bat, izenburu honekin: «Une histoire et bonnesremarques sur la nation basque et le présent païs de Soule». Iloba batieskatzen dio inprimaraz diezon. Horren beste berririk ez dago enejakinean.

Haren ganik dugu zuberera hutsez idatziriko lehen liburua: «Cate-chima laburra eta Jesus-Christ goure Ginco Jaunaren eçagutcia, sal-vatu içateco», hots gaurko grafian: Katexima labürra eta Jesus-Kristgure Jinko Jaunaren ezagützea, salbatü izateko. 1696an agertü züan,de Revol apezküpüaren baimena gabe. Horrez guti hedatu zen. Eus-kaltzaindian 1983 berriz argitaratu du ene oharrekin eta hiztegiare-kin. Hau geroztik murriztu zaigu: zubererak hitz batzuk galdu ditu,gaur zuberotar ezjakinek «manex» edo «espainol» bezala ikustendituztenak. Haatik orokorki, Belapeyre zuberera klasikoaren aitadugu, eta euskara literario bezala etorri zaigu apezen bitartez. Haur-tzaroan elizan entzun eta irakurri dudana da, eta oraino bizi da kan-tiketan bederen. Belapeyrek idatziriko kateximatik oso hurbil zengure haur denborakoa, teologian bezainbat hizkuntzan. Gehiagojakin nahi duenak Euskaltzaindiko edizio kritikoa hor du.

95


Bestalde 1676an liburuxka bat agertu zen zuberera onean, latinez-ko izenburu honekin: «Pronus diebus dominicis…post Evangeliumpopulo legendus». Ez dakigu François de Maytie apezpikuak berakidatzi ote zuen, ala horren manuz Belapeyrek.

MAYTIE (Jacques de)

Joseph de Révol apezpikuak erabaki zuen katixima baten inprima-raztea frantsesez, biarnesez et euskaraz. Euskarazko itzulpena Jacques deMaytie kalonje, kanonigoari eginarazi zion. Hau Arnaud III Françoisde Maytie zenaren illoba txikia, teologian doktore, Ainharbeko priore,Oloroneko kalonje, Zuberoako bikario orokorra zen. Hona katiximahorren izenburua: «Catechima Oloroeko diocezaren cerbutchuco eci-nago ilustre eta choragarri Messire Joseph de Révol hanko apezcupia-ren manuz egina. Eta Zuberoa herrico uscaldunen amorecatic uscaralautzulia Messire Jacques de Maytie Oloroeco calongiaz eta hanco vicarigeneralaz. (Pauven) Jérôme Dupoux 1700». Lan hori emendatua etaberriz inprimatua izan zen 1743an, 1746an eta 1788an.

XVIII. MENDEA

Antzinako hiru mendeez (XV, XVI eta XVII.ez) xehetasun gehia-go aurkituko da Txomin Peillenen «Zuberoako itzal-argiak» liburuan.Ber gisako lan orokor bat behar genuke XVIII eta XIX.ez.

XVIII. mendean beherapen handi bat ikusten da iparraldeko lite-raturan, bai Lapurdin, bai Zuberoan. Bi arrazoin ematen zaizkio: bataekonomikoa, bestea espirituala.

Ekonomian, atzera egin du Donibane-Ziburuko portuak, berezikiarrantzan: Ingalaterrak Kanada hartu du, eta hango itsas urak euskal-dun arrantzaleei hetsiko dizkie. Arrantzaren kariara, zuberotarrekLapurdirekin harreman handiak zituzten, eta horren lekuko agian,zubereraz da «Jeiki, jeiki» kantu sonatua.

96


Arrazoin espirituala: euskaldun kalbinistak isildu dira «Edit deNantes» delakoaren babes eta geriza galdurik 1585ean. Horien aku-luak idazle katolikoak esnarazi zituen: Axular, Etxeberri, Gazteluzar,Materre, Pouvreau Lapurdin; Oihenart, Tartas, Belapeyre Zuberoan.Kalbinistak isildu orduko, katolikoak lokartu dira. Protestanteenjoaitea zorigaitz handia izan da ene ustez. Ugaltzeko bi partaide behardira. Espirituko lanetan ere, norbait behar da bisean bis, erantzuteko,pilotaren bueltatzeko bezala.

Olerkia bereziki behera joan da. Frantziako haize ezti batek bul-tzaturiko kantu politera mugatu da. Txomin Peillenek horren berrieman zuen «Gure Herria» aldizkarian. Eresi goxoak dira, baina Oihe-narten mailatik urrun gaude. Halaber Corneille edo Racine tragikohandi haienetik Paris aldean.

Filosofoen mendea da XVIII. hori Frantzian. Euskal Herriak erepentsalariak baditu: Aita Manuel Larramendi, Etxeberri Sarakoa, etaZuberoan Jusef Egiategi.

MAISTER

Martin Maister, Ligiko erretoreak, Kempisen Imitazionea zubere-raz euskaratu zuen eta 1757an argitaratu, «Jesu-Kristen Imitazionia»izenburu. Hona Pierre Laffitek lan horretaz diona: «Ziberotar gaztekon lukete hari jarraikitzea. Tartas baino aiphagarriago zaiku, baigochoz, bai jakitez, bai hizkuntzaz. Vinson-ek haren latin gurbilagoretsi baitu, guk haren eskuara maiteago. Huna liburuaren aitzin-solasa bururen-buru.»

Horrela mintzo zaigu Lafitte 1931an Baionan argitaratu zuen«Eskualdunen Loretegia» liburuxkako 101-104 orrialdeetan. Ezgehiegi luzatzearren, aitzin solaseko lau orrialdetarik azkenaren ager-tzera mugatuko naiz hemen, Lafittek bere garaian eman zion grafianutziz.

97


«Iakurzaliari» (…) «Bena nula librü hunek irakurtü izan behar bei-luke, familia osuek hobekienik profeita ahal liruen (liroien) bezala,hun lizate hortako, familiako gehien irakurten dakienek irakur lezenazkarki agünian kapitülü bat goizian edo arratsaldian, oroko entzünahal liroien bezala, michkandiek ha(i)n untsa, nula ga(i)neratikuek;hel baledi aldiz lanen hanichtarzüna eliroien (h)ütsarterik eman,egün oroz eginbide horren konplitzeko, elükeie behar aments igante-rik ez bestarik eitzi igaraitera hazkürrü sainü bere arimer eman gabe.

«Izanen da düda gabe zunbait erraile, üskararen irakurteko üsan-tcha gabiak gaitz, phenus, eta gozo gabe gertha eraziren diala eginbi-de horren konplitzia; hori hala izanik ere hatsarrian, gerualat bethihrtüz juanen dira, ihur kostümatzen den bezala, eta emeki-emeki bes-te lenguajen irakurtia ikhasten den bezala, hunena ere ikhasiren da.Arrazu hori dela kausa errejentek behar lükeie eskolierer üskara bai-zik eztakiener librü huntan irakurten irakatsi. Gisa hortan gaitz üdü-ri den gaiza ehitüren da, eta gozo eta profeitü habororeki batbederakirakurtüren dü berak enthelegatzen dian lenguajia. Eztüzü arren esta-küriarik batere ükheiten ahal, zure arimari sokhorri hun horren emai-tetik gi beltzen ahal zütianik. Zihauren barnetiko ezagützia har ezazüjakiletako eia ihurk erran ahal litzirozün beno hobeki eztützünez sen-ditüren senditüren, librü hunen irakurtian bihotzeko kanbiamentiakbide chüchenian ebilteko, eta Jinkua ganatko desiren haren konpli-tükiago zerbütchatzeko, eta eia hanitch ordüz zelüko inspirarzünekeztütienez bizikiago hunkiren, eziez hanitch pherediküren entzütiak.Mendrenik aments hori dateke iseiu(i)nü hunen egiliak Jinkuari bereboto aphal beno aphalaguetzaz zuretako galthatüren dian grazia,amurekatik haren lanegina zure arimaren salbamentütako, eta Jin-kuaren gloriarik handienare(n?)tako gertha ahal dadin.»

EGIATEGI

Jusef Egiategi (Eguiateguy) zuberotar irakasleak hiru liburu idatzi

98


zituen, baina inprimatu gabe egon ziren. Txomin Peillenek Parisko«Bibliothèque Nationale» delakoan ediren zituen: han sartu zituenAntoine d’Abbadie jakintsunak. Lehen liburuaren edizio kritikoa pres-tatu zuen Txominek, eta Euskaltaindiak 1983an agitaratu zuen «Eus-kararen Lekukoak» sailean (6. zenbakian). Hori da «Lehen libüria edofilosofo huskaldunaren ekheia (1785) ». Soneto batez hasten da, etaene jakinean gure letretako bigarrena baita Oihenarten ildotik, eta men-de batez egonen ere, hemen agertzea balio zait, edizioko ber grafian.

«HAMALAURDUNA

«Irakurtzaleri

Bere denboraz egünkal dena bürüzagifranko dianak arrain edo aragi,aldizka delarik hetzaz laski bazkatzenBere biziaz da balima botzki gozatzen. Libürüz niza ni akhi, paper belzten niz ari?Bortxaz gibel üzten, xüxen ezinak jarri:megopia düt arrabuhin, ülhün, herabesti,gor müthü, lüma ere ardüra net eri;belarra ehünetan berekatürikezin hantik khent zerbait dena hontürik.Zer düket arren obratü? Deusere balio etzena,heltübada laitekina nere obra azkena.Bihoa arren dena! eztianak irakurtükoEtzereio balima, sekülan dolütüko.

Laski: lazki, arrunkiMegopia:Arrabuhin: gogo gaitzeko (biarnesetik)Belar: kopeta, boronte Dolütüko: damutuko.

99


Bigarren liburu manuskritoa Parisko «Bibliothèque Nationale»delakoan dago, hirugarrena Donostiako Diputazio-Aldundian.

Burutzeko bi hitz. Bat: Egiategi purista da, garbizalea, Larramen-diren jarraikitzailea. Bi: kristau erreformatzailea da, bere denboranprogresista zuhurra, zentzu oneko aurrerazalea.

Gainerakoa Peillenen edizio kritikoan.

MARDO - Benat Mardo, Barkoxe Basabilakoa (hiri beherekoa),ofizioz «tallür» jostuna, sona handiko bertsolaria izan zen, ahoz agianZuberoak ukan duen handiena, XX. mendeko Louis Ligetxekin. Izi-garriko erraztasuna omen zuen: edonon, edonoiz, edozein gaiez ber-tsotan hasten zen. Agosti Xahok zion hogei liburuk ez zutela horrenobra osoa edenen. Zoritxarrez bere ahapaldiak ez zituen hainbat idaz-ten, eta orain ezagutzen zaizkionek dozena erdia doi-doia gaindidezakete: agian zazpi-zortzitara hel laitezke … «Herriko Semeak» pas-toralean (1998), Patrick Queheille-Kznpo idazleak hiru agertu ziz-kion Lehena «Benat Mardoren kantorea» (Ni deitzen nük BenatMardo …), Müse(i)na herritar tzintzarri egilearekin izan zuen lehia-keta (hau hiri gainekoa baitzen); bigarrena «Arbotiko prima eijerra»kantu polita; hirugarrena «Barkoxeko gathü jalen khantoriea». Bes-talde badago Mitikiltar batekin egin zuen koblaka partida. Bosgerrenpieza, Garrüzen eztei batzuetan eman zuen kantua, hor Barkoxekoandere bat (Berterretxeko Margarita) 1769an ezkondu baitzen berta-ko Théophile de Berdeco «bedezi» (zub), «meziner» (amik) edo medi-kuarekin:

Garrüzeko jainak (jaunak) plazer badüzie (badüzüe)Kobla bat intzün eta joaiten ziraie.Andere Margaritaz soein (arta) ükhazie (ükan ezazüe)Gü debeiatü gabe eroaiten düzie (düzüe).

Zeliz (Zelüaz) ordenatia (ordenatüa) lürrian (lürrean) gerthatzen(gertatzen)

100


Egiazko plazerak handik (hantik) dira jiten.Gure desir güziak ditügü (dütügü) jüntatzenZien (Züen) projet orotan benedika zitzaien.

Andere Margarita othoi (otoi) ohar (orit) ziteEztezazüla (Ez dezazüla) ahantz (ahatz) sekülan Barkoxe.Agradatüren zaizü segürgi (segürki) GarrüzeEta zure ikhustia (ikustea) guri izanen lüze.

Laugarren bertso bat gehitzen dio frantsesez.

Arbotin, Garrüzen ezteietan koblakari, Mardok arrakasta bazuenAmikuzen. Bere zuberera hein bat amikuztartzen du bigarrenean,lehenean ez bezala: intzün, handik, ditügü, ahantz (zubereraz: en-tzün, hantik, dütügü, ahatz). Baina zuberotarrek ohi dugun bezala,ohartzea eta oroitzea (oritzea, zub) nahasten ditu.

BELAKO ZALDUNA (1709-1796)

Jean-Philippe de Bela mauletarra, Jakes handiaren biloba, hama-zortzi urteekin Frantziako armadan sarturik, gerlan ari izan zen eskui,ezker, hala nola Suedian, eta gero Poloniako erregearen alde, hauLouis XV.aren aitaginarreba izanez. Belak frantsesez askotxo idatzidu. Obra nagusiak: «Mémoires militaires du chevalier de Béla», etaEuskal Herriko historia bat eskuizkribuz, hiru tomotan: «Histoire duPays Basque». Argitara gabea, Parisko «Bibliothèque Nationale»delakoan dago (Manuscrit N.A.F. 22.06). Belak beste guzien aurretikzazpi euskal probintziak honela aipatu zituen XVIII. mende erditsu-tan: «ON DIVISE LES BASQUES EN SEPT PROVINCES OUPaïS PARICULIERS». Manex Goyhenetche zenaren aurkikuntzadugu.

101


XIX. MENDEA

Hasteko bi euskaltzale handi aipatu behar ditugu: Xaho eta Aba-dia. Euskaraz guti idatzi dute: Abadiak bospasei gutun eta esaldi zon-bait (Ez ikusi, ez ikasi …); Xahok artikulu andana bat, Patri Urkizukbi liuruxkatan agertu duena. Baina bi gizonek euskararen alde lanasko egin dute, zonbait aldiz elkarrekin, nahiz oso ezberdinak zirenideologiaz.

ABADIA

Antoine d’Abbadie (1810-1897) irlandarra zen amaz, jaiotzaz etahaurtzaroaz. Euskalduna ere bazen: aita ürrüstoitarra zuen, eta honekeuskaraz irakatsi zion, hizkuntzaren aldeko maitasuna emanez berdenboran. Antonio katoliko suharra zen, xuria, erregetiarra, jauna etajakintsu zorrotza, zientifikoa (atronomoa, geografoa eta abar…). Eus-kal Jaiak antolatu zituen 1853tik, Lore Jokoei leku handia emanez.Euskal kultura mugimenduaren aita dugu.

XAHO

Agosti Xaho, Augustin Chaho (1811-185_) Atharratzekoa zen,«basabürütarra», nahiz ama mauletarra zuen.

Eliza katolikoari gorroto zion, antiklerikal amorratua zen, «franc-maçon» edo «hargin beltza», gorria, ezkerrekoa, errepublikatiarra.Abadiarekin zer zuen ikusteko? Adina, zuberotar etorkia, biak berurteetan Parisen ikasle izan zirela, euskararen eta Euskal Herriarenganako maitasuna, hizkuntzena ere bai, biak poliglotak baitziren.Gainera Louis-Philipperen monarkia burgesaren aurka maiz elkar-tzen ziren bi muturretakoak: errepublikatiarrak eta erregetiar legiti-mistak, hots karlisten antzekoak. 1836an gramatika lan bat elgarre-kin agertu zuten, «Zazpi Uskal Herrietako Uskalduner» zuzendua:«Etudes grammaticales sur lalangue basque». Lanaren gorputza Xaho-

102


ri zor zaio. Baina d’Abbadiek hitzaurre mardula egin zion, beste hiz-kuntza batzuekin konparaketak eginez. Bestalde Xahok kantu bildu-ma bat prestatu zuen, orain bi aldiz argitaratzen dena, hiztegi bat hasieta grafia berri bat proposatu: «Règles de l’orthographe euskarienne».

