Zestoari gorazarre

201
Juan Jose Saezmiera MaixuaZestoari gorazarre danbolin-soinua

description

Juan Jose Saezmiera " Maixua"k idatzitako Zestoari gorazarre liburua. Danbolin-zulok argitaratua.

Transcript of Zestoari gorazarre

Page 1: Zestoari gorazarre

Juan Jose Saezmiera “Maixua”

Z e s t o a r ig o ra z a r r edanbolin-soinua

Page 2: Zestoari gorazarre

Juan Jose Saezmiera Uy a r r aE r r i ox a ko Donemiliaga Eko r a n#San Millan de Yecora$, Burgoskoprobintziaren mugan, jaio zen1 9 1 4 ko azaroaren 8an, etaOzkabartetik #Santo Domingo dela Calzada$ Logroñora gaixo zera-matela bidean hil zen 1989ko aza-roaren 5ean, Canto a Cestona konta-kizunak amaitu eta hiru hilabete-ra, haren emazteak azken arnasaeman eta laster.Z o rtzi urte zituela etorri zenZestoara. Maisu karrera egin etaBeizaman eta Amaran irakas l elanetan aritu ondoren, Errioxaraitzuli zen. Baina hainbat urtetakoudak Zestoan pasatu zituen, berefamilia hemen bizi zelako.

Page 3: Zestoari gorazarre

Diseinua eta maketazioa: Bizente Dávila

© Juan Jose Saezmira Uyarra© Danbolin-zulo Kultur Elkartea

ISBN: 84-607-7169-5L.G.: SS-383/2003

Danbolin-zulo Kultur Elkartea Zestoa

[email protected]

Imprimatzailea: Leitzaran Grafikak S.L., Martin Ugalde Kultur Parkea - Andoain (Gipuzkoa)

ZESTOAKOUDALA

GALDIANOERAIKUNTZAK

Laguntzaileak:

Page 4: Zestoari gorazarre

Juan Jose Saezmiera “Maixua”

Zestoari gorazarreCanto a Cestona

Itzulpena:Xabier UnanueManual Arregi

danbolin-soinua

Page 5: Zestoari gorazarre
Page 6: Zestoari gorazarre

Irakurle horri:

Esku artean duzun liburu honetan Juan Jose Saezmiera UyarraMaixua Errioxako zestoarraren ibilerak kontatzen dira. Kontakizunhorien bidez zenbait hamarkada atzera egin, eta orduko Zestoakoherri giroa sumatzera irits gaitezkeela iruditzen zaigu.

Maixuak 1989. urtean, hil baino hilabete batzuk lehenago, idaz-makinaz moldatutako liburuxka xumea bezain txukuna utzi zuenCanto a Cestona izenburupean, zestoar guztiei eskainia, gainera.

Gure eskuetara iritsi zenean, benetako zirrara eragin zigulaaitortu behar dugu eta bi aldiz pentsatu gabe argitaratzea erabakigenuen. Horretarako Maixuak gaztelaniaz idatzitako testua euska-ratu egin dugu, egokiak iruditu zaizkigun argazkiez apaindu etahitzaurrea eta Maixuaren bizitzako zenbait zertzelada ere gehitudizkiogu.

Hori guztia egin ondoren, jatorrizko bertsioan ere argitaratzeaerabaki dugu eta hortxe agertzen da testu hori euskarazkoarenjarraian. Jatorrizko bertsio horri zuzenketatxo batzuk egin dizkiogu(idazketako akatsak, zenbait izenen nahasketak...), baina testua aha-lik eta gutxien ukitzen saiatu gara, bere jatorrizko xarma galdu ezzezan.

Horrela bada, zuri ere guri eragin digun barne zirrara ernekozaizulakoan, ondorengo orrialdeetara murgil egin dezazun gomen-datzen dizugu.

Maixuaren liburua argitaratzeko lanak hartudituen lagun taldea:

Gotzon Garaizabal Manuel ArregiXabier Unanue Fernando ArzallusIñaki Azkune Bizente Dávila

Page 7: Zestoari gorazarre
Page 8: Zestoari gorazarre

Juan Jose Saezmiera “Maixua”Zestoari gorazarre

Page 9: Zestoari gorazarre
Page 10: Zestoari gorazarre

HITZAURREA

Juan Jose Saezmierak, Maixua izengoitiaz sinatzen zuenak,herriko festetako programan urtero egiten zigun bere ekarpena,Z e s toan gaztetan bizi zela izandako pasadizoak idatzita.Oraingo honetan, ordea, are eta bikainagoa da eskaintzen digunoparia, bi ataletan banatuta hainbat bizipen eta gertaeraren berriematen digulako. Herriko gertakizun xumeak dira, eta ez egun-karietako albiste nagusietan azaltzen direnak, baina letra txikizidazten den historia baldin bada ere, badu bere lekua eta garaia;garrantzia, berriz, zer esanik ez.

Hemen irakur daitezkeen gorabeheren agertokia Zestoa etaZestoa ingurua da; gerra aurreko, gerra garaiko eta gerra ondokoZestoa, gure Maixua mutil koskor eta gazte zen garaikoa #bizko-rra eta bihurria izan zen, inola ere$. Ondotxo sumatzen diraorrialde hauetan zehar orduko zestoarrek izandako estutasunakmutilek baserrietako gerezi, sagar eta antzekoei zioten estima-zioan eta patrikan gastatzeko pezetaren bat edukiz gero izatenzuten pozean.

Hala ere, pasarte gazi-gozoren bat edo beste izanagatik, kon-takizun alaiak dituzu ondorengoak, orduko jendearen bizimodupatxadatsu eta umore onaren berri ematen dutenak; izan ere,egile den Maixuaz gain gure aurreko belaunaldietako zestoarrakbaitira protagonista. Saezmierak ehun eta hirurogei bat pertso-na aipatzen dizkigunez gero, edozein zestoarrek gertuko senideizango du gutxienez horietakoren bat, eta, jakina, izena entzutehutsarekin zirrara eragiten digu.

Hemen azaltzen diren pertsonaia batzuk gure belaunaldiko-ek ez zituzten ezagutu, baina beste asko bai, eta, zalantzarikgabe, berezi-bereziak ere badira tartean, hasi Jeronimo EtxaideBisiñotik eta Zeledonio Orruaraino. Dena den, gehien aipatzen

9

Page 11: Zestoari gorazarre

direnak egilearen lagunak dira, txikitan egin eta bizialdi osorakoizan zituenak; zerbaitegatik dio esaerak hobe dela “Lagunak etaardoa zaharrak” izatea.

Gu, egia esan, benetan hunkitu gaitu umetan ezagutu genuenhainbat pertsonaren gertaerak hain egoki adierazteak. Maisukideskribaturik edo aipaturik daude, adibidez, dendan errealbaten paxientxiyak erosten genizkion Mikela drogera, gentlemaningelesen inolako zorrik gabe txaketako patrika txikian zapizuriaren punta agerian zuela beintizinko baino dotoreago ibil-tzen zen Joxe Mari Etxeberria edo ezpainekin keinu bereziaeginda gauean herriko plazan proba harriari begira “Ujum,Txorroren iriyak arriya rraka-rraka” eraman zutela esaten zuenZeledonio Orrua #Getariako Orruan jaioa zen Zeledonio$.

Saezmierak gizon heldua zela sentimendua nonahitik dariolaidatzitako liburua da hau, eta garbi ikusten da gaztetako oroi-tzapenak buru-bihotzetan bizi-bizi zituela, bere Urre Arokoakbalira bezala. Guk bezalaxe Zestoako giroa eta bertako jendea-ren Kultura jaso zuen. Horiek dira gure sustraiak, eta zuhaitzak#Iparragirreren arbolak bezala munduan fruiturik eman etazabaldu behar badu$ nahitaezkoak ditu bere Herrian erroakbeheraino #lur gaineko lehorteek ihar ez dezaten$ ongi finkatutaedukitzea, inongoa ez den gizaki anonimoak ez baitu nortasu-nik.

Goitik behera, has eta buka, erraz irakurtzeko lana duzu hau,Zestoaren historia xehea erakusten dizuna, geure-geurea, barru-barrukoa, kolko barreneko zokorik sakonenean betiko itsastenzaiguna.

Iñaki Azkune Mendia

10

Page 12: Zestoari gorazarre
Page 13: Zestoari gorazarre

Karlos adiskideari, bere emazte Mari Kruzi etaIdoia eta Tomas seme-alabei; Txanberlain lagunarenoroitzapenean.

Bihotz-bihotzez

Juan JoseSanto Domingo de la Calzada 89-7-5

Page 14: Zestoari gorazarre

Zestoari gorazarreLehen zatia

Page 15: Zestoari gorazarre
Page 16: Zestoari gorazarre

Agurra

Zerbaitez oroitzea, gauza hura berriro bizitzeaomen da. Horixe nahiko nuke nik ere: Zestoak nire-tzat duen esanahiaren oroimenean bizitzea. Umetakobizitza, gaztaroa, bihurrikeria alaien bizitza, kontaki-zun xumeak, gertaera bitxiak... horiek guztiak txerta-tzen joango gara Zestoari gorazarre honetan, errealita-tea eta benetako kontuak aurkeztuz.

Ozenki plazaratu nahi nituzke, Gipuzkoako herrimaite honek eskaini dizkidan pasarterik ederrenak,egun batez, 1923ko irailaren 11n, zortzi urte nituela,iritsi nintzenetik.

Nire aita herriko maisu izendatu zuten eta urtehartako irailaren batean egin zen umeen eskolakokargu. Zestoara eraman zituen bere emazte PaulaUyarra Abella, eta Juan Jose, Jovita eta Maria Santosseme-alabak. Zestoan jaio ziren geroago, oso umerikhil zen Marina eta Maria Belen gazteena.

Hauxe da nire sarrera, nire agurra, eta nire eskain-tza zestoar guztiei: izan zirenei, orain direnei eta etor-kizunean izango diren guztiei.

Zestoari gorazarre 15

Page 17: Zestoari gorazarre

Zestoa polit hura

Nire umetako eta gaztetako Zestoa. Nire bihotze-ko eta barru-barruko Zestoa hura, gure ikurra zen,benetako herri gipuzkoarra, berezko zerbait zuena,nortasun handikoa, elizako eta dorreko harriek mai-tasunez babesten zuten herria.

Harrizko portaleek, arkudunek, erdian irudi batduten horiek, herritarrak elkarrengana biltzen zituz-ten, familia baten antzera.

Herri polita zen, ikusgarria, txikitasunean murgil-dua, baina bere lanarekin harro. Bakea zen nagusi,bake sanoa, benetakoa, kutsagarria. Beharbada, gaue-tan Zeledonio Orruak jaurtitako oihuren bat, besterikez, Bixkaiño, Alkorta edo Portu tabernetatik atera-tzen zenean. Beharbada, euskal abestiren bat, hainahots gozoa zuten Patxi Irureta, Martin Barrena edoJoan Artanoren eztarrietatik. Beharbada, Mikela dro-gerak beren seme-alabei egindako deiren bat:Enrikeee... Luisitaaa... Gainontzean erabateko bakeaeta lasaitasuna, itxaropena eta lana.

Baserrietatik emakume prestuak beren astotxoe-kin jaisten ziren herrira, zerbait saldu eta beste zer-bait erosteko asmoz. Umeak, berriz, eskolara jaistenziren, beren brusak jantzita eta abarkak pantorriletangora sokaz lotuta. Gizasemeak, hilaren azken asteaz-kenetan feriara jaisten ziren; eta neskatilak jostenikastera, jostunen etxeetara.

Kaletarrak, berriz, gaztetxoak txokoan ibiltzenginen pilotan, xentimo batzuen truke Gaztañok sal-tzen zizkigun pilotekin. Laranjadin eta harrizko pla-

Maixua16

Page 18: Zestoari gorazarre

zan alde batetik bestera lasterka ibiltzen ginen, fut-bolean egin behar bagenuen, berriz, San Joango zelai-ra joaten ginen.

Bainua hartzeko lekua “Ostendeko hondartzan”genuen. Horrelaxe bataiatu genuen Bainuetxea etaA l b e r d i koa artean, Atristain baserriaren inguru a nzegoen Urola ibaiaren tarte bat.

Gazteek txistuaren doinuan egiten zuten dantzan,eta baita, herriko musika bandak torileko balkoitxo-tik jotako pasodoble, mazurka, polka, tango, habane-ra eta baltsen harira ere.

Helduak igandetan bezperetara joaten ziren etaarrosariora astegunetan. Egunsentian matutia jotzenzuen, eta arratsean angelusa. Aingeruen ukitua zutenkanpai hotsekin hasi eta bukatzen ziren herriko egun-b e te ko ekintzak. Izan ere, arratseko burdinazkodoinu haiek umeen zaratak isilarazten zituzte n .Orduan iristen zen aguazilaren edo txaperoarenordua; mahonezko trajez jantzita, txapel gorriaburuan eta makila eskuan, angelusa errezatu ondorenbere agintea ezartzen baitzuen herrian, kalean, gaue-an. Eta gero...

Geroago serenoen garaia ailegatzen zen: Etxaide,Zestona, Joakin, Jazinto... izarren zaintzaileak, nahizzirimiria egin, nahiz hotz egin, edo egun lasaia izan.Izarraitzek eta Ertxiñak beren burdinazko gurutzeaklainoetan iltzatzen zituzten eta isiltasuna jabetukozen ahaztu ezinezko Zestoaz, merezitako atsedenean,itxaropenezko atsedenean...

Bene-benetan, zein polita zen Zestoa hura!

Zestoari gorazarre 17

Page 19: Zestoari gorazarre

Zestoaren sorrera

Ozkabarteko #Santo Domingo de la Calzada$ kate-dralean 1379ko ekainaren lehenean “Tr as t a m a r a koEnrike II.a erregearen hiletak egin ziren, hiri horre-tan bertan hil baitzen Juan del Pino gotzainaren jau-regian. Orduan, Gaztelako errege haren seme DonJuan I.a izendatu zuten. Bere ohoretan herritar leialeta zintzoek errege zutoihala gora jasoz aldarrikatuzuten legezko errege”.

Gertaera historiko hura gogora ekarri nahi dut,Zestoari gora z a r r e honetara; izan ere Ozkabarte kohiriak xehetasun horiek eskaini zizkidanean, nolabai-teko espirituzko lotura aurkitu bainuen, hainbat urte-tan bizi izan nintzen Gipuzkoako herri hura eta gauregun bizi naizen Errioxako hiriaren artean.

Izan ere, Ga z te l a ko Juan I.ak sort z e ko Hi r iGutuna eman baitzuen, arriskuan bizi zirelako, besteherri bat sortzeko baimena eskatuz Santa Maria deXarnako #Aizarna$ auzokideen eskaerari erantzunez.Horrela fundatu zuen 1383ko irailaren 15ean SantaCruz de Cestona Juan I.a Gaztelako erregeak.

Historiako gertakizun horien bidez, lotura berezibat sentitzen dut Ozkabarte edo Santo Domingo dela Calzada eta Zestoaren artean, nire bizitzako bihabe nagusien artean, erdi eta erdi. Beste zenbait ger-takarik ere lagundu zuten horretan, Zestoari gorazarrelantxo honetan agertuko den bezala. Hemen agertukobaitira, era xumean kontatuta, nire bizitzako pasadi-zorik berezienak.

Maixua18

Page 20: Zestoari gorazarre

Zestoara iristea

1923ko irailaren 11ko arratsaldean iritsi nintzenZestoara nire guraso eta senideekin.

Madril-Irun tren korreoa Burgosko Quintanapalla-n hartu genuen, handik gertu zegoen Tosantos-en biziizan baikinen, nire aita Manuel Saezmiera hainbaturtez herri horretako maisu izan zelako.

Lehenengo aldiz ikusi nuen trena. Hura harridura,b e s te mundu bat zen niretzat! Trenak Zumarrag a nutzi gintuen eta autobusez iritsi ginen Zesto a r a .Lehenengo gaua Alko rta Ho telean pasa genuen.Hi rurogeita sei urte geroago, erabate ko aldaketa har-tan sakondu nahi nuke. Nire ume bizitza errotikirauli zuen bidaia hark. Beste lurralde batera iritsinintzen, niretzat beste era bate ko herria zen, ezeza-g u n a .

Nire haurt z a r o ko urteak herri apal eta pobre bate-an bizi izan nituen. To s a n tos oso jende oneko herriazen, nekazari girokoa, etxe kaxkarrak, neska-muti-l e n t z a ko eskolatxo bat, eta kanpai zaratatsuko elizapobrea zituen. Eguneroko nekazari langintzarenmenpe zegoen. Oiloak kalean, artaldeak, garia jotze-ko larrainak, lokatza euria egiten zuenean, hautsa,hautsa ugari lehorte garaian; horrelakoxea zenTo s a n to s .

Burgos-Logroño errepideak herria erdiz erdibanatzen zuen; autobusak geldialdi laburrak egite nzituen goizetan eta arratsaldeetan.

Postariak ere, aldian behin banatzen zituen gutu-nak, tartean nire aitaren egunkaria.

Zestoari gorazarre 19

Page 21: Zestoari gorazarre

Tosantos herri umila zen. Eskola eta maisuarenetxe inguruan iturria zegoen, aurrerago taberna txikibat. Ardo beltza besterik ez zuten. Bizikleta bakarrazegoen herrian, nire aitak ia egunero Belorado-ra kar-tetan jokatzera joateko erabiltzen zuena. Han ezzegoen argindarrik; oliozko nahiz karburozko krisei-luek argitzen zituzten hango etxeetako gauak.Argizarizko kandelek eusten zieten elizako aldare gai-neko sugar apalei. Hantxe egin nituen akolitotzakoaurreneko lanak, eta baita nire lehen jaunartzea ere.

Mundu pobrea eta apala zen hura, erosotasungutxikoa, baina nire bizitzako lehen urte haietanzoriontsu nintzen. Maisuaren semea izateak herrihartako umeen artean halamoduzko buruzagi mailaematen zidan, bai bihurrikeriatan eta baita garrantzihandiagoko zereginetan ere. Baina hura guztia bertanbehera gelditu zen; Zestoak harridura eragin zidan,aldakuntza. Harrituta, beldurtuta, txundituta, besteera bateko bizitzari ekin behar izan nion, bizitzaezberdinari, berriari, ulergaitzari.

Inoiz ahaztuko ez dudan oroitzapen bat dut barru-barruan gordeta. Ni iritsi eta hurrengo igandean herrijaien azken eguna ospatzen zen Zestoan. Zekorketaherrikoi bat zen egitekoa plazan, eta barrerak jendezbetetzen ari ziren. Nire bi arreba eta hirurok, xano-xano, udaletxeko balkoipean eseri ginen, eta inorkezer esan ez zigunez, zekorketen lekuko izan ginen,batere sarrerarik ordaindu gabe. Gero jakin nuen,igande hartan Lasturko zekorren toreatzailea JoxeZulaika Zi r i ya izan zela. Eta nola diren gauzak,Tosantos-eko jaiak eta Zestoakoak egun berean ospa-tzen dira: irailaren zortzian.

Dena beste era batekoa zen! Nik inoiz ez nuenikusi, ez telefonorik, ez bainugelarik, ez dendetako

Maixua20

Page 22: Zestoari gorazarre

erakusleihorik, ez kaleetan argirik, ez lokatzik gabekokalerik, ez espaloirik... Nik, ordura arte, ez nuenZestoak erakusten zizkidan hainbat gauzatatik ezerere ikusi.

