ZIENTZI BERRIAK LABURKI

NUKLEARRAIDORTURIK

EEBBtako KaliforniakoSakramento hiriko biztanleek,Rancho Seco-ko 918 MW-ekozentral nuklearra ixtea erabaki duteerreferendum bidez. Hau dahorrelakorik lortzen deneko lehenkasua. Botu-emaileen %53,4zentrala ixtearen alde agertu da.Dena den, zentrala ixtearenerabakiaren alde faktoreekonomikoek ekologikoek bainopisu handiagoa izan omen dute.Izan ere, zentral honek sortutakoenergiaren kostua normala baino bibider handiagoa da.

Ekologistek garaipen handitzatjo dute Sakramentoko bozketarenemaitza. Hala ere, zentraladesmuntatzeak arazo tekniko etaekologiko latzak planteatuko ditu.Zer egin hondakin erradioaktiboei?

BASOARENPATUA

Japonia zur tropikalen mundukoinportatzailerik handiena dela gauzajakina da. Produkzio guztiaren%29ak Japonia du helmuga.Gainera, zenbait zonatan,Indonesian esaterako, konpainiajaponiarrak dira baso-ustiatzailerikhandienak.

Bestetik, Japoniara doan zurtropikal gehiena eraikuntzanerabiltzen da, baina ez habeak edozutabeak egiteko (pentsazitekeenez); hormigoiari eustekozurezko moldeak egiteko baizik.Gehienetan gainera, horretarakoerabiltzen diren oholak kendu etagero bota egiten dira. Bestalde,Japoniak ez luke zura inportatubeharrik. Herri honen zatirikhandiena basoz estalitako mendixkaeta muinoz osatuta dago. Baina,bertako zuhaitzak botatzea,

kanpotik ekartzea baino garestiagoada.

BOLI-AFERA

Ekologistek eta Afrikako estatubatzuek, Afrikako elefanteagalzorian dauden animali zerrendansartzea eskatuko dute. Zerrendahorretan sartzeak boli-trafikoarendebekua ekarriko luke. Gainera,mundu osoan boli-inportazioakgeldi erazi egin nahi dituzte.

Boli-trafikoaren kontrolak hutsegin duela diote kanpaina hau

bultzatu dutenek. Boli-trafikoakgora egin du azkenekohamarkadetan eta bide berarijarraituz gero, 20 urte barruelefantea desagertu egin daiteke.Azkeneko hamar urteotan 1,3milioitik 625.000raino jaitsi daelefante-populazioa.

Naturaren aldeko NazioartekoFondoak (WWF) eta BasabiziarenKontserbaziorako NazioartekoErakundeak (WCI) adierazidutenez, Tanzania, Kenya,Gambia eta Somaliakogobernuek, Galzoriko Landaredi etaFaunaren Merkataritzarako

ZIENTZI BERRIAK LABURKI

Nazioarteko Hitzarmenari(CITES) elefantea I. eranskineansar dezan eskatu diote. I.eranskinean sartzeak elefante-produktuen merkataritzadebekatuko luke. Gainera, Txad,Niger eta Zambiako gobernuek ereneurri hori babestuko omen dute.

Elefantea orain II. eranskineandago eta, honek elefante-boli eta -larruaren merkataritza baimentzendu neurri batean. Dena den,merkataritza kontrolatuaalferrikakoa dela ikusi da. Boli-kontsumitzailerik handienak Asiandaude eta kalkulatu denezbertaraino iristen den boliaren %80ilegala da. Esportatzailerikhandienak Sudan, Burundi(elefanterik ez eduki arren), Kongo,Burkina Faso, Zaire eta Tanzaniadira.

Afrikako elefantearenpopulazioak behera egin gabe, 50tona boli esporta daitezke urtero.1987.ean 300 tona esportatu zireneta punturik altuena 1979.ean lortuzen; 900 tona esportatu bait ziren.