Frantsesez idazle joria dugu. Haren obra ugarien artean azpima-rratzekoa da «Voyage en Navarre pendant l’insurrection des Basques»liburua, duela guti berriz argitaratua eta gazteleraz itzulia. Ber hiz-kuntzan, euskaldunen historia bat hasi zuen Mehaine Beltzuntzekojaun erregetiarrarekin…

Xahoz asko badaki Fermin ARKOTXA baigorriar jaun gazteak.

ARXU (1811-1881)

Jean-Baptiste ARCHU, sortzez altzükütarra, eskoletako irakasleizan zen Bordelen eta gero La Réolen (Larreolan ote?), gero hor esko-letako ikuskari. Kargu publiko nahiko gorak ukan zituen bigarrenherri horretan.

Haren euskal idazlan bikainenak: 1848an «La Fontaineren aleghiaberheziak neurt-hitzez frantzesetik uskarara itzuliak» eta 1852an gra-matika bat, hiztegi batekin, «Bi mihiren gramatika, uskara eta frant-zesa»: zuberera eta behe nafarrera biltzen ditu. Alegiak eta hiztegiaberriz agertu dira «Klasikoak» sailean, 33. zenbakian.

Beste idazlanik: 1847an Bernat Etxepareren olerki batzuk agertuzituen, frantses itzulpenarekin, halaber Ohenarten atsotitzak. Ezomen dira Arxuren hoberenetarik. 1948an «La Marseillaise» eta «Lechant du départ» kantu iraultzaileak euskaraz jarri zituen, hirugarrenbat idatzi euskaldunen ohoretan, laugarren bat errepublikatiarrenalde.Rutehen liburua zubereraz itzuli zuen L.L.Bonaparte printzea-rentzat, Manuel Inchausperen ordez, hau ingeles hizkuntzalariarekinhaserreturik.

103


ETXAHUN-BARKOXE (1786-1862)

Pierre Topet-Etxahun barkoxtar nekazariak bizitza dramatikoaereman zuen, gehien bat bere faltaz itxura guzien arabera: jende asko-rekin haserretzen baitzen, susma daiteke ez zela beti besteen erruz,nahiz berak hori saltzen digun bere kantu hunkigarrietan. Gizonminbera zen, ausarta ber denboran, erasotzailea, eta konponketarakodohain guti zuen antza denez.

Kantu idazle onenetarik izan zen herriko doinuetan. XIX. mende-ko euskaldun poeta handiena izan zela uste da Zuberoan, baina bes-te euskalkietakoak hainbat ezagutu gabe, hala nola Elisamburu etaZalduy lapurtarrak, Arrese-Beitia bizkaitarra, eta abar… Bere nahiga-beak maisuki abestu ditu. Lirikaren ondoan, satirika ere landu izandu ironia zorrotzez edo umore gazi-gozoz.

Euskara Barkoxekoa du, beraz nagusiki Pettarrekoa, nahiz Barko-xe Basabürüan dagoen, baina Mauleko kantonamenduan. Elisioakugari ditu, Pettarreko moduan: adibidez «mendi n» eta ez Basa-bürÜan bezala «mendia». Hizkuntza nahi bezala derabil, malgutasu-na eta zehaztasuna amisuki ezkonduz esaldi tinki eta indartsuetan.Hiztegi aberatsa du, dela biarnesetiko hitzez, dela euskal hitz xahareta klasikoz. Geroztik biarnesetiko hitz gehixenak galdu zaizkigu, bai-na euskal hitz batzuk ere arroztuxe zubereraz, «manexak» edo «espai-nolak» direla pentsatzeraino: beldür, gertatü, eta abar…

Ideien aldetik zer? Agosti Xahori olerki luze bat «ontzen» dio. Horeta beste bertso batzuetan, errepublikazale agertzen da. Sozialista delaerran izan da gainera, baina zer funts eta oinarri du iritzi horrek? Egiada txikien eta txiroen aldeko bvertsoak ere badituela. Baina «sozial»izatea ez da baitezpada «sozialista» izatea. Adibidez, katokiko inte-gristen artean badaude probreen laguntzeari ematen direnak, halanola «Ama Teresa» serora zena Indiako dohakabeen artean. Alderan-tziz, sozialisten artean (ere) badaude pertsona berekoi eta egoista ba-

104


tzuk, bakarrak ezagutzen ditut, baina hor ere ez da estrapolatubehar…

Uste dut Etxahun-Barkoxe, euskaldun asko bezala, eskuinekoanarkista dela, oroz gainetik bere jabegoari, eskubide pertsonalari,beregaintasunari errotik atxikia: baserri mundu zaharretik datorkigu,hor bakoitzak berea egin behar baitzuen, Estatu probidentzial batetikurrun. Are gehiago, Estatua etsaitzat ikusten zen, bere zerga, legearrotz, funtzionario larderiatsu, poliziako eta soldaduekin. «Ofiziale-na» kantuan, nekazari ez diren beste guziei ziria sartzen die, artesaueta langile mota guziei adarra jotzen. Nahi dut irrifar egiteko dela,baina nonbaitik ere, hor agertzen zaizkit nekazari munduak beste ofi-zioez dauzkan aurreiritzi ezkor guziak!

Bestalde abertzalea ote zena, Galderak ez du zentzu handirik garaihartako. Eta geroztik ere iparraldea murgildu da ama hizkuntzarenmatria apolitikoan. Segurki «Etxahun xaharra» euskaltzalea da, orozgainetik zuberotarra, hots egiazko «üskaldüna». «Barkoxeko eliza»kantuan honela dio: «Barkoxeko apezak, Oro dira manexak. Ez gini-roa üken ahal Ziberuko seme bat…» Haatik «Montevideorat joaile-ak» olerkian, Euskal Herri osoaren ikuspegi bat erakusten du: «Bibertsetan hontzeko denbora düt hartzen, Üskal herri güzian nahizkanta ditzen…» Eta: «Hau da üskaldünaren sistema tristea / Hürrü-nean beitü bere sinestea…» Baina horren euskaldungoa hizkuntzaneta lurraldean datza, ez du politikaren usainik ere.

Etxahun-Barkoxe bertsolaria? Bertsolari handi fama du PierreTopet-Etxahunek. Baina ba-bateko lhian ari ote zena? Horren froga-rik ez dugu. Barkoxeko erretoreari elizako atean kntatu zizkion ber-tso mingarriak aldez aurretik prestatuak zituela erakutsi du JeanHaritschelharrek. Halaber «Etxahun eta Otxalde» kobla sorta ezagu-na, bidarraitarrak idatzirik aurkeztu zuela 1890ean, Mauleko LoreJokoetan: 28 urte hartan zendua zen Etxahun-Barkoxe. Honen ahoz-ko dohainen berririk ez dugu mementoko.

105


Aldiz idazle zorrotza zen Pierre Topet-Etxahun. Idazlanak ezinagozehazki zizelkatzen eta tzitzukatzen zituen, behinere hutsunerik ezsoberakinik utzi gabe neurtitzeko silaben artean, familian egon denkaier bakarraren arabera: zuzenketaz betea dago. Topeten perfekzioakez dio guti zor artesau eta ofiziale lan artatsu horri.

Etxahun Barkoxekoaz gehiago jakiteko, Haritschelarren bi libu-ruetara joatea da: ikus Bibliografian.

INCHAUSPE (1815-1902)

Emmanuel Inchauspe Zunharretan jaio zen «Harixmendia» labo-rari etxean, hamar haurreko familian. Baionan apezturik 1840an, hanjardunen du erretiroan sartu arte (1890ean): lehenik ospitale zibilekokapellau, omonier; gero katedraleko kalonje, kanonigo; azkeneandiozesako bikario jeneral, orokor, hots apezpikuaren urgazle nagusi.Mgr Lacroix Erroman laguntzen du «Vatican I» kontzilioan. GeroErrepublikak departamenduan dituen kargudunekin topo eginen du,eta ondorioz kargua utziko (adina ere bazuen) eta Onizegaineankokatuko. Hilobia han du.

Idazle maisua dugu zubereraz, eta lapurteraz ere ona zen. Askoidatzi zuen. Hona haren obra ezagunenak:

1. Elizak liburu bat, zortzi aldiz agertua izenburu ezberdinekin.

2. «Jesu-Kristen Ebanjelio Saintia Sen Mathiuren arauera,Inchauspe Aphezac Zuberoco uscaralat utzuliric.»

3. «Dialogues basques» liburuan zubereraz parte hartu zuen bestehiru euskalki literarioen alboan.

4. «L’Apocalypse de Saint Jean», euskaraz itzulia.

5. «Le verbe basque»: euskal aditzaz, lan erraldoia.

6. «Jesu-Kristen Imitacionia, çuberoco uscralat utzulia».

106


7. «Eguiazco erreligionea»: Imitazione delakoaren ondotik, berliburuan.

8. «Maria Birjinaren hilabetia, edo Mayatzia egun oroz egiteco ira-kourtaldiak Maria Virginaren bizitze eta berthute ederren gai-nen».

9. «Kantika Saintiac» (zubereraz)

10. Axularren «Gueroco Guero» berriz agertu zuen,baina beregisan antolaturik: «Edicione beria, garbitua, chuchendua, etabere baithaco ordenan emana». Idazle baten obraren horrelamanipulatzea, eskubestatzea, ez dugu hain errazki onartzengure garaian.

Frantsesezko idazlanak ere utzi dizkigu: «Etude sur l’originebayonnaise de Se Eurosie, vierge et martyre, et sur les Boïens et Boïa-tes» eta «Le peuple basque, sa langue, son origine, ses traditions, sescaractères anthropologiques», Xahoz ere liburuxka bat gogorra, etaprotestanteen aurkako idazki bortitzik.

J.D.J. SALLABERRY

Mauletarra da, notarioa. Haren ekarpen nagusia: «Chants popu-laires du Pays Basque» kantutegia 1870ean Baionan agertua. Edizioberri bat badago salgai. Beste lanik:

– «Uskalduner: beti aitzina xuxen xuxena dabila Uskalduna»(1889.

– Les mascarades souletines, avec les airs notés, in La tradition auPays Basque, PP. 265-280.

IRIBARNE apezak:

– Ciberouko guthuna, 1852.– Mysterio edo egui gehienac, 1856.

107


– Almanak Uskara, 1877. – «Sen Grat» (Oloroneko lehen apezpikuaren bizitza), 1879.

J.B ALTHABE apeza (? – 1911)

Azkueren laguntzaile izan zen. Bi lan aipagarri, zientifiko-tekni-koak:

– Ciberouko botanika eta lantharen jakitatia, Baionan, 1900.– Honkailu berrien enthelegia Ciberouko laborarier, 1904.

Printzipioz XX. mendean agerturiko lanak dira, baina praktikan,adituen arabera, XIX. mendea munduko lehen gerlare hastean buka-tu zela pentsa daiteke (beraz 1914an).

Félix LARRIEU medikua (1863-1941)

Mauletarra, Paris aldeko Montfort-L’Amaury hirian bizi izan zen,hango auzapez kazrgua bete, Maurice Ravel musikari euskaldunarenadiskide egin, eta han hil ere. Haren euskal lanak:

– «Uskal Noelen lilia»– «Alamanka Uskara» Irigaray apezarekin.– Frantsesez «Mauléon et le Pays de Soule pendant la Révolution»

in La tradition au Pays Basque, PP. 465-488.– 1789eko zuberotarren 53 kexa kaier publikatu zituen 1891an

«Cahiers des griefs des communutés de Soule» izenburuaz,S.S.L.A.P., P.P. 83-148, eta 175-4O5. Zuberoan 69 parrokiabaitziren, beraz gehixenen kaierak aurkitu zituen Mauleko gan-bara edo graner batean, eta salbatu.

A(i)na URRUTY anderea

Protestantea zen, eta bere elizan euskaraz idatzi du, bereziki itzul-penak eginez.

108


Pastoral idazleak

XIX. mente azkenera gizon berri bat agertzen da Zuberoako «tra-jerian»: idazlea, izkiribainoa. Horraraino «errejenta» baizik ez zen eza-gutzen. Horrek testua zekarren, zuzendua, emendatua, petatxatua,moztua… baldintza horiekin maiz errepikatua urtez urte, batzuetanmendez mende. Errejenta zen pastoralean saristatzen zuten bakarra.Hona beraz idazlearen figura berria eta modernoa.

Agian lehena dugu Jean AGUER, Atharratze Bürgübürükoa. Bosttrajedia «ondu» eta jaulki ditu, azken hiruak bi mendeen juntan,Frantziako erregeen ohoretan: François 1er (1900), Louis XI eta Hen-ri IV(1903)

Geroxeago elkarrekin agertzen dira Clément d’ANDURAIN deMAYTIE mauletar gaztea eta de MENDITTE apeza, «Iba(i)neta»antzerkiarekin. Atharratzen eman zen 1908an (eta gero Sohütan1954an). Hiru alderdi sartzen dira pieza horretan: frankoak (kiris-tiak), moroak (türkak) eta bien artean euskaldunak: hauek lehentzeagertzen dira pastoralean, beraz pastoral berriari buruzko lehen urra-tsa ikusten dut hor. Haatik hirugarren alderdiak afera konplikatzendu publikoarentzat. Bestalde d’Andurain «gerla handian» hilen da(1878-1916), eta de Mendittek pastorala utzirik katixima bat idatzi-ko du).

XX. MENDEA

«Zuberoako idazle zenduak» libürüa har dezake mende hortakoidazleen testüak heintto bat ezagütü nahi dütüanak. Ene oharrak edohorien labürpenak zübereraz eginen dütüt. Desegoki litzaiket, argita-letxeari bürüz ere, han batuaz idatziaren heben kopiatzea. Eta idazle-en testü guti agertüren düt heben, alde batetik ber arrazuez, bestetikez sobera lüzatzea gatik.

109


Jean-Baptiste CONSTANTIN (1847-1922)

Urdatx/Santa Grazin sortürik, errejent egon zen Garaziko Izpu-ran, gero Atharratzen, eta bere azken urteak igaran zütüan Basabürü-ko hiribürü txipi hortan. Horren artikülü eta kobla hanitx agertüzütüen «Eskualduna» astekariak (orai «Herria» deitzen da) eta bestekazeta elibatek. Gaineala «Joanes garaztarra» izengoitiaz sinatürikobertsetez, sari andana bat irabazi züan Lore Jokoetan, bereziki Dona-paleun (1903), Kanbon (1907), Atharratzen (1908) eta Donajuanedelako Donibane Garazin (1912).

Euskaltzaindia sortü baiko, J.B. Constantin euskaltzain ürgazleizentatü züan eüskararen Akademia horrek.

Santagraztarraren obrez, lan elibat agertü dira, horietan zabalena«Klasikoak» saileko 79. libürüa, Patri Urkizuk prestatüa: «Jean Bap-tiste Constantin – Haritchabaletaren bizia. Don Juan eta bere adixki-diak.» Gaineala « eranskina» badü, neurtitzezko eta hitz lauezko (pro-sasko) idazlan elibatekin.

«Don Juan eta bere adixkidiak» erran delako hori, istoria erri egin-garri bat da, lau urdaxtar/santagraztarrek Izabako benta batetan biziüken züena, noiztara erri güti eginez. Erronkariko edo Züberoako,bakoitxa bere eüskalkian ari da hor; beraz Erronkari aldekoa ere txes-ta dezakegü hartako doia, nahiz Urkizuren ustez, zübereraz hein batkozatürik daitekean. Bena bere aldetik Urdatxeko eüskarak ez ote düErronkarikoaren herexarik?

Badügü hor zer bila, bena lehenik goxa dezagün istoria sotikhorren zatini bat, piper eta gatz xehez eijerki aberastürik.

«Biharamenean hotzak iratzarrarazten dütü goizik gizonttoak.Elürra seküla bezain gustüan ari da orano.

