ZIENTZI BERRIAK LABURKI

UGAZTUNEN URTEA

Animali espezie berrienbilatzaileentzat, 1.988.a ugaztu-nen urtea izan da. Animaliespezie berriak aurkitzea ez daharrigarria. Ugaztun berriakaurkitzea ordea bai. Normalean,Afrikako eta Hegoameriketakooihan trinkoetan aurkitutakointsektu edo txori txikiak izatendira espezie berriak. Aurten biugaztun espezie berri aurkitudira.

Horietako bat Madagaskarrentopatu da. Ranamafana izenekooihanean urrezko hapalemureaaurkitu zuen ikerlari-taldeeuropar batek joan den urtarri-lean.

Beste animali espezie berriaere primatea da. Kasu honetanGaboneko oihanetan aurkitu dutximino berria Mike Harrissonnaturtzale eskoziarrak. Tximinohonen ilea grisa da eta lepoaren

PARIS, TEXAS, ...

Parisen gauza ikusgarri askodago: Eiffel dorrea, PompidouZentrua, Louvre museoa etaabar luzea. Parisen lurrazpiangeologoek aurkitu dutenabaieztatzen bada, monumentuberriak ager daitezke Parisekokaletan; petrolio-dorreak alegia.Elf-Aquitanie konpainiak Parisetikgertu dagoen Ivry herrian eginduen zundaketak emaitzapositiboak izan dituela jakin dajoan den abuztuaren bukaeran.1.972 metro zulatuta petroliozbustitako gres harriak aurkitudira. Laginak aztertzen ari diraoraindik, hobiaren aberastasunaezagutu asmoz.

Ezpairik gabe, lortutakoemaitza positibo honek Parisenegiten ari diren beste zundake-tak suspertuko ditu. Urteabukatu baino lehen, Parisekoekialdean dagoen Chennevières-sur-Marne izeneko herrianzundaketa-lanei

inguruan orban argixeago batdauka. Arrek 6 kg inguru pisat-zen dute eta emeek 3 kg inguru.Isats luzea hori-laranja kolorekoaeta hortik hartu du izena:zertopiteko buztanoria ( Certo-pithecus solatus ) alegia.

ZIENTZI BERRIAK LABURKI

erreaktorea lurperatzekoerabakia hartu du.

1.989.erako erreaktore-guneko erregaiaren %99 aterataegongo da eta garbiketa- etadeskontaminazio-programariamaiera emango zaio. Deskonta-minatu gabe geldituko direnzonak, garbiketa-ekipoak lanegiteko arriskutsuegitzat jotzendira. Horrexegatik, erreaktorea-ren gunea hogeitamar urtezlurperatuko da. Ordurako Zesio-137k igortzen duen erradiazioaerdira txikiagotuko dela uste da.

2.030.aren inguruan guneaindusi egingo da eta kimikokitratatua izan ondoren erradioak-tibitatearen arrastoak garbituegingo dira.

NUKLEARRA NOLA GORDE?

Baltikoko KostaldeanStockholm-etik 140 km-ra,itxura arrunteko etxe batzuek

ekingo dio Totalpetrolio-konpainiak.

Petroliozaleek Orly eta Roissynazioarteko aireportueningurutan ere petrolioa egondaitekeela uste dute. Dena den,Paris Texas moduan petrolio-dorrez beteko denik ezda uste.

ZIKLOTROIRIKINDARTSUENA

Munduko partikula-azeleratzailerik indartsuenalanean hasi berri da. K 800izenekoa, Estatu BatuetakoMichiganeko unibertsitateandago. Ziklotroi hau eraikitzen1.980.ean hasi ziren eta kostua10 milioi dolarrekoa izan da.Ziklotroi berri hau partikulaastunak maneiatzeko egokia da.Uranioaren moduko ioi astunakazeleratu nahi dira K 800ean.Azkeneko saioetan 360 milioielektronvolteko energia lortu da,baina ziklotroia 8 mila milioielektronvolteko energia lortzekogai da. Energi maila honekaurreko markak bikoiztu egitenditu.