Horrekin guztiarekin txundituta gelditu nintzen,ulergaitza zen niretzat. Harridura gehien sortaraziedo ikaratu ere ikaratu ninduen gauza bat sumatunuen lehenbiziko une haietan. Zestoako haurrak ezziren nire hizkuntzan mintzo. Ez ziren ni bezala janz-ten. Zestoako haur gehienek brusa luzea zeramaten,eta gomazko oinetakoak euren lokarri beltza galtzer-di txurien gainetik gurutzatuta. Zestoan euri asko egi-ten zuen, nik ez nuen inoiz aterkirik izan, ezta ureta-ko arroparik ere. Aldaketa izugarria izan zen niretzat!Tosantos umil eta pobre hark oroimina sortzen zidan:bere zeru urdina, eguzki galda, Virgen de la Peña-koermita ondoko malda txikietan ardiak... Oraindikgogoan nuen Burgosko herri txiki hura, euriarekinlokaztuta, lehorte garaian hautsez betea, gaztainondoizugarri hura eliza aurrean, sastraka arteko galeperraketa eperrak; untxiak aldapan gora eta behera. Eta nireamarengan tristura sumatu nuen, gogoan zituenTosantos-eko bere lagunak; izan ere, herri hartatikatera ginenean, herri osoak agurtu gintuen begiakmalkotan zituztela. Egun hartan nire amak negar eginzuen, aita malkoei eutsi ezinik, gizon sendo eta gogo-rraren itxura gordetzen saiatzen zen bitartean.

Nola gogoratzen nituen To s a n to s - e ko nire lag u n a k ,txori habien bila erreka ondoko zuhaitz artean, edotagaleperren atzetik korrika sastraka artean saltoka.

Zestoari gorazarre 21

Page 23: Zestoari gorazarre

Etxea eta eskola

Alkorta Hotelean egun batzuk pasa ondoren, mai-suaren etxean jarri ginen bizitzen. Etxeak behekoplanta eta lehen solairua zituen. Behean jangela,eskuin aldera sukaldea eta egongela zeuden; baitakomunak eta lehen solairura igotzeko eskailerak ereezker aldean. Barrurago eskola zegoen. Goian hirulogela zeuden Natividad #Portale$ kalera ematen zutenleiho zabalekin. Etxeak ganbara ere bazuen.

Eskola-etxe ondoan posta bulego txiki bat zegoen,eta alboan nesken eskola, Dionisia Santamaria andreazen hango zuzendaria. Kale berean Joakin Elortzarenjanari denda zegoen, eta aurrean Alkorta Hotela.Plaza txiki baten inguruko etxeetan Irureta otargileaeta D. Karlos Mixerikordiko apaiza eta Paulina etxeko-andrea bizi ziren. Antonio Larrañaga Anton Baltzolaere hantxe bizi zen; abarketak egiteaz aparte, auzoe-tako erromerietan esku soinua jotzen zuen.

Eskolak maisuaren baratze aldera ematen zutenleihoak zituen. Maisuaren mahaia oholtza baten gai-nean zegoen eta hantxe kokatuta zeuden beste bimahai txiki ere, eskola ume azkarrenentzat. Oraindikoroitzen naiz nola egoten ziren Joakin Iribar eta PatxiZulaika mahai berezi eta estimatu haietan eserita.Hain zuzen, Patxi Zulaika izan zen nire Zestoakobizitzan lehen nahigabea eragin zidana.

Arratsalde batez, L a Guipuzcoana autobusa mar-txan jartzean zintzilik jarri, baina beldurtu eta lurreraerori nintzen. Patxik nire aitari kontatu zion eta izu-garrizko zigorra jaso nuen.

Maixua22

Page 24: Zestoari gorazarre

Hotelak

Z e s toari buruz hitz egitean harrotasun puntub a tekin aipatzen ditut garai hart a ko hote l a k .E u r o p a koen artean hain aipagarria eta ezaguna zenBainuetxe handiaren babesean, hotel multzo politazegoen Zestoan, eta kanpotar as ko eto rtzen zirenherrira sendagarri bila.

Ho tel Nagusia #Gran Ho tela$ dotore jantzitakob o tonesekin eta gauza gehiago ere bai: igogailuak,j o ko r a ko aretoak, jangela zabalak, jolas gelak, bosko-tearen musikaz lag u n d u t a ko bazkariak eta af a r i a k ,neskatxa uniformedunak beren kofia zuri eta guzti;era guztietako dendak, estankoa, posta bulegoa,kapera, arropa garbitegia, lisatzaileak, telefono zerbi-tzua, te l e g r afoa, gauzainak, sukaldari bereziak. Hu r asarreraren handitasuna! Hura ukitu berezia zuena!Hura errespetua gaztetxoei sortzen ziguna! Sarrerakoetxea #Casa entra d a$, Alameda, Bainuak, denakBainuetxe eraikin handiosaren baitan ko k a t u a k .Alfonso XIII.aren garaiko ministroen ko n t s e i l u a k .Amalio Jimeno doktorea, ministroa, Don Bizentebere semea, doktore honen alaba panpoxak, doto r eas koak. Batek Amerika zuen izena. Estimu handizgogoratzen ditut.

Arozena Ho tela, Benta Peligro, urte r o ko hainbatu d a t i a r r e n t z a ko leku aproposa. Urola, Irure, Asun-tzion, Karmelo, Lizaso, Artetxe. Azken honek 2222matrikuladun autoa zuen, eta baita behin batean eskuorga batez apurtu nuen balaustrada bat ere aurrean. Azer jipoia eman zidan aitak.

Zestoari gorazarre 23

Page 25: Zestoari gorazarre

Oiartzabal Hotela, dotorea, igogailu eta guzti, dan-tzaleku ikusgarri bat ere bazuen; Joana, guztiarenburu. Kristina Hotela, gerora Goñi deitzen zena,Alkorta, Kerejeta, Estazioa, Zurbano... Zenbat? Bai,handitasuna, dotorezia, aristokrazia ukitua... Herribaten bizitza-molde alaia.

Maixua24

Page 26: Zestoari gorazarre

“Lajaiya” $Laranjadi%

B e n e t a ko izena Naranjadi edo Laranjadi du.Plazatxo atsegina da, zaharrak beren buru t a p e n e t a ni b i l t z e ko oso aproposa, eta umeen jolas e t a r a ko osoegokia. Urte haietan Zesto a ko haurrek jolas e r a ko geuretoki bereziak genituen: fr o n toia, San Joango zelaia,Ko n p o rta, plaza nagusia eta Laranjadi.

Gure futbol partidarik sutsuenak orain aipatzen arinaizen plazatxoan eta San Joango zelaian jokatzen geni-tuen. Botea noranahi egiten zuten pilota trinko etaurratu haiek ziren gure baloiak. Luis Etxabe Txipi z e ngure arte ko jokalaririk onena, eta denok harekin joka-tu nahi izaten genuen. Ni kirolari txarra nintzen, bistag u t x i koa; baina indarra nuen, besterik ez. Zenbat izer-di ez ote genuen bota pilota trinko eta urratu haiekin!

Urte haietan eta plaza berean txolotean ere ibiltzenginen; lurrean egindako zulo batera intxaurrak jaurt ibehar ziren. Denak sartzen zituena, edota kanpoanintxaurrak pareka gelditzen zitzaiona, hura izaten zenirabazle. Sartzen ez zituena edo zenbaki bakoitia geldi-tzen zitzaiona, berriz, galtzailea izaten zen. Baina jokohonek aipamen berezi bat mereziko luke, gertaera bitxibat edo beste bai baitu berekin.

San Joango partidek kategoria handiagoa zute n ,indar handiagoa, batik bat atea zelai txiki haren sarre-ran ipintzea egokitzen zitzaionarentzat. Pi l o t a l e k u aere jokaleku dotorea zen. Futbolean ibiltzeko ere baliozuen, bi paretak jota gola sar zite keen. Zer esanik ezt x o koan Gaztaiñonean 35 x e n t i m o t a n e r o s i t a ko pilote-kin izerdi galanta ate r a t z e ko .

Zestoari gorazarre 25

Page 27: Zestoari gorazarre

Baina nik uste, Lajaiko arbola artea izan zela nireumetako jolaslekurik kuttunena. Denbora-pasarakoere huraxe izan ohi zen lekurik aproposena. Gogoratubesterik ez dago udaldietako ostegunetan eta igande-etan musika bandak eskaintzen zituen saioak.Zuhaitz adartsu haiek nahiko itzal ematen zuten egu-raldi beroa zenean; kiosko txiki eta biribil hartatik,berriz, makina bat musika nota aireratzen ziren: paso-dobleak, baltseak, mazurkak, habanerak, txotisak,tangoak, eta, bukaeran, nola ez, musika bandak edotxistulariek jotako porrusaldak.

Hainbat urte pasa diren arren, inoiz ahaztu ezdudan gertakari bat dut gogoan. Gogoratuko zarete,gorbatak “a peleta” saltzen zituzten txinatar haiekin.Guk iseka eta burla egiten genien, bi behatzekinsudurra gora eta behera mugituz. Txinatarrek ez zute-la dirurik esan nahi genien. Haserretu egiten ziren, gubarrezka ikusita.

Behin, Laranjadi plazan, txinatar pare bati aipatududan iseka hori egin nien. Ha i n b e s te has e r r e t uziren, atzetik lasterka eraso zidaten. Kiosko gainetiksalto egin, zuhaitz adarretatik zintzilikatu, eta hangoian egon nintzen ez dakit zenbat denbora, estazioaldera botikan behera joaten ikusi nituen arte .Orduan jaitsi nintzen zuhaitzetatik eta fr o n to i r abideratu nituen nire pausoak, ohiko jolasetara. Hurabeldurra egun hartan pasa nuena! Uste dut gorbata etakoilareak “a peleta” saltzen zituzten txinatarrei ezniela gehiago iseka eta burlarik egin. Gogoratzen aldituzue saltzaile ibiltari haiek?

Maixua26

Page 28: Zestoari gorazarre

Urolako trenbidea

Egun handia izan zen, gogoangarria, historikoa,Ur o l a ko tren txikiaren inaugurazio egun hura.Zumarraga eta Zumaia elkartzen zituen tren elektri-ko hark, gero Zumaian baskoa hartu eta Donostiaraedo Bilbora joateko. Norteko trenarekin ere, Madril-Irun ibilbidea egiten zuenarekin alegia, bazuen loturaeta, lehen esan bezala baita Donostia eta Bilbo elkar-tzen zituenarekin ere. Uste dut Zestoa zela tren gel-toki gehien zituen udalerria: Zestoa herria, Zestoabainuetxea, Iraeta, Arroako biak, eta ez dakit seguruLasaoko geltokia Zestoako udalerrian sartzen zen.

Eskola umeak, gure aita aurrean genuela, geltokirajoan ginen inaugurazio egun hartan, tren berezi huraminutu batzuetan Zestoan gelditzekoa baitzen.Dotore apaindutako bagoi batean, Alfonso XIII.aEspainiako erregea zetorren. Herriko agintariak, alka-tea, erretorea, epailea eta mikeleteak ere geltokianzeuden erregea agurtzeko. Eta ni ere hantxe nintzen,eskolako lagunekin batera, gertakari izugarri harekintxundituta.

Inaugurazioko ekintzak bukatu zirenean, jai giroanagusitu zen herrian. Plazan zahagi ardoa jarri zutendoan, nahi zuenak nahi adina edan zezan. Edan ereasko edan zen, bakarren batzuk gehiegi hitz egitenz u ten, ezin ziren zuzen ibili. Balantzaka ibiltzenziren.

Urolako tren hartan ere egin genituen bihurrike-riak. Bainuetxeraino ordaindu gabe joaten saiatzenginen. Txartel-zulatzailea zein bagoitan sartzen zen

Zestoari gorazarre 27

Page 29: Zestoari gorazarre

begiratzen genuen, horren arabera gu beste bagoibatera igotzeko. Eta trena bainuetxera iristean, salta-ka ateratzen ginen, treneko begiratzailea atzetikbazetorkigun ere.

Maixua28

Page 30: Zestoari gorazarre

Ertxiña

Ertxiña da zestoarren mendirik maiteena. Horixeda mendirik kuttunena, eskura-eskura dago, gainera.Nire ustez Zestoako umeen lehen kirol erakustaldiamendi punta horretara igo eta Pepe Inixio kobara sar-tzea izan ohi zen.

Ertxiñara igotzeko egunik aproposena Ostegungizen edo Sasi koipatsu eguna izan ohi zen. Egunhorretan amak prestaturiko ohiko meriendarekin joa-ten ginen puntara. Han goian, burdinazko gurutzea-ren ondoan, ederki jango genuen.

Gure bidaia Akoan gora hasten zen, arteen itzale-an jarraitu eta tontor aldeko harri artera iritsi arte;horixe zen, jakina, zailena eta umeon hanka bizko-rrentzako eragozpenik handienak eragiten zituena.

Gailurrera iritsitakoan, harro sentitzen ginenKantauri itsasoari begira: Zumaia begi-bistan, bereermitatxoan Kristo ezaguna daukan Ibañarrieta erebai; ikuskizun aparta gure aurrean. Ur ru t i r ag oMatxitxako muturra ikus zitekeen.

Merienda jateak denbora gutxi irauten zuen. Itsashaizeak gure alkandorak astintzen zituen, eta geureburua hain goian, tontorrean ikusita, heroi sentitzenginen mendi puntan; eta gure hankapean Zestoakoplaza bere eliza eta herri inguruarekin.

Itsasoari begira aspertzen ginenean, beheranzkobideari ekiten genion, azkarra eta erraza baitzen.Beharbada Pagio baserrian geldituko ginen, sagardotragoren bat emango ote ziguten. Beheraka izugarriz-ko abiada hartzen genuen, Karmeloren oilategi ondo-

Zestoari gorazarre 29

Page 31: Zestoari gorazarre

tik pasa eta ea nork lortzen zuen herriko plazara lehe-nengo iristearen saria; bihotza ilusioz taupadaka, gaz-tetxoen arteko festatxoa ospatu ondoren.

Maixua30

Page 32: Zestoari gorazarre

Erramu igandea

Larunbat arratsaldez, Erramu jai bezpera, eskola-rik ez genuen izaten, erramu sortaren bila mendiraateratzen ginelako.

Ig a n d e ko meza elizkizun berezia izaten zen.Gaztetxo guztiak geure erramu sortekin eliz atarianpilatzen ginen. Elizako atea itxita egoten zen. Apaizaagertzen zen meza-jantzi arraro batez, ateari kolpebatzuk eman, eta zabaldu egiten zen, eta ume guztiakb a r rura abiatzen ginen, hiru apaiz eta ako l i to a kGu rutze Santuarekin buru genituela. Erramuakbedeinkatu eta eliza barruan bertan prozesioa egitengenuen, kondesaren kaperara iritsi arte.

Aldare nagusian hiru apaizak beren latinezko erre-zoekin jarraitzen zuten bitartean, izugarrizko ikuski-zun zaratatsua antolatzen genuen, erramu makilekinlurra kolpatuz. Erramurik handienak baserritarrekekarri ohi zituzten, eta denetan handiena LuisErretzabalek. Hura ez zen erramu sorta, hura beneta-ko erramu zuhaitza zen.

Elizan sortzen zen zarata, hodei arteko trumoiarenantzekoa zen. Erramu hosto, adar eta zarata artetikhan agertzen zen Joxe Kruz Mendia sakristaua han-hemenka gaztetxoen artean kaskarrekoak partitzen.Jakina, askotan bezala, erramurik mugitzen ez zuenakjasoko zuen handiena. Sakristau jator haren kaskarre-koak oraindik neure buruan sentitzen ditudala irudi-tzen zait.

Beste batzuek Bisiño gizajoak saltzen zituen meta-lezko igeltxoak eramaten genituen elizara. Igel zarata-

Zestoari gorazarre 31

Page 33: Zestoari gorazarre

tsu haien hotsak eliztarren arreta erakarri ohi zuteneta Don Toribiok egon ezina adierazten zuen begira-tua botatzen zien mutil ko s kor zarata egileei.Gertakari horiek Joxe Kruz Mendiarentzat nahastegehiago sortzen zuten. Luis Erretzabalen arbolaklurraren kontra eragiten zuen zaratak batetik, eta ige-len korroka haiek bestetik, ahaztu ezinekoa giroa sor-tzen zuten.

Erramu igandeak ilusio handia eragiten zigun, izanere elizako kanpaiak isilik zeuden garaian, AsteSantuko prozesioetarako gordetzen genituen txalupe-ten eta karraken zaratak hurbil zirela adierazten bai-tzigun egun horrek. Egia. Kanpaiak isildu egiten zireneta gu kalera ateratzen ginen eliz funtzioa hasterazihoala adieraztera. Elizan santu guziak oihal beltzezestalita, fraide bizar handi bat pulpitutik infernurazigortzen zuen Jainkoa goratuz, doinu tristeko abestihaiei hasiera emanez. Benetan, arimaraino iristenziren.

Erramu igandea. Nire umetako pasarte ederra.Gogoan dut nola eliz atarian sakristauak jartzen zuentramankulu hura, karraka handi baten antzekoa, eli-zarako deia egiteko. Lagunok, gogoan al dituzue urtezoriontsu haiek?

Nire umetako pelikula nola bizi dudan neurebarru-barruan! Ahaztu ezineko Zestoa kuttun hura!

Maixua32

Page 34: Zestoari gorazarre

Aste Santua

Egun geldoak ziren, eliz girokoak, otoitzerakoak.A s te Santuko ospakizunetarako zestoarrek aurrezprestakuntza berezia bizi ohi genuen. Ohiko gogojar-dunak. Ezkonduentzat, ezkongabeentzat eta umeen-tzat. Loiolako Inazio deunaren dorreko itzalaZestoaraino iristen zen; izan ere, Azpeitiko “Santuherrenak”, Jesusen Lag u n d i ko kapitainak, idatzizituen gogojardun sakon haiek.

Eliza Nagusiak paregabeko handitasuna eskain-tzen zuen, elizkizunetara jende asko joaten zen; herriosoa. Inork ez zuen hutsik egiten.

Elizkizunak hasi aurretik, plazan hainbat baserri-tar biltzen ziren, brusa beltza eta alkandora zuria jan-tzita, eta txapela buruan. Emakumeak, plazan gelditugabe, zuzenean elizara sartzen ziren; eta gaztetxoak,berriz, gure egurrezko tresnak jotzen.

Eliza betetzen zenean, leihoetako gortinak ixtenzituzten eliza erdi ilunpean utziz, irudi guztiak zapibeltzez estalita, isiltasun itzela nagusi. Giro horretanhan igotzen zen pulpitura sermoigile kaputxinoa,bizar mardula zintzilik, tontsura nabarmena buruan,eta sandalia irekiak eta galtzerdirik ez oinetan.

Hileta kantua, iluna, izugarria, damutasun kutsu-koa; egundoko giro berezia ezartzen zuen elizan.Sermoigileak ahots ozenez, behin eta berriz pulpituakolpatuz, bekatua, heriotza eta infernua aipatzenzituen. Ia inoiz ez zuen aipatzen ez itxaropenik, ezzerurik, ez barkamenik, ez alaitasunik, ez piztuerarik,eta ez azken garaipenik. Egia esan, nik ez nuen kapu-

Zestoari gorazarre 33

Page 35: Zestoari gorazarre

txinoak zioenetik asko ulertzen, baina nire barneanhalako gaitzespen susmo bat sentitzen nuen sermoihaiekiko, beldurra bakarrik eskaintzen baitzuten, etaitxaropenik inoiz ez. Guretzat, eta beste askorentzat,hura guztia asperraldi izugarria zen. Baina elizara joanbeharra genuen. Ezin genuen hutsik egin. Herrikomaisuaren semea izanik gutxiago; izan ere, nire hutsu-nea nabarituz gero, jendea aitari buruz hasiko baitzenmaiseatzen, eta jakina, horrek nahigabe izugarria era-gingo zion, eta niri zigor gogorra. Garai hartan beza-la, gaur egun ere berdin pentsatzen dut, gauza haiekinez gindoazela inora.