Don Juan (santagraztarra): Ba! Karak()o! Halako denborareki(n)kanpoan dena barnerat nahi beita arrimatü, gü barne(a)n egon gite-

110


an, orano barne(a)n beigira. Dezagün jan eta edan, azken hilak arauzzorrak pakatüren (dü)tü!

Mari-Paitta (benteroaren emaztea) beha beitzen komer(t)sari,agertzen zaie ordüan:

– Eta beraz ni arren azkena hil artio beti hartzetan egon! O koriez, nik behar diezt xuk kementik xuan bage batetarik edo ber-tzetarik, ifernutik edo zelutik, Frantziatik edo Espainiatik, sain-tuetarik edo demonioetarik ene hartzia. Eta gero demonioenegina, behar xuela onki xan eta edan orano! Eta akabatiruk xate-ko eta edatekoak oro? Bai xuek ekarri tripot, lukainka, xerri azpieta xerri uzterxiak, gure alubia ederra eta salon ona, guziak xantutzie?

Mari-Paittak gezürra ederki bütilatü zeien: ez zeien etxit erranhaiek ekarri gaüzen erdiak gorde zütüala, ondo(ko?) egünetan jatekobere senarrarekin bürüz-büru.

Benteroa: - Baia rekontxos! Ardaua ere akabatu diagozu, anisa erebai! Baziagozun xuek xin zelarik bost kantaro eta sei pinta lo menos,eta orai ez diagozu lo mas hirur pinta! Anis ere baziagozun kantarobat eta bederatzu pinta, eta orai ez diagozu siquiera baso xiki bat nikedateko! Bai ez diagozie izan behar ariman penarik ez diagoziela askionki probetxatu! Bia, baia Maria, egin zala gizon koier kontia, pagadezen eta arranka ditian freso freskoa bortiari karaz!

Trinka: - Baia ote barur hotz-hotza orai bortüari bürüz, eta hola-ko denborareki(n)? Ez ote deia arren deüs ere etxe hontan guretako?Ezta xokolaterik ere?

Mari-Paitta: - Eta aurra, ez! Akabatu diagozu xa! Eta dirurik ere ezersoteko, orai xuek eman behar xuena baizik.

Xapalanda: - Egitzü ordüan patata frijitüak eta oliat bat!

Mari-Paitta: - Bai aurra, eta non dago olio eta ogia?

111


Bixar: - Ttentamentüa,eta egizü urinez.

Mari-Paitta: - Mila miliu demonioa, ekarzazu zuk urina! Ez dia-gozu ez Espainian urinik Frantzian bezala!

Don Juan: - Baia Maria, atzo eta herenegün hain ontsa jan etaedan ondoan auher gorri ginelarik, behar dügüa arren egün barurikigaran bortüa hainbeste elürreki(n)?

Mari-Paitta: - Eta zer nahi duxue, ez badago xatekorik? Nahiduxue patata?

Trinka: - Eta gordinik dütügüa jan behar?

Mari-Paitta: - Eta ezarzue hauts pean erratzen! Onki hon diagozukola ere!

Xapalanda: - Hirur ehün kanua! Ezarzü arren unka bat, hautspean, bortüan hil behar badügü ere holako denbora tzarreki(n), ezgitean aments gosez hil!

Benteroa: - Baia Maria! Kontia, kontia gizon koier! Poko probetxodugula guk orai koiek keben egonez!

Mari-Paitta: - Baia kontia? Ordian patatak bage, hirur hogei etahamazortzi real fuerte eta sueldo bat ziagozun, eta orai patatekinhamazazpi sueldo haboro. Kontiak orok egiten du laur hogei etahamase real fuerte, edo eta hobeki konprenditzen bada, ehuneta laurhogei eta hamabi sueldos.

Sueldoak balio dü bost sos hegiaz beste gaintian. Gaizo Don Juaneta haren lagünak, ez ziren hainbat Espainian üsatürik. (…).

Benteroa: - «Baia amigo! Ez zizte atzo eta erenegun bezain alegre!Ots, ots, boltsa horik larga!»

112


Albert CONSTANTIN (1873-1957)

Jean-Baptiste Constantin züan aita, Urdatx/Santa Graziko denda-ri-jostüna berriz ama. Izpuran sortürik, Atharratzen bedezi (sendagi-le) izan zen, baita lüzaz kantonamentüko kontseilari orokor (Basses-Pyrénées departamentüko haütetsi). Aitak beno gütiago idatzi züan,bena uste zen beno haboro: Euskaltzaleen Biltzarreko mintzaldi zon-bait ezagützen geneitzon, bena orai ohartzen gira Xiberoko berriakizenik gabe agertzen zütüala «Eskualduna» astekarian, eta ber gisanartikülüak idazten zütüala «Gure Herria» aldizkarian. Haren obrabiltzeko da orano. Hona Euskaltzaleen Biltzarraren 1957ko jüntahandian Eskiulan egin züan mintzaldiaren lehen erdia.

«Eskiulako herria nola egin den

«Eüskaltzale lagün maiteak, orano mintzaldi! Entzün düzüe elizanSanta Graziko botz handia, hanko jaun erretoraren dei eder etanasaia. Heben berriz, lerro-lerro, Jaun meraren elesta sotila, eüskragarbikoa – jaun merari ihardesten musde Dassance biltzarre hontakobürü lehena, beti erne, beti goxo, beti eginbidetsü -, musde Ospitaleta musde Camino, kontükari eta izkiribaino, biak gazte ele zühürre-ko eta gük ele honari beti badantzüt hon. Eta zü, Elissalde jaunaGerezietako erretora Liginagako ohia, gure adiskide…ez xahar, benaaspaldikoa, ezagütü zütügü lehen pelotakari, betsülari, ditxolari, orainahi zinate berbera zerbütxari, bena bara zakizgü bietarik zerbütxarieta gidari.

Eta orai azkena! Ez daazkena beti hoberena. Montrari so; aspal-dian egüerdi; kanpotik baratzale horik engoitik gure elk haidürü; bar-nekoak, hoberenean, bazkaria ohart eta hortzak izerdi…eta oranobehatü behar gizon xaharraren solazari.

Bai bena gizon xaharrak ez beitü hitza jan nahi; Eskiulako bürü-zagier hitzaman beitzeien ekarriko zeitzela egün honat berri zonbaitherri hontan gaine(a)n: hatsarrez zer den; noiz eta nola abiatü den;

113


zer gisaz agitzen den holako herri gotorra, odolez, gogoz eta mintza-jez osoki eüskaldün Biarnoko lürretan; berri horik eman behar dei-tzüe argitarra larri-larriak, ahal bezain hitz gütitan. Bean lehenikbehar düt eta nahi düt goratik oihüstatü zonbat eta zonbat paper etalibürü zahar bilatzez eta ikertzez lagüntü naüan Pabeko apez jakin-tsün batek, musde Labordek, eta zer esker deiodan egin deitan heltü-ra handiarentako.

Eüskal Herriko et Biarnoko herri haboroxeak zinez zahar dira:milaurte eta goiti. Eskiula ez da haietarik sortü berriago da. Düala zazpiehün urte, herri honen erremü zabalean (abantxü 3.000 hektara) ez(zen) deüsere mendi ütsal, oihan, larre eta tarta baizik. Heltübada,han edo heben, artzain edo ülain ola bat edo beste. Eta norenak zirenlür auher horik oro? Oro batenak, oro Ledeuixe, Oloru kantüko herritxipiko jauregiarenak. Eta Ledeuixeko jauregia, hanko lür eta züzenakoro Atharratze jauregiko jaunarenak, «de Tardets» deitzen zen fami-liarenak.

«De Tardets» aria, aria aipatüa eta aberatsa. Bere zütüan ZiberoanAtharratze eta Aloze; Baxe Nabarren Ahatsa; Biarnon aldiz Ledeuixe.Ez da arrren estonagarri kantore zaharrak erranik ere nola Atharratzejauregiko anderea, andere Santa Klara, joan zen, ezkontzez, Hunga-riako errege ganat, eta nola Atharratzerik abiatzean, haren pekozamaria ürrez zen zeltatzen.

Bena «de Tardets» aria behar zen orano hanitxez aipatüago etahanitxez aberatsago; ezi, 1365 urtean, «Arnaud Sanche IV de Tar-dets», Atharratze jauregiko jaun gazteak hartü züan emaztetako ande-re «Saurin de Luxe», Baxe Nabarreko familia handiaren prima etahonek ekarri zeitzon dotetako Lüküzen, Landibarren, Izuran, eta bes-te hanitx lekütan, «de Luxe» familiak zütüan lür eta züzenak oro. Bienartean zer indarra! «Arnaud Sanche de Tardets» hil zenean, semeakhartü züan «de Luxe» izena, ondokoek ere bai, eta horrengatik fami-lia bethi Atharratzen baratü.

114


Hantik bertan, ohartü zeien «de Luxe»koer, behar zütukeielaLedeuixeko lürrak beste gisaz eta hobeki gozatü, eta arrunt hasi zirenzatika emaiten, etxaltegei, berek ontsa bereizten zütüen nahiant eli-bati, bakant zonbait biarnes, kasik oro eüskalün, hanitx Atharratzealteko. Ehün bat urteren bürüko, bazen etxalte multze hon bat ageri,herri baten geia. Bena ez züen Biarnon orano herritako ezagützen.Hebenko bizizaleak bazianden «de Luxe»koen peskizan; «deLuxe»koek zarabiltzen bai jüstiziari, bai beste egitekoer zoazkeenürratsak. Ez züen gobernamentüari legarrik pakatzen, soldadogoarikere ez zor ihon ere; ez ziren, erraiteko, bizizale horik dolügarri. (…).»

Kadet OXIBAR (1880-1968)

Gameren sortürik, apeztü zen Betharramen, San Mixel Garikoi-tzen ordenan, eta misioniste joan Ameriketarat. Sorterriari eta fami-liari zinez etxeki egon zen beti. Hor gainti zagoalarik hürrün, lürrekobeste bazterrean, haur denborako oritzapenak agerarazi zütüan«Autour du clocher» Züberoako parropein hilabetekarian 1970rekohamarkadan. 1979an sortü berri zen «Sü Azia» alkarteak libürüttobatetan bildü zütüan, LEHENAGO GAMEREN izenbürüarekin,eta 2002an berriz agertü dü itxura hobe batetan, grafia berrian, hobe-ki entelegatzeko behar diren oharrekin, eta kazeta batez lagüntürik.

Kadet, adinarekin Eüskal Herrialat ützülirik, Angeluko «Refuge»komentüan xahartü zen, seroren apez, eta hor itzali 1968an.

«Ihizen

«Zonbait aldiz eskolatekoan, baratzen (topatzen) güntüan zihiga-rrak (Zihigakoak) otso ihizera joaiten. Lehenik tirari hoberenak, günehobexenean gorderik jarteko; eta gero berantago, ohiltzaleak mendiagainti hedatürik: hua! Hua! Ohe! Ohe! Huaa! Oihüz, tiroz eta zernahi herotsez bazoatzalarik, tirariak goiti joan ziren gaintialat otsoenjoanarazteko. Arratsean baganakian otsoa atzaman züenez, zeren eta

115


ordüan mendi hegitik beren armak herroka tiratzen zütüen.»Atzamandüe, atzaman!» Eta kontent etxerat joaiten ginen.

Gaü batez ikusi güntüan ülünarekin behera jiten, astoetan ekartenzüelarik hiru otso ehorik…Hanitx aldiz deüs ere gabe ihizlariak behe-ra horra ziren. Pierra Haritxondoko zena arrailerian üsü qri bei-tzen,behin norbaitek südürra otso bati hüllanarazi zeion eta erran:«Orai nhaatik hor dük! Sendizak!»

Zihigarrak zonbait aldiz altzürükütarrekin hitzartzen ziren, alga-rrekin ihizen ibilteko, hurak ihizlari fama handikoak beitziren. Negübatez zihigarrek bederatzü otso eho züen, eta altzürükütarrek batbera, arauz otsoak Sobe gain hortan lketago beitziren. Behin haatikaltzürükutarrek hartz bat eho züen. Ithe naban herexa izanik eta hola-ko zerbait bazela jelostürik, beren artean hitzartü züen hulako egüne-an ihizera joanen zirela, eta haien tirari hoberenak olan beitzen, huraere behera jinen zela eta lagüner jüntatüko. Erran bezala jin zen Ithenabari behera, eta lagünak horra zirela borogatürik, deliberatü (era-baki) züan han berean egürükiko zütüala.

Etzanik jarri zen hrak jin artino, bena memento baten bürüan en-tzün züan osto herots bat. Harat so egin eta, deüs ere ez ikusi. Berizetzanik egon. Apür baten bürüan, berriz entzüten dü osto herotsa, etaoraikoan ozenkiago. Jeikitzen da arma esküan, so egiten, eta hamarürrats hürrün hartza hari so. Arma soineala eraiki ginatü,eta banba!tiratzen deio. Bena ez ontsa atzaman, eta hartza aire gaiztoan abiatü.Behar ere kantüan agitü zeion zühaintze txipi bat. Jauzi batez hartaraigan zen eta goiti hel ordüko, hartza igaitera abiatzen. Ordüan haa-tik, gain behera ontsa ginatü züan eta hartza ederki kolpatü. Hartzairaili zen eta ützülarrikaz gainbehera abiatü, izigarriko orroak egitenzütüalarik…Haren aztaparretan ordüan izatea! Atx aztala!…

Nontik nahi den, zerbait harritzeko izan behar zen, non eta guregizona, zühainetik lürrealat eraitxirik, han engoxatü (trenpütxartü)

116


beitzen. Alta ez zen lotsorra (beldürtia)…Herotsak entzünik, lagünakpresan heltü ziren. Ihizlariari eta hartzari besta egin züen Altzürüküneta Maulen. Hantik aitzina, ez zen haboro entzün Ithe naban hartzherexarik izan zela. Düdarik gabe, deüs ere erran gabe, lagüna hantikjoan zen,eta Espainialako mendietarat igan. Püntü hartarik aitzina,urte zonbaitez ontsatto eho (hil) züelakotz, otsoak ere galtzen haziziren, eta haiez ere ez da orai hainbat mintzo.»

«Gure herria» aldizkarikoak

Mündüko bi gerla handien artean, eta gero ere apür batez, zübe-rotar elibatek Baionako «Gure Herria» aldizkaria kasik berek betezüen. Haboroxeak gizon gazteak ziren, bereziki apezgeiak: Domini-que ACHIGAR zihigarra, Dominique BEHETY larraintarra, JeanETCHEGORREN Liginaga-Astüekoa, Pierre LANOUGUERE(Pette Xibero) garindaintarra, Jean-Baptiste MAZERI eta Jean-PierrePICOCHET barkoxtarrak…Haatik laikoak ere baziren: Jean deJAUREGUIBERRY bedezia (sendagilea), Fabien HASTOY errejenta(maisua) …Azken bi horiez gero mintzatüko niz xehekiago. Aipatüdütüdan apezgei horien idazlan zati elibat agertü dütüt «Zuberoakoidazle zendüak» libürüan, Dominique Achigar bazter ütziz, ordüan(2001ean) bizi beitzen: Zihiga Axigarreko seme hau, aita kapütxinoa,lüzaz misioneste izanik Oubangui-Centrafrique erresuman, Carcasso-ne hirian itzali da 2003ko bedatse hastean. Haren ümur hona txestadezagün.

«Bakoitxa bere lanetan

«Ez dü orano aspaldi, Zihigako etxano batetan bizi ziren, adinezaitzinatürik, senar-emazte elibat: Jauntto eta Kattalina. Bazüen behinabat eznadün bat, etxe urde bat, txakür bat, oilo saldo bat, baratzeeder bat, arto alorxkot bat eta soroxkot bat. Emazteak züan behia jeis-ten, arrautzeak biltzen, baratzea egiten. Aztharratzen ibilten zen hatü

117


saltzen, ezne, arrautze, ilar eta porrü, piper eta tomate. Behar zütüangaüzak erosirik, etxerat hona zen arraheinki, nonbait peredikatzeninganatü gabe, emazteen artean haizü den bezala. Gizonarentakoziren aldiz kanpoko lanak, alorreko eta soroko arrenkürak: Jaunttoerrege bezala bizi zen; jaten züalarik salda gizen (uin(h)uada (tipula-da), piperrada gorri, urdazpi gorri, pastetx lodi, mestüra mardo; etaedaten Zihigako hur paregabetik, salbu igantez: ordüan bi senar-emazteek hüsten züen terrixkotara bat gorritik, segür üdüri beitzeien,amini bat berotü ondoan, gazte zirela.