Orain garai batean bainoelefante gehiago hil behar da boli-kantitate berdina eskuratzeko.Elefanterik handienak (berenbetaginek 80 kg pisa dezakete) hilziren aspaldi. 1979.ean saldu zirenbetaginen batezbesteko pisua 9,8kg-koa zen. Tona bat bolieskuratzeko 54 elefante hil beharziren. 1989.ean berriz, betaginenbatezbesteko pisua 47 kg-koabakarrik zen. Honek gero etaelefante gazteagoak ari direlahiltzen esan nahi du.

Hala eta guztiz ere, I.eranskinean sartzeak bakarrik ez duelefantea salbatuko. Errinozerontebeltzaren kasua hor dago. I.eranskinean sartzeak ez duerrinozeronte-adarren salerosketageldi erazi.

PLUTONIOAKARGI BERDEA

Espazioan energia nuklearraerabiltzearen kontra daudenzientzilari estatubatuarrek,salbuespena egingo dute NASArenGalileo zundarekin. Jupiterrera joanbehar duen Galileo zundakplutonio(238)ko bi sorgailutatiklortuko du energia.

ordezkatzeko ikerketa-programazabala bultzatu behar du. Materialberriak egungo materialpetrokimikoak bezain bertsatilaketa aldi berean gogorragoak izangodira eta berarekiko egongortasunhandiagoa izango dute. Gainera,ezaugarri optiko eta elektrikoerabilgarriak izango dituzte.

Japoniako NazioartekoMerkataritzako Ministraritzat 140milioi inbertitu nahi ditu ikerketa-lerro honetan hurrengo 10 urteetan.

Proiektuaren helbururiknagusiena monomeroetatikabiaturik silizio-polimeroaksintetizatzeko metodo berriakgaratzea da. Orain arte, alorhonetan lortutako emaitzak ez diraoso onak izan. Dena dela, datorrenmenderako siliziozko polimeroakugari izango direla espero da.

ERDIEROALEAK UR-GARBITZAILE

EEBBetako Sandia NationalLaboratory eta Solar EnergyResearch Instituteerakundeetako zientzilariekuretara isurtzen diren konposatuorganiko toxiko gehienakezabatzeko metodoa garatu berridute. Uretara argiarekiko sentikordiren erdieroaleak botatzendituzte eta gero eguzkitan jartzendituzte.

Argiaren izpi ultramoreekerdieroaleei erasotzen dietenean,elektroiak erauzten zaizkie etazulo positiboak uzten dituzte.Elektroiek eta zuloek urarekin etadisolbatutako oxigenoarekinerreakzionatzen dute hidroxiloerradikalak eta peroxido ioiaksorturik. Bi produktu kimikohauek oso oxidatzaileak direnez,produktu organikoei eraso etaapurtu egiten dituzte.

Galileo zundaren muntaia.

Bi energi plantetako (sorgailutermoelektriko isotopiko izenazezagutzen dira) bakoitzak 11 kgplutonio(IV) oxido dauzka eta 4,2kW bero sortuko du. Zelulatermoelektrikoek beroa elektrizitatebihurtuko dute.

Jaurtiketan gertatutako istripuakerradioaktibitate-kantitate handiaisur dezake atmosferara. Dena den,NASAk segurtasun-neurri zorrotzakhartuko ditu.

SILIZIOA BADATOR!

Japoniako gobernuakpolimerotan karbonoa silizioaz

ZIENTZI BERRIAK LABURKI

Ozono-geruzak Eguzkitiko izpiultramore gehienak iragaztendituenez, ikerlariek argia ispilubidez kontzentratu behar dutenahikoa hidroxilo erradikal etaperoxido ioi sortzeko.

Sistema honekin eginikoentseiuetan, azido salizilikozpoluitutako ura eta titanio(IV)oxidoa erabili dira. Urak hasierabatean 30 ppm azido zuen, bainaerdieroalea erauztea eta argitanjartzean kontzentrazioa bilioiko zatibatzuetara jaitsi zen 15 segundotan.

Garbiketa-sistema hauhastapenetan dago oraindik etaparametro asko mugatu behar dirakomertzialki erabili baino lehen.