Prozesioetan soldadu erromatarrek Kristo zigor-tzen zuten. Pekatu txikiya k deitzen ziren. AmaDoloretako hura, labainkadaz bihotza zeharkaturikzuela. Kristalezko hilkutxan zetzan Kristo, Golgotanhil ondoren; jantzi luze marroiz eta gerriko zuriz etaborla bat zintzilik zutela jantzitako gizonek eramatenzuten. Oraindik gogoan ditut: Sorazu, Makatzaga,Elortza, Zuntzunegi, Xamiel... Eta musika bandakAtsekabea eta Goian bego hileta-martxak interpreta-tzen zituen, hain sakonak, hain sentikorrak. Atzetikherriko emakumeak, aurpegi ilunez, zapi eta manteli-nak buru gainean, otoitzean edo alboko andereakzeraman jantziaz hizketan.

Aste Santuan ohiko futbol partidak izaten geni-tuen frontoian, gazteen artean. Eta gu, matrakari daleeta dale. Arratsaldez, ohitura zen bezala, sagardotrago bat egin eta Iraetara joaten ginen. Dirurik bage-nuen, sardinzarren bat ere jaten genuen. Hain zirengoxoak. Hura zoriontasuna! Zein polita zen hura guz-tia!

Maixua34

Page 36: Zestoari gorazarre

Zahagi dantza

Urtero, Amabirjinak amaitutakoan, antzinako dan-tza bat kaleratzen zen, bertakoa, ezaguna, beste hain-bat euskal dantzen antzera: Zahagi dantza.

Dozena bat gaztek, batzuek makila biribilduakeskuetan zituztela, eta beste batek bizkarrean zahagibat zuela, egiten zuten dantza hau. Zahagi eramaileaklehenik amantal zuri bat ipintzen zuen bizkarrean,Elortza ardangelako hauspoaz haizez betetako zaha-gia bizkarreratu aurretik.

Denak berdin jantzita: galtza, alkandora eta apretazuriak. Gehienetan zahagi eramailea Alfontso UrangaTxapero izan ohi zen. Neurriz kanpoko ttanttaz busti-tzen bazuen eztarria, aparteko hizlari bihurtzen zen,tartean hitz potolo askoak jaurtiz. Alfontso nire lagu-na zen eta tronboia jotzen zuen, Enrike Anterok etanik neuk bezala. Hura hirukotea osatzen genuena!

Taldeburu, horretan ez zegoen zalantzarik, JoxeMari Barrena izan ohi zen eskuineko eskuan ezpataluze bezain zahar bat zeramala. Berak ematen zionhasiera dantzaldiari, txistuaren doinuen airera. Nikpoltsa pasatzen nuen kanpotarren artean. Gustukolangintza nuen; izan ere, txanponen batek edo bestekBlas Barrenaren poltsarako bidea egin beharrean nirepatrikarakoa egiten baitzuen. Horrela, Tomas Alkor-taren estankoan kanariar zigarro pakete bat erostekomodurik izaten nuen.

Hotel guztiak pasatzen genituen, kanpotarrak dan-tzaldiaren ikusle zirela. Nik berehala pasatzen nuenpoltsa, eta gero Blasek jasotzen dirua. Baina egin esan

Zestoari gorazarre 35

Page 37: Zestoari gorazarre

behar badut, Blasek ez zuen nik bildutako diru guztiajasotzen.

Bainuetxean dantzan egin ahal izateko, beharrez-koa zen aurrez baimena eskatzea. Horretarako DonPako baino hobea zen Joakin Meoki. Hala ere, inoizez ziguten sarrerarik ukatu. Gainera, hantxe biltzengenuen dirurik gehiena.

Bainuetxetik Benta Peligrora, han oso harrera onaegiteaz aparte, beti ateratzen ziguten eztarria busti-tzeko edaria.

He r r i ko plazan, barrerak oraindik kendu gabeegon ohi ziren, kalean zebiltzan kanpotarrak etahoteletatik kanpo etxe partikularretan ostatu hartzenz u tenak zain izaten genituen. Jende honek dirug u t x i ago zuen, baina agian eskuzabalagoak ziren.Horrela, plaza nagusian aurreskua dantzatzen zen, etabaita beste dantza berezi bat ere, Joxe Mari Barrenakoilasko dantza egiten baitzuen. Plazan oilaskoa lurpe-ratzen zuten, lepoa bistan zuela eta Barrenak ezpata-rekin lepoa moztu behar zion. Kapitain ezpatadunakbegiak estalita edukitzen zituen eta ikusleen oihuezbaliatu behar izaten zuen oilasko gizajoaren kokapenabilatzeko.

Jasotzen genuen diruarekin herriko tabern a r e nb a tean izugarrizko afaria egiten genuen. Jakina, jas o t a-ko diru guztiarekin ez. Zergatia lehenago argitu dut.Ez dago inolako zalantzarik, zuhaitz onak inguru a nbeti itzal ona. Eta ni poltsa inguruan ibiltzen nintze-nez... Gogoan dut kanariar zigarro pake te batek berro-geita hamar x e n t i m o balio zituela, eta nik lagunen arte-an banatzen nuen. Gorde ere zerbait gordetzen nuen,kanariar zigarrorik erosi ezin zutenei emate ko .

Maixua36

Page 38: Zestoari gorazarre

Konporta

Natur ingurune eder bat zela esan dezake g u .Ibaiaren eta trenbidearen ondoan zegoen. Ibilbideberezia zuen, Liliko kondesaren etxeko sarreratikhasita. Urolako ur zikinak hartzen zituen kanalak egi-ten zuen muga. Kanal hori nire lagun Puritoren aitaklan egiten zuen argindar zentraleraino iristen zen.Zubi txiki bat zegoen han inguruan, pasabide bat, etagogoan dut zenbat eta zenbat tximeleta handi ikuszitezkeen, urarekin bat eginda hantxe bizi baitziren.

Oasi atsegin hura, jolasleku aproposa genuen udapartean. Zubimusuko presan bainatu ondoren joatenginen hara. Presaren gaineko zubia ere aipatzekoa da,b e rtatik ibaira salto egiten baitzuten ausarte n e k .Ohol bat genuen zubian josita, eta handik salto egite-ko gai zena igerilari ona izan ohi zen. Igeriketarenondoren karta jokoa. Tartean ez ziren faltako lehenzigarrotxoak; izan ere, denok gaztetxoak ginen, eta ezgenuen elkarri errieta egiterik.

Gogoan ditut hainbat lagun: Inixio Arin, JoxeKortadi, Luis Etxabe, Anjel Garaizabal, Patxi Aristi,Inixio Aizpurua, Pako Larrañaga, Joxe Luis eta JulianEtxeberria, Estanis Etxabe, Joxe Luis Etxaide, JoxeMari Kerejeta, Agustin Goia, Jesus Trueba, Julian etaJesus Errasti, Bixkaiño, Joanito Lizarraitz, AntonioIbarguren eta abar.

Konporta gauza asko zen: besteak beste, jolasto-kia, igerileku irekia, gure lehen bihurrikerien eta pen-tsamendu lizunen ezkutalekua. Konportatik atera-tzen ginen haran, sagar, gerezi eta intxaur bila; baina

Zestoari gorazarre 37

Page 39: Zestoari gorazarre

Konportara itzultzen ginen, patrikan genituen sosapurrak jokatzera. Nire poltsikoak, jakina, ez zuengauza handirik gordetzen.

Ko n p o rta Urola ibaiko presa handitik hurbil ze-goen. Ig e r i t a ko gure abileziak hantxe nabarmentzengenituen. Aipatu dut zubian zegoen oholetik salto egi-tea igerilari onaren seinale zela. Zubiaren goi-goitiks a l to egitea, berriz, ausartenen esku bakarrik zegoen.

B e s te gauza bat ere gogoratzen dut; ibaiaren bes-taldean baratzetxo bat zegoen, uste dut Agustin Goia-ren aitonarena zela. Baratze horretan txalupa batzegoen. Noizbait, Agustinek baimena ematen bazuen,p r e s a ko ur geldietan paseotxo bat ematen genuen,p r e s a ko ura munduko zikinena bazen ere. Egunerohan bainatuta, ez dakit nola ez genuen izurrite r i kharrapatu, gainera, igerian erdipurdi egiten duzuneanzenbat ur trago egiten diren kontuan izanda.

Ko n p o rtatik maldan gora korrika Elort z a n e koportalera nor lehenago iritsi. Meriendatu ondoren,frontoira, Laranjadira, edo Unanue Bixkaiño taberna-ra, julepean, zazpi eta erdian edo zazpiko urrean joka-tzera. Noizean behin Luis Etxabe Xamielen tabernarajoaten ginen, kanpotarren batek julepean jokatu nahibazuen ere; ahaleginduko ginen ahalik eta tranparikgehiena egiten. Baina kontu hauek beste kapitulubaterako utziko ditut.

Konporta maitea, umetako hainbat eta hainbatoroitzapenen oasia.

Maixua38

Page 40: Zestoari gorazarre

Gurutzeaga frontoia

Gipuzkoako herriak, frontoia izatearekin harrosentitzen ziren. Baina ziur nago, mundu osoan ezzituela beste inongo pilotalekuk Zestoakoak eskainizituen bezain gauza ederrik eskaini, duela urte gutxi-ra arte. Esku pilotako jokalaririk handienak besteinora joan aurretik Gurutzeagan jokatzen zituztenberen lehen partidak Zerrenda amaigabea litzateke,hainbat eta hainbat udatan pilotaleku honetatik pasadiren pilotarien izenak eman beharko bagenitu.

Nik neuk ere, pilotari bezala deus izan ez banin-tzen ere, buruz buruko partida bat jokatu nuen JesusAranburu Olaranen aurka. Hain gaizki jokatu genuen,ikusleek txanponak bota zizkiguten pilotalekura. Etaguk, lotsa gutxirekin, denak jaso genituen. Jesus etabiok, paretsu, poltsikoak bete genituen, behintzat.

Frontoi zaharretik enpresario asko pasa ziren. Niregaztetako oroimenean daude Anastasio Alkorta etaKarmelo Arrizabalagaren izenak. Joan Artano ereibili zen. Urte askotan pilota partidak iragartzekoitxaferoak botatzeko ardura izan nuen. Horrela, eznuen sarrera ordaindu beharrik. Beste batzuetan lagu-nekin eserlekuak jartzen genituen, eta baita panade-rokoan zumitzezko besaulkiak ere. Haietan esertzeabost pezeta kostatzen zen.

Suziriak botatzeko zereginetan Gotzon Garaizabaleta biok txandaka aritzen ginen. Joan Artano enpre-sari zela Luis Etxabe eta biok leihatilan txartel sal-tzaile ere izan ginen. Langintza hori ez zen bateregaizki eto rtzen udako geure gas t u e t a r a ko sosen

Zestoari gorazarre 39

Page 41: Zestoari gorazarre

batzuk lortzeko. Jakina, Buena Vistan edo Lizasokafetegian edo Asuntzionean ibiltzeko zerbait eginbeharra zegoen.

Pertsona jakin batzuei sarrera kobratzen genien,baina txartelik eman gabe. Biotako bat atezainarenga-na joaten zen, pertsona hark sarrera ordaindu zuelaeta uzteko pasatzen esatera. Horrela, kontuak egite-rakoan txartelik gabeko sarrera haiek ez ziren kon-tuan hartzen, takoan jarraitzen baitzuten. Era “ondra-du” horren bidez lortutako dirua oso ondo zetorkigungaueko garagardoa hartzeko, edota eguerdiko txikite-orako.

Eta zer esan frontoi ikusgarri hartako txokoanjokatzen ziren pilota partidez. Nire aurkaririk gogo-rrena Nikasio Artano zen. Zenbat eta zenbat partidajokatu ote genituen elkarri ezer barkatu gabe.Txokoko beste aurkaria Joxe Benito Goenaga Porttunuen. Txanponen bat jokatzen genuen. Nik irabaztenbanion zuzen ordaintzen zidan. Jakina, Joxe Benitoktabernako diru kutxa zabalik baitzeukan. Nik galtzenbanuen, zorra apuntatzeko esaten nion. Uste dut inoizez niola ordaindu. Benetan sentitzen dut Joxe BenitoGoenaga gure artean ez egotea; zeruan egongo da, etahonezkero barkatuko al zituen nire zorrak.

Bestalde, bina-binaka ostegunetan jokatzen zirenpartida haiek, ia gehienetan jakineko bikoteak izatenzituzten: batetik, Felix Irureta II.a eta BernardinoIrureta I.a eta bestetik, Karmelo Etxabe III.a etaEstanis Etxabe II.a. Iragarki bereziak ateratzen zituz-ten, beti Mixerikordiaren alde jokatzen ziren partidahaietarako.

Zestoako frontoi zaharra. Euskal kirol honetanfamatu izan ziren askoren ikasleku. Bihotz-bihotzezaspaldi esan nizun, agur.

Maixua40

Page 42: Zestoari gorazarre

Apaiz jatorra

Ni ume nintzela gure parrokiko apaiz batzuk gogo-ratzen ditut: Don Toribio bikarioa, Don Felix nahikozahartua, Don Karlos Mixerikordiko kapilaua, JoakinElortzaren anaia Lasaon. Baina ume garaiko oroitza-penik onenak, Don Inazio Oiartzabalenak ditut.

Apaiz serio bezala gogoratzen dut Don Toribio,arduratsua, euskara asko maite zuen. Don Felix, esanbezala, oso zaharra zen. Don Karlosek ahots ikusga-rria zuen eta epistolak latinez irakurtzen zituen. DonInazio, Fernando, Joana eta Teresa Oiartzabal hotelederreko nagusien anaia, oso jatorra zen. Erretzaileporrokatua, eskuetako behatzak nikotinaz horiturikzituen; hark emandako gozokietan ere tabako pixka-ren bat azalduko zen pakete berdexka haietan.

Gure umetako garai hartan apaizak errespetu han-diz agurtzen ziren. Gizonek, txapela kentzeko keinuaegiten zieten; umeok, “Ave Maria Purisima” esan etaeskuan muin ematen genien. Don Inazio agurtzengenuenean, Joakin Elortzak egindako gozoki bateman ohi zigun, esan bezala, tabako puskaren batitsatsita zuela. Horregatik Don Inazio guretzat jato-rra eta atsegina zen; korrika joaten gintzaizkioneskuan muin ematera; ez, noski, errespetua adierazte-agatik, ditxosozko gozokiagatik baizik. Izan ere,orduko umeek ez genuen gauza askorik edukitzen.Gogoratzen dut askotan Don Inaziok nola belarritiktiraldiren bat ematen zigun.

Don Inazio Elortza dendariaren oso laguna zen,eta arrosarioa errezatzera joateko Erdikaletik pasa-

Zestoari gorazarre 41

Page 43: Zestoari gorazarre

tzean agur berezia egin ohi zion Bisiño zaharrari, hauere joaten baitzen Arrosario Santua errezatzera. Nolagogoratzen dudan Orrua zaharra.

Zestoako eliza nagusian igandetako mezak handi-tasunez ematen ziren, hiru apaizekin, Don Toribioburu zutela. Aurreko eserlekuetan eskolako mutiko-ak, ezkerreko kaperan Miserikordiko eskolako neska-toak. Gainontzeko eserlekuetan gizonezkoak eser-tzen ziren. Gi z o n e z koen atzean, belaunaulkietan,emakumeak, beren aurrean lau hanka txikirekin egin-d a ko argizaiolan, argizarizko bildumenak piztuta.Don Toribiok euskara jatorrean egiten zituen ser-moiak, eta udan erdaraz ere bai zerbait. Emakumeenatzean, eta eliza atzeko ate inguruan, gazte batzuk,isilean, sermoia hasi bezain pronto kanpora joatekoprest. Goian koruko eserlekuetan gizon asko, etat a rte zabal bat parrokiako abesbatzarentzat. Osoondo kantatzen zuten Jesus Salegiren gidaritzapean.Eustasio Zuntzunegi zen organo jotzailea, eta JoxeKortadi eta Unanue Bixkaiño txikiya tipleak; Salegibaxu egokia zen, eta tenore lanetan, egoki hau ere,Karmelo. Behin baino gehiagotan ibilia naiz organoa-ren hauspoari eskuz eragiten.

Ofertorio garaian, meza emailea gizonezkoen etaemakumeen artean zegoen tartera ateratzen zen,emakumeek eskaintzen zizkioten kandelak, dirua etaogia jasotzera, apaizak eskainitako manipuloari muineman ondoren. Xerorak eta Joxe Kruz sakristauakbandeja pasatzen zuten. Eliztarrak beti eskuzabalakizan ohi ziren elizari laguntzerako orduan. Bestalde,gogoan du nola parrokiako abesbatza hotelez hotelibiltzen zen organoarentzako dirua biltzen. Abestenzituzten doinuetatik Gabiltza kalez kale eta Elizatikankomenturaino gogoratzen ditut.

Maixua42

Page 44: Zestoari gorazarre

Udako arratsak

Zestoa harro egon daiteke garai bateko uda giroparegabearekin. Ni ume eta gazte nintzela, Bainuetxeospetsua ez ezik, lehenago aipatu ditudan hotel ilaraluzea zegoen Zestoan.

Bainuetxeko areto nagusian festa dotoreak ospa-tzen zituzten. Berdin egiten zuten Oiartzabal hotelederrean ere. Guk ez genuen leku horietara sartzekoaukerarik. Herritarrentzat ez zegoen areto horietara-ko sarbiderik.

Baina Zestoak garai hartan bazituen dibert i m e n-d u r a ko bi leku berezi. Ho r i e t a ko bat, Kristina hote-l e ko aretoa zen, kalearen bestaldean. Txulo ezizeneze z agutzen genuen Pedro Alberdi zen nag u s i a .Ta b e rnak eszenatoki txiki bat zuen, eta gaur egunhainbat hirik nahiko lituzke ten artista handiak pas a-tzen ziren handik. Han jaio zen nire Un duro al añoolerkia, hainbat aldiz txalo artean errezitatua, ondo-ren bandeja pasa, eta tabernan gas t a t z e ko sosak jas o-t z e ko. Hantxe kantatu zuen Ni ko l as Ga z t a ñ ag a kVolveran las oscuras golondrinas kutsu alemana ema-nez. Hantxe Patxi Etxabe, Julian eta Jesus Erras t ianaiak aizkolariena egiten. Benetan bitxia, ko n t aezina. Flaquet jatorra zen anto l a keta haren guztiarenzuzendaria. Lizaso hote l e ko Buena Vista kaf e te g i a nere ez zen falta izaten entzuleak liluratzen zituennire Un duro al año ere. Ondoren Jesus Truebak etaJoakin Iribarrek kaf e te g i ko pianoan lau eskutara joohi zuten, garagardoak gure egarria asetzen zuenb i t a rte a n .