Bena mündü hontan ez da zorihon osorik. Goiz batez Jaunttokerran zeion Kattalinari: Aserik nün beti kanpoan egoitez: nahidü(i)na ni ari nadin barnean lanean eta hi kanpoan?» Kattalinakhonartü züan esprabü (iseiü, saio) hori eta joan alorrealat.

Jauntto aldiz etxean egon zen. Behia jeitsi eta eznea pausatü züansükalte erditan, bi pitxerretara ezarteko. Ohartü zeion behar züalaZalgizerik ekarri(riko) ardo berria txeste, haboro egürüki gabe. Badoaxaiala (sotoala), terrixot bat ezarten dü turrustari para eta ardo on-tziari broketa (txotxa) elkitzen trükesekin. Ber denboran entzüten düiraurririk eta txakürra bortatik kanpo ezkapatzen. Makila lodi bathartürik, ondoan jarraikitzen zaio. Txakürra baratzean sartzen dazerrailü gainetik, gizona ere kihilla zabal eta. Biak elkitzen dira bara-tze zolatik, txakürra aitzinean, büztana sabel pean sartürik; Jaunttogibeletik, makila esKûan eta jüramentüak mihian. Jauntto ez zennahi zeditü ihize ttipi bati, ezi lehenago bazüan lasterkakako primaAhüzkin irabazirik. Bazoan inazia (tximista) bezain zal(h)e, bena txa-kürra zal(he)eago.»

Jaunto erorten da, eta xaialat ützültzean, ardo güzia isuririk edi-reiten dü: «Adio hamabost pitxer!». Artean urdeak baratzearen erdiaalhatü dü. Kabale napürraren jo nahiz, beste xanpillus (itzulipurdi)bat egiten dü.

118


«Ordüan hameka orenen altea zen. Barrükütik sankaz entzün züanbehia, orano barurik. Jaunttok kanpoalat elki züan, etxano alde pekosoro patar ttipian alha ledin. Bena lotsa zen behiak zerbait gaizki eginlikeaon, txakürrak eta etxe urdeak bezala. Aüzoan jesan zäun hiru sokaeli, bel(h)ar tornü kargatzen erabilten den soka lodi haietarik, eta alga-rri opilatü (korropilatu) zütüan mütürretarik. Gero soka mütür batabehiaren joaltean estekatzen dü, beste mütürra aldiz, tximinearen gai-netik behera sükaltealat urtukirik, bere esküneko zanko sagarrari.«Holaz, zion bere beitan, behiak p(h)ürü (bederen) ez ditadak deüs ereeginen, norapait joan nahi datekeanean borogatüren beitüt.»

Bena lüza gabe, behia ezponda batetan lerratürik badoa durdu-llaxkaz soro zolalano, soka tiratzen düalarik; Ber denboran, sokakJauntto ekarri züan herrestaz kapitxale kantüetara eta hantik goiti al-txatü zanko zolatik tximinearen barnealat. Gaixo Jauntto oihüz arizen, planta txarrean, zankoak gainean, bürüz piko, bürüa bost zehegora lürretik. Behar ere, püntü hartan, Kattalina horra zen bazkarite-ra: harek Jaunttori heltüra egin zeion.

Jauntto egün bat egon zen ohean, lotsak eritürik. Kattalinari erranzeion: «Ni ez nün nahi haboro barneko lanetan.» Eta hantik aitzina,lehen bezain irus bizi ziren Jauntto eta Kattalina, bena Jauntto alo-rrean, Kattalina aldiz barneko akodinetan.»

Kadet Oxibar aipatü dügü. Beste OXIBAR bat bada, hau Jean-Pierre, Xinan misioniste zena, eta behin bederen «Gure Herrian»idatzi züana, 1937ko apirilatik arramaiatzealako (ekainerako) zenba-kian: «Azia-tik Uskal-Herrilat» (Asiatik Eüskal Herrialat). Yunnanprobintzian dago, Vietnametik hüllan, Phoueuleko prefetürarenmeneko eremüan. Horko sei popü lüen berri emaiten dü:

«Seigerrenik OUA deitzen direnak, üngürüne horietan hanitx bei-tira, bortüetan bizi. Oua horien erdi bat nonbait, xinoisen esküpean

119


bizi dira eta hen (haien) leger jarraikitzen. Bena beste erdi bat basadira orano, eta ez düe beste bürüzagirik (e)zagützen bakoitxak bereherri-zaina baizik edo leküz-lekü errege txipitot bat. Beti algarrenartean aharran edo güdükan ari dira, eta ez dira oro algarretarat bil-tzen xinoiser gaina (gainera) joaiteko baizik. (…).

Oua basak ez dira ene egongia kantüan bizi. Behar da ebili bi egünapürrenik hen (haien) erremüala heltzeko. Bena horra dira üsü mer-katüala gaüza erostera; eta ordüan kasi beti arropa zerbait jaunstendüte (düe), zeren eta bere(n) günetan pikarrai-gorri (biluz-gorri) bei-toatza eta hala hala ikusten ahal dira zonbait aldiz bideetan eta mer-katüan ere bai.

Oua basa horietarik parte hon bat lepo-mozle deitzen düte (düe)eta egiazki halako dira. Urtatse ondoan, bigerren hilabetetik lauga-rreneala eta berriz zortzigerren hilabetean (orai da), elkitzen diraandanaka bere(n) egongietarik eta bideetan ikusten balin badie brbe-ra doen bat edo armatürik ez diren jente bakant zonbait, arrunt her(haier) gaina (gainera) badoatza, bere(n) nabela handiez lepoa moz-ten, bürüa beren zakü beltz batetan sar eta haputikaz (hapatakaz)arraützültzen etxerat bürüz. Urte oroz atzamaiten düte (düe) hanix-ko, gainti horietan ere.

Orai düala abantxü urtea, Oua basa andana bat jin ziren gaü batez(üsü gaüaz jelkitzen dira), hebentik bi orenen bidean den herri bate-tara. Etxau (aüzogüne) batetako etxe bakant batetan ziuntaz sartüziren, han ziren jente güzien lepoak moztü eta ihork ere ezin jarrakiahal izan, ordariaren berer emaiteko; Hola aita eta ama, lauzpabosthaurreki(n), ber denboran iraülirik etxe(a)n baratü ziren eta bürürikgabe.

Nihaurek ikusi dit heben gaintiko TAI gizon bat erremedio bilajinik ene gana. Igaran urten Oua basen nabela petik doi-doia inhes(ihes) egin züan eta ordünko zauriak min egiten beitzon, horra zen

120


ene gana, sendo nezan galtatzera. Herexa izigarri bat badü lepoan gai-ne(a)n. Lotseriaz (beldürrez) erdi gor eta erdi ertzo baratü da. Zon-bait oihü eibat egiten ditü (dütü), üdüri behi bat sankaz ari bezala.

Bena galtatüren deitazüe zer debrü egiten düen hainbeste bürüre-ki(n). Nihau ez niz orano ebili Oua basen eremü barne(a)n, eta ez dütberaz ikusi zer egiten düen, bena heben denek badakie eta beha zit zererraiten düen hebenko jenteek.

Oua basek sinesten düe bere(n) errisaren eder ederra lürretik jel-kerazteko behar düela jente bürü bat ekarri bere(n) alor kantüala;hura aha! bezain ontsa ohoratü eta, hola üzta hona segür ükenen düe-la. Beraz herri bakoitxak bürü bat gütienik behar dü atzaman.

Erraiten düe zonbaitek bürü hartan baratzen den odola txortatxendüela bere(n) alorraren gaine(a)n. Oroek aldiz, bere(n) gisan erraitendüe eraman düen bürü hura lantatzen düela kolte gora eta zorrotzbatetan gaine(a)n (,) han behar beitüe ützi zonbait aldiz urtea benohaboro ere, ordaria hel artino. Bürüa kolte haren gainean den bezainsarri, jiten dira Oua basen emazte andana bat, zikintarzünez baizik ezbeztitürik, haren aitzineala, bere(n) gisan kantalotsez nola dolü zaienerraitera, planta hartan jente haren ikustiak (ikustia).

Eta kantatzean, holaxeko hitz elibat emaiten emen düe (dütüe):«A! Gaixo dohagabekoa, eta nola hulakatü ahal izan zira arren! Zerenez zünüan kasü gehiagoxe egiten, bide handi hurak gainti joaitenzinelarik! Ez zinate orai planta hontan heben.Bena ez ziteala etsi, ez.Gük heben ontsa erabiliren zütügü. Gure Jinkoa izanen zira aurten-ko.

«Soizü ekarten deitzügün idi eta urdeak. Hiorik oro zure ohoretanehoko (hilen) (di)titzügü orai ziren güne hetan(haietan) üken deza-zün eta jateko prunki. Bena zük ere, otoi, gaüza horien ordari ükene-raz izagüzü üzta hon bat eta arraützüliren gira orano zuri eskerrenemaitera.» Eta gisa hortan lüzaz ari dira gisala.

121


Ordüan arren, noiz eta nihauk ikusiko beitütüt eta entzünen gaü-za horik, xüxentzen ahal diket herroka horietako erranetan, zerbaitaipatü balin badüt osoki egia ez denik. Bena nihauren bürüa trastetxar hek (haiek) atzamaiten balin badüe, ez dükezü ordün hain aisa.Zer nahi izanik, Jinko honaren lagüntzarekin, ez niz etsitzen egünbatez oso osoa eta ez bürüa berbera, joan ahal izanen nizala Ouabasen artealat eta hantik aitzina, ez zitzaizüet nihauk ikusiez baizikmintzatüko. (…).

Misioniste txipitot bat.

Changin-en, bürüllaren 13ian.»

JAUREGUIBERRYTARRAK

Eüskaraz ez züen izigarri bat idatzi de Jaureguiberry familiakoek,baina eragile handiak izan ziren herriaren eta hizkuntzaren alde, bere-ziki Jean, Madalena eta Clement haurrideak.

Jean de Jaureguiberry (1880-1952): Argentinan sortürik, bedera-tzü haurridetarik lehena, Alozen hil zen, aita-amen herrian. Arma-dako sendagilea zen. Eskualherrizaleen mubimentüan parte hartüzüan mündüko bigerren gerlaren aitzinttoan. «Aintzina» aldizkarianidazten züan, baita «Gure Herria» delakoan. Haatik haren obra nau-sia frantzesez da, nahiz eüskal izenbürü batekin: «Basabürüan» libü-rüa. Zübereraz ützüli dü 1996an Jakes Sarraillet lakarrar irakasleak,Baionako Maiatz aldizkarian.

Espainiako gerlaren kariara, hegoaldeko eüskaldünen alde jarrizen Jean, Madalena arrebarekin, eta hantik ihes jinak lagüntüzütüen. Geroxeago, aleman armada heben zagoalarik, erresisten-tzian parte züen biek, eta hortan beste lau Jaureguiberrytar ere sar-tü ziren: Clement anai gazteagoa seme batekin, eta bedeziaren biseme gehienak.

122


Madalena edo Madeleine de Jaureguiberry (1884-1977), Pauekoerrejentsa eskola eginik, sei urtez Argentinan egon zen irakasle.

Mündüko lehen gerlan senargeia galdürik, ezkontü gabe bizi izanzen amaren ondoan Zibozen.

Emazteen eüskaltzalegoaren süstatzeko, «Begiraleak» batarzünasortü züan eta horren bürü izan. Espainiako gerlaren üngürüan,hegoaldeko abertzaleen politika mündüari erakutsi nahi üken zeion,ordünko idazle katoliko handienekin: Mauriac, Maritain eta abarre-kin. Sail hortan ez du sekülan etsitü geroztik.

Eüskararen alde erauntsi dü tai gabe, eskolan sararazteko bereziki.Paueko inspektür-ikuskariak hortara lehiarazi nahi zütüan, ele ederrikeraiki züan, bena besterik ez! Halaber iparrraldeko emazteen EkintzaKatolikoan. Berak eüskaraz irakasten erauntsi dü eskola elibatetan.Hortako libürüttoak, disko bat eta hiru antzerki hontü zütüan.

Eüskararen balioaz artikülü hanitx idatzi dü iparraldeko agerkarieta kazetetan, haboroenik frantzesez. Clement anaiak Inchausperen«Le verbe basque» gramatika lanaz egin züan labürpen matematikoaezagütarazi nahi üken dü. Zinez barreiatürik dira Madalenaren idaz-lan labürrak. Euskaltzain urgazlea zen eta 1975etil ohorezko euskal-tzain.

Clement de Jaureguiberry (1895-1965), mündüko lehen gerlansartü zen hemeretzügerren urtean, osorik egin züan artillerian, eta bialdiz kolpatürik, kapitain gradoan ürrentü. Lüzaz Argentinan egonik,mündüko bigerren gerla ere parte hartü züan. Bildozen plantatü zeneta Mauleko Regum lantegia kudeatü züan züzendari kargüan.

Xiberoko maki handiena (Maule, Arbaila, Basabürükoa) manatüzüan, bospahei ehün gizonen bürü, eta Ospitalepekoaren lagüngoapolemikoarekin, Züberoa libratü 1944ko üztail-agorriletan. Güdüka

123


horren egütegia frantzesez idatzirik ützi züan, eta horren sinadürarikgabeko libürütto batetan agertü dü Atharratzeko erresistentzia ba-tzordeak: «Août 1944 – Libération de la Soule – publié par les soinsdu Comité de Libération de Tardets».

Haren alaba Margarita «Mallaita» Joannyk dütüan esküizkiribüelibatek erakusten düe Clementek eüskaraz ere lüma hona züala, etaidazle sena. Horietarik bat «Zuberoako idazle zenduak» libürüanagertü düt: «Mort pour la France». Istoria zinez hunkigarria da eneustez.

Fabien HASTOY (1879-1950)

Lexantzün sortürik, Atharratzen hil zen. Irakasle izan zen lehenmaileko eskola püblikoan, bere aita bezala (hau Lexantzüko errejentabeitzen): lehenik Lapurdin gainti, gero Alozen.

Artikülüak idatzi dütü «Eskualduna» astekarian eta «Gure Herria»aldizkarian, bereziki «Betzülako aize ephailia» sinatüz (1936). Istoriatxipiak eta antzerki labürrak hontü dütü, eskoletan emaiteko. Orohar, esküin-exker, gaüza franko idatzi dü, bena ez da hainbat horienberri zehatzik.

La Fontaineren hamabost bat alegia eüskaraz egokitü dütü, etahoriez da famatüenik. Hona labürrenetarik bat.

«Igelak idia bardintü nahi(La grenouille qui veut se faire aussi grosse que le bœuf)

Agorrilako ülüntze bero batezMuse igelBeti ergelAri zen hürrün entzünarazi nahizBere karraka ehelegagarria (nazkagarria)Iratzarraztez Jauregiko lozalea.

124


Edatera zen hüllantü idiaIgelttoBekaizttoZertako zen bera hain txipiaHantzen da, diolaik ahizpari«Hori bezainbeste nüken sarri!»

Jarri zen llodi, biribilZorroMorroBai…zapart egin eta hil!Apollot horrek bezalaEgile bada, gisala!»

Pierre LHANDE (1877-1957)

Aita-ama xiberotarretarik sortü zen Baionan, Argenterie (Zilarre-riako) karrikaren 9an. Aita galdürik, zortzi urteetan Zalgizen ohatüzen amarekin eta bi anai gazteagoekin. Ikasketak Mauleko SaintFrançois institüzionean, gero Baionako apezgeitegi handian. Hortikjoan zen Jesüitetara. Jesüsen Lagündian apeztürik, irakasle izan zenHernanin eta Hondarribian. Hor gipuzkeraz ontsa ikasi züan, etaLafitteren arabera, züberera beno hobeki emaiten züan gisala. PuertoSanta Marian ere irakasle lanetan erauntsi züan. Bena Espainiakoerresumatik ohiltü züen politikako ideien gatik.