ITSAS BELTZAPONPATZEN

Moskun dagoenKrizhizhanovski EnergiInstitutuko zientzilariek itsaspoluzioaren kontrolari lagundukodion eta energi iturri izan daitekeenponpa-sistema asmatu berri du.Ponpei esker Itsas Beltzarenhondoan dagoen hidrogenosulfuroa erauztea ekonomikokierrentagarria izango da.

Itsas Beltzaren hondoanhidrogeno sulfuroa metatzen ari da,gas-geruza urteko bi metro igotzenari delarik. Itsasoko uraren %90hidrogeno sulfuroz poluiturik dago.Bizirik ez duen zona 80 metrokosakoneran hasten omen da.

Lurrikara txiki batek gasagainazalera dezake eta sute handiaksor daitezke. Moskukozientzilarien ustetan, kostaldeanjarritako ehundaka ponpekpoluzioa murriztuko dute eta aldiberean etanoa, amoniakoa,metanoa eta hidrogeno sulfuroaerauz ditzakete.

Gas-erreserbak 7.600 milioitonakoak omen dira eta erauzketa-kuota 75 bat milioi tona/urte-koaizan daiteke.

HONDAKIN-URAK ETAGRABITATEA

Texaseko Houstonenestolderi urak lurrera injektatukodituzte datorren urtetik aurrera.Presio-eltze erraldoiaren itxurakoeta 1500 m-ko sakonerako putzuraestolderi urak eta oxigenoa baterainjektatuko dira. Hondoko beroak,presioak eta erreakzio kimikoek,hondakinak oxidatu eta produktukimikoak eta mikroorganismoakerrauts geldo bihurtuko dituzte.

hidrostatikoak, hondakinakkonprimatu egingo ditu etahondakinaren barneko erreakzio-kimikoek tenperatura 260-370°Cbitartera igoko dute. Tratatutakohondakina hare itxurako solidogeldoa izango da.

ANIZTASUNAABERASTASUNA

Azkueren hiztegira jo eta“sagar” hitzari begiratzenbadiozu, berrogeitamarretik gorasagar-barietateren izenak aurkitukodituzu: abelei, espuru, gezeta,bolin-sagar, errege-sagar,gorrantxa, madari-sagar, txakala etazelai-sagar besteak beste.Ingalaterrako Kent konterriandagoen Brogdale BaratzantzaEsperimentalerako Zentrura jotzenbaduzu ordea, berrogeitamarhorietaz gain beste 1.900 sagar-barietate aurkituko dituzu. Etasagarrez at, 500 espezie madari,350 espezie aran, 220 espeziegerezi eta 320 espezie masusta,arakatz eta antzekoak. Gaineramahats eta hurraren (intxaur, hureta almendra) familiako espezieenbilduma txikiagoak ere badaude.

Brogdale zentrua klimaepeleko frutarbolen altxorgenetiko paregabea da eta munduguztiko jendea hurbiltzen damaterial genetiko bila.

Tamalez zentruarenetorkizuna arrisku bizian dago,Margaret Thatcher-en gobernuakhartutako politikaren ondorioz.Eginiko planen arabera, zentruadatorren urteko martxoan itxiko da.Erabaki hori hartzearen arrazoiazera da: britainiar gobernuakerabilpen komertzial nabaria izandezaketen ikerketak ezsubentzionatzea.

1.500 metro beherantz datorrenurak sortutako presio

ZIENTZI BERRIAK LABURKI

POTE KATALITIKOA,USTE BAINO ZIKINAGOA?

Pote katalitikoa daramatenautomobilek, berotegi efektuahanditzeaz gain ozono-geruzahondatzen duen gas bat isurtzendute.

Pote katalitikoa automobilenihesbidean jarritako kaxa da etazenbait poluitzaileren (hala nola,hidrokarburo, karbono(II) oxido etanitrogeno-oxidoen) isurketakmurrizten ditu. Pote moderno batekpoluitzaile horien %80 ezabatzendu, baina nitrogeno(I) oxidoasortzen du albo-produktu moduan.