Zestoari gorazarre 43

Page 45: Zestoari gorazarre

Ahaztu ezineko arratsak ziren Zestoako uda giro-an, alaitasunaren ordurik ederrenak, bake giroan.Orain baino pobreagoak ginen diruz, baina aberatsa-goak izaeran eta alaitasunean. Ondo pasatzen zekiengazteria zen: ez zen faltako dantzarik, abestirik, kafekonpletorik eta garagardorik. Lan egitea eta ondopasatzea era xumean eta jatorrean tartekatzen zuenherri baten gau ederrak, benetan. 30-4 0-5 0 e kohamarkadako Zestoako gauak, denak lagunak ginen.Hainbat lekutako artistak etortzen ziren hoteletakojaialdietan parte hartzera. Nork ez ditu gogoanJimenof ospetsua, Baldeondarrak eta Caravana abes-tia kantatzen zuen emakume eder hura? Mario Fonteta bere emazte Magdaren “Cantando van alegres...”Nor ez da komediante haietaz gogoratzen? Eta plaza-ra etortzen ziren titiriteroez? Han agertzen zirenberen tximino, hartz, danbor, turuta zaratatsu etab e s te l a ko trepetekin. Gogoan al duzue “BailaFrancisco baila...” hura? Baldeon anaiak ditut gogoan,alfonbra luzea lurrean bota eta nolako saltoak etakomeriak egiten zituzten aita begira zutela. Anaiah a i e t a ko bat E u s k a l - B i l l e rako To n t o a zen, Las t u r kozezenen bizkar gainetik salto egiten zuena, txarlota-dako zekorketan. Bitor Lopez izena zuen txarlotadantontoarena egiten zuen artista handi hark.

Nik neuk ere gogotsu parte hartzen nuen Zestoakoarrats paregabe haietan. Inoiz edo behin tonbolarenbat ere antolatu genuen. Nola edo hala lort z e ngenuen sari guztiak gure lagunentzat eta familiarteko-entzat izan zitezen. Gaueko festa haiei eskaini nahidiet liburu honetako ataltxo hau bihotz-bihotzez.

Maixua44

Page 46: Zestoari gorazarre

Futbola

Ume nintzela bazen futbol talde bat Zestoan.Union Cestonesa zuen izena, eta noizbehinka UnionAz p e i t i a n a r e n aurka jokatu ohi zuen AzpeitikoAraneko zelai zaharrean. Nik ikusi nuen partida bate-an bana berdindu zuten zestoarrek eta azpeitiarrek.Zestoako taldean atezain Joxe Mari Barrena izan ohizen eta izugarrizko geldituak egiten zituen. Gogoandudanez taldea honako hauek osatzen zuten: NikasioBarrena, Nikanor Orbegozo, Joxe Azpillaga, EusebioE l o rtza, Manolo Ko rta, Ja x i n to Ir i b a r, Ma rt i nBarrena, Julian Zuazo, Eulogio Zuazo eta ordezkoatezain Enrike Anterok.

Urte batzuk geroago Jo ta Aurrera taldea sortu zen,Kerejeta Hotelean zuen egoitza ofiziala eta JoanitoEgiguren lehendakari. Talde hori Gipuzkoako FutbolFederazioan federaturik zegoen, eta afizionatu maila-ko txapelketa batean parte hartu zuen. Lehenbizikopartida Azkoitiko Altzibar zelaian Azpeitiko Txalin-txoren aurka jokatu zuen; izugarrizko jipoia emanziguten. Garai hartako jokalariak ziren, Garaizabalanaiak, Julian Etxeberria, Etxaniz, Zulaika, Jesus Iru-reta, Roman Arrizabalaga, Zuntzunegi, Luis Etxabe,Bibiano Artetxe, Arrasateko Beltza errefortzu bezala,eta sentitzen dut gainontzekoekin ez gogoratzea. Nizuzendaritzako kide, animatzaile eta harreman publi-koetako arduradun nintzen.

Beste talde polit bat Ertxinpe izan zen. Zarauzkotxapelketa batean parte hartu zuen. Txapelketa har-tan oso ondo ibili ginen. Finalera iritsi eta Orioko

Zestoari gorazarre 45

Page 47: Zestoari gorazarre

Talaimendik azke n e ko partida irabazi egin zigun.Baina kopa bat eman ziguten. Hura izan zen zestoa-rrek futbolean inoiz irabazitako lehen saria. Non oteda orain?

Alde batetik bestera ibiltzeko Esteban Lizasorenfurgoneta genuen, beti prest izaten zen “bere mutile-kin”, horrela esan ohi zuen, edozein lekutara joateko.Esteban taldearen zale sutsua genuen, eta ia beti zes-toarra ez zen norbaitekin eztabaidan hasten zen.Gogoan dut behin, Zarauzko Mo llarriren aurkaArizbatalde zelaian, nola epaileak, uste dut Kirikizarauztar jokalari bikain hura zela, zestoarren aurka-ko falta adierazi zuen. Han ikusi genuen Esteban, balabezala, epailea jotzera zihoala. Gabardina txuri-txuriazuen soinean. Futbol zelaia zeharo lokaztuta zegoen;gure Esteban zelaitik atera zenean, gabardina lokaz-tuta, garbitu baten premian zuen.

Partida bukatuta txakolina hartzera joaten ginen;oso erraz sartzen zen, baina gorputzean arrastoak gel-ditzen ziren ondoren. Gogoan dut, beste behin, nolaMartxel, Gaztaño, ni neu, Inazio Arozena, zestoarra,baina Zarautzen mediku zegoena eta AingeruBerazadi, gero zoritxarreko heriotza izan zuena, bos-tok elkartu, eta txakolinez leporaino egin ginen.Zestoara iritsi ginenean geure etxeak non zeuden ereez genekien. Hura mozkorra, jaunak, hirurok ekarrigenuena!

Gure futbol bidaietan, Esteban Lizasoren furgo-netarekin gauzarik bitxiena zera zen: bidaia amaitze-an gastuak ordaintzeko dirurik inork ez genuela iza-ten. Bata bestearen aitzakian... bidaia ordaindu gabe.Nik uste, bene-benetan, gure Esteban Lizas o r e k i nzorretan gaudela. Nik behintzat, ordain bezala, oroi-garri hau eskaini nahi diot omenaldi gisara zintzota-

Maixua46

Page 48: Zestoari gorazarre

sunez, bere laguntzarengatik, gabardina txukunharen oroitzapenez; neguko igande batez lokaztuzuen, bere taldea babestearren eta jakina... beti beza-la... epailearen aurka.

Zestoari gorazarre 47

Goian: Tomas Zunzunegi, Jesus Irureta, Julian Etxeberria, Joxe Goikoetxea,Eustakio Lizaso #medikua$, Manolo Sagartzazu, Jose Sagartzazu, Anjel Garaizabal,donostiarra, Roman Arrizabalaga.Makurtuta: Ebaristo Larrañaga, Jose Luis Etxaide, Juan Jose Saezmira, AlejandroTrueba, Pako Larrañaga, Patxi Irure.

Page 49: Zestoari gorazarre

Ibaia eta autobusa

Ez dut eguna gogoratzen, ezta hilabetea eta urteaere. Denbora asko pasa da ordutik, urte asko. Berriajakin genuenean eskolan geunden. Koadernoak etaliburuak alde batera utzi eta Bainuetxeko zubira joanginen, izan ere arrandunen kamioneta bat zubitikibaira erori baitzen.

Azpeititik salmenta eginda zetozen, kantari, alai,salmenta ona egina zuten nonbait.

Ez dut gogoan zenbat emakume hil ziren. BadakitMaritxu Goikoetxeak kamionetatik salto egin eta sal-batzea lortu zuela. Gorpuak Zestoako hilerrira era-man zituzten, hurrengo egunean beren jaioterrira,Zumaiara, eramateko.

Z e s toak bat egin zuen samintasunean, musikabanda panaderoko eskaileretan egon zen zerraldoenzain. Iritsi zirenean Goian bego hileta-martxa jo zuen,herritarrek, malkoa zeriela, beren samina eta tristuraagertzen zuten bitartean.

Gertakari hark sortu zidan dardara ahaztu ezinae g i ten zait, berriro lerro hauetan gogoratzean.Bandaren erdian han ikusten dut, oraindik, neureburua tronboia jotzen, behin eta berriz gogora etor-tzen zaizkidan doinu tristeak.

Urte as ko geroago, 1953ko urriaren 16anOsinbeltzeko harrobi ondoan, La Guipuzcoana auto-busa, Donostiatik bueltan zetorrela, bertan geldituzen Urolako ufalen indarrez.

Gertakari ikaragarria, autobusa urak eraman zuen.Iraetako bi gazte ere ahalegindu ziren bidaiariak bizi-

Maixua48

Page 50: Zestoari gorazarre

rik ateratzen, baina haiek ere gorpu atera zituzten;beste hainbat pertsonak ere hantxe galdu zuten bizia,t a rtean Maria Kerejeta nire lagun min AgustinGoiaren ama.

Azken gertakari horien garaian, ordurako ez nin-tzen Zestoan bizi. Garai hartan Donostiako AmarakoEskoletan maisu nenbilen, baina Zestoako elizan izanziren elizkizunetan hantxe nintzen, hildakoei azkenagurra ematen.

Gertakari triste haren leku berean oroitarria jarrizuten. Urola ibaian hildako haiei guztiei bihoakie niredolumina eta gorazarrea bihotz-bihotzez.

Zestoari gorazarre 49

Page 51: Zestoari gorazarre

“Txigua” $Txiriboga%

Igandea zen, ibilian presarik gabe joan ginen, bide-an marrubiak jasoz Aizarna-kaminoa utzi eta aurrera,o ker ez banago Amilibia deitzen den baserri inguru-tik. Aizarnazabal herri politaren barrenean dag o e nT x i g u a ra iritsita, errepidearen ko n t r a - kontra dagoen taber-nara sartu ginen. Aurrez aurre Fidel Gu r ru t x agaren etxed o torea zegoen; alaba altu bat zuen, oso atsegin nuen;Nazari izena ote zuen nago. Berehala zazpiko urreanh asi ginen. Joxe Ko rtadik eta Luis Etxabek beti izate nz i t u z ten sos batzuk, jakina, beren tabern e t a ko kutxa-tik hartuta; mokadu bat egin behar genuela buru r a t uzitzaien haiei. Nik neuzkan lau txanponak jokoan galdunituen. Ha l a korik! Baina meriendatu egin behar zelaeta bai egin ere.

Arrautza frijituak jatea bukatzear, merienda nolaordaindu behar nuen pentsatzen hasi nintzen. Orduaaurrera, eta iritsi zen ordaintzeko momentua ere. Banaka-banaka egurrezko mostradore txiki batetik pasatzen joanginen, kajoia ere egurrezkoa zuen. Kajoira begiratu etabi pezeta zilarra ikusi nuen. Ni to n to papera eginez nen-bilen, mostradorera inguratu... aldendu... mostradore-ra inguratu... berriro aldendu, ea etxekoandreari nik eremeriendatu nuela ahazten zitzaion. Bat-batean niri hitzegin zidan: “Zu...”. Serio-serio erantzun nion: “Bi peze-ta zilarra eman dizut”. Kaxara begiratu zuen eta txan-pona bistan zegoenez, pezeta eta hogei zentimo buel-tatu zizkidan, bakoitzarena laurogei zentimo baitzen.Horrelaxe atera nintzen estuasun hartatik. Baina geroIraetan, nire lagunei baso bat sagardo ordaindu nien.

Maixua50

Page 52: Zestoari gorazarre

Zestoari gorazarre 51

Az p e i t i a

L o i o l a ko San Inaziok Ur o l a ko herri eta herritarrenbizitzan izugarrizko eragina izan du. Dantza lotuan edohelduan egite ko baimena ere Loiolak ematen zuen.

Azpeitiak gure garaian bazuen, eta beti izango du,h a l a ko berezko alaitasun bat, bert a koa, lag u n a rte r a kodohain izugarria dute azpeitiarrek. Oso lagun onak izannituen azpeitiarren artean: Klemente Arrue, ZiriloA s t i g a r r aga, Txermena, Ko n f i tes, Azilona eta besteas ko. Bestalde, bazen Azpeitian makina bat neska politeta panpoxa. Ma i t asun eta errespetu osoz gogoratzenditut batzuk: Axun Otaño, Justi Orbegozo, Ro s a r i oOlaizola, Bereziartua ahizpak, Oiarbide tabern a ko ahiz-pak edo, agian, Ondarbidekoak izango ziren, han futbolzelaiaren inguruan. Badauzkat ko n t a t z e ko modukop asadizoak eta bitxikeriak. Ez dezagun ahaztu, Zesto a n“belearena egitea” azpeitiarrek oso berezkoa zutela. Ni kere egin izan nuen Azpeitian bertan, haiek Zestoan egi-ten zutenaren ordain modura edo.

Eta gogoan dut behin Kasinoan, lagunekin gara-gardo kaina batzuk hartu, eta ordaindu gabe ehunpezetaren bueltak eman zizkidatela. Baina ondoengogoratzen dudana “belearena egin” nahi gabe eginnuen hura da, Astigarraga jatetxean, frontoi txikiaurrean.

San Inazio gau batez Patxi Zulaika #goian bego nireadiskidea$ eta biok aipatutako jatetxean sartu ginen.Afaria ordaintzeko borondate osoarekin sartu ginen,gainera. Orduan behintzat, bagenuen dirua, eta baitaordaintzeko asmo sendoa ere.

Page 53: Zestoari gorazarre

Dama gazte batek eskatutako afaria zerbitzatu zigun.Afarian zehar mahaian jarri ziguten botila txiki bat ardoedan genuen eta beste zerbitzari bati beste botila txikibat ardo eskatu genion, eta baita agudo zerbitzatu ere.

Ja tetxe hart a ko egonaldia amaituta, azken botila txi-kia zerbitzatu zigun neskatxarena jo nuen, borondateeta jarrerarik onenarekin: “Zenbat zor dizut” galdetunion. “Zazpi x e m e i k o”, erantzun zidan. Eskatutako aordaindu nion eta patxada ederrean jatetxetik atera eginginen. Atera ginenean, azkar demonio, plazan zegoenjendearekin nahastu ginen. Izan ere, pentsatu genuen,hobe genuela handik ezkutatzea, inor ordaindu beha-r r e ko guztiaren eske atzetik etorri baino lehen.

Gau hartan, traje urdin eta txapel gorridun ag u a z i lb a tek salaketa jarri nahi izan zidan, Zesto a ko kanpotarp a n p oxa batekin helduan dantzan ari nintzelako .

Gauerdian Esteban Lizaso ikusi nuen. Joakin Me o k ieta Pepe Zuazoren zain zegoen haiek Bainuetxera era-m a te ko. Berarekin joan ninte keela esan zidanE s tebanek, baina Patxi Zulaika ez zuela eramango. Ni kez nekien zergatik. Ni txoferraren ondoan jarri nintzen,Meoki eta Zuazo atzean. Bainuetxera iritsi ginenean,Joakin eta Pepe han gelditu ziren, eta Benta Pe l i g r o koaldapan gora gindoazela han non ikusten dudan Pa t x iZulaika gure bide beretik, izan ere ni etorri nintzen autoberean etorri baitzen hura ere. Kotxe zahar haiek,A s u n t z i o n e ko taxi haiek bezalakoek, atzean malete r oa n t z e ko bat zeramaten eta hantxe etorri zen Pa t x i .

Biribila atera zitzaigun San Inazio festa egunhura. Benetan diotsuet, Azpeitiko herriari izugarriz-ko estimua diot. Ga z te denboran as ko dibertitu nin-tzen. Hango neska atsegin eta panpoxen adiskidei z a ten ere saiatzen ginen, baita azpeitiar mutil gaztealai haiekin ere.

Maixua52

Page 54: Zestoari gorazarre

Zestoari gorazarre 53

“La Voz de Guipúzcoa”

Gure herrira egunero iristen ziren egunkariak postab u l e g o ko mostradore txikian saltzen zituen Ka r m e l oA r r i z a b a l ag a k .

Gogoan ditut haietako hainbat egunkari. La Cons-t a n c i a egunkari oso kato l i koa zen, hango berriemai-lea Anjel Orbegozo genuen, Aldapeko izenordeare-kin idazten zuena; El Día, abertzale giroko egunkaria;E x c e l s i o r, kirol girokoa oso-osorik; El Diario Va s c o, joerap o l i t i ko jakinik gabekoa; eta La Voz de Guipúzcoa, ezke-r r e koa. Zesto a ko berriemaile saiatuena, hala izan zeneta hala izango da, Anas t asio Alko rta paregabea.

Nire aitak La Voz de Guipúzcoa i r a k u rtzen zuen.Goizero-goizero posta bulegora joan, hamar zentimoordaindu eta egunkaria eramaten nion aitari. Ez zirenas ko La Voz de Guipúzcoa i r a k u rtzen zutenak: Ro d r i -guez estazioburua, Gereka sastrea, Belmonte Ur o l a kof a k torea, Jesus Salegi, Amado Errasti, Pepe Zulaikaeta as ko gehiago ez. Nik uste, gure Bisiñok ere egun-kari hori irakurriko zuela. He r r i ko errepublikanoakzirela uste dut. Ga i n o n t z e ko guztiak abertzaleak edokarlistak ziren.

Egunkari horietako lerroetan azaldu zen lehen aldiznire izena, maisu ikas ketak oso nota bikainekin amai-tu nituela zehaztuz; Anas t asio izan zen berriemaile.Dena dela, lanean has te r a ko hiru urte itxaron beharizan nuen, ikas ketak bi urtetan amaitu bainituen, hama-sei urte egin berritan. Maisu titulua doan jaso nuen,garai hartan irakasle karrera egindakoetatik gazte e-na nintzelako. Oroitzapenak eta oroitzapenak...

Page 55: Zestoari gorazarre

Anastaxio Alkorta

Page 56: Zestoari gorazarre

Zestoari gorazarreBigarren zatia

Page 57: Zestoari gorazarre
Page 58: Zestoari gorazarre

Udal erabakia

Zestoako Udalak, Joxe Goikoetxea Bergara alkatezela, udal batzar berezian hartu zuen erabakia;1975eko abuztuaren 19an izan zen.

Udal batzar berezi hartan alkate jaunak honakohau adierazi zuen: “Herritarren eta udal batzaren iri-tziz, Felix Aranburu Olaran, Joan Erentxun Onzaloeta Joan Jose Saezmiera Uyarra jaunei aitortzen zaieherriarren alde egindako lan oparoa. Zestoarekikoagertu duten portaera prestua eta maitasuna parega-beak izan dira, egin duten era guztietako lanagatik.Ondorioz, eurak erakutsi duten jarrerari era berekoerantzuna emateko Aranburu, Erentxun eta Saezmirajaunei udalbatza honek herriko intsignia edo bereiz-garria ematea proposatzen dut.

Irakurketa bukatutakoan, zinegotzi jaunek, alkate-aren proposamena ontzat hartzeaz gain ahalik etaazkarren herriko intsignia edo bereizgarria Fe l i xAranburu Olaran, Joan Erentxun Onzalo eta JoanJose Saezmiera Uyarra jaunei jartzea erabaki zutenaho batez. Eta alkate jaunak berak jar ziezaiela udalareto nagusian irailaren 8an”.

Eta horrelaxe, 1975eko irailaren 8an hirurok jasogenuen, herriko eskudoa bere gaztelu, lehoi eta bostbihotzekin. Oso harro eta eskerrik sutsuenak nirelagun eta alkate izan zen Joxe Goikoetxeari adieraziz,erakutsi ohi dut ikur preziatu hori.

Zestoari gorazarre 57

Page 59: Zestoari gorazarre

Nire oroimena eta otoitza

Zestoak galdu egin du bere berezkotasuna. Zestoahanditu egin da, hazi, bere xarmaren kontura, bereeuskalduntasunaren kontura.