Anartean sortü beita Euskaltzaindia, lehen hamabi euskaltzaineta-rik da, Züberoako eüskalkiaren izenean. Horren ondokoa GuillaumeEppherre date (1958-1974), eta gero altzürükütar apezaren segida enijinen zait 1975ean.

Esküin-exker ibiliko da mündu zabalean: lehenik Paris aldeanpraubeen zerbütxüko, zer nahi eraikin eginaraziz; laster Ameriketan;azkenik Indian: hor memoria galdüko dü bat-batetan 57 urteetan, eki

125


kolpe baten ondorioz ahal, eta ez dü sekülan osoki arrabildüko; bizi-ko azken herena zinez mendratürik igaranen dü Atharratzeko xahar-etxean, eta hor zentüko da laurogei urteetan.

Frantzesez asko idatzi dü, denetarik: peredikü, mintzaldi, eleberri…Izigarriko arrakasta bildü züan Pariseko Notre-Dame eliza nausianegin zütüan Goroxümako perediküez, eta gero irratiz eman züan «l’E-vangile par dessus les toits» mintzaldi sailaz.

Eüskal geiez ere hanitx idatzi züan frantzesez: olerki, saio, elebe-rri,artikülü, ikertze, estüdio…Sail hortan aipa ditzadan bereziki «Latombe basque» idazlana, «L’émigration basque» libürüa, eta Larras-quet barkoxtar apez hizkuntzalariarekin Etxahun-Barkoxez «hontü»züan libürüxka. Larrasquet linguistikan doktore zen, eta Zuberoakoeüskalkiaz lan zorrotzak agertürik badütü, bereziki horren fonetikaz,hala nola «Action de l’accent (tonique) dans l’évolution des conson-nes étudiée dans le basque souletin» (Paris, librairie Vrin, 6 place dela Sorbonne): egia erran, doktoregoako agertü züan lana du hau.

Lhandek frantzesez beno hanitxez gütiago izkiribatü dü eüskaraz:kobla zonbait, ützülpen bat edo beste, gütün eta mintzaldi bakant eli-bat, «Eskualduna» astekarian berrixka zonbait zübereraz…bena ele-berri bat, «Yolanda», gipuzkeraz. Edizione kritikoa prestik dü JonCasenave lapurtar irakasleak, «Euskararen lekukoak» sailean agertükozaiolako esperantxan: orai pelota Euskaltzaindiaren hegatzean dago…

Bestalde Lhandek Euskaltzaindiaren «Euskera» aldizkaria bi urtezkudeatü züan eta «Dictionnaire basque-français» delako hiztegi fama-tü hasi. Parte handiena egin zeien Pierre Lafitte eta Philippe Aranartapezek.

Bena aita Lhanderen famak eüskarari zerbütxü egin deio lan bere-zi hortan, eta orokorki ere.

126


Jon MIRANDE (1925-1972)

Parisen sortü, bizi eta hil izan zen. Aita-amak xiberotarrak zütüan,bena frantzesez ari zeitzon. Eüskara bere ogüz (bere kaxa) ikasi züanhogei urteetan, eta eüskalki güzien ezagützera heltü zen; zübereraz,lapurteraz eta gipuzkeraz bereziki, trebetarzün handia züan: hiruhorietan idazten züan, eta gainela batuari bürüz bazoan eüskara zabalbatetan, nahiz batuaren bidealatzea ez zen orano hasirik.

Abertzalea zen Mirande, bena oso bere gisakoa: arrazista zen argieta garbi, batere gorde gabe. Nazien alde agertü zen…haiek gerla gal-dü ondoan! Jesüs Jinko jüdioaren etsaia zen, bena bere gisako sines-tea bazüan, paganoa: eüskaldün zakarren Urtzi züan bere Jinkoa. Eus-ko Jeltzaleari ere aiher zen, horren abertzaletarzün kiristi, xahü etabakezalearen aitzi.

Ministerio batetan lan egiten züan, Paul Valéry poeta famatüakbezala, eta haren balde, lan hortan izigarri debeatü zen. Bestalde orozkürios zen: goizanko seietan jeikirik ari zen beti irakur eta ikasten;Mintzaje andana bat bazakian, eta haietan bretuena. Bretu adiskide-ak bazütüan, abertzale gogorrak. Eüskaltzaleen artean ere adiskideminak bazütüan: Txomin Peillen (nahiz politkan ez ziren bat), JonEtxaide, Gabriel Aresti …

Idazle zorrotza dügü, bai prosan, bai olerkian.

«Banüan adiskide bat

Banüan (banin) adiskide batHoberik ez beitzenTabala da ezagünEnekin gaü et(a) egünGerlan ibili zen,Gerlan ibili zen.

Bala bat horra zaigü

127


Ene ala hire?Lagüna dü ebakiZertako ez naü (nai) hunkiHarekin ni ere,Harekin ni ere?

Hedatzen deit esküa!Armatzen ari (ai) nintzanNik ezin deiat eman Eskürik, ago hebenBetiko bizian,Betiko bizian.

Aleman armadako kantore zahar bat (Uhland, 1830) egokitü dühor Mirandek. «Aguirre Presidenta» pastoralean kantatürik izan zen1995ean Arrokiagan.

LIGETX (1901-1940)

Louis Liguex, Larraine Ligetxeko semea, Zihiga Baratzabalealatezkontü zen,eta han gazterik hil bular-erraietako tüberkülosa gaitze-tik. Aho-mihiz koblakari haütü (bikain) zen gisala. Haatik izkiribüzbertset eta kantore güti ützi dü: dozena bat ene jakinean. Hamekaediren deitzo, gütünaxal handi batetan Allande Socarros kazetalariak,Etxebarre bere herriko kontseilüala haütatürik izan delarik: herrikoetxean ezarririk zütüan horko Joseph Althabe, Arrabarko etxekoak,Ligetxen arreba baten semeak.

Hamabigerren bat helarazi deit Marcel Accoceberry Larrainekoaüzapez edo merak, eta segidan agertzen düt heben. Arren aho-mihiznahi bezala ari omen zen Ligetx, eta horrez oritarazten dü Be(i)natMardo XVIII. menteko barkoxtar koblakari famatüa. Behar bada bixiberotar ezagün handienak dütügü sail hortan. Etxahun-Barkoxehaütü zen izkiribüz, haatik aho-mihiz oritzapenik ez dü batere ützi.

128


Etxahun-Iruri bi sailetan ari zen, haatik bat-batean asmatzen benohobe zen kantore idazten: aho-mihiz Ligetxekin lehian entzün düe-nek dioie larraintar-zihigarra jokü hortan nausi züala, zal(h)eago etazorrotzago. Etxahunen irakaslea zen, eta hoti galdürik, Xiberoan bereheinekorik gabe baratü zen Etxahun-Iruri, damürik.

Basabürüa eta Pettarra(izenbürü hau nik emanik)

1 - Orhin sortü txoriak Orhi dü maitatzenZonbat nahi hürrüntik, harat da nausitzenNi bortü txoria niz, Pettarrean (rrin) bizitzenSorleküa ez beitzait gogotik jelkitzen.

2 – Basabürü gainean zabal da bortüaHan dirade garbi, sano air(e) eztiaOsagarriarentzat lekü tratatüaHan da han egiazki irus bizitzea.

3 – Bena hona zer düen erraiten Pettarrean (rrin)Larrainen, Santa Grazin, Hauzen eta LakarrinLigin, Lexantzün eta Etxebarre herrian (rrin)Jenteak (tik) bizi direla miseria gorrian (rrin).

4 – Ezinago ohil (basa) dük basabürütarraEz dük bate(re) basago ihize zaharraApürrek die zerbait jente maneraMantsotü gabe die ützi behar lürra.

5 – Han bizi behar düanak, han behar dik sortüKanpotiarrik ez dük orano laketüPettarrean (rrin) nahiago dük Pettarra higatüBizia eztiago eramaiten beitü.

6 - Mespe(re)txü, trüfen gatik bizi BasabürüPettarren ürgüllia lehen nahas bürü

129


Oro hil nahi dütü üngürüz üngürüBena basabürütarra bet da hen (haien) bürü.

7 – Biba Basabürüa zer nahi izanikPettarrean bezala Jinkoak eginikHire mespe(re)tzatzeko ez die züzenikEz beitü egin nahi (nihuri) ogenik.

8 – Pettarrek die behar hire sokorriaBestelan lüke bertan miseria gorriaHaien gaznek lükeie ttipi üngürüaAxala gogor eta üdüri harria.

9 – Sei hilabetez dütük urte oroz hastenNegütik landa deitze kabaleak (lik) ekartenBedatsean (tsin) eta üdan bortüan (tin) (dü)tük igaitenLarrazkenean (nin) aldiz etxerat joaiten.

10- Negüa jin denean hiau hiz baratzenIsiltarzünean hiz ordüan bizitzenMihise xurien pean ardüra gordatzenInoxenten arropaz ederki beztitzen.

11- Kantatzen hasi denean (nin) küküa bortüanPettarrer dük erraiten bihotza esküanSüskerra bezain berde lilien arteanHen (haien) haidü(rü) bezala bertan jin ditean.

12- Pettar edo menditar, oro bardin giraBizitzeko badügü algarren beharraBego sa(i)hetsealat bekaizteria tzarraAuher eta aizinanten z beita sobera.

13- Jinkoak eman deigü manü bat ederraAlgarren maitatzea ützirik aharra

130


Pettarra maita ezak BasabürütarraDezagün egin oroek (e)üskaldün azkarra.

14 – Txoria(k) kaiolatik penuski kantatzenSorleküa beitzaio tai gabe oritzenBata(k) bestea dügü algar kontsolatzenSorleküa gogoan girade isiltzen.

Eskerrak Marcel Accoceberry, Larraineko merari.

ETXAHUN-IRURI, Pierre BORDAZARRE (1908-1979)

Koblakaria

Ligetxekin aho-miz koblakan iasi züan. Haatik ez zen gisala harenheineala heltzen. Egia da zirtzi urtez gazteago zela,eta irakaslea ordü-koz famatürik. Hau goizik joan zen, 39 urteetan, eta Etxahun lehia-kide hüllanik gabe baratü, koblakari handirik ez beitzen ordüan Xibe-roan. Ments horrek en ustez ogen egin zeion, koblakan trebatzekohanitx ari behar beita hon baten aitzi. Mattin eta Xalbador lüzazhobetzez joaiten ikusi dütüt, besteekin lehaitzeari esker. Etxahuneknoiztara horiekin parte hartzen züan. Sari handi bat irabazi züan1946an Hazparnen. Bena gero ez züan üsü erauntsi: artetarik Xalba-dorrekin, hau bere artaldearekin negüan Xiberoalat agertzen balinbazen. Etxahun kantore hontzeari eman zen haboroenik, hortan gus-tüanago ari beitzen ere. Gero pastoralari lotü zen, arrakasta handi batardietsiz.

Kantore hunkigarriak

Berrehün bat kantore hontü züan; Ez dira oro Agur Xiberoarenheinekoak, franko badütü gertakizün txipi baten kariala norbaitekgaltatürik. Bena beti hitz eijer elibat edireiten dütü, ahairea berakasmatzen dü, sinple, goxo, hitzari ontsa ezkontürik. Hortan nausi da,

131


müsikaren irakurtzen ez dakialarik, eta lazgarriko dohain eder horigütiziatzen deio Xalbador adiskideak.

Haatik 1946ko bedatsean famatzen hasi zelarik presoner ohienomenezko kermezetan kantari, haurren eta gazteen mirespena iraba-ziz, adinetako jenteak erran zeigün: «Bena gaixoa, Etxahun txipia dükhori! Bestea züan bestea, Barkoxekoa, Etxahun handia, egiazkoEtxahun!»

Irurioak ber dohainez eta lanaz erakutsi dü Etxahun txipirik ezdela. Bi Etxahun, oso ezbardinak, eta biak bardin handiak badütügure Xibero txipiak: hortaz fier eta ürgoi giaudetzü!

Züberoaren bi maxelak

Xiberoak bi maxela badütü, bi Etxahunek simetrian bezala era-kusten dütüenak, beren ürratsetan eta idazlanetan bizi üken dütüenbezala: batetik Irurikoaren «eki begi» alagera, eijer eta goxoa, besteekikusten deigüen bakoitxa; bestetik Barkoxekoaren «itzal herri» bor-titz, gogor eta ülüna. Hori ere hor dügü, gure lürraldean, gure beitaneta gure historian: Oier III.a, Xiberoko azken bizkonte oiesa, Mata-laz apez iraültzalea, Jon Mirande idazle tragikoa, Xiberoko bimakiak…

Pastoral idazlea

Mente laurden batez bakoitxa izan da, Junes Casenave ager arte,bederatzü trajeria hontüz:

1. Etxahun Koblakari – Lehentze: 1953an Barkoxen2. Matalaz 1955 Eskiulan3. Berterretx 1958 Maulen, Ligin4. Santxo Azkarra 1963 Gotaine-Irabarnen5. Le Comte de tréville 1966 Irurin, Maulen6. Chiquito de Cambo 1967 Maulen, Donostian

132


7. Pette Beretter 1973 Gotaine-Irabarnen8. Ximena 1979 Atharratzen, Irurin9. Iparragirre 1980 Urdinarben, Urretxun.

Etxahun eta herioa

Etxahunen trajerietan üsü zati baliosena da hiltzera doan heroia-ren kantorea. Ateka hortarik igaran beharko dügü denek, eta horrensargian bakoitxak ükeiten ahal düan sendimentüa hunkigarriki txa-ranbelatzen dü Etxahun-Irurik, egiazko poeta den bezala. Ikus etaentzün bereziki de Trévilleren azken hitzak, baita Nafarroako Blancaerreginarenak (Pette Beretter trajerian) eta Rodrigorenak (Ximenatrajerian).

Junes CASENAVE-HARIGILE (1924)

Urdatx/Santa Grazin sortürik, apeztü zen Betharramen, San MixelGarikoitzen ordenan. 33 urtez irakasle letra klasikoetan (lati-frantses-grekoz). Urte andana batez Palestinan.

Donapaleun Etchecopar kolegioko züzendari 17 urtez (1964-1981). Irakasleen moldakuntza iraunkorraz kargatüa 10 urtez, peda-gogian aholkülari ber denboran. 1981etik parropietako apez Basabü-rüko Ibar Esküinean, Altzaiko apezetxean bizi da.

Euskaltzain urgazle 1982tik, ohorezko euskaltzain 2000tik, harri-garriko langilea da eüskararen eta eüskal literatürako sail haboroxee-tan. Trajeria, «pastoralari» deio ekarpena bereziki azpamarratü beharda, mail gora bat eman beiteio bere zorroztarzün eta zehartarzünaz:historiaren errespetüa lehentze; eüskara aratz, aberats eta jakintsü bat,neurtitzetan silaben kopürü finkoa (8/ 8) eta ohiko asonantziarenordes egiazko errima; literatürako balio kültoak … Toribio Altzagasaria, antzerkiko gorena, bi aldiz irabazi dü: 1982an (Pette Basabürü)eta 1992an (Agota).

133


Trajeria/pastoralak:

1. Santa Grazi, 1976, Urdatx/Santa Grazi herriak, herrian2. Ibaneta, 1978, Garindainen, Auritzen 3. Pette Basabürü, 1982, Pagola4. Zumalakarregi, 1989, Altzai-Lakarri5. Santa Kruz, 1992, Urdatx/Santa Grazi6. San Mixel Garikoitz, 1994, Donaixti (Nafarroa Beherean)7. Agota, 1999, Altzai-Lakarri8. Jesüs, 2006, Maulen9. Santa Engrazi, 2006, Urdatx/Santa Grazi10. Enaut Elizagarai, 2007, Gamere-Zihiga.