Ziklotroi hau atsedenik gabe,egunero 24 orduz alegia, erabilt-zeko asmoa dago. Gainera,denboraren %75 ikerlari iparra-merikarrek erabiliko dute eta%25 ikerlari atzerritarrek.

THREE MILE ISLAND

1.979.ean Three Mile Islandzentral nuklearreko bigarrenerreaktoreak istripu larria izanzuen. Zentral honen jabeak, GPVNuclear Corporation izenekokonpainia iparramerikarrak,

munduan bakarra den instalazioaezkutatzen dute. Granitoan 60m-ko sakoneraraino zulatutakokilometro bat bi tunelen bideziristen da instalazio horretara.Han, 160 m luzeko lau gelataneta 50 m altuko zilo batean,hondakin erradioaktiboak gor-detzen dira.

Gordeleku hau egiteko lauurte behar izan dituzte eta430.000 m 3 harri dinamitatubehar izan dira. Lanaren kostua14.000 mila milioi pezetakoaizan da.

Gordelekuak dituen 60.000m3-tan hurrengo 20 urtetanarrisku handiko hondakinakgordeko dira.

ARTRITISAREN JATORRIA

Antza denez, artritisakMundu Berrian izan zuen jatorriaeta gero Mundu Zaharrerapasatu zen.

Bruce Rothschild, KennethTurner eta Michael Delucaikerlariek amerikar primitiboensei eskeleto aztertu dituzte eta

ZIENTZI BERRIAK LABURKI

AESek eraiki behar duenzentral termikoak 387.000tona/urte karbono(IV) oxidoisuriko ditu atmosferara, funtzio-natzen arituko den berrogeiurtetan. AESaren laguntzazlandatutako zuhaitzek,karbono(IV) oxidoa atmosferatikhartu eta metatu egingo duteberen ehunetan.

Nahiz eta AESek eginikoa osotxalogarria izan, ez da beste

munduko gauza. AESekzuhaitzak landatzeko emangoduen diru-kopurua, zentraltermiko berriaren eraikuntzkostuaren %1 besterik ez da.

ALEXANDRIA URPEAN?

Hogeitabatgarren mendeanMediterranioaren ur-mailaigotakoan Venezia etaAlexandria hiriak izan daitezkelehenengo biktimak. Planetaren

artritisaren aztarnak aurkitudituzte. Eskeleto hauek duela3.000-5.000 urtekoak dira.

Ikerlari hauek espekulatzendutenez, artritisak tabakoa,indioilar eta beste berrikuntzekinbatera egin zuen bidaiaAmeriketatik Europara etamundu guztira.

ZUHAITZAK ALDATUMUNDUA FRESKOAGOAIZAN DADIN

AES konpainia elektrikoiparramerikarrak 52 milioizuhaitz aldatuko ditu Guatema-lan, berak eraikitako zentralelektriko batek atmosferaraisuritako karbono(IV) oxidoaorekatzeko. Hau da horrelakokonpainia batek negutegi-efektua kopentsatzeko eginikolehenengo esfortzu praktikoa.

AESek CARE izeneko nazioar-teko laguntza-taldeari 2 milioi $emango dizkio, birforestazio-plangintzan diharduten Guate-malako 40.000 nekazarienartean banatzeko.

berokuntzaren ondorioz ur-mailagora egiten ari daMediterranioan.

Zenbait milaka urtetan zeharMediterranioaren ur-mailakkonstante iraun du, baina 2.025.urterako 13-55 cm igoko delauste da. Mende bat bainolehenago igoera metro batekoaizan daiteke. Bi izango diragertakizun horren kausa: aldebatetik poloetako izotzen urtzeaeta bestetik ozeanoetako urenberoagatiko zabalkuntza.