Umeari, ume izatetik gazte izatera pasatzen dene-an gertatzen zaiona gertatu zaio Zestoari ere.Gazteak umetako xarma galdu egiten du, xalotasunadesagertu egiten zaio, eta beste berezitasun batzukazaleratzen zaizkio, gogorragoak, edertasunik gabe-ak.

Noizbehinka Zestoara itzultzen naizenean, ilusiozbeti, beti alaitasunez, ia-ia alde egin ezinik gelditzennaiz, umetan ikusi eta bizi izandakoaz banandu ezi-nik, oroimenez blai jarraitu nahi izaten dut, herrimi-naz gozatu nahi izaten dut. Zestoa niretzat kutxatxobat bezalakoa izan da, eta hala izaten jarraituko du,nire ibileren eta baita nire inguruko guztien ibilerengordeleku ere. Komentuko klaustroan hara eta honameditazio sakonean ibiltzen den fraidearen antzeraibili ohi naiz ni ere eliz kutsua darien harrizko kalee-tan zehar, nire oroitzapenak diren klaustro horretan.

Kale guztiei halako mistikotasun bat dagokie, gai-nera, euren izenei ere zerutar ukitua nabari baitzaie:Natividad, Gurutze, Jesusen Bihotza, San Jose, Elizkalea...

Horien guztien bilgune bezala herriko plaza dago,harrizkoa, laukizuzen erakoa, fatxadetako ertzak ere,harrizko pazientzia santuz landuak. Plaza horretanmakina bat gauza egin izan da: aurreskua dantzatu,alkate soinuaren dardara sentitu, bertsolariek bertso-

Maixua58

Page 60: Zestoari gorazarre

ak josi, zezensuzkoa hara eta hona, zahagi dantzariamaiera eman, eta besteak beste, baserritarren itxa-rongela izan da, harrizko dorreak kanpaia noiz jokozain, elizan sartzeko.

Plaza horrek, herriko kutuna izaki, ezagutu dituhainbat gauza: amabirjinetako herri baten alaitasuna,hainbat egunetako pozaldiak, igandetako txistu doi-nuak. Plaza horrek jaso zituen gure hildakoen azkenbidaiak, eta bertatik atera ziren betiko atsedena har-tzera.

Herritarren herriko plaza. Eliza eta Udala, balkoiluze-luzeak, herriko gertaeren gogoraleku. Hainbateratako jendea hartu izan duen plaza: toreatzaileausartak, zekor txiki suharrak, ume jostariak, etorki-zun handiko gazteak, adineko jende agurgarria, ema-kume zintzoak, gizaseme lirainak.

Herri kirol mailako desafioetarako leku aproposa,jokalarien deiadarrak, agintarien buruzagitza, eta horiguztia egiaztatzeko eta sinatzeko, udaletxe izkinandagoen paregabeko armarria, bere bost bihotzekin.Zestoa zintzo eta leialaren maitasuna, lana, zintzota-suna, eskuzabaltasuna eta noblezia adierazten dutebost bihotz horiek.

Zestoak galdu egin du berezkotasun hori, nolabai-teko euskalduntasun hori. Baina oraindik bereganditu inguruan harrizko kaleak, harlauzaz eginak,bakartiak, kale kuttunak; eta guztien helmuga kutsumistikoa darion herriko plaza nagusia. Esanak esan,herri guztiek dituzte beren espirituzko ukitua, betie-reko otoitza, txoko hilezkorrak. Eta txoko hori, hainzuzen, horixe da nire oroimena eta nire otoitza.

Zestoari gorazarre 59

Page 61: Zestoari gorazarre

Pertsonaiak

Zestoak beti izan du halako ukitu berezi bat. Izandira liburuxka honetako orrialdeetan aipamena mere-zi duten pertsonaiak.

Gogoan dut garai hartan Bainuetxeko zuzendaritzanb u ru zena gizona: Fr a n t z i s ko Larrañaga, Don Pa koherritarrontzat; agintari sena barneratua zuen, bereko i a ,itxia, ipurterrea. Blas Alko rta, herriko alkatea eta beree m a z te Agustina, gorputzez txikia, baina bihotz handi-koa. Karmelo Arrizabalaga, postaria eta parrokiakoabesbatzan tenore. Pedro Trueba, auzite g i ko idazkaria.Joxe Manuel Sorazu epailea. Eustasio Zuntzunegi, beti-ko organista, eta bankuko zuzendaria. Don To r i b i oIraeta bikario jauna. Don Inazio Oiartzabal, umeeig oxokiak banatzen zizkien apaiza. Joakin Elortza, den-daria eta gozogilea. Joxe Leon Olazabal alondegiko a .Don Benantzio Garaizabal eta Fe rnando Trueba medi-kuak. Agustin Arrazola botikaria. Joxe Mari Etxeberriae n p r e s a b u rua. Fe rnando Oiartzabal Donostiako fr o n-toira sarri-sarri joaten zena. Iru r e t agoiena jauna, udale-ko idazkaria. Artzubian fundizioa zuten Zuazotarrak.A r a n b u ru Olaran, izen handiko familia. Etxaidetarrak,handiki jato r r i ko familia. Don Pe d r o n e koak, kate g o r i a-ko familia hau ere, Artetxe eta Oiartzabal hotelen arte-an txaleta zutenak. Eginotarrak, Liliko ko n d e s a . . .

Maila apalag o koen arte koak ere gogoratzen ditut:Gaspar Lizaso, gizon indartsua; Adamant argazkilarialemana. Bisiño dendaria; Joxe Mari zapateroa eta sere-noa; Ma rtzelino Ko rtadi; Mikela drogera; Ko n t s o l a z i o narrainduna, Paulina, Orru a . . .

Maixua60

Page 62: Zestoari gorazarre

Gazteagoen artean, urte batzuk geroago, herriakasko maite zituen eta oso ezagunak egin ziren pertso-naiak ere gogora ekarriko ditut: Martina, Atxatxito,Errexil, Luis Erretzabal, Remigio Palaziyo, AmadoErrasti, Baltzola Berri, Joxe Mari Elortza zilarrezkoduroekin txin-txin eginez, Jimenof artista, Atxissspiano afinatzailea. Horietako askok aparteko kapitu-lua merezi dute. Denentzat esker oneko oroimena etaomena.

Bazen goizero-goizero, beti ordu berean, mirestennuen gertaera bat ere: egunero bainuetxera lanerazihoazen eskribauen eta bulegarien ibilia. Egunero,bederatziak baino minutu gutxi batzuk lehenago etxeaurretik pasatzen ikusten nituen Felix Izeta, InazioOlaskoaga, Anastasio Alkorta eta Luis Suso. JoakinMeoki, Don Pakoren ondorengo gerente bezala gogo-ratzen dut.

Nire umetako une batzuk dira, nire barnean mai-tasunez gordetzen ditudan uneak, haiek baitzirenherri umil bateko aktoreak. Eta inor ahaztu badut,bere izena gogoratzen ez dudalako izan da, inola ereez, isildu nahi izan dudalako. Izan ere, urte asko pasadira, eta ahaztea erraza baita; hala ere, nire umetakopelikula oso garbi daukat, baina, agian, ideia hobetograbaturik geldiko zen.

Denentzat, lehenago ere esan dut, nire oroimenaeta miresmena.

Zestoari gorazarre 61

Page 63: Zestoari gorazarre

Remigio eta Luis Erretzabal

Remigio Lili jauregian bizi zen. Gizon serioa,indartsua, umeoi ikara sortzen ziguna, nik behintzat,beldurra nion; bai, behin bere etxetik Olalde baserri-raino segi zidanetik beldur handia nion.

Olalde, Sastarrain, Baltzolaberri edo Legoya alderajoatea pentsatzen banuen, Remigio siestan egongozela uste nuenean joaten saiatzen nintzen. Zenbataldiz ez ote nuen itzulingurua eman, Palaziyoko ateaurretik ez pasatzearren.

Haren ahotsak beldurtzen ninduen, bere“Arrayuak” oihu hark. Inoiz ez zidan ezer egin.Atzetik harrapatzeko keinuren bat agian, baina gauzahandirik ez. Izan ere, hantxe baitzeuden inguru haue-tako gerezirik, sagarrik, intxaurrik... Remigio igande-tan meza nagusira etortzen zenean, orduan ere, bel-durra nion.

Urteetan aurrera egin nuenean konturatu nintzeneta ulertu nuen, Remigio gizon ona zela, pertsonajatorra. Behin batean, azaldu nion umetan nolakoikara sortzen zidan. Ikusi ahal izan nuen Remigioknolako barreak egiten zituen hori entzunda; bihotzhandiko pertsona onaren barrea zen. Elkarrekin basobana ardo hartu genuen Bixkaiñonean eta beste banaAlkortanean. Lehenbiziko aldiz orduantxe izan nuenRemigiorekin hitz egiteko adorea.

Luis Erretzabal zen beste pertsonaia serioetako bat.Haren baserrian egon ohi ziren munduko gerezirik,anpolairik, onenak. Baina zein ausartu bas e r r i ko paretai n g u ruan zeuden hainbat gereziondotara hurbiltzen?

Maixua62

Page 64: Zestoari gorazarre

Egun batez, Pa ko Larrañaga eta biok, siestagaraian, Lauiturritik abentura horretara arriskatuginen. Bide aldapatsuan gora gereziondoen ingururahurreratu ginen. Bat-batean baserriko leiho bateanLuis ikusi genuen. Beldurrez dardarka gerezi arbolagainetik salto egin eta saltaka abiatu ginen maldanbehera. Luis, gu ikusita, tximista baino azkarragoeskopeta eskuan zuela etxe aurrera azaldu zen. Guaskoz azkarragoak izaki, babesean ginelakoan, tirohotsa entzun genuen; gure ipurdi aldeak jaso zuengatzezko tiroaren aztarnaren bat. Galtzak eta alkan-dorak kendu, eta Zubimusuko zubipean gatzaren haz-kurak freskatu genituen igerian eginez.

Biharamunean Luis Erretzabal Herrero tabernanikusi nuen eta ni, badaezpada ere, harengandik urru-tiratu nahian, frontoira joan nintzen.

Zestoari gorazarre 63

Remigio Olazabal Palaziyo

Page 65: Zestoari gorazarre

Barkilleroa

Zumaiatik etorri ohi zen, barrika gorria bizkarreanzuela. Gure ume bizitza umileko zati bat bezala zen.Bi tiraldi bost zentimo eta denok nahi genuen zenba-ki bat: hamabia. Kukurutxo-barkilloak eta galleta-b a r k i lloak. Mutil zaharragoek erruletan hogeitahamaikara jokatzen zuten. Barkilleroak galtzen zue-nean, pena hartzen genuen; izan ere, erruletari buel-tak ematen artista baitzen. Barkilleroa Santanderkoazen, biboteduna eta oso umore onekoa, zenbatzekomodu xelebrea zuen eta izugarrizko grazia egitenzigun, “nueve” esan beharrean “muerde” esaten zue-nean.

Halako batean, barkillero zaharra ez zen gehiagoetorri, eta bere ordez gaztetxo bat azaldu zen harenbarrika gorri erruletadunarekin. Ez zait inoiz ahaztu-ko, arratsalde batez, nola erruletan jokatu eta zenba-ki handiena atera nuen. Gaztetxoak ukatu egitenzuen halakorik atera nuenik. Haserretu egin ginen etaamorruaren amorruz ostikada bat jo nion barrikari,eta mailatuta utzi nuen.

Barkillero gazteak, amorrazioz beterik, eraso eginzidan. Biok borrokan hasi eta alkandora apurtu nion.Ihes egin nuen, handik ezkutatu egin nintzen. Neureetxe aurrean, espaloian, negarrez gelditu zen gizajoa.Koldar baten moduan dena utzi eta frontoira joannintzen. Mutikoak, mugitu ere egin gabe, espaloiannegarrez jarraitzen zuen. Nire ama atarira irten zeneta gertatutakoa ikusi zuenean, barrika konpondu etanire alkandora bat eman zion. Handik pixka batera

Maixua64

Page 66: Zestoari gorazarre

barkilleroa Zumaiara joan zen eta ni, burumakur,minduta, triste, etxera itzuli nintzen. Nire amak, mai-tekiro, errieta egin eta barkilleroari egin zion oparia-ren berri eman zidan. Poz handia sentitu nuen nirebarrenean, gure borrokaldiaren amaiera ezagutu oste-an. Oraindik ere, hainbat urte pasa eta gero, askotangogoratzen naiz barkillero gaztetxoaz. Jainkoa lagunizango ahal zuen bere bizitzan; ez diot besterik opa.

Zestoari gorazarre 65

Page 67: Zestoari gorazarre

Atxisss... Atxisss...

Ez nuen haren izenik sekula ikasi. Gizon indartsuazen, hori bai, luzea, eta seguru asko baserritarra.Ja n z kera nahiko narras e koa zen, ajatutako arropazuen, alkandora zikina, jaka zabala, eta oinetakoaktarrastaka eta hondatuak, ibiliaren ibiliz.

Bere gorpuzkerak apetitu onekoa zela seinalezuen, eta jan kontua zen bere kirolik gogoko e n a :as ko eta ondo jan. Baina, esan zidatenez, oso per-tsona atsegina izan behar zuen, oso fina, sekula inorik a l terik egingo ez ziona. Edukazio oneko gizonaz e n .

Ha l a ko ibiltari aire bat zuen, eta nekatu antzekobere pausoerak umeok harritu egiten gintuen.Bestalde, bere akatsa ezagutzen genuen: doministi-ku zaratatsua egiten zuen sarri-sarri. Ho r r e g a t i k ,ezizen bat jarri genion: At x i s s s . . .

Maletatxo biribil bat eraman ohi zuen beti, medi-ku zaharrek erabiltzen zutenen antzekoa. Ma l e -tatxoan erremintak gordetzen zituen, bere ofiziora-ko behar zituen tresnak. Piano afinatzailea zen.

Garai batean musikari ona izandakoa behar zue-nez, kalean kantari ibiltzen zen. Baina bere kantuak,sarritan, doministikuek ete ten zituzten, bere“atxisss...” sonatu haiek. Eta bere izenik ez genekie-nez, abizenik ere ez, gaztetxo denak Atxisss deitzengenion. Izen horrekin barre eta iseka egiten genion,h e r r i ko beste gizonetatik hain ezberdina zen lag u nhari. Itxura ederreko gizasemea, esku handiak, etao i n e t a ko handiak soinean.

Maixua66

Page 68: Zestoari gorazarre

Gu guztiontzat ikuskizun bilakatu ohi zen.Nekatu antzeko bere ibileraz Zesto a ko plaza edokaleak zeharkatzen zituenean, edozein kanto i t a t i k ,edozein kale ertzetatik, umeen deiadarrak entzute nziren, betiko oihuak, betiko txilioa: “atxisss...”. Oihuhori entzuten zuenean, pausoa gelditu egiten zuen,patxadan gelditu ere, dotore, duintasunez, alde bate-ra nahiz bestera begiratzen zuen, umeen ahots bur-latia nondik ote zetorkion jakite ko. Ez zen bate r ee rnegatzen, haserretu ere ez. Patxadan, mantso,l as a i - l asai, filosofo aire batekin, dotoreziaz esaldihura bota ohi zuen: “Non gaude, Bas konian alaPa t ag o n i a n”. Umeen isekei mespretxuz erantzute nzien. Benetan gizon ona, zentzuduna, misoginoaz e n .

Ez nuen bere izenik inoiz jakin. Niretzat etaZ e s to a ko ume guztientzat beti eta soil-soilik sekulaa h a z t u ko ez dugun... Atxisss izan zen.

Zestoari gorazarre 67

Page 69: Zestoari gorazarre

Musika banda

Behin batean, musika jotzen ikasi nahi al nuen gal-detu zidaten. Beste lagun batzuekin batera musikaakademian hasi nintzen. Aurrezki Kutxa eta KerejetaHotelaren arteko ertzetik hasi eta errepidera zihoankalean zegoen. Uste dut aurrealdean familia ospetsubat bizi zela. Eginotarrak agian? Hortik musika aka-demia kendu zutenean, etxe horretan Natalio Zufiriabizi izan zen.

Ir a k asleak Donostiatik eto rtzen zitzaizkigun,musika tresnak nola erabili erakustera. Gogoratzennaizenez, besteak beste honako hauek ibiltzen zirenmusika ikasten: Barrena Goitia lau anaia #Blas, JoxeMari, Roman eta Nikasio$, Pelaio Unanue, Pagionekoaroztegian zebilen Baltzolaberri, Irujo, Joan Kruz etaJoakin Korta, Joxe eta Patxi Zulaika, Joan Azpillaga,Manolo Korta, Jazinto Iribar, Alfontso Uranga, JoakinIribar, Pedro Landa Txomin, Joanito, Jesus eta RamonOdriozola, Joxe Mari Zulaika, Pixpol, Joxe eta JulioEtxaniz, Pe r i ko Kerejeta, Enrike Antero, Jox eKortadi...

Tronpa jotzen ikasi nuen, tresna honen pistoiake z ker eskuarekin jotzen ziren. Jo a n i to OdriozolaZubiaurre nuen lagun. Zuzendaria Karmelo Zestona,herriko semea izanik zuzendari izateko izugarrizkoilusioa zuena. Festa bezpera batean kaleratu ginen,Retazos pasodoblea joz.

Karmelo oso gazterik hil zen eta bere ordez Joxe Ma r iG o r r o t x a tegi gazteak hartu zuen haren lekua. Denbora pixkabat lehenago txistulari plaza hartua zuen Gorrotxate g i k .

Maixua68

Page 70: Zestoari gorazarre

Herriko bandan urte asko pasa nituen. Ikasle garai-ko edo maisu garaiko oporretan ere, bonbardinoajotzen jarraitu nuen, lehenago Alfontso Uranga etaEnrike Anterorekin tronboi jotzaileen taldea osatutagero. Nire lehen soldata eguneko 25 zentimokoa izanzen. Geroxeago lehen mailako musikari izatera pasanintzen 45 zentimo irabaziz; beraz, hilean 13 pezetaeta 50 zentimo irabazten nituen. Joxe Ma r iGorrotxategi bandako zuzendari zela, bonbardinoajotzera pasa nintzen Roman Barrenarekin bikoteaosatuz, eta Roman Bilbora joan zenean, haren lekuanire adiskide Jesus Errasti artista handiak hartu zuen;izan ere, bonbardinoa ikusgarri jotzen zuen. Bereanaia Julian klarinete jotzailea zen. Ez zen anaiabezain musikari ona.

Zestoako Musika Bandarekin hainbat herritan izanginen: Donostian, Usurbilen, Idiazabalen, Zegaman,Azpeitian, Zumaian, Soraluzen; hemen, gainera garaihartako karlistek, txistuka eta harrika hartu gintuz-ten; izan ere, Zestoako bandak abertzale edo nazio-nalista fama baitzuen.

Gerra ondorenean, Jesus Trueba izan zen bandakozuzendaria. Talde ona osatu genuen gazte jendeare-kin, Barrenatarrekin, Zulaikatarrekin, Errastitarre-kin... batera. Luistarretatik kanporatu egin gintuzten,bandan jotzeagatik eta Zestoan dantza helduan egite-aren errua gurea omen zelako. Don Jose Azkoitia zenorduko parrokoa eta elizako abesbatzatik ere banda-ko musikariak bidali egin zituzten. Beste garai batzukziren, beste pentsamolde bateko jendea zen. Zestoan,Azpeitian edo Beizaman plazan dantza helduan egiteabekatua zen, baina ez zen bekatu neska-laguntza.

Te x a r o p asodobleari hitzak jarri nizkion; izan ere, osopolita zen. Zesto a ko ereserki modukoa izatera iritsi zen.