Gaineala frantzesez «Jaun Martin Pueyredon, Pastorale de Lanneen Barétous», 1997, Landa (Biarnon). Ützülpena libreteanbiarnes/okzitanieraz eta gaztelaniaz.

Olerkiak: Oihanealat (1984) eta beste... Literatüra sariak irabazidütü olerkian eta ipuinean.

Ipuinak: Maiatz adizkarian, 1989 – Altzaiko Herensugea – Sines-te zahar eta ez hain zahar…

Iseiü: Amikuze – Ziberoako antzertia.

Historiazko idazlanak: Orhiako Naba, 1978 (778ko güdükarenhistoria ordünko idazkien arabera).

– Zumalakarregi, gudalburua (biografia)– Simun Zetegiet (hagiografia).

Ützülpenak: Egün oroetako irakurgeiak (Bibliatik) – JesüsenBerrihona (Testamentü Berria).

Artikülüak, gei ezbardinez, kazeta eta aldizkari andana batetan.

Hiztegiak: dictionnaire français-basque, dictionnaire basque-français (gehi aditzaren egindüra).

134


Gramatika lanak: bereziki «Xiberoan eüskaraz», zübererazko ikas-geiak berrogei ataletan.

Xehetarzün haboro ediren daite Txomin Peillenen mintzaldian.Bestalde hona Casenaveren hiru idazki.

«HARTZ PASÜA

«Ez dü aspaldi, gure bortü oihanetan, bazebilan hartz ontsaxko.Bedatsetik larrazkeneala, nonahi hanko bidexkak barat gentzakean.Ori hanitx apürtürik dira. Gizona üsnatzen düen bezain sarri, ixil ixi-la baztertzen dira eta beren bidea egiten düe.

Animaleko ihizea da hartza. Gibeleko zanoak lüzeago beitütü ai-tzinekoak beno, gibelaldeaz gorago da eta üdüri dü horrek indar bere-zi bat emaiten deiola, bai ebilten delarik mütürra lüzatürik, bai xüti-tzen delarik. Hortakoz ere ehikiago petigora igaiten da behera erais-ten beno. Gaztaina kolore biloz jantsirik dago eta, oihanean ülünbeita, ez da betik errex haren kustea. Hala hala iratzetan, larrazkene-an gorritzen ari direlarik. Omen, sü(i)aren beldür da. Beraz artzaineketa egürkariek surdakei bat sakolan goititzen düe, ordü dateaneanpizteko. Behin beno haborotan entzün düt, zauritürik delarik, gaitzgorritan jarten dela eta deüsek ez dezakeala eden; lotzen da ordüanhamabost zentimetrako zühaintze zanko bati, izei, leher edo bago, etaadarxka balde iaharrausten dü. Hobe han gainti ez izatea!

Oihanaren barne(a)n, güne bustietan eta botxe baten aldepean,agertüko zaitzü haren atzak; gibeleko zankoenak, biribil, hogei batzentimetraxko bat erdiz erdi; aitzinekoenak, her(t)sixeago, bena lüze-ago, azüzkülüek egin ziloak lürrean sartürik.

Azüzkülü horietarik bateki dütü erhaiten; lasterkarazten dütü,lepoal jauz eta, itze bateki bezala, adarren artean bürü garkoitx gibe-lean tzixtatzen.

135


Bere negüko lozorrotik iratzarri ordüko, oihanetik elkitzen da.Bedatse elürra hurtzen ari denaren erditan, gaitzeko zankaztak egitendütüe haren ürratsek.

Hasten da ahabe, arraga, maxüxa, zühaintze axalki eta ezti basajaez. Belar pünttaz sortü beno lehen, ezkür kari da.

Agitzen zaio noizean behin betaldi baten biltzea. Bere eiherarenminaren iganarazteko aragi ondoan doa, eta ardik dütü, bortüa, ehi-kienik atzamaiten.

Arren maxela batetan edo ere oihanaren barnean, ediren dezakegüardi larrü zonbait: bospasei, hamar bat, ez bada haboro. Ardi on-tsaxko hilik badelarik, hori izan daiteke hümeen lanegina; beren ama-ren ondotik, txostakatzeko bezala erhaiten dütüe. Azüzkülüaz xuxenlahardekatürik dirade, eta gero eijerkitto biribilkatürik. Erditan joal-tea, prefosta zapartatürik, txintxak herotsik egin ez dezan: hartzarenlehen lana, ez beitü herotsa maite.

Horra zer gaizkiak egiten dütüen hartzek artoler. Hartakoz, ar-tzainek uste düe behar dütüela horietarik beren hontarzünak begira-tü. Gaixtagin bat balitz ogen egilea, hedexuriak zale lütüke gibeletiketa behar lüke ordaritü.

Hartzak ezin beitira holaxetorik bahit eta, ihork ez ditzan erho,beniareki zaintürik beitira, nola bühürt ditake artzainak? Beren armahartü eta, xüxen den bezala, bortxak hortaratürik ixilka tirokatzendütüe.

Beste ihize balde, hartzak ber bidea beti jarraikitzen dü. Ihizlariekherexak ontsa ezagützen dütüe, eta badakie non igaraiten den, noratdabilan, zoin bazterretan düan bere egongia eta logia. Holatan, badoahartza Erronkariko, Santa Graziko, Larraineko eta Otsagiko bortüakgainti. Lekü bereziak badütü han hor, goikerritan, eta «Hartz pasüa»kdeitzen dütüe. Horietarik bat Larrainen.

136


Har ezazü Bürkegiko arroilatik goiti, harat Orrirat (Orhirat)bürüz. Heltüko zira(i)e Txsitupeala eta han goraxeago berehala Hartzpasüa joko düzüe. Hüilantzeareki, halere, üngürüak artareki ikertitzazüe, zer agit ere. Uste gabetarik, ihizea han izan leiteke, berepasüalat ber azken jauziaren egiteko. Eta ordüan!…

Güne hori ontsa ikertürik züan Larraineko ihizlari batek, Ahetse-ko etxeko semeak. Hau frako gizon azkarra zen, ordü hetan bazire-nak bezala! eta ihizlari haütüa. Izan zedin erbi, basahüntz, orkatz,orein ala basoilar, ürzo, trida, bilagarro, bazakian hoien berri. Batbegistatzen züaneko, ez zitakeon itzur: xüxen tirokatzen züan, eta hanberean zagon txinkortürik.

Hartza ere ihiztekatzen züan. Bena besteentako bezal, horrentakoez züan ihizorik hartzen. Zoin nahi txakürrek, haren hexera üsnatzendüan bezain sarri, beharrika bai büztana aidean, harritürik eta ixil ixi-la, lasterra hartzen dü eta, ikare barrastaz, xüxen xüxena etxerat bil-tzen da. Bestalde, hartza hartza beita eta Ahts Ahets beitzen, honek ezzüan ordüan armarik ere hartzen. Doi doia axkolta bat. Jentea harri-türik bei(t)zagon haren ausartzeaz, hau erraiten zeien:

– Holako ihizea ez dezakeat hürrüntik erho, hareki bürüz bürüborrokatü behar diat.

Horra zerentako eg¨rükitzen züan bere pasüan.

Pasü tzarra, alabadere! Han zen gain gainean, pikatabürü bat üdü-ri. Nor nahi laztüko zen hantik sogitean, hain beitzen itsusi eta lüze,basa, behera büruz: hiru ehün kanaren altexea! Zonbat petxü ez dahan agitü!Bortükariek

Maite düe goilürretan ebiltea. Bena begireizüe sasu orotan lanoa-ri, hain beita tink, zeren egin dezakezüen zale ürrats oker bat; ebiarieta elürrari ere, zeren uste gabetarik lerra zintekea(i)en. Hola nolahaizü izan den ontsaxko, larrütü den baxan eta arrabaski. Noren axo-

137


la lüke han hartzak? Beraz güne hura züan Ahetsek haütatü harenerhaiteko.

Nik zanko eta begi honak ükeitez, hor nüzü nahi hartzareki borro-katü, zion.

Ezi Ahets, han, ez zen beldür. Pasü erdi erditan jarten zen, xütik,haidürü. Zoinen handi eta eder zen, ekiak, jeikitzean edo sartzean,bortü tini gainean, haren itzala lüzatzen züanean esküin edo exker!Zoinen handi eta eder, arrastiri hastean, bere makilari bermatürik,üdüri züalarik zelüko edo lürreko hütsünetarik jelkitzen zela, bortüanez beititake berez zelüko eta lürreko bazterrak, haboroziz ez itsaosnazelüko eta huretakoak. Hor, arren, Ahets nausi zen, nausia.

Eskü esküinaz axkolta bat tinkatzen züan; ahüntz larrüz troxatü-rik züan exkerra. Hartza jiten zenean, bidea moztürik beitzüan, gibe-leko zankoetan eraikitzen zen, leitak zorrotz ageri, aztaparrak lüzatü-rik ürratzeko. Aide gaitza züan, egiaz! Gaixo Ahets! zonbat nahi gizontieso izanik ere, hartzaren eretzean opatü txar bat üdüri züan.

Bena gizona bühürri denean!…Han ziren biak berbera, bürüzbürü, algarri so.»

J.L.-D.ren oharra: Prefosta istoria ez da hor fini. ürrentzearen jaki-teko, ikus Junes Casenave-Harigileren Ipuinak, Izpegi argitaletxean,1997.

IBANETA (1978)

Ibaneta, zer dabila hire lepoa gaintik?Oihü (e)ta intziri handi heltzen Iru(i)netik;Karlesek (dü)tü harresiak jauzarazi errotik Ibaneta, Ibaneta, hire lepoa gaintik!

Ibaneta, zer dabila hire lepoa gaintik?Haur, gizonak, emazteak, galtzen baserrietarik

138


Etxeetan egon direnak gaizki erabilirik:Ibaneta, Ibaneta, hire lepoa gaintik!

Ibaneta, zer dabila hire lepoa gaintik?Frankoen armadak oso üztak (dü)tü eramanik;Kabale(e) eta hontarzünak ez dütüa hartürik?Ibaneta, Ibaneta, hire lepoa gaintik!

Ibaneta, zer dabila hire lepoa gaintik?Eüskal Herriaren arrunt zen jabetü nahirikHiltzez gure izatea, betiko zapatürik.Ibaneta, Ibaneta, hire lepoa gaintik!

Ibaneta, zer dabila hire lepoa gaintik?Eüskaldünen odola zen ordü(a)n sütan jarririk,Karles mendian zaflatü, ihes joan zedin hantikIbaneta, Ibaneta, hire lepoa gaintik!

Ibaneta, zer dabila hire lepoa gaintik?Eüskaldüna da goratü, etsaia (y) apaltürik,Aripen handia beitü heben harek eginik.Ibaneta, Ibaneta, hire lepoa gaintik!

Txomin PEILLEN (1932)

Txomin (Dominique) Peillen Karrikaburu Parisen sortü zen aita-ama xiberotarretarik. Etxean frantzesez ari zeitzon (haatik beren arte-an eüskaraz): arren eüskara bere ogüz ikasi behar üken züan. Ezkon-tüa, ez dü haurrik.

Aljeriako gerlan parte hartü dü Ouarsenis mendi altean, erizainbezala. Baionan bizi da emaztearekin, bena Urdatx/Santa Grazinetxea badüe: han egonaldiak egiten dütüe.

139


Lan eta karguak:

– Parise altean hogeita bost urtez Lizeo elibatetan biologia irakas-la, ber denboran eüskara irakasle Pariseko Lycée Lavoisier dela-koan.

– Hamabost urtez euskal irakasle eta katedratiko Baionako fakul-tatean, euskal filologian.

– Euskal lizentziaren sortzaleetan (1985-1988). – Euskaltzain urgazle 1967an, euskaltzain oso 1988an Piarres Lar-

zabal zenaren ondotik, Arturo Campionek 1918an estrenatüjargian.

Artikülüak

Aldizkarietan 191 ikerlan artikülü: Argia, Bulletin du Musée Bas-que, Cuadernos de etnologia y etnografia de Navarra, Elhuyar, Eus-kera, Fontes Lingaue Vasconunm, Galeusca, Gerniako (hegoamerike-takoa), Gure Herria, Hegats, Igela, Jakin.

Kazetaritza 76 artikülü, Euskaldunon Egunkaria eta Le Journal duPays Basque kontatü gabe: Berriak, Biga, Elgar, Elkarrekin, Gara, LeMiroir de la Soule, Time, Zubiak.

Literatura lanak sakabanatürik: Euzko-Gogoa, Egan, Gernika,Igela, Maiatz.

Ikerketa libürüak

29 izkiribatü, 20 argitaratü: bat gaztelaniaz, lau frantsesez, 13 eüs-karaz.

1. Jon Miranderen idazlan hautatuak, Mensajero, 19762. Egiategiren lehen libürüa, Euskaltzaindia, 19833. Chiveroua eta Marceline (elebi.), ASJU, 19834. Animismua Zuberoan, A.E.B., 1984

140


5. Allande Elixagaraien ixtorioak, A.E.B., 19856. Paristar euskaldun bat, A.E.B., 19877. Zuberoako itzalargiak, Elkar, 19888. Les mythologies pyrénéennes, Unibertsitatea, 19889. Bizidunak haurren eta helduen heziketan, Ortzadar, 199510. Parlons l’euskara, L’Harmattan, 199511. Zuberoako herri sendakuntza, Barandiaran F., 199612. Conception du monde et culture basque, L’Harmattan, 199813. Agur Zuberoa, Urretxu, 199814. Ehiza eta zepoka Basabürüan, Barandiaran Fundazioa, 200215. Oihenart hautatua, Hiria, 200216. Euskaldunen ingurugiroa (Espazioa eta denbora), Dakit, 200217. L’immigration des Basques aux Amériques (Aktak), Utriusque

Uasconiae, 200318. Euskaldun etorkinak Ameriketan, Utriusque Uasconiae, 100319. Bosquejos vasco-uruguayos, Dakit, 200420. Gizarte baloreak Euskal Herrian, Utriusque Vasconiae, 2005.

Literatüra libürüak

(eüskaraz 21 idatzi, 17 argitaratü):

1. Gauaz ibiltzen dena, Itxaropena, 1967 (Tx.Agirre saria 1964)2. Itzal Gorria I, Itxaropena, 1972 (Tx. Agirre saria 1966)3. Gatu beltza, Gero, 19734. Haur ipuinak, 1. Alea, Hordago, 19775. Haur ipuinak, 2.alea, Hordago 19776. Haur ipuinak, 3. Alea, Hordago, 19777. Igela, Hordago, 1963-19778. Emazte goxoa, Hordago, 1982 (Beasaingo eleberri labur saria)9. Aldjezairia askatuta, Hordao, 198210. Aintza txerriari, Elkar, 198611. Kristina Bolsward, BBK, 1991 (Tx. Agirre saria 1989)

141


12. Itzal gorria II (biridazketa), Hiria, 200013. Alarguntsa beltza, Hiria, 200114. Ale gorriak, Hiria, 200115. Ale berdeak, Dakit, 200216. Mende joanaz (bere olerkien bilduma), Maiatz, 200317. Abd El Kader olerkia, Labayru, 2006 (ützülpenak arabieraz,

frantsesez eta gaztelaniaz).

«ALDJEZAIRIA ASKATUTA

«Rumien urteetako mila bederatzi ehun hirurogeian, urtarrilarenlehenean, nik, Moktar Ben Khlifa agurgarriaren gandik, albiriste etaberri zehatzik jakin dut…Baztergabeko bakean eta boztarioan jardezala Allah handiak atso maitagarria…gure aberriak pozaren atseginhorren bidetan sar dedila… Rumiek gure katiba-ren aurka ekintzagogorra egin behar dutela jakinik, Khoatmiara sartu naiz eta «Seientaldea» bildu… Hiru ordutan, harki baten ganik jakin dugu Khoa-tmiako aitzindaria Bel Abes-eraino jaitsi dela, korreoaren bide erdita-ra. Kanporatu gara eta hirueterditan, behean, Rumik hltzen ikusi: bidodge, jeepa bat.