ZIENTZI BERRIAK LABURKI

Dagoeneko, Katalunian Ebroibaiaren delta atzera egiten arida. Gauza bera gertatzen ari daRhône edo Po ibaien deltetan.Veneziako arazoak gainera,poluzioak eta utzikeriak areagot-zen dituzte eta proiektatutakoerregulazio-lanek daukate hirieder honen etorkizunaren gakoa(Ikus Elhuyar. Zientzia etaTeknika 13. zenbakia).

Dena den, Egyptoko Alexan-driak du etorkizunik beltzena.Alexandriak 3,5 milioi biztanleditu eta ur-maila baino metrobat altuago besterik ez dago.Kasu honetan gainera, Asuanekopresak sortutako kalteak erantsibehar zaizkio. Garai bateanNiloak garraiatzen zituen lohi,harea eta beste materialek ezindute presa gainditu eta bertanpilatzen dira. Horrexegatik Niloibaiaren deltak ez du lehengomaterial-mordoa jasotzen etaezin du itsasoak kentzen dionmateriala berritu. Ur-mailarenigoera eta Nilo ibaiaren deltarenatzerapena direla kausa, Alexan-driaren etorkizuna bereliburutegi ospetsuaren modukoada; hondamena, alegia.

DORTOKA BITXIA

Zuntz asko duten dietakosasunerako oso onak direladiote medikuek. Sasikareta,Karibeko dortoka, zuzen-zuzenjarraitzen zaie aholku horiei etabeira-zuntza da bere dietarenosagairik nagusiena.

Anne Maylen biologoaksasikaretek esponjak bakarrikjaten dituztela frogatu du.Sasikareten urdaileanaurkitutako masa lehorraren

gorputik atera ondoren, lauorduz bakarrik dirau berriroerabilia izateko baldintza onetan.Giltzurrunak zertxobait gehiagoirauten du; hogeitalau orduz hainzuzen. Organoen iraupenasegurtatuko duen metodoaaurkitzeak, halabeharrezkoadirudi.

Ikerlari iparramerikarbatzuek, metodo bat proposatuberri dute. Basoetan zirkulatzenduen odola, odol artifizialezordezkatzea da metodoberriaren ardatza. Odol artifizialhonek metabolitoak etahondakinak garbitzen ditu etaorganoen oxigenazioasegurtatzen du. Gaineraorganoaren bizi-funtzioaketengabe neurtzen dira.Ingurunearen azidotasuna,glukosa- eta potasio-kontzentrazioak eta oxigenozkoeta CO2-ko edukinak etengabeerregulatzen dira.

Metodo honen bidez, bihot-zen iraupena 24 orduz luzatu da.

Ikerlarien ustetan metodohau beste organo batzuei ereaplikatzerik izango da.

Beste batzuen eritziz,organoen mundu-azokarenatarian egon gaitezke. EEBBetanerauzitako bihotza Europanerabil daiteke.

SEXUA ETA TENPERATURA

Hegazti eta ugaztunengankromosomek markatzen dutejaioberriaren sexua. Odol hotze-ko animalietan (arrain etanarrastietan esaterako) ordea,horrelakorik ez da gertatzen.Kasu honetan, enbrioia garatze-

%95 esponjak dira. Esponjekbeirazko orratzak dauzkateegitura moduan eta horretanuztartzen dira zuntz organikoak.Sasikaretek beira-proportziorikhandienak dituzten esponjakjaten dituzte. Maylenek eginikoazterketen arabera, sasikaretekkiloerdi beira-zuntz izaten dutebatezbeste.

Sasikaretek urdaila beirareneraginetik babesteko mekaniskoberezia dutenik ez dirudi. Espon-jaz elikatzen diren besteanimaliek, orratzak hautsi egitendituzte eta gero jariakin batezestaltzen dituzte urdaileanbarrena sartu baino lehen.Gainera sasikaretek esponjaaskok dituzten terpeno etabromo-konposatu pozointsuakarazorik gabe pasatzen dituzte.Bestalde eta Maylenen ustetanhorixe izan daiteke sasikaretenharagia jan ondoren zenbaitzue-tan gertatzen diren toxikaziomasiboen kausa.