Zestoari gorazarre 69

Page 71: Zestoari gorazarre

Union Cestonesa bezala ezagutu zena musikari zaha-rrak, betikoak, eta gazteak elkartzetik sortu zen.Nikanor Orbegozo bonboarekin, Barrenatar gazteak,B l as musikari handiaren semeak, Zulaikatarrak,Joxeren semeak, Goikoetxeatarrak, musikari familia-koak eta txistulariak, Kortxo anaiak eta beste hainbatgazte lagun zirela, nire musika jakituria apurra eraku-tsi ahal izan nuen.

Zestoako Musika Banda, Union Cestonesa zenbatgogorapen, haiek garaiak. Garaipen eta tronpetahotsak jotzera zerura joan zitzaizkigun lag u n a k .Hainbeste ilusio, hainbeste une gozo, herria alaitzenparte hartu genuen hainbeste lagun... Orain gutxi gel-ditzen gara sasoi hura gogoratzeko.

Haientzat denentzat nire oroitzapena, nire barne-ko eskaintza, eta benetako otoitza; nire musika lagunizan ziren haiek guztiak ditut gogoan. Orain han ibi-liko dira zeruko orkestran danborrak eta tronpetakastintzen.

Maixua70

Zestoako Banda

Page 72: Zestoari gorazarre

Gereziak eta sagarrak

...eta intxaurrak.Zestoako baserri inguruak berdetu eta gerezien

gorritzea sumatzen zenean, gaztetxoak azto r a t u t aibiltzen ziren; iritsia baitzen gazte ausarten artekoabentura garaia.

O l a z a r ko harrizko bidean, horma txiki bate nondoan, oso erraz igo zite keen gerezi arbola txikibat zegoen. Bide guztiak hara zihoazen. Bas e r r i -tarrak siestan zirela baliatuz, mendiko isiltas u n e a n ,frutaz bete - b e terik zegoen zuhaitzera igotzen ginen.Presaka jaten genuen, gerezi to rtokak oso-osorikh a rtzen zuten triparako bidea, mami eta hezur. Ezzegoen denbora galtzerik. Eta bueltako bidea ko l ko ab e teta eta Ko n p o rtara abiadan.

Niretzat errazena Olazar baserria zen. Nahiz etabehin baino gehiagotan gerezirik probatu gabe arbo-latik salto egin behar izan, nagusiaren jakineko“Arrayo hori” oihua entzunda. Aldapan behera, haiekkorrika saioak! Noizbehinka Sastarrainera ere joatenginen. Palaziyotik pasatzeak beldurtu egiten ninduen.Izugarrizko errespetua nion Remigiori.

Sanjoanetan Artetxe hotelaren atzean sag a r r a khelduta egoten ziren. Eta errepidetik hain hurbil zeu-den... Simon Zinemako aldapatik iristen ginen sagararboletara. Otordu garaian izan ohi zen, sukaldariaksagarrei begiratzea baino aurretiagoko lanik bazute-nean. Ez genuen sagarrak jateko denborarik izaten,ahal zen gehiena kolkoan sartu eta korrika alde egitengenuen, abentura burutu ondoren.

Zestoari gorazarre 71

Page 73: Zestoari gorazarre

Luis Etxabe, Agustin Goia, Estanis Etxabe gizajoaeta besteren bat ziren orduko nire lagunak; korrikasaio ederra egin behar izan genuen egun hartan ere,sukaldariren batek botatako oihuei eta harrikadeiihes egiteko. Eta beti bezala Konportara sanjoan saga-rrak dastatzera, igeri egitera, patrikan genituen sosakjokatzera eta gure lehen zigarro txortak erretzera.

Irailean, eskolak hasi baino pixka bat lehenago,Laranjadi plaza zuloz bete ohi zen. Eta intxaurrekinjolasten zuten umeak ere ugari izaten ziren. Uste duttxolotean jokatzea deitzen geniola. Tarte jakin bate-tik bota behar ziren intxaurrak; denak zuloan sartuzgero, irabazle. Kanpoan zenbaki bakoitia gelditzenbazen, galtzaile. Baina kanpoan pareak gelditzenzitzaizkiona garaile izaten zen. Intxaur bakoitza zen-timoan saltzen genuen; batere gabe geldituz gero, etapatrikan txanponik izan ezean, ba... Olalde, Palaziyo,Errotazar, edo Lilibe aldera jo beharko zen, bakoitza-ren premiak asetzera.

Behin batez, Olaldeko intxaur gainean lapurretanari nintzen. Nire kolkoak haurdun zegoen emakume-aren sabela baino handiagoa zirudien; nagusia etorri,gizon altu bat, hankatik heldu eta “Maixua, beherahortik!” esan zidan. Obeditu egin nion, kolkoa hustu,kaskarreko ederra jaso zuen nire buru gogorrak, etaakabo nire abentura. Hura korrika saioa, bide estuhartan zehar!

Gereziak, sagarrak, intxaurrak, baserriak, men-diak, zelaien berdea. Umetako ibilerak, ahaztu ezi-nak, urteetan irauten dutenak. Inoiz itzuliko ez direnbetiereko oroitzapenak. Gereziak, sagarrak, intxau-rrak. Zestoa maitearentzat mezua: gauza horiez oroi-tzean, sakonago bihurtzen dira adiskidetasuna, ilusioaeta lagunak.

Maixua72

Page 74: Zestoari gorazarre

Gure herriko arrainduna

Zumaiatik etortzen zen eta Kontsolazion zuenizena. Laranjadi plazan arrandegi bat zuen. Besteemakume batek laguntzen zion arrain freskoa saltzen.Eguerdi aldera hamabietako trena hartzen zuen; ota-rra besotik zintzilik zuela, kostako hizkera mintzatuz,irribarrez itzuli ohi zen bere herrira; han itsas gizonaknoiz etorriko zain egon beharko zuen. Burdinazkobihotzak egurrezko itsasontzietan.

Nik, hainbat urte pasa eta gero, hainbat denboraigaro ondoren, Kontsolazion orduantxe izango balitzbezala irudi dut: betiko joan zaigun orduko bizi poza-rekin, orduko irribarrearekin, kostako hizkera berbe-rarekin. Lerro hauek idazten ari naizela, Kontsolazionzen bezalakoa ikusten dut, eta beti horrela ikusikodut.

Eta gogora ekarri nahi dut, egun batez, berari bate-re gustatu ez zitzaizkion eta nik esan nizkion hitzenharira. Izan ere, nik bota nizkion hitz haiek itsas giro-ko pertsona batentzat iraina ziren. Gero damutubanintzen ere, hitzez hitz honelaxe bota nion: “Arraiaze garesti dagoen!”.

Hura burugabekeria! Itsasotik bizi den pertsonabati hura esatea ere; itsasoaren arriskuak, zalantzak,itsasoaren haserreak ezagutzen zituen pertsona batihori esatea biraoaren parekoa zen. Lutoa, larritasu-nak, itsasoko olatuek eragindako betiko banandubeharrak, horiek guztiak zer ziren zekien bati, horiesatea ere! Benetan, hitz haiek esan izanak izugarriz-ko atzamarka sentiarazi zidan neure barrenean.

Zestoari gorazarre 73

Page 75: Zestoari gorazarre

Kontsolazion Zestoako bizitzako orban beltz batizan zen niretzat, eta hala izaten jarraituko du nireoroimenean. Eta hura gogoratzen dudanean, beti eraberean ikusten dut: itsas soinuaren antzeko mintzoa,olatuen antzeko irribarrea, itsasaldien betiko abestikementsuen oihua. Nik ezin dut bestela ikusi, ezindiot beste itxurarik hartu, zen bezala daukat harenirudia barru-barruan. Ez gero izan zen bezala.

Goizero trenak bere abiatze oihua geltokian uztenzuenean, alaitasunezko eta lan giroko abesti gozo batbezala zabaltzen zen Kontsolazionen oihu garbi, gar-den eta kantaria. Bazter guztietatik bere nahiaren etabere salgaiaren egunonak adierazi nahi zituela ziru-dien. Nire umetako eta gaztetako loak esnaera zora-garri bat aurkitzen zuen ahots alai harekin saltzekozeukana adierazten zuenean. Eguneroko esnaera zen,diana alaia, goizero bizitzarekin bat egitea.

Gure herriko arrainduna zumaiarra zen. Itsas orde-ka amaigabearen eta mendietako belardi eta basoenhanditasunaren arteko lotura egiten zuela zirudien.Kontsolazion niretzat itsasoarekin borrokan aritzeneta hiltzen diren gizon-emakumeen eredua da.Itsasoari ateratzen dioten arrain freskoa ezin daitekegarestia izan, arrantzale adoretsuen bizitzako etekinabaita. Eta Kontsolazionek bazekien itsasoak eragin-dako saminen, malkoen eta lutoen berri. Arraina inoizez da garestia izango.

Maixua74

Page 76: Zestoari gorazarre

Hil arte leial

Zapatari eta gauzain lanak egiten zituen. Portalekozapatero eta Bainuetxeko sereno. Joxe Mari zuenizena eta gizon oso berezia zen, arraro samarra;harentzat alferrik ziren gizarteko aurrerapenak, ezzituen aintzakotzat hartzen. Oraindik lehengo mun-duan bizi zen, mundu zaharkituan. Ez zuen soldataigoerarik onartzen, zerbitzari zintzoa zen, besterikgabe. Hura ezagutu genuenok badakigu horrelakoazela, bai bere bizitzan, bai bere lanean, bai bere bete-beharretan. Bai jauna, zin egiteko moduan gaude beregiroa ezagutu genuen guztiak: gauero-gauero hanjoango zen Bainuetxeko gauak zaintzera zintzo demo-nio, inoiz ez zuen hutsik egingo; harentzat ez zegoenez oporrik, ez gaixotasunik, ez zegoen inolako era-gozpenik Bainuetxeko gau baketsuak zaintzera ez joa-teko.

Horiek guztiak, leialtasun zorrotz hori, Joxe Marikberak egiaztatu ahal izan du, bere lanean konplitubaitu azken zerbitzua, bere bizia eskainiz.

Joxe Mari Gurutzeko zapateroa hil da. Eta benetandiot, bere heriotza bihotzeraino iritsi zaidala. Gizonezaguna zen, beharbada oso bitxia zelako, baina leial-tasunaren eredu ere bai, eta lanean oso saiatua.

Lanean bete-betean ari zela iritsi zitzaion heriotza,bere eguneroko lanean. Han, gauaren isiltasunean,izarrak eta hodeiak errukitsu begira zituela egin zuenbat azken agurrarekin. Lanaren lanez lanpostuan ero-ritako gizona izan da Joxe Mari. Zenbat duintasundarion horri guztiari!

Zestoari gorazarre 75

Page 77: Zestoari gorazarre

Ez dugu gehiago saltaka ikusiko, zapatarien man-talpean merienda garairako botila ardoa ezkutuanzeramala. Ez dugu gehiago ikusiko Bainuetxerakobidean, konpondutako lanak eskutan, bere ibileratinko eta lirainarekin. Ezusteko ezbehar batek kolpe-an eten egin du bere lana. Ez du gehiago bere txakur-txoarekin jolasik egingo, ez du pasaraziko bere beso-ekin osatutako uztai biribiletik. In g u ru ko umeakzapata dendara joaten zitzaizkionean ipintzen zuenernegatu aurpegirik ere ez diogu gehiago ikusiko.

Sereno zaharrik gabe gelditu da Zesto a koBainuetxea, zaintzaile leialik gabe. Gurutzeko plazabere zapaterorik gabe gelditu da; zoru erdiak egitekolarru hezearen gainean behin eta berriz emandakokolpe hotsak faltako dira han inguruan. Xamieleneanetxekoa zuten apopilo baten hutsunea nabaritukodute, eta Portu tabernan egunero kafea eta kopatxobat pattar hartzen zuen bezeroaren hutsunea.

Joxe Mari hil da. Hilerrirako azken bidaian, herri-tarrak, eta baita agintariak ere, tartean ministro mai-lakoren bat, doluz joan ziren zerbitzari leialaren gor-puaren atzetik. Han mundu justu eta eder hartan,Joxe Marik hodeiren baten gainean jarriko du zapatadendaren bat, Lurrera etorri nahi duten aingerueioinetakoak prestatzeko. Bien bitartean Ilargi betekogau izartsuetan betierekotasunaren jauregia zaintzenegongo da.

Bizitzan leial, heriotzan ere leial. Horrelakoa izanzen Gurutzeko Joxe Mari serenoa.

Maixua76

Page 78: Zestoari gorazarre

Apaizaren baratzea

Don Karlos, Mixerikordiko apaiza, gure etxe ondo-an bizi zen. Haren etxeak atzealdera leiho zabalazuen, eta baratze ikusgarri bat marrubiz, sagarrez,txermenez eta aranez beteta. Erlijio ukitua nabarizitzaion baratzeari. Hormaren bestaldeko bideaUrolako zubira zihoan. Baratzea zeharo itxita zegoen,horma altuz inguratua, eta horma gainean botilapuska zorrotzak, gaztetxoen abentura nahiak odolezzipriztintzeko prest.

Herriko baratze guztien txoko ezkutuak ezagutzengenituen. Arratsalde batean, Don Karlos parrokianarrosarioa errezatzen ari zen bitartean, deabruzkoideia bururatu zitzaigun. Apaizaren aranek hortzakz o r r o z ten zizkiguten eta ahoa ur bihurt z e n .Azkenean, asko pentsatu ondoren erabaki sendoahartu genuen.

Kolkoa izan ohi zen gaztetxo ausarten zakua, etah a r r a p a t u t a ko fruituekin bete - b e te egin genituengeure ko l koak. Beldurrez atera ginen baratzetik.Horma altu haiek eta botila printzek zuhurtzia etaerrespetua ezartzen zuten. Salto egiteko momentuan,hankak dardarka genituen une berean, miradorekoargia piztu zen. Leiho ertzetik Don Karlosen irribarredohatsuak baratzeko gertaera ikusi zuen. Gaizki kal-kulatu genuen, arrosarioa guk uste baino lehengoamaitu zen.

Izututa, lotsatuta ere bai, ihesi doan txakurrarenantzera, bidezidorrean behera egin genuen eta, sas-traka artean, Konporta ondoan gorde genituen gure

Zestoari gorazarre 77

Page 79: Zestoari gorazarre

aranak. Biharamunean ez geneukan baratzera lapurre-tara joan beharrik, eta lasai asko jan genituen apaiza-ren aranak.

Egun batzuk pasa ziren, eta apaizak irribarretsuerantzuten zien gure ohizko “Ave Maria Purisima”agurrei. Beraz, pentsatu genuen Don Karlos ez zelaohartu baratzeko lapurretaz. Pako Larrañaga, JesusErrasti, Luis Etxabe, Agustin Goia... bostok dagoene-ko ahaztu genuen baratzeko gure abentura.

Iritsi zen hileko lehenbiziko ostirala, eta baita hile-roko jaunartzea ere. Apaizen artean Don Karlos zengaztetxoak azkarren aitortzen zituena. Haren ilarakazkar bukatzen ziren, are gehiago ume txikiren bataurrean tokatzen bazen, guk ez baikenuen ilararikerrespetatzen.

Poliki-poliki aito rtza lekura hurreratu, lotsati,eta kasu hauetan ohitura zen bezala, “Ave Ma r i aPurisima” esanez ag u rtu nuen konfesatzailea. Bat-b a tean zetorkidan moduan bota nuen nire beka-tuen zerrenda. Nire erretolika bukatu nuenean,apaizaren kontseju gozo eta adore-emaileen zaingelditu nintzen.

Don Karlosek eztarria garbitu eta ezpainak bustizituen; bere behatzak nire aurpegian jarriz, astindu-txo zerutiar bat eman eta honela galdetu zidan:&Besterik ez, semetxo?&Ez aita &erantzun nion.&Ez al diozu amari txanponen bat edo ostu? Edo,

agian zertxobait lagunen bati?&Ez aita &berriro nik.&Baratzeak, garai honetan, zer moduz daude?Dardarka hasi nintzen. Bera konturatu egin zen.

Bero-bero neukan aurpegia laztanduz, azken ahol-kuak ematen hasi zitzaidan.

Maixua78

Page 80: Zestoari gorazarre

&Bekatuak eta bekatuak daude &esan zidan DonKarlosek&. Zoritxarrez, umeek ere izugarrizko beka-tuak egiten dituzte. Baina gaztetxo batek sagarrak,txermenak edo aranak lapurtzeak ez du garrantzi han-dirik, baldin eta ekintzak horiek ume jolas bezala edo,besterik gabe, abentura huts bezala hartzen badira.Seguru asko, Jainkoak fruituak umeentzat eta txo-rientzat egingo zituen eta ez litzateke batere harri-tzekoa izango Jesus haurrak berak ere, Nazaretekobaratzeren batera isilka-misilka sartu izana. Nahiz etaapaizaren aranak umeen eskuartean ezkutatu, zoazJainkoarekin, nik barkamena eta absoluzioa ematendizkizut.

Aurpegia gorri-gorri eta espirituz alai, jarri zidanpenitentzia laster errezatu nuen. Benetan, jolaseraateratzean, Don Karlosen konfesonario aurretik pasanintzenean, esker onez begiratu nion. Apaizaren irri-barre dohatsuari distira zerutiarra zerion.

Urte batzuk geroago, aranak zituen baratzerenb a tean umeak ikusi izan ditudanean, Don Ka r l o s e zgogoratu izan naiz beti, nire aitorle zaharraz; nahizeta mundu honetatik joan zela urte as ko izan, umea u s a rtek beren garaiko abenturetan adoretsu lapur-t u t a ko fruituen dastatzea barkatzen jarraituko duz e ru t i k .

Zestoari gorazarre 79

Page 81: Zestoari gorazarre

Sokatira

Euskal kirolen artean, tentsioa eta urduritasunaeragiten dituen eta eztarritik soinurik zaratatsuenaks o r r a r a z ten dituenetako bat sokatira da. Kirolkementsua, eguneroko lan gogorrean aritzen direngizonentzat aproposa. Ume garaian sokatira izan zennire abenturarik handienetakoa, ausartenetakoa etaarriskutsuenetakoa.

Gu ru t z e aga fr o n toian Aizarn a ko eta Zesto a komutilen arte ko desafioa jokatzekoa zen. He r r i t a rhauen arteko lehia ulertu ahal izateko Historiakoartxibategira jo beharko genuke; han agertzen da nolaaizarnarrek eskatuta, sortu zen Zestoa. DenborarekinSanta Cruz de Cestona hiribildu izatera iritsi zen etaSanta Maria de Aizarna Zestoako auzo. Ordutik dato-zela esan dezakegu, elkar gainditzeko bi herri horienartean egiten diren ahaleginak.

Bi bando elkarren aurka borrokan; bi bandok, bigiza talde indartsu, lehiake t a r a ko grina agerian jart z e nz u ten, bihotz eta arima. Lehia berdinduta zegoen,soka geldi, erdi-erdian. Bi taldeen aldeko oihuak zeru-raino iristen ziren. Bat-batean Aizarn a ko gazteek, izu-g a r r i z ko ahaleginaren poderioz, lehia beren alderabideratzen hasi ziren. Zestoarrok arima airean genue-la, geure hondamendia hurbil ikusi genuen. Ikusles u frituen artean han nintzen ni ere, mukizu lotsag a b e aeta ausarta. Suge baten modura lurrean arrastaka joaneta sokaren muturrari heldu, eta nire indar guztiaz tiraegin nion. Zestoarrek, laguntzatxo harekin, lehendabi-zi berdindu eta gero desafioa irabaztea lortu zute n .