Hemendik ordu erdi, bidearen gora, frantsesak itzuliko dira. Ingu-ruko sasi eta xarra tartean gizonak jarri ditut. Ez dut katiba osoa bil-du ahal izan: hogeitahamar gizonetan, erdiak muzeblin laguntzaileaktxispaz harmatuak dira, mudjahidin, gudariak automatikuekin, FMeta PM ekin. Huna nola jarri garen – eskema hontan ikusten denbezala – Si Aliko lepora igotzean, azken aldapan: (hemen marrazkibat 90. orrialdean).

Bi dodgetan zeuden harma automatikuak. Lehenean rumi gudaria(ala gidaria?) hil dugu, bigarrenekoan gure herritar gidaria ihesi joanda. Lehen beribilean, bihurtu diren hiru harki traidoreak (e)ta sar-jentua, egoitzi ditugu; bigarrenean, sarjentuak bernduxe gaitu, ihar-

142


doki digu (e)ta nekez hil dugu. Halere zapeta eta praka-txaketa jaun-tzien kentzeko astia izan dugu… doidoia izan… Iparraldeari buruzihesiari eman dugularik, frantses soldadoak berebiletn azaldu dira.Ilunak eta gure oin zangarrek slbatu gaituzte. Urbilean gure zain zeu-den beste hogei lagunetara bildu gara. Gau guzian oinez ibiliz Dah-rako mendi lehorretatik urrundu gara. Argi ozkorrian Oarzenizekooihanpetan.

Bide bazterrean, lurrean, gizon zaharra jarria dagoke. Norbait zal-diz herritik heldurik, merkatuko bidean mintzatuko zaio… eta egindugunaren berriarekin alaituko da Moktar zakarra.

1960.I.14 a»

«ALLANDE ELIXIGARAI EÜSKALTZALE JAKINTSÜA (1919-2001)

«Allande Artigau Elixigarai gure kosi lehena zentü zela jakinbezain sarri, Maulerik eta Donostiatik deitü nündien, Eüskal Heriosoan, eüskara maite düen oroenganik, aski ezagün zen gizon horrenbizitze eta obrak aipa et orhitaraz netzan.

Bestordüz, beste zonbaitekin agitü bezala, eüskara hainbeste mai-te züan horrek frantsesez üken züan azken perediküa eta egileak era-kutsi Allande nor zen etzakiala. Allande ez zen ez «silencieux et hum-ble», etzen ez ixil ez apal. Iruski guretako, bere jakitatea ützi beiteikü.

Allande ixil? Iholaz ere. Ekhestari ederra. Lehenago ezteietara gogohonez kümitatzen zen ixtoria eijer kontatzen beitzakian. Düalahamabi urte Donostian berrehün foilatako libürü batetan «AllandeElixigarai ligiarraren ixtoriak» 85 ixtoria eman zeizkün. Eüskal Herriorotan harekin hanitxek erriegin beitzüen.

Bigerren libürü batetan pate hartü züan: osagarriaz, eritarzünezeta erremedioez egin nüan libürü batetan kapitülü eder bat eman zei-

143


tan «Bortüko landjerak eta eritarzünak». Eta libürü osoa DonostiakoFundacion Barandiaran delakoak düala hirur urte agerrarazi züan.

Hirurgerren libürü baten egiteko kapitülü handi bat eman zeitanAllandek «Zephoka Basabürüan». Hor basa-ihize txipik nola bizi,nola hümekatzen, nola hatzamaiten, erhaiten, lahardekatzen zütiankontatü zeikün. Ber denboran zoin ziren ogenegile, gaizkigila bezalaerhaiten eta urtikitzen zirenak eta zoinen larrüak begiratzen saltzeko.Libürü hori eztü ikusi. Hebentik bi urte Fundacion BarandiaranDonostiakoak agerraraziko beitü, eüskaraz, Frantzia hndiak ezpeitü,ez eüskaraz ez frantsesez – hortako sosik. Libürü hortan Allandenjakitatea agertüko da. Ez etzen ixilik egon, eüskaraz irakurtzen düe-nek ezagützen beitüe. Bere jakitatea eüskaraz begira genezan bere oraeginik joan zaikü.

Allande gizon ümila, apala? Ez, bere heinean egoiten jakin züaneta Ligin laborari gütik egin düena karrikan etxe berri ejerra eginara-zi. Behar bada ofizio «gorago» batetara heltüko zen eta hortako lehenürratsak kausitü zütian, bena seme bakotxa zen eta Verdunen gasatüaitaren errespetüz, etxalte kanpix hartan egon zen. Karrikala berante-gi jaitsi zenean postan lanean erauntsi züan.

Agian bürü txüt ibili dena, bürü apala beno hobe da, eta bestaltebürüa harroegi ibili dena beo hanitxez gorago. Gizon hanitxek,espantü, esklat, ballentia eginik beren kükürrükü eta lümekin ehor-tzirik izanen dira eta ahatzerik. Allande eüskal kültüran bizirik ego-nen da. Oraiko eskola handidün hanitxek beno haboro jkitate oriji-nalik bazüan. Eüskaraz eta frantsesez irakurten züan. Badirade oranoZiberoan eskola handi gabe, «asto-larrü» edo diploma eder gabe, jaki-tate zabaleko jenteak bizirik. Heenganik orno hanitx ikasten düt.

Ligiko maskaradak eta Ziberoako A.E.K. berriki eta ordüz ohora-tü düe, Allande, bere jakitatea oro eman gabe ützi güntiana.»

(Le Miroir de la Soule, N° 114, 2001/V/19a).

144


«HIRU ARDOEN ALEGORIA

Erratera noazu berriki entzunaLeihopean aditu hiru emaztenaBeltzak zion goibeli begir, laguna Dut senar ardo beltza ekarri nauanaMozkor mozkortzeraAlkoholikatzeraKatolikotzeraNire sabelondoaz ez nahi gozoaGizonak ez du nahi afrikar ardoa.

Nire ez dun beltza baina bai zuriaHaren ardoaz nuen hartzen gosariaEgoskitzen bainuen haren iturriaHarek samintasunaz ematen sariaHura ozpintzenHura hartzitzenNi protestatzenOrain ez dut edaten ardo zuririkEta jagoiti nabil minez urdailetik.

Hirurgarrenak aldiz, aurpegi ilunazSenartzat hartu nuen ardogorriaHaren ardo gorriaz gehiegi edanazSudurra dut tomate katedun jarriaPipertu naizUpeldu naizKomunistetik naizEta hark halakatu ni euskalduntsaGeroatik banabila semaforo gisa…»

(Hatsaren poesia 2007, Hatsa elkartea, Oxtikenea, Senpere).

145


Jean-Louis DAVANT (1935)

Ürrüstoi-Larrabilen sortürik, herri hortan bizi emaztearekin. Bialaba (Maddi, Xantiana), hiru arrahaur (Patxi, Maider, Arantxa).Aljerian soldado egonik 27 hilabetez. Irakasle izana 35 urtez Hazpar-neko Laborantxa Eskolan, horren sortzean parte hartürik. Orai erre-tretan. Züberoako euskaltzain osoa 1975etik, Guillaume Eppherrealtzürükütar apezaren ondotik, horren aitzinetik Pierre Lhandek1919an estrenatü züan jargian.

Idazlanak: sei olerki libürü, sei trajeria/pastoral antzeztürik edolaster emaitekotan, hiru iseiü, eleberri bat (Iparraren bila), bederatzülibürüxka eüskaraz, artikülü hanitx aldizkari eta kazetetan, hiru libü-rü frantzesez, eta bere «Idazlan haütatüak».

Olerki lubürüak:

1. Makila gorria, Eklar, 19802. Denboraren aroak, Bilbo Aurrezki Kutxa, 1982 (Azkue saria

1981)3. Nahi gabe, Iruneko Aurrezki Kutxa, 1985 (Xalbador saria

1984)4. Itsasoak iraultzan, Maiatz, 19865. Ihesi, Maiatz, 19906. Harri txintxolak, Elkarlanean, 2003.

Trajeriak:

1. Abadia Ürrüstoi, 1990, Maulen (Xiberoko Ikastolek)2. Eüskaldünak Iraultzan, 1993, Gotaine-Irabarne3. Aguirre Presidenta, 1995, Arrokiaga4. Xiberoko Makia, 2001, Sohüta5. Antso Handia, 2004, Maule6. Xiberoko Jauna, 2008, Pettarreko lau herrik, agian Ainharben.

146


Libürüxketan: ohargarrienak «Bidegileak» sailean,

– Etxahun-Iruri, 2004 (35), – eta Manex Goihenetxe, 2006 (45).

«HARTZ ISTORIA

Denek badakigü: Urdatx/Santa Grazirik harat, galtzen ari diraPirinio bortüko azken hartzak. Ez dü aspaldi, hanitxez apalago hel-tzen ziren gisala: XIX. mentean Arbaila mendi saldoan ere bazirelaüdüri lüke. 1990 altean, güti gora-behera, bat eho züen Altzürükugaraian. Ihizteka horren istoria kontatzen entzün deiot hiruzpalaualdiz osaba xahar bati.

Dominika Iratçabal zen, Sarrikotagaineko Etxegohen, amarenanai gehienetarik (ama hamabi haurridetarik azkena beitzen), Al-tzai Üstübileko seme, 1979ko üdan zentü dena lauetan hogeitabederatzü urtetan. Haur zelarik agitü omen zen erran delako ger-takizüna.

Altzürükütarrek ihizteka handi bat antolatü züen, gizon andanagaitza jüntatürik. Ez dakit horkoak berak ziren, ala herri aüzoetako-rik ere bildü züen.

Dena dela beren goaitagiak hartü zütüen Itheko oihanean, etabehar ziren herotsak egin hartza harrot zedin. Gizon xahar batekinbürü egin züan gisala. Tiroa partitu, ihize horri bizkar ezürra hautse(prefosta gero zen ikusi), bena hartza ez eküratü: gizonari jin zeion,debrüak hartürik! Xaharra berehala zühain baten goiti, ahal bezala.Aitzinetik begistatürik zükean, zer hel ere…Haatik arma lürrean ütziote züan, ala berriz kargatzeko aizinarik ez üken, ez dakit. Gaüza batsegürra: hartza zühainari goiti ari zela ahal oroz, aztaparkaz eta aran-baz, kaka tzirristaz ere bai…Gaixo gizon lagüner deika: hel! hel! Etakabalaje basa hura beti goiti, emeki bazen ere lasterregi, gorotza etaorroa ber hatsean buhatzez! Beharrik aizkora ttipi bat gerrikoan

147


bazüan gure gizon dohakabeak, eta harez aztapar mütürretan joitanzüan ahal oroz, apaltxeago bara ledin phürü.

Azkenean lagünak heltü zeitzon eta, prefosta, hartza kalitü züen,akabi. XIX. mente ürrentzean zen, Itheko oihanean. Han ikus zaite-kean gisala, düala mente erdi bat, aztigar bat, hartz aztapar herexekin.Osaba Dominika zenak kontatü zeigün istoria hori bera, geroztik edi-ren düt Kadet Oxibar apezaren «Lehenago Gameren» idazlanean,haatik liferentzia batekin: haren arabera ihizlari hoberena zen hartza-ri bürüz agitü, bortütik horra zen, apentziala ez zen xahar. Bi konta-larietarik zoin dügü xüxenean? Agian betiereko mendietan horrenxuritzen ari zaizgü!

Horik hola, nonbait irakurri düt Arbaila mendi saldoko azkenhartza 1950ko hamarkadan hil zela zaharrez. Gizonetarik hürrünoihan zokoetan egoiten ikasi zükean, bere honetan. Bista llabür badaere, izigarriko beharria eta südürra dütü hartzak, eta horri ja baliatüzeion.

Beste hartz istoria bat entzünik badüt izeba xahar baten ganik.Margarita Bidalun zen, amaren ahizpa gehiena, erran delako Domi-nikaren arreba, 1975ean zentürik adin ederrean hura ere, lauetanhogeita sei urteetan uste düt. Altzai Lüküziloalat ezkontü zen. Beansenarra hamalaueko gerla handian galdürik, alargüntsa gazte baratüzen, bi semerekin. Dendarigoatik bizi izan zen Altzain, Hazparnen,Uztaritzen. Badü bere bizian zonbati jente lagüntürik. Bi semeak gal-dü zütuan orano gizon gazte zirelarik. Arrahaurrak badütü Uztaritzenfamiliatürik.

Kontatzen züan Bidalün batek hartzak nola ehaiten zutuan. Al-tzaiko azken etxea da Bidalünea, Ahüzkirik ez hürrünegi, Zuhurrekooihanaren bazterrean. Bidalün horrek hartza ateka batetan goaitatzenzüan. Han xendala jauzten zeion gizona, hartza ordüan xütitzen etaoldartzen. Bidalünek ezkerreko besoa ardi ilez üngüratürik ahoan

148


sartzen zeion, eta esküinaz ganibet handia besapetik bihotzai bürüzsartzen.

Eskimo delako Inuitek ere hartza hola ehaiten düe (elür kolorekoahaatik, gurea beno handiagoa): Paul-Emile Victor jakintsüna ontsa-ttoz geroztik entzün üken düt eta ikusi telebistatik ihiztekako tenikahorren kontatzen.

Eta zioan hartza exkerret dela: ihizlaria beso exkerraren petik sar-tzen balin bazaio, hartzak gizonari ez deio gisala min handirik egitenahal.

Inuitik bazenez ere ez zakikean Bidalünek, haboroziz eta izebaMargaritak. Halere gizon horrek bederatzü hartz eho zütüan omen.Hamargerrenarekin, oso nekez erauntsi züan. Horrek besoen artealabildü beitzüan, biak turrunpillaxka joan ziren maxela baten behera.Azkekenekoz gizonak hartza goitü züan, bihotza ganibetaz edirenez.Bena berehala ohean sartürik, zortzi egünetan zentü omen zen Bida-lün: lotseriaz ote, ala hartz aztaparren pozuaz? Ez dakit noiz xüxenagitü zen: balinba hemeretzügerren menteko lehen partean… Apen-tziala zertaz ari zen bazakikean izeba Margarita zenak, senarraren aitaBidalüneko seme beitzen, ezkontzaz Lüküziloalat jinik, gero izeba jinizan zen bezala.

Azken urte hauetan, honen üdüriko istoria bat irakurri düt JunesCasenave-Harigileren lümatik, bena Larraintar bat da haren hartzehailea, eta hartzari aizkoraz bürüan emaiten deio. Ez dü aisa izanbehar kabalaje horri bürüaren apalaraztea, non ez den egotxi ondoan,kalitzeko. In uitena hobe zait. Bena nork daki? Hartz ehaile bat benohaboro bazatekean Eüskal Herriko bortüan, eta balinba gure arbaso-ek tresna mota bat beno haboro egari zükeien haren goitzek. Azkenarma, pozua izan da gisala gure denboran, ekialdeko müga gora hor-tan. Bortüko azken hartzak Biarno alde hortan bizi dira, haatik ibi-laldi handiak egin ditiroie.

149


ETXAHUNI GORAZARRE (1980)

1. Frantziak bi Napoleon 7. Hura bortüko bagoaHandia eta ttipia Ülünpeko izei beltzaXiberoak bi Etxahun Gure borroka gogoaNork erran zoin den haütüa? Eta güdüka bortitza.

2. Topet eta Bordazarre 8. Zü ibarreko haritxaBiak lazgarri despare Goiz-arrats eki-begiaBena biak hain poeta Familia, laborantxaEtxahun ttipirik ez da. Biziaren kantaria.

3. Gure begiak nigarrez 9. Hura Xahoren lagünaBete (dü)tützüe bi gisez Itasoko aize beltzaGaztelondok bihozminez Hur kexü baten gahünaZük Iruri zorihonez. Mente berrie iraültza.

4. Eüskaldünen bi alde 10. Zu güzien adiskideErakutsi deizgützüe Hegoa xuri goxoaBat ülün eta minbera Ele honaren ereileBeste(a) argi, alagera. Batarzünaren mengoa.