Orain arte nitrogeno(I) oxidoa ezda poluitzailetzat jo, baina, potekatalitikoa erabiltzean ihes-gasetan

Kasu honetan gobernuak ezsubentzionatzeko erabakia atzerabota dezan espero dezagun,zeren eta Brogdaleko zentrua

desagertuz gero mundu osokoondare genetikoak galera handiaizango bait du.

ZIENTZI BERRIAK LABURKI

bere kontzentrazioa asko handitzendela ikusi berri dute Suedia etaFrantzian. Ikerketak aditzera emanduenez, pote katalitikoa dutenkotxeek ez dutenek baino 5 bidernitrogeno(I) oxido gehiago isurtzendute.

Jakina da nitrogeno(I) oxidoakozono-geruzaren hondameneanparte hartzen duela eta gaineraberotegi gasa ere badela. Zaila daordea nitrogeno(I) oxidoakhondamen-prozesu horietanjokatzen duen papera eta daukangarrantzia zehaztea.

EMILIO SEGRE HIL DA

Emilio Segre, 1959. urteanNobel Saria lortu zuen fisikarinuklear italiarra, hil zenKaliforniako Lafayette-n joan denapirilaren 22an. Segre 1905.ekootsailaren batean jaio zen LaziokoTiboli herrian.

Segre fisika nuklearraz eginikolanagatik da ezaguna batez ere,baina fisikari atomiko moduan hasizen lanean. 1930-32 urteetanespektro atomikoen lerrodebekatuez eta Zeeman efektuazegin zuen lan.

1934.ean hasi zen fisikanuklearraz lanean Erromakounibertsitatean Enrico Fermikzuzentzen zuen taldean. Uranioa etatorioa neutroien bidez bonbardatuzlortutako lehenengo isotopoerradioaktiboen ikerketan hartuzuen parte; neutroi astiroen etahauekiko tamaina ertaineko etahandiko nukleoek duten sekziozabalaren aurkikuntzan. Bestalde,Segrek 43. elementuaren bizitzaluze samarreko isotopoak aurkituzituen. Elementu berri honiteknezio izena jarri zion; grekoz“artifizial” esan nahi bait du.Molibdenoa protoiz bonbardatutalortu zen teknezioa.

1938.ean iparrarmeriketara joanzen faszismotik ihes eginez. 1943-46 bitartetan bonba atomikoarengarapena lortu zuen, Manhattanproiektuan parte hartuz. Uranioareneta plutonioaren fisio espontaneoaaztertu zuen taldeko buru moduan.

Australia Antarktidazerreklamazioa duten zazpiestatuetako bat denez, betoajartzeko eskubidea du. BesteakFrantzia, Argentina, Txile,Norvegia, Britainia Haundia etaZeelanda Berria dira. Antza denezFrantziak ere betoa jarriko dio.

Hitzarmena lortzea ez da gauzaerraza izan eta sei urtean zeharnegoziazio gogorrak egon diraAntarktidako Tratatua sinatu duten30 estatuen artean. Australiarrek,erabaki horren bidez Antarktidanmeatzaritzarik ez egotea nahi dute.Australiarren asmoa Antarktidakontserbatzeko nazioarteko akordiozabala lortzea da. Antarktidamunduko parke natural izendatzekoproposamena egingo duteaustraliarrek.

Dena den, ekologista askorenartean australiarrek hartutakoerabakiaz kezkaturik daude. Izanere, Hitzarmenak meatzaritzabaimentzen badu, neurri bateankontrolatu egiten du (horretarakomekanismoak jartzen dituelarik) etaHitzarmen ezak kontrolik gabekomeatzaritza ekarriko ote duenbeldur dira.

BUDU ZITORIEN SEXUBEROA

Gorputzaren tenperaturaingurugiro-tenperatura baino askozhandiagoa mantentzeko ahalmena(bero metabolikoa), goi-mailakoanimalien (hegazti eta ugaztunen)ezaugarritzat jotzen da. Dena den,sei landare-familiaren loreetan berometabolikoa sortzen dela ezagunada. Tenperatura handiak, intsektupolinizatzaileak erakarriko dituztensubstantzia hegaskorrak lurrintzekoerabiltzen dira.