Maixua80

Page 82: Zestoari gorazarre

Gero ez dakit zer gertatu zen. Kontzientziakoharrak jota, ihes egin nuen frontoitik. Nire atzeanoihu ulergaitzek han gertatua adierazten zidate l asumatu nuen. Nire jokabidearen ondorioz galtzaileatera ziren haiek atzetik nituen, mendeku gosez. Eznintzen etxera joan. Zer zetorkidan bai bainekien.Arima hartutako deabruaren antzera, bizitzako laste-rraldirik azkarrenean sare atzean ezkutatu nintzen,Zabaleta okindegiko egur enborren artean.

Gau aldera isiltasuna zen nagusi. Hilerria bertanneukan, aurrez aurre. Jainkoak bakarrik daki ezkuta-leku hartan zenbat sufritu nuen! Ez dakit egur arteanzenbat denbora pasa nuen. Egun batzuk geroago jakinnuen, aitak aurkitu ninduela, kezkati nire bila ibiliondoren. Hotzak, beldurrak eta izuak, zer nintzen ereez nekiela utzi ninduten. Gero heriotzak nahi izanzuen nire Zestoaren erroetatik ateratzea. BainaJainkoak nik irabaztea nahi zuen eta irabazi eginnuen.

Luis Etxabek, ni beldurtzeko zenbat aldiz ez otezidan esan: “Maixua, aizarnarrak kalean zabiltzak”.Orduan, ni etxera joan ohi nintzen ihesi, izan ere den-bora askoan ez baitzidan gorputzetik beldurrak aldeegin. Urteak pasa nituen Aizarnara bueltatu gabe.

Ume abentura hark ez zuen barkaziorik merezi.Baina Zestoa, Zestoa zen.

Zestoari gorazarre 81

Page 83: Zestoari gorazarre

Enpresa gizonak

Abuztuko egun batez Arroagoiko Katia tabernanmokadu bat jan genuen Joxe Ko rtadik, Ra m o nAranburuk eta hirurok. Basoka ardoen berotasuneanedo, izugarrizko ideia sortu zitzaigun: zezen plazakoenpresario egitea, iraileko festetan zezenketa egita-raua bete ahal izateko. Nik, aitortu beharra daukat, ezneukan erreal bat ere. Baina Ramon, Joan Aranburualkatearen iloba eta izen handiko familiako semeazen. Joxe Kortadik gozotegia zuen; beraz, negoziogizona zen. Horrelaxe, enpresa gizon bihurtu ginen.Urte hartan, 1947 izan zitekeen, amabirjin bezpera#irailak 7$ igandea zen, eta egun horretarako zekorke-ta txukun bat prestatu genuen artista ezagun batekin:Joaquin de la Rosa toreatzailearekin. Egun handirakoZirilo Astigarraga azpeitiar ospetsua ekarri genuen,egitarauan munstro eta toreatzaileen kalifa bezalabataiatu nuen. Euskal-Billera ere etorri zen, BitorLopez Tontoa buru zutela eta azkenik zekorketaherrikoian Joxe Sagartzazuk, Nikolas Gaztañagak,Ramon Aranburu Veronicok, Agustin Goiak, JesusErrasti eta nik neuk Txalmetak parte hartu genuen.Zekorketa honi buruzko xehetasunak beste atal bate-an emango ditut.

Hilaren 7an, igandez, sarrerak saltzera Bainuetxerajoan nintzen, eta zezenketarako sarreren iragarkiajarri nuen. Euria goitik behera ari zuen. Goiz osoan ezzuen gelditu. Salmenta lekura Varela jenerala hurrera-tu eta bere andaluziar tonuaz “Euri pixka bat ari dueladirudi” esan zidan. Izugarrizko zaparrada ari zuen.

Maixua82

Page 84: Zestoari gorazarre

Herrira itzuli eta Kortadiren gozotegira sartu nin-tzen. Han zeuden Nikanor Orbegozo, Ramon etaJoxe Aranburu. Nikanorrek honako hau esan zigun:“Elizara joan behar zenukete, euririk egin ez dezanerrezatzera”. Esan eta egin, hirurok hamaikak alderaelizara joan eta abemaria batzuk errezatu genituen.Elizatik irtetean, sartu ginenean baino euri gehiagoari zuen.

Hamabiak inguruan tren geltokira joan nintzen,z e z e n ke t a ko toreatzailearen bila. Ko n t s o l a z i o narraindunak honela esan zidan: “Maixua, zaude tran-kil, haizeak ezkondu dira eta eguzkia aterako da”.Joaquin de la Rosa toreatzailea agurtu nuenerako,Artzabaleta inguruan urdinuneak azaltzen hasi ziren,itxaropena sortzeko adina. Eta festa guztietan ezzuen gehiago euririk egin. Plaza egunero bete zen.Eta azkenean, kontuak eginda, enpresa gizonokhemeretzi pezeta irabazi genituen.

Ondo pasatu genuen. Egunero zezen haragia jatengenuen meriendetan eta afaritan; guk eta geure lagu-nek ere bai.

Jaiak pasa eta betiko barrerak erretiratu eta gero,Errexilek, Urola gelto k i ko maleteroak, hau esanzidan:&Maixua, buzoa ordaindu edo erosi egin beharko

didazue, barrerak kentzen dena puskatu zait eta.&Zenbat balio du? &galdetu nion.&Hamabost bat pezeta edo.Kortadiren etxera bidali nuen. Uste dut irabazi

genituen hemeretzi pezetak eman zizkiola. Beraz,parrean gelditu ginen, baina pozez zoratzen, zezenke-ta munduari bultzadatxo bat eman geniolako .Abentura polita izan zen, ez ahazteko modukoa.

Zestoari gorazarre 83

Page 85: Zestoari gorazarre

Zestoako emakumeak

Une honetan garai hartako zestoarren bizitzanbere garrantzia izan zuten zenbait emakume errespe-tagarriren izenak ditut gogoan.

Emakumeei buruzko atal hau emakume jator, mai-tagarri eta seme askoren ama bat aipatuz hasi nahinuke: Dominga Kerejeta. Emakume xumea, atsegina,langilea, jarrera ulergarrikoa; buru-belarri bere sena-rrari, bere etxeari, eta seme-alabei eskainia.Domingarekin familia giroko harreman estua izannuen, berdin bere senar eta seme-alabekin ere.

Mikela drogera, emakume alaia hura ere, zarata-tsua, eta eztarri paregabekoa. Lehendabizi drogeriaeduki zuen eta gero fruta denda. Mikela, LuisitaAntero nire lehen maitearen ama zen. Beharbadahorregatik nion hainbesteko errespetua. Donostiarpeto-petoa, portukoa, arrantzale girokoa, grazia han-diko emakumea, eta hitz jario errazekoa. Bere gaztedenboran emakume xarmangarria izango zela irudi-tzen zait. Aipagarriak ziren seme-alabei egindakodeiak: “Enrikeee... Luisitaaa...”. Bere ahotsa trumoia-ren antzera entzuten zen Zestoa osoan.

Maria, Gu ru t z e ko zapateroaren ama zen. Ema-kume hura misterioa zen. Nik uste inoiz ez nuelaikusi. Ezkutuan egon ohi zen, bahiturik bezala, beresemeak oinetako lantokia zuen gela ilun hartan. Ezzen beste emakumeak bezala kalera, mezatara, eros-ketak egitera edo arrosariora ateratzen. Gu erdi bel-d u rturik bezala hurbiltzen ginen bere port a l e r a ,« Mariaaa» oihu egin eta ihesi joaten ginen. Bere

Maixua84

Page 86: Zestoari gorazarre

seme Joxe Marik jarraitzen zigun atzetik Gu ru t z e koplazan zehar.

Paulina Don Karlos apaizaren etxekoandrea zen.Gure etxe ondoan bizi zen, Irureta xesteroaren etxeberean. Etxe hark plazatxo polit bat zuen aurrean,han bizi zen Anton Baltzola eta baita nire lagun Jesus,Pako eta Ebaristo Larrañaga ere.

Paulina, zoritxarrez, edariaren mende zegoen ema-kume bezala gogoratzen dut. Egunero ikusten nuenbegiak handiturik, matrail aldeak ubelduta, ibileraxelebrean nire Errioxako edariaren eraginez.

Ma rtina Altuna emakume oso atsegina zen, guztienl aguna; arrandegian lan egiten zuen eta pilotan osoondo jokatzen zuen. Txokoan partida bat baino gehia-go irabazi zidan. Ma rtina oso ezaguna zen, denon mai-t asuna eta errespetua merezi zituen. Gogoan dut eskub a tetik bestera behatzetan aldea zeukala.

Silbestra neskazaharra zen, ezkongabea, bere anaiaZeledonio Orrua bezala. Oso pertsona serioa zen.Jendearekin oso gutxi hitz egiten zuen. Lizarraitzbaserri ondoan zegoen arkuaren ondoan bizi zen eta,beharbada gehiegi gustatzen zitzaion Porttuk saltzenzuen ardoa.

Kontsolazion, itsaso giroko oihularia. Bere“Sardina freskua” irrintzi ederrak, At l a n t i ko a r e nerraietatik jalgitako olatua zirudien.

Antonia Altuna garai hartan Emakume AbertzaleBatzako lehendakaria zen. Oso emakume polita, era-kargarria, dotorea. Nire etxe aurrean, Kale Okerreanbizi zen.

Beste emakume bati “Ama Birjina” deitzen zioteneta bere senarrari “Jaungoikoa”. Etxetik elizara etaarrosariotik etxera, beste ibilbiderik ez zuen egiten.Ez zen inoiz kalean inorekin hizketan gelditzen.

Zestoari gorazarre 85

Page 87: Zestoari gorazarre

Txikia, noble airekoa, ibileran nahiz janzkerannabari zitzaion bere maila. Liliko Kondesa zen. Etxedotorean bizi zen, eta parrokian bere aparteko kape-ra zeukan. Elizaren ongileetakoa zen.

Emakume haiei guztiei nire errespetua eta oroi-tzapen ag u r r a .

Maixua86

Dominga Kerejeta lagun batekin

Page 88: Zestoari gorazarre

Bisiño dendaria

Denok Bisiño deitzen genion, edadeko pert s o n e kere bai. Bere adineko lagunak izango zituela iru d i t z e nzait, eta beren harremanetan Joxe, Patxi, Inazio edoJoxe Migel deituko ziotela. Baina niretzat beti Bisiñoizan zen.

Au r r e ko atal batean idatzi dut ahaztu ezineko Zesto ah a rt a ko zenbait pertsonari buruz, eta lerro hauek idaz-ten ari naizenean ere Joxe Mari aguazila, bere trajeurdin eta txapel gorriarekin ikusten ari naizela iru d i t z e nzait. Beste hainbat ere gogoan ditut: Don Inazio tabakou s a i n e ko gozokiak ematen zizkigun apaiza; Etxaide etaA n tonio, Ja z i n to eta Joakin serenoak; Mi x e r i k o rd i k oMitxelena, ostiralero Milagrosaren kutxatxoarekine s kera ateratzen zena; Altzaporru gizajoa, bas e r r i zb aserri eskolak ematen zituen sasi maisua; Anas t as i oA l ko rtak Jacatik ekarri zuen Julio oinetako garbitzailea,z e ko r keta batean Ju l i o -A g o s to - Pr i m avera gotizenare-kin atera zena; Zeledonio, paregabeko eztarria zuena.Baina denen gainetik, inoiz ahaztuko ez dudan Bisiñodendaria jarriko nuke .

Bere izaera, bere nort asuna, aipatu nahi nituzke .Baina errespetuz, edukazioz, maitasunez idatzi nahidut. Izan ere, bere garaian nahiko lotsagabe jokatu bai-kenuen gure herriko gizon xahar harekin.

Esan bezala, Bisiño dendaria zen. Jesusen Bihotzarenkalean, Erdikalean zuen bere denda, luzea, iluna, gehie-netan itxita egoten zena; hezetasun usaina eta lizunazerion leku hari, aireztapen gutxi zuen. Mo s t r a d o r eluze bat zeukan dendak, eta gainean lehen oihalak neur-

Zestoari gorazarre 87

Page 89: Zestoari gorazarre

t z e ko erabiltzen zen erregela luze horietako a .Mostradore atzean, kuzkurtuta, erdi itsu, gizon xaharbat, gure gazte t a ko gaiztakeriak eta isekak jaso zitueng i z o n a .

B a d i rudi gure gizona gizon alaia izan zela, ausarta etaabentura zalea. Kontatzen dutenez, behin bate a nBilbora joan eta Amerike t a r a ko itsasontzia hartu omenzuen; izan ere, hara joandako as ko, txalekoaren poltsi-kotik poltsikora urrezko katea zintzilik zutela eta ko n t uko r r o n tea z i l a r r e z b e teta itzultzen omen ziren. Askoe to rtzen ziren horrela, jakina. Baina beste as ko sosikgabe itzultzen ziren, erlojuarentzako txalekorik gabe,eta z i l a r r i k g a b e .

Urte batzuk pasa ondoren, Bisiño berriro bere jaio-terrira itzuli zen. Abentura gosea albo batera utzi, etaaurreratuta zeukan diru apurrarekin beste era bate kobizimoduari ekitea pentsatu zuen. Horrelaxe bihurt uzen Bisiño dendari. Ma h o n e z ko oihalak, drillak, kreto-nak, oihal zuriak nahiz ko l o r e t a koak... mota as ko t a ko-ak jarri zituen salgai. Presarik ez zuen eta bereko i ke r i a-rik gabe bizitzea pentsatu zuen. Urteak joan, urte a ke torri, gauza handirik egin gabe, eta gure gizonari ko n-t u r a t z e r a ko urteen zama bizkar gainean pilatu zitzaion.Mostradore luzearen ondoan kuzkurtuta egon ohi zen,e s k a p a r a te zikin haren izkinan, isiltasunarekin, hautsa-rekin eta hezetasunarekin jolas egiten zuen denda har-tan. Jakina, denda hark porrot egin zuen. Orduan, kin-kila denda jartzea erabaki zuen: era guztietako tras te a k ,z i rtzileriak, umeentzako jostailuak eta abar. Nik egoerahorretan ezagutu nuen. Garai horretantxe hasi zenBisiño nigan bizitzen.

Goizero, bederatziak aldera, posta bulegora joate nzen bere egunkaria erostera. Beti pentsatu izan dutBisiño liberala zela eta La Voz de Guipúzcoa i r a k u rt z e n

Maixua88

Page 90: Zestoari gorazarre

zuela. Zestoan oso gutxik irakurtzen zuten egunkarihori. Badaezpadako pausoarekin, oihalak neurt z e koerabiltzen zuen erregela bas toi bezala hartuta, bere den-dara itzuli ohi zen, eseri bere betiko txokoan, erakus-leiho kaskar eta zikin haren ondoan, eta egunkarikoedukia dastatzeari ekiten zion dendari zaharrak, zere-gin horretan ez baitzion inork erag o t z i ko, bezeroek ezbehintzat. Agian, gaztetxoren batek, iseka eginez,“Bisiñooo!” deiadarra botako zion dendako atea bat-b a tean ireki eta segidan inguruan zegoen arbolaz bete-t a ko plazara ihesi joanez.

Ilunabarrean, eguneroko arrosariora dei egiten zute nkanpaiak jotzen zutenean, orduantxe ateratzen zenbere ezkutalekutik. Po rtalean bertan hautsak as t i n d u ,b e t a u r r e ko txikiak trapu batekin garbitu, eta mantso-mantso, erdi balantzaka bezala, elizara joaten zen.G e r ox e ago, Angelusaren doinuak herriko bakea estal-tzen zuenean, Bisiñok denda ixten zuen, eta gu harriz-ko kaleetan zehar galtzen ginen gurasoen altzorakobidean. Kalean gizonezkoren batzuk eta aguazila baka-rrik gelditzen ziren. Azken hori, makila eskuan, adi-adie g o ten zen eliz atarian edo kontzejupean jolasean gaz-tetxoren bat gelditzen bazen ere. Aguazila arduratzenzen gu guztiok tximista baino azkarrago etxeko berota-sunera itzul ginte z e n .

Bisiñok negozio berrian ere ez zuen zorterik izan.Ta rteka, baserritarren bat joango zitzaion airezko edog o m a z ko pilotaren bat erostera, gutako norbait ere bai,lotsa baino beldur gehiagorekin, txakur handi bate nt ru ke zakelaren hotsa ateratzen zuten metalezko tres-natxoak erostera. Elizan zarata ate r a t z e ko erabiltzengenituen igeltxo horiek, baina Joxe Kruz sakristauakharrapatuz gero, kas k a r r e ko ederra irabaziko genuen.Ga i n e r a koan, ez zen beste inor geratzen kalean.

Zestoari gorazarre 89

Page 91: Zestoari gorazarre

Bisiñok, berriz, betiko martxan jarraitzen zuen,bere bizitza bakartia eginez: La Voz de Guipúzcoa i r a-kurri begi-bista galdu beharrean, gaztetxoon isekakj asan, atea zabaldu eta “Bisiñooo!” oihua behin etaberriz entzun ondoren, eta ernegatuta, eserlekutikaltxatu, beste hainbat aldiz guk zabalik utzitako ate aazpi-armonian ixtera. Bisiño gizajoa!

Merkatari zaharraren negozio bakarra ko n f e t i a kziren, papertxoak. In a u teriak iristen zirenean, pazientzihandiz landutako papertxoez bete t a ko kaxa pila batprestaturik eduki ohi zuen. Gogoratzen dut hainbataldiz ern e g a r a z ten saiatzen ginenean, nola prestatzenzituen paper zati txiki haiek, bere guraize handiekinegunkari orriak ebakiz, konfeti bihurt z e ko. Ko n f e t i a ke g i ten robot bat bezalakoa zen, artista. Langintza har-tan ari zenean, guk ere errespetatu egiten genuen.Langintza hura berarentzat erritua zen, bete b e h a r r e kozerbait, eginkizun berezi bat. In a u terietan lanez bete t aibiltzen zen. Helduak eta umeak, neska eta mutil,denok gure txanponak, papertxoen tru ke, bere eskue-tan uzten genituen. Esku batekin papertxoak emate nzizkigun bitartean, bestearekin txanponak jas o t z e nzituen, edo, badaezpada, erregela luzea eskura eduki-tzen zuen; izan ere, ziria sartu nahirik, as kotan txapazatiren bat zilar paperean bilduta ematen baike n i o n .Ho rtaz ohartzen zenean, haserre bizian harrika botaohi zuen.

Ho r r e l a koxea zen Bisiñoren bizitza. Bisiño gizajoazeharo itsu gelditu zen. Ez zen bere egunkaria eroste r aj o a ten. Lau edo bost eliztarren aurrean Don In a z i o kerrezatzen zuen arrosario hartara joateari ere utzi eginzion. Bisiñok egiten zuen gauza bakarra papert x o a kebakitzea zen, eta bere txokoan geldi-geldi egotea, bereitxaropenean. Is i l t asuna nagusitzen zenean, dendako

Maixua90

Page 92: Zestoari gorazarre

kanpo aldera irte ten ikusten genuen, besoa luzatu ziri-miria ari zuen egiaztatzeko, eta eskaileran gora egite nzuen, barandari gogor eutsiz bere logelara joate ko. Etahan inguruan mutikoak, tartean neu, gure betiko isekaoihua jaurtiz, gizaseme hura, gizakia baino zerbaitg e h i ago zela ohart z e ke, bizirik zegoen monumentuazela, alegia.