5. Zola leün, zorrotz hegia 11. Topeten itzalünetikBüztatik piper gorria Ekialat agertürik Asün lilitik eztia Iruriko BordazarreHola da gure herria. Hartze düzü gorazarre.

6. Hura Villon, zü Virgile 12. Bago petik jin haritxaHerriaren erakusle Ez da nola nahikoaEta haren eragile Bestearen ez da lotsaBiak ziraie jakile. Etxahun Irurikoa.

13. Zük agurtü xiberoaEt(a) Eüskal Herri osoaHaiek egün zuri Gora Etxahun-Iruri!

150


Pierre-Paul BERZAITZ (1952)

Muskildiko seme hau Pauen bizi da builta hontan, eta alde hartanlan egiten dü banko batetan. Gazterik kantan hasi zen «Guk» taldemitikoan, eta kantari famatüa dügü. Izkiribainoa da gaineala: bostpastoral badütü plazalatürik, eta lau antzerki berri, kantatzez emandirenak. Kantore hontzen ere trebe da, ahairea barne. Eta abantailhandia, berak eman ditzake, hain ederki…

Trajeria/Pastoralak

1. Harizpe, 1991, Muskildi.2. Atharratze Jauregian, 1997, Atharratze.3. Madalena de Jaureguiberry, 2000, Eskiula.4. Ramuntxo, 2003, Idauze-Mendi.5. Bereterretx, 2005, Ligi-Atherei.

Antzerki berrian

1. Oihenart Ikusgarria, 1992, lehenik Maulen2. Elkanoren Semeak, 199, - Pauen3. Euskal Spiritu, 1999 - Berrogaine-Larüntzen4. Zamaltzain, 2003, - Maulen.

BIDEGILEAK sailean: Madeleine de Jaureguiberry, 2000, N° 19.

Orokorki Berçaits artiste handia da, gizon-orkestra: denetarik egi-ten dü, eta ontsa egiten. Gisa horrez Etxahun Irurikoaren ondokoadügü ene ustez: itxüraz eta maneraz ez, segürki, denborak ere zinezkanbiatü beitira, bena bai Xiberoan eta beste probintzietan betatzendüan leküaz, eta lehenik gizon-orkestra izateaz.

Allande (Arnaud) AGUERGARAY (1943)

Muskildiko seme dügü hau ere, fraidea, irakaslea lehenik Lurden,gero Donibane Lohizunen: hor bizi da. Olerki bakant elibat agertzen

151


zütüan artetarik, eta hona non 1985ean Etxahun-Iruri eta Junes Case-nave jiganteen ondotik, lehen pastoral idazle berri agertzen zaigün «A.d’Oihenart» ederraz, arrakasta handia bildüz bere sorterrian. 1996an«Sabino Arana Goiri» emanen deigü, ederki hau ere, Garindainen.

Pastoralaren historia hüllanaz lan bat beno haboro idatzi dü fran-tzesez. Artetik Barétous biarnes ibarrekoaren berri emaiten deigüfranko xeheki. Maleruski osagarriak ez dü lagüntzen idazle sotil, aratzeta jeinütsü hori: builta hontan ez düt borogatzen.

Roger IDIART (1931)

Azkaindar apez hau, Hazparneko Laborantza Eskolan frantzesezirakasle izanik, Zalgizeko erretor egon da lüzaz.

Lüma hona dü lapurteraz, eta gure eüskalkian ere ikasi dü hanitxontsa. Hortan hontü dü kantore andana bat, bai elizako, bai kanpo-ko. Ebanjelioen llabürpen bat ere agertü dü koblatan «Berri Ona»delako libürü txipi batetan.

Kazetetan ere ari da, haboroenik lapurteraz. Orai Zuraiden dago,lapurtar herri andana batetako erretor.

Bi trajeria zor deitzogü: bata «Xalbador», 1991an Larrainekoherriak han emana; bestea «Etxahun-Iruri», 2001ean Iruri eta Zalgi-zekoek Irurin antzeztürik. Biek gaitzeko jentezionea bildü zuen.

Patrick QUEHEILLE (1965)

Barkoxtar hau bere herriko «Kanpo» etxean bizi da familiarekin.Sohütako ikastolan aita-amen lehendakaria dügü orai. Kobla idazletrebea da: bereziki Etxahun-Iruri primaka irabazi züan 1999an. Pas-toral idazle gazte agertü zen 1998an bere Barkoxen, «Herriko Seme-ak» trajeriarekin. 2002an hor emanarazi züan molde berriko antzerkibat, «Lau Bürü».

152


Allande SOCARROS

Etxebartarra, Maulen bizi da. Lüma trebea dü, bai zübereraz, baieuskara batuan, bereziki «Herria» astekarian mendiko ibilaldiez, eta«Berria» egünkarian gei hortaz eta bestez ere. Bi libürüttotan agertzenda zübererazko ützülpen lanez Xiberoko Herri Elkargoaren peskizan:«Xiberoko xendak» eta «Xiberoko etxegintzak».

Jean-Baptiste COYOS (1952)

Mauletarra, eüskaldün berria, linguistikan doktore, eskoletako ira-kaslea, Mugerren bizi da orai familiarekin. Lau urtez 64 departamen-tüko hizkuntza politika kudeatü dü Kontseilü Orokorraren manas-penean, eta gero irakaskuntzalat ützüli. Eüskaratzaz idazlan hanitxjaulki dü, bai eta lau libürü:

– Le parler basque des Arbailles – Une approche de l’ergativité:L’Harmattan, 1999

– Langues et cultures régionales de France – Etat des lieux, enseig-nement, politiques: L’Harmattan, 2000

– Politique linguistique – Langue basque et langue occitane duBéarn et d Gascogne: Elkar, 2004

– Xiberotarra – Zuberera: le dialecte basque souletin (bi hizkun-tzetan): Elkar 2007.

«Battittu» Coyos euskaltzain ürgazlea dügü 2006tik.

Jacques SARRAILLET (1959)

Lakarrarra, Lakarrin bizi da familiarekin. Irakaslea, euskararakoikuskaritza kargüdüna Bordeleko Erretoretzan.

Lan argitaratüak: - «Basabürüan», Jean de Jaureguiberry sendagi-learen zübererazko ützülpena, Maiatz, 1996; - «Zaho» saiakerarenlehen zatia, Maiatz, 2003.

153


Ürrentzen eta bürützen ari: - Lakarri herriko monografia batXVIII./XIX. menteen artekoa (1731-1831), sortze, hiltze eta ez-kontza agirietan hoinarritürik; -Xiberotar besta kantoreen bildümabat.

Xiberoko beste euskaltzain ürgazlea 2006tik.

Oraiko pastoral idazleak

Lehen antzezpen urtearen arabera sailkatürik:

1. Junes CASENAV-HARIGILE, 1976, Santa Grazi, Urdatx/San-ta Grazin. (Orotara hamar trajeria, 2007koa barne).

2 . Arnaud (Allande) AGUERGARAY, 1985, A. d’Ohenart, Mus-kildin.(Bigerren trajeria bat: Sabino Arana Goiri, 1996, Garindai-nen).

3. Jean-Mixel BEDAXAGAR, 1988, Xaho, Urdinarben.4. Jean-Louis DAVANT, 1990, Abadia Ürrüstoi, Maulen, Xibero-

ko Ikastolek.(Orotara sei trajeria, 2008koa barne).

5. Pierre-Paul BERZAITZ, 1991, Harizpe, Muskildin.(Orotara bost trajeria).

6. Roger IDIART, 1991, Xalbador, Larrainen.(Bigerren trajeria bat: Etxahun-Iruri, 2001, Irurin).

7. Patrick QUEHEILLE, 1998, Herriko Semeak, Barkoxen.8. Niko ETCHART, 2002, Ürrüti Jauregiko Peirot, 2002, Altzü-

rükün.9. Dominika RECALT, 2006, Oiherkoren Trajeria, Arbaila men-

di saldoko Hegillorren: trajeria libroki arraikusirik. 9. Gaineala badira bi gizon, orano antzeztü ez diren trajeriak ida-

tzi dütüenak:

154


9. – Jean-Pierre BEHOCARAY sohütarra, Hoki Bizkaikoa:Etxahun Barkoxe khantore egilia (Pierre HEGUIAPHALen1985eko frantzes idazkitik) - Jesüs Nazareth-ekoa, 2004.

9. – Jean BORDAXAR kantaria, sortzez Arrokiagakoa, Maulenbizi dena: Monzon, 2001.

Mündüko bi gerlen artean aipatü behar da Pierre APHECEIX,Barkoxe Salahankakoa. Lehen gerlan handizki zauritürik, Frantziakokanpaina kontatü züan «Guillaume II» trajerian, eta hau Barkoxekogerlari ohiek herrian antzeztü züen 1929an. Historia orokorretikerauntsi züan gisala, berak bizi üken züan istoria berezia baztertzez.Eüskal sendimentüa püntü bakoitx batetan agertzen da: hiltzera doangerlari eüskaldünak sorleküari azken agurra hunkigarriki egiten deio-larik.

Kantore hontzaleak

Lehenik aipatüren dütüt dena berek egiten dütüenak: hitzak, ahai-rea, eta kantatzea ere.

– Alexis ETCHECOPAR «Attuli» düala mente erdi bat Etxahun-Iruri bezain hon agertü zen kantore alagera edo hunkigarrietan.Bena gizon apal eta herabea zen: püblikoan agertzeari üko eginzeion laster. Agian geroztik erekantore hontzen erauntsi dükebere xokoan isilka: esperantxa düt horren berri ükenen dügülanoizbait.

– Niko ETCHART eüskal rokaren sortzalea ez düt lüzaz aipatu-ko, aski ezagüna beita.

– Ber gisan Jean-Michel BEDAXAGAR, kantore eder zonbaiten aita.– Pierre-Paul BERZAITZ bere aldian aipatü düdana.– Roger IDIART halaber.– Pierre ROUSSEU «Latxikana» eskiulatarra: «Hogei urthe khan-

tüz», 1992, Mauleko de Arcé inprimategian.

155


– Jean BORDAXAR, Arrokiagan sortürik, orai Maulen bizi fami-liarekin, kantore hontzale joria da, eta gaineala besteenak erekantatzen dütüana (Berçaitsek bezala).

– Be(i)nat SARASOLA, sortzez Urru(i)nakoa, orai mauletarra,lapurteraz bezain trebe (Roger Idiart bezalaxe).

– Mixel ETXEKOPAR ümurtsüa, üsno azkarreko artistea.– Junes CASENAVEk trajerietan kantore testu aratzik sartzen dü,

nahiz ez kopürü handian.– J.L.DAVANTek kantore testuak jori trajerietan, eta kantari eli-

batentzat ere (haietan Bordaxar eta Berzaitz).– Ahazten dütüdanek parka: daigün aldiko dirateke.

Bürützeko

Zübereraz ekoizpen jori eta nasaia dügü trajerian eta kantorean,hots betiko sailetan; hein batetatakoa ipuinean eta istoria labürretan,bena xühürra kazetaritzan eta hats lüzeko prosan: eleberririk ez, saia-kera güti. Gaineala «Herria» astekariko berri emaile iraunkorrik ezdügü edireiten. Egia da hanitx güti girela eüskaraz irakurtzen dügünxiberotarrak.

Prosazko libürüetan, salbüespenak dira Jakes SARRAILLETen«Basabürüa» - gorago aipatü düdana – eta Jusef ETCHEBARNEgamearraren «Eguzki Amandrea» (Maiatz, 2004), hanitx eüskara ede-rrean, Nine Goihenetxeren frantzesezlo idazlanetik.

Bestalde bertsolaritza ere lo dügü mementoko. Horren piztekoiseiü zonbait egin dügü bertso paper lehiaketa elibati esker. Lümahon elibat agertü dira horietan, hala nola Patrick Queheille batena.Haatik aho-mihizkoala igaraitea zinez gaitz eta neke da 30 urteetan,oso gazterik hasi behar da, eta lehiakideak üken. J.M.Bedaxagar zon-bait aldiz iseiatü da, bena bisena-bisekorik ez züan. Orai Mixel Etche-copar ausartzen da, haatik ez dü hainbat kontrekorik honek ere

156


Zuberoan. Geroa haurren artean dago: hortara prestatzen dütüeSohütako ikastolan, zonbait eijerki hasirik dira, eta balitake hortikarrapitz dadin Mardok eta Ligetxek ohoratü züen ühina, Etxahun-Iruri ahatze gabe.

Ürrentzearen azkentala noa. Eginbide bat baratzen zait betatzeko:EPHERRE anaiez oritzea. Hameka haurrideko familia zen, Altzürü-kü Etxeberrikoa. Bost anai ezagütü dütüt, oro eüskaltzaleak, eta arre-ba baten semea, Kadet Salaberemborde zena, kolejioko lagüna, geroapeztü zena, eta Maulen erretor izan: eüskaltzalea zen hura ere.Bazüan nontik aria horrek: gaztean ama andereen pastoral batetakosüjet (protagonista) izan zen, eta horren egitetik baztertü nahi ükenzüan herriko erretorak, ordü hartan apezak pastoralari aiher beitzau-dean. Bazkoen egitea ükatü zeion, bena hura ez gibeltü!

Guillaume EPPHERRE (1911-1974) Xiberoko eüskalkiren izene-an Lhanderen ondoko euskaltzaina izan zen

(1958-1974), eta beraz ene aitzinekoa. Bere apez lan haboroaBaionan eraman züan. Lazgarriko eüskara ederra züan, zübereraz pre-fosta, bena lapurteraz ere. Horren lanak sakabanatürik daude, arrenbiltzea zor deiogü.

Grégoire «Ddiddue» EPPHERRE, anai gazteagoa (1929-1974),apeza hau ere, Mauleko Saint François kolejio katolikoan matema-tika irakasle zen. Euskaltzain urgazlea, Mauletar gazteen eüskaldün-tzeaz ardüratü zen, bereziki kantatzearen arartez, eta horko ikastola-ren sortzaleetarik izan zen: horren abizena edo deitüra dü orai Sohü-takoak. Horren idazlanak ere biltzeko dira.

Mixel EPPHERRE, anai gazteena (1932-1999), oso bertsozaleazen Battitta Zübükota ostatüko anai zaharragoarekin, eta lüma onazüan gaineala: artikülü andana badü idatzirik kazetetan, berezikiLema hilabetekarian, sinadürarik gabe. Horik ere biltzeko.

157


Beste EPPHERRE bat, apeza hau ere, Junes, Altzai Eiheraberrikoa(1931-2004), denbora batez Atharratzeko erretor izana. Gison apalaeta herabea, lan egindü isilik, bereziki gramatika ikasgeiak emanezkaier elibaten arartez. Kobla idazten ari zen noiztara.

ERREZARET apeza, Altzain erretor egona, eüskaltzale fia zen, etaharen paperen ikustera joan beharra niz Atharratzen düan anaiarengana.

Azken izen bat, Txomin Peillenen artikülü batetan edireiten düda-na: «Allande ELIXIGARAI eüskaltzale jakintsüa, 1919-2001» (LeMiroir de la Soule, N°1114, 19/V/2001). Sinadüraz ARTIGAU,Ligiko laborari bat zen, istoria kontazale trebea, ezteietara hortarakodei egiten zeioen, eta hiru libürügeietan parte hartu züan Txomine-kin: «Allande Elixigarai ligiarraren ixtoriak» (Donostia, 1989), «Bor-tüko landjerak eta eritarzünak» (Donostia, Barandiaran Fundazioa,1998), eta hirugerren kapitülü baten egiteko kapitülü handi bat,«Zephoka Basabürüan».

Hebentik aitzina geroaren iragartzen hasi behar nüke, bena histo-riazale ümurtsü batek zioan bezala, iraganaren iragartzeak aski lanemaiten deigü. Bego arren hortan.

Ürrüstoi-Larrabilen 2007ko Bazkoz

158


Zuberoako literaturaz - mendebalde.eusmendebalde.eus/jardunaldiak/2007/Zuberoako literatura.pdf ·...

Documents

Transcript of Zuberoako literaturaz - mendebalde.eusmendebalde.eus/jardunaldiak/2007/Zuberoako literatura.pdf ·...