Sasikaretek oso paper ekolo-giko garrantzitsua daukatearrezifeetan. Esponjak janez,beste animalia batzuek (arrainakesaterako) arrezifea kolonizat-zea posible egiten dute.

ODOL ARTIFIZIALA

Organoen transplantea,erloju-kontrako lasterketenmodukoa da. Bihotzak, hildako

ZIENTZI BERRIAK LABURKI

ko unean dagoen tenperaturakmarkatzen du jaioberriarensexua; arra ala emea jaioko denhain zuzen.

Dena den, "panterageko"aren kasuan sexuarenarazo hau korapilotsuagoa da.Pantera gekoa Iran eta Pakista-nen bizi den sugandila itxurakonarrastia da. Narrasti honi buruzegin diren azterketek, inkubatze-tenperaturak sexua markatzeazgain eme helduen jokamoldeariere eragiten diola adierazi dute.

koek jokamolde nahasia dute:egoera berdinean, batzuetan armoduan jokatzen dute eta bestebatzuetan eme moduan. Orekaez–egonkorrean daudela dirudi.

Pantera Geko arrek ez dutehorrelako jokamolderik erakusteneta beti ar moduan jokatzendute.

ONGARRI FOSFATATUAK

Janarien lizunekinerlazionatuta dauden penizilinagisako onddoek nekazariekerabiltzen duten ongarri-kantitatea %10eraino murrizdezakete.

Kanadako nekazal zientzilaribatzuek Penicilium bilaji izenekoonddo naturala isolatu dute.Onddo honek fosfatoakdisolbagarri bihurtzen ditu etalandareek errazago zurgaditzakete.

Nekazariek erabiltzendituzten ongarriek nitratoak etafosfatoak izaten dituzte, bainanekazariek landareek behardutena baino 10 aldiz ongarrigehiago erabili behar izatendute. Fosfatoa lurreandagoenean disolbaezinbilakatzen da zoruan daudenkaltzio, burdin eta aluminio-ioiekin erreakzionatuz.

Fosfatoa disolbagarri egitenduten mikroorganismoakezagutzen dira, baina ez dutebilajik bezain azkar lan egiten.Penizilina honek gainera, ez duzoruan bizitzen irauteko arazorikizaten. Fosfato artifizialakdisolbagarri bihurtzeaz gain,naturalak ere disolbatzen ditu.

Geko arrak tenperatura 29-32°C tartean dagoelarik jaiotzendira eta emeak tenperatura 26-32°C tartean denean. Gekohelduak aztertuz, inkubatze-tenperatura zein den jakindaiteke. W. Gutzket eta D.Crews biologo iparramerikarrek,26°, 29° eta 32°C-tan jaiotakoekohizko jarrera izaten dute. 32°C-tan jaiotakoek aitzitik, armoduan jokatzen dute arrenaurrean daudenean eta ememoduan emeen aurreandaudenean. 29°C-tan sortuta-

LENINGRADOKOHONDAMENDIA

Leningradoko ZientziAkademian, 1.714.ean sortu zenliburutegi handia dago. Bertan12 milioi liburu gordetzenziren, baina gertatutako sutebatek milioierdia erre edokaltetu egin ditu. Hondatutakoenartean liburu bitxi asko dago etagainera batzuk alebakarrakziren.

Leningradoko hauAlexandriako liburutegikosutearen ondoren gertatu denhandiena izan da. Sobietarrakzientzilari atzerritarrenlaguntzaz kaltetutako liburuberreskuragarriak salbatzekolan handia egiten ari dira.

Azken ezaugarri hau osoerabilgarria izan daiteke herriazpigaratu askotan. Malawi-nesaterako, fosfato natural askodago, baina disolbagarri bihurtugabe ezin dira erabili.Disolbagarritze-prozesua herrigaratuetan egiten da etaMalawik fosfato tratatuakinportatu egin behar ditu.Penicilium bilaji lizuna erabiltzeaoso mesedegarri izango litzatekeMalawi eta antzeko herrienekonomiarentzat.