Budu zitoriaren loreekesaterako, ingurugiro-tenperatura

Segre erdian, Fermi ezkerrean eta HidekiIukaua japoniarra eskuinean.

Gerra bukatu ondorenKaliforniako unibertsitatera(Berkeley-ra) itzuli zen. Bertanprotoi/protoi eta protoi/neutroisakabanaketak aztertu zituenpolarizatu gabeko protoi-sortakerabiliz.

Segidan Berkeleyko Bebatroiizeneko partikula-azeleragailuanhasi zen lanean, protoiak etanukleoak talkarazten. Lan honekantiprotoia aurkitzeko bide emanzion.

Nobel Saria antiprotoiaaurkitzeagatik eman zioten.

ANTARKTIDAKO BETOA

Australiako gobernuakAntarktidako MeatzaritzaArautzeko Hitzarmena onartzeariuko egin dio. Hitzarmen honekorain debekatua dagoen meatzaritzabaimenduko luke eta era bereankontrolatu ere bai.

ZIENTZI BERRIAK LABURKI

22°C-tan gaindi dezakete zenbaitunetan. Gainera, usteldutako haragi,gernu, gorotz eta sufre-gasenusaineko kiratsa darie.

Budu zitoriaren infloreszentziatranpa itxurako lore-ganbarazosatuta dago, bertan lore ar etaemeak daudelarik. Lore arrakmakila-itxurako baten barruandaude. Lore-ganbararen gainean,kotxeen irrati-antenaren tankeraduen hagatxoa dago (Ikus irudia).Loratze-eguna arte (D eguna arte)hagatxoa kordotx izeneko lekabaten barruan egoten da.

Bero-sorrera abiarazten duenazakurra azido salizilikoa da. Degunaren aurreko arratsaldeanhagatxoan dagoen azidosalizilikozko kontzentrazioa igotzenhasten da eta oinarrizko maila baino100 bider kontzentratuagoa egotea

lortzen da. D egunaren goiz aldeankordotxa ireki egiten da etahagatxoa airean gelditzen da. Bero-produkzioaren eta aldi bereankirats-produkzioaren maximoa, D

"UNIBERTSOAREN LILURAK"

DIAPORAMA40 diapostibaz eta 25 minutuko audio–kasetaz osatutako diaporama honetan,gizakiak Unibertsoaren egituraz duenezagumendua azaltzen da.

KALERATZE–ESKAINTZA BEREZIA

Iragarki honen fotokopia atera eta Elhuyar Kultur Elkartera (Urbieta, 7–3.a. 20006 Donostia. Tel.943/429945) zure datuekin batera (izen–deiturak, helbidea, bankua, kontu korrontea eta telefonoa)bidaltzen baduzu, "UNIBERTSOAREN LILURAK" diaporama 6.000 pta.tan bakarrik jaso ahalizango duzu (kaleko prezioa 7.420 pta.koa da).

Oharra: 1989.eko urriaren 1a arte balio du eskaintza honek.

eguneko egunsentia pasa eta 3-5ordura gertatzen da. Arratsaldeerdirako beroa txikiagotu egiten daeta baita azido salizilikoarenkontzentrazioa ere.

Kiretsak intsektu polinizatzaileugari darakartza lore-ganbarara. Deguneko gauean beste beroaldi batgertatzen da. Berokuntza lore-ganbaran jazoten, da lore ar etaemeen artean. Tenperatura gutxiagoigotzen da, 10°C bakarrik, bainaluzeago dirau; 7 ordu ordez 14orduz.

Lehenengo beroketakerakarritako eta ganbaranharrapatutako intsektuen lanaeragiten du bigarrenak. Lore arrekpolena askatzen dute etaintsektuek hartzen dute loreemeetara eramanez. Bukaeran lore-ganbara ireki egiten da etaintsektuek alde egiteko modua dute.