Iruditzen zait Bisiño Mi x e r i k o rd i a n h i l ko zelaKa r i d a d e ko mojen ardurapean. Ez nuen haren herio-tzaren berririk izan, bere azkenaren berririk ez nuenj as o .

Urte dezente geroago, igeltsero batzuk Bisiñorendendan lanean ari ziren. Denda hura taberna bihurt z e-ra zihoazen. Barrura sartu eta igeltseroekin hitz bat edob e s te egin nuen, patxadaz, errespetuz. Lurrean, ia era-bat puskatutako mostradore ondoan, oihalak neurt z e-ko erregela zegoen, aurreraxeago hauts tartean gauzatxiki bat ikusi nuen. Bat-batean konturatu nintzen zerzen: txapa biribil bat zilarrezko paperean bilduta.Disimulu handiz, oroigarri bezala, poltsikoan gordenuen. Barrena urratuta atera nintzen dendatik.

Kanpoan, udaletxe azpiko arkupetan, mutiko batzukBisiñok saltzen zituen antzeko pilotekin jolasean zebil-tzan. Erdikalean gora aitona batzuk arrosariora zihoa-zen, eta Bisiñoren hutsuneaz ohartu nintzen. Gure “Av eMaria Purisima” haiei erantzunez gozokiak ematen ziz-kigun apaiza ere falta zen. Oroitzapen haiek izugarriz-ko zirrara sorrarazi zidaten. Gerox e ago kanpandorrekom e t a l e z ko kanpaiek Angelusa errezatzeko deialdia aire-ratu zuten. Inazio Orbegozo zapatero zaharrak, udale-txe parean, errespetuz txapela kendu zuen, mutiko batkorrika etxerantz zihoan. Patxada osoan, mindutaA l ko rta tabernan sartu nintzen, barru ko harrak mine m a ten zidan, oroitzapen dohatsua... Bisiño gizajoa!

Zestoari gorazarre 91

Page 93: Zestoari gorazarre

Zekorketa

Ez dut urtea gogoratzen, denok txuriz jantzitaatera ginen plazara: Agustin Goia, Jesus Errasti, JoxeSagartzazu eta ni. Saka Markesaren lau zekor toreatubehar genituen. Zer eratako zekorrak aterako zirenjakin gabe, toreatzeko ordena “zaharrena aurrena”izan zedila erabaki genuen; eta zaharrena neu nintzen.

Presidentzian Varela jenerala, Valellanoko kondea,alkatea eta gainerako agintariak, kanpotar emakumeederrez inguraturik. Blas Barrenak bere korneta hartueta lehen zekorra ateratzeko doinua aireratu zuen.Lauretatik handiena, begien aurrean dut oraindik.Toriletik atera zenean eliza baino handiagoa irudituzitzaidan.

Beste toreatzaileek, beldurtuta, “Maixua gizajoa”zioten. Zuzen-zuzen zekorrarengana joan nintzen.Honantz eta harantz pase batzuk eta lehen txaloak.Banderillak, pare bat jarri nuen, eta Sole KortakLuisaneko #Periko Kerejetaren ama$ balkoi luze har-tatik nire agurrari orduko hogeita bost pezetekinerantzun zion. Banderillekin zortea izan nuen, nola-bait bota eta zekorraren bizkar gainean tente geldituzen bat behintzat. Zerbait gehiago egin nuen etazekorra berriro barrura. Plazari buelta eman nion,musika bandak nire ohoretan Amparito Roca jotzenzuen bitartean.

Gainerako zekorrek ahuntzak ziruditen. Nire lagu-nek ahaleginak eta bi egin arren, ez zuten ezer egite-rik izan. Kapa aurrean jarri eta ahuntzek gainetik saltoegiten zuten; nire hiru lagunak kolpez eta ostikoz

Maixua92

Page 94: Zestoari gorazarre

mailaturik atera ziren. Ez banderillarik, ez paserik, ezmusika bandarik, hitz batean, ezer ez. Ikusleak hiru-rekin haserretu egin ziren, eskerrak Joxe Sagartzazuktoreatzaile sen pixka bat erakutsi zuen, izan ere amaazpeitiarra baitzuen; eta azpeitiarrek zezen kontutanzerbait baino gehiago dakite.

Z e ko r keta bukatutakoan, azken pasodoblea arizela, aguazila, uste dut Joan Joxe Goikoetxea zela,hurreratu zitzaidan: “Maixua, udaletxera joan behardek”. Izutu egin nintzen, lehendakaritzari gustatu ezzitzaion zerbait egingo nuela, pentsatu nuen.

Ausardia osoz, Joxek, Jesusek eta Agustinek zeko-rren kolpeak, beno, hobeto esanda ahuntzen ostiko a k ,sendatzen zituzten bitartean, udaletxean aurkeztu nin-tzen. Varela jeneralak deitu eta habano puru handi bateman, eta zorionak eman zizkidan denetan ausarte n aeta toreatzaileena izan nintzelako. Zekor harekin pas anuen beldurra, Santo Domingo de la Ca l z a d a ko kate-drala baino handiagoa iruditu zitzaidan!

Alde batetik pena hartu nuen, Varela jeneralakhabano puru haren ordez ehun pezetakoa eman ezzidalako. Eman ez zidan billete harekin festak ederkipasako nituen. Baina gero, tabernetan, kalean, BuenaVistan, neskatxek zekorketako garailearekin dantzatunahi zuten.

Izan ere, garai batean eduki nuen torero izena:Txalmeta.

Zestoari gorazarre 93

Page 95: Zestoari gorazarre

“Orrua”

Jardunean gogorra, lanera garaiz iristen zena,indartsua, burdinazko besoak, altzairuzko bihotza.Baketsua, zuhurra, isila: eguneroko bizitzaren trilogia.Zaratatsua, ausarta, istilutsua: Bako jainkoaren era-ginpeko trilogia.

O r rua: oihua, irrintzia, zarata. Zeledonio bereizena. Fundizioan lan egiten zuen, Egiguren tornuen-tzako bankadak egiten ziren tokian. Seguru asko, ezzen inoiz lantokira joan gabe geldituko, ezta hiru txi-kiko botila ardoak dzanga-dzanga edandako gauenbiharamunean ere. Zeledonio tabernaz taberna has-ten zenean... ez zen oihurik faltako, ez kalean, eztabernan. Hura kasta hura, hark zuena!

Zeledonio ez zen inorekin sartzen. Bere buruare-kin bakar hizketan aritzen zen, eta ingelesez, frantse-sez edo alemanez hitz egite ko ere gai zen.Noizbehinka bere eztarri ikusgarri, fresko eta zarata-tsu hartatik ateratako oihuren bat. Hizkuntza askoegiten zituen, baina inork ez zion ulertzen; izan ere,euskaraz besterik ez baitzekien. Gainerako guztiaalkoholaren eragina zen.

Po rtu, Herrero, Alko rta eta Bixkaiño tabern e t a-ko mahairen batean eseri eta hiru txikiko botilaardoa eta basoa lagun hartuta, Zeledonio zoriontsubizi zen, ahuldadean. Lehenago ere aipatu dugu, ezzen inorekin sartzen, bere galtzetan kabitzen zen.Z e r b a i tegatik deitzen zioten Orrua. Izan ere, herriada bataiatzailerik onena, eta badaki nola eta zerga-tik bataiatu.

Maixua94

Page 96: Zestoari gorazarre

Ardorik gabe, isila, zuhurra, serioa eta indartsuazen. Ardoarekin, ausarta, oihularia, eta oso hiztunainork ulertzen ez zituen hizkuntzetan. Etxean, arrebaSilbestra zain. Gutxitan ateratzen zen kalera, bainaateratzen zenean... Zestoa oihuz eta abestiz girotzenzen.

Oihua eta abestiak ziren gure Zeledonio Orruarenhizkuntzak.

Zestoari gorazarre 95

Page 97: Zestoari gorazarre

Irailaren zazpia

Urte asko pasa dira, asko. Baina oroimenak orain-dik bizirik dirau, nire bularrean daukat nire urterikzoriontsuenak gordetzeko kutxa. Nire haurtzarokoeta gaztetako urteak. Sinets iezadazue irudimeneanhainbat eta hainbat aldiz berritzen dudala Zestoazahar haren inguruko ibilbidea. Penaz eta herriminezgeldialdiak egiten ditut, kale bakoitzean, plaza bakoi-tzean, portale bakoitzean.

Plaza eta kale bakoitzean geldialdiak, nire gazteta-ko ibileren eta bihurrikerien pelikula berritzeko .Atari bakoitzean gelditzen naiz, edozein zestoar agur-tzeko, inolako bereizketarik egin gabe; izan ere zesto-ar guztiak nire lagunak baitira. Etxe bakoitzean, ataribakoitzean gelditzen naiz, begi aurrean baititut, baioraindik bizi direnak eta baita bizi izan zirenak ere.Dagoeneko zenbat falta diren! Gaur nire agurrik sen-tikorrena eskaini nahi diet, adiskidetasunezko ome-naldi gisa.

Baina bereziki, nire iru d i m e n e z ko ibilgailu hori iraila-ren zazpian gelditu nahi nuke. He r r i ko jai nagusien bez-pera ikusgarrian. Ilusioen eguna zen, itxaropenareneguna, baita ikuskizun bereziena ere. Lorik ez egite kogaua zen #ai, Ni ko l as, Gregorio, Txanberlain, Agustin,Jesus, Julian, Luis...$. Ga u p asaren ordua: baratxuri zopa,t x a kolina eta nik al dakit beste zenbat gauza. Eta geroBainuetxera, alkohola ur epel unibertsalarekin nahas te r a .Itzuleran urte r o ko geldialdia Irure hotelean. Lorentzaketa Joxepak, oso pozik, ateratzen ziguten salda beroa ezezik jate ko zerbait ere, jai nag u s i ko egunsentian.

Maixua96

Page 98: Zestoari gorazarre

Festa bezperako gaua. Hainbat eta hainbat ahaztuezinezko gau, hainbat eta hainbat urtetako irailarenzazpiak. Oherik gabeko gaua, atsedenik gabea, etenikgabekoa. Ez zen aitaren errietarik faltako, beti hainserio. Ez zen amaren aholkurik faltako, beti hainbakezale.

Haiek ere joan ziren mugarik gabeko bakeaz goza-tzera, eta ez diote gehiago errietarik egin ahal izangoseme gautxoriari, gau izugarri, gau ikusgarri, gau pare-gabe, gau ikaragarri hartan. Inoiz ahaztuko ez ditudannire bihotzeko, nire betiko, eta oroimenetik ezabaezinezko Zestoako festa bezperak.

Hau guztia oroitzapena besterik ez da, herrimina,pentsaera. Baina kutxa horretan gordeta dago, bizi-bizirik, leialtasunez, bete-betean.

Nire Zestoari gora z a r r e hau irakurtzean gauzahoriek guztiak gogoratuko dituzuen denoi nire agu-rrik beroena. Betiko jaien munduan bizi diren guztiei,berriz, nire otoitza eta oroitzapenik zintzoena.

Zestoari gorazarre 97

Zekorketa

Page 99: Zestoari gorazarre
Page 100: Zestoari gorazarre

Amaiera

Hemen amaitzen da nire Zestoari gorazarre. Nirehaurtzaro eta gazte garaiko benetako bizimoduarenlaburpen xumea da. Gauza gehiago ere idatz zitez-keen. Baina nahikoa iruditu zait, oroitzapenetatiktolestatzen eta ateratzen joan naizen hau.

Zestoari eta zestoarrei eskainia dago oso-osorik.Etxeberria-Kerejeta familiaren bidez adierazi nahidut nire maitasuna eta onginahia, gehiena familiahorrekin bizi izan baititut nire urrunaldiak, bidaiaketa Zestoako egonaldiak.

Joxe Luis Txanberlain lagun handia izan nuen;berriro diot: lagun handia. Hala dira Julian, Apolio,eta zerbait gehixeago Karlos. Hala izan ziren MariaAnjeles eta Maria Pilar; eta hala jarraitzen dute izatenMaria Kristina eta Maria Doloresek.

Ezin dut ahaztu, inola ere, Joxe Mari Etxeberria,are gutxiago Dominga Kerejeta. Familia honen izene-an, lagun horien izenean, Mari Kruz, Idoia eta Tomaskide berriak ere tartean direla, zestoarrei zorionikberoenak, alaitasuna eta bizitzan zehar zorte r i konena opa dizuet. Zestoa izan dadila beti, besarkatze-ko, agurtzeko eta oroitzapenerako motiboa.

Santo Domingo de la Calzada, 1989ko abuztua

Juan Jose Saezmira UyarraMaixua

Zestoari gorazarre 99

Page 101: Zestoari gorazarre
Page 102: Zestoari gorazarre

Semblanza biográfica de Juan José Saezmiera Uyarra “Maixua”

Quisiera resumir, en algunos trazos, la larga trayectoria de aport a-ción a Cestona y a Santo Domingo de la Calzada de Juan Jo s éSaezmiera Uyarra, Ma i x u a, haciendo un breve resumen de su biogra-fía personal.

Na ce en San Millán de Yécora 'La Rioja( el año 1914. El año 1923llega a Zestoa, como describe en su libro Canto a Cestona, y termina suvida el año 1989 en Santo Domingo de la Ca l z a d a .

Hijo de maestro nacional, continúa la trayectoria familiar y ejercela docencia en Beizama 'Gi p u z koa(, en Castañares de la Rioja, enS a n to Domingo de la Calzada y en su pueblo natal San Millán deY é cora, entre otros pueblos. Se da la circunstancia de que el padre deMaixua ejerció su mag i s terio en San Millán de Yécora y así describeJuan José su toma de posesión en su libro Santo Domingo de la Calzada:“ Volví a mi pueblo; lo conocí cuando fui destinado como maestronacional a su escuela mixta. El Alcalde, en mi toma de posesión pre-g u n t ó :+,De dónde es este hombre?+De aquí, respondí, y el Alcalde asombrado pensó y recordó el

nombre de quien había sido su maestro: mi padre”.Asume te m p o r a l m e n te el cargo de co n cejal en el Ay u n t a m i e n to

de Santo Domingo de la Calzada y dimite al poco tiempo para dedi-carse a su labor doce n te .

En acuerdo de 19 de ag o s to de 1975, el Ay u n t a m i e n to de la No b l ey Leal Vi lla de Cestona le co n cede la insignia de la Vi lla, co n j u n t a-m e n te con Félix Aranburu Olaran y Juan Erentxun Onzalo, en reco-n o c i m i e n to de los grandes méritos contraídos con su conducta ejem-plar de generosidad y cariño a su pueblo y éste se considera deudor,debiendo en justicia pagar de la única manera que se satisfacen estasd e u d as de gratitud: con el reco n o c i m i e n to expreso de la co l e c t i v i d a d .

101

Page 103: Zestoari gorazarre

Se acuerda se proceda por el Sr. Alcalde a la imposición de la insig-nia de la Vi lla de Cestona el día 8 de septiembre 'Acta del acuerdoPleno del Ay u n t a m i e n to de Zesto a ( .

Siendo yo co n cejal y partícipe activo en el acuerdo, quisieraampliar los motivos por los cuales apoyé la co n cesión de la insignia deC e s tona a Juan José Saezmiera. Maixua fue un riojano que de la Riojafue ce s tonés. En su extensa biografía, su triángulo de afectividad secircunscribe a Zestoa, Santo Domingo y su esposa Blanca Ma n s o .Afirmo que fue el cronista oficial de los Am a b i r j i ñ a k, como solías u b r a y a r, y de las fiestas de Santa Cruz. Sus dedicato r i as tienen els a b o r, no sólo afectuoso, sino de verdadero amor u amistad que alcan-za el s ú m m u n de su aportación en el libro, hoy en nuestras manos, quenos dedica el año 1989: Canto a Cestona.

Maixua glosó con su peculiar estilo narrativo las vivencias yrecuerdos de una época ya pasada. Siempre quedará en el recuerdo delos ce s toneses que tuvimos la suerte de haberle conocido, de haberleleído un año tras otro su aportación, grano a grano, para completar lamejor cosecha que se co n s e rva gracias a su labor premiada con unainsignia 'vil metal( de la Vi lla de Zestoa, que con tanto honor supo ll e-var con orgullo en la solapa.

Su vivencia en Santo Domingo de la Calzada es amplia. Quieroreferirme a unos apuntes, a un libretito de 1970 en el que se da cuen-ta de su labor doce n te. Se trata de un diario de un turno de co l o n i asque se titula Re t a z o s, publicado por la Caja Pr ovincial de Ahorros deLogroño. Así se define a sí mismo en el preámbulo: “Encontré unh u e co y una caricia. Y siempre hallé un tema para mi recreo o parami ilusión” .

En 1988 se publica Santo Domingo de la Calzada #villas y ciudades rio -j a l t e ñ a s $. Su dedicatoria define claramente su amor: «A mi BlancaManso, mi esposa, mi consejera, mi amiga. A ella, que sabe ser buenay fiel». Cuenta Maixua con una biografía muy extensa. Escrito r, poetay periodista, ocupó el puesto 'como en Zestoa( de cronista oficial deS a n to Domingo; indagó en los estudios de archivo sobre la historia deS a n to Domingo, que se reflejan en el libro antes mencionado de 1988.

102

Page 104: Zestoari gorazarre

En 1982 deja la enseñanza activa y funda la Peña el Salero. Fue dele-gado de la Hermandad de Donantes de Sangre. Es también objeto deun emotivo homenaje con las siguientes resumidas palabras: “De biennacidos es ser agradecidos a un amigo”.

Fue colaborador de Nueva Rioja, corresponsal de Radio Rioja y LaGaceta del No r t e, corresponsal de la agencia Ef e y, como colofón, guíade los valores histórico - a rt í s t i co - t u r í s t i cos, con co n o c i m i e n to de ladimensión Jacobeo de la Ciudad del Sa n t o.

Muere en 1989, y así lo refleja el Boletín de la Peña el Salero:“ Cuando un amigo se va un gran tesoro se pierde”. Y continúa: “Est r i s te perder a un amigo, pero más triste ha sido perder a Saezmiera./Y nos dejas te! Mientras tanto y hasta que nos llegue la hora, nosotrosjamás te olvidaremos”.

Z e s toa, Santo Domingo de la Calzada y su mujer Blanca Ma n s o ;he citado el triángulo de la afectividad. Ef e c t i v a m e n te, el amor por suesposa se traduce en su último adiós a ella, en un poema que se titu-la Y no dijiste nada. Quiero terminar destacando de su dedicatoria:

“ Te fuiste en el mayor silenciosin decirme nada,sin decirnos nada.Una cruel enfermedad selló tus labios;muda quedas te en tus últimos días .Te fuiste y no dijiste nada.Te fuiste sin decirme nada,Sin decirme nada”.

En mis emociones íntimas resuena como una plegaria, como unaoración esta co p l a :

“Dos besos tengo en el almaque no se apartan de mí:el último de tu muertey el primero que te di”.

Eskerrik asko, Maixua .

Xabier Unanue Alberdi

103

Page 105: Zestoari gorazarre
Page 106: Zestoari gorazarre

Juan José Saezmiera “Maixua”Canto a Cestona

Page 107: Zestoari gorazarre
Page 108: Zestoari gorazarre

En recuerdo a mis entrañables amigosMaixua y su esposa Blanca

Regresaba de Zestoa a Donostia en el autobús de LaGuipuzcoana, como habitualmente lo hago casi todas las semanasen mis visitas; primero al cementerio, donde reposan mis seresmás queridos, y después a charlar un rato en casa de mis herma-nos, y cuando me dirigía caminando por la calle Hernani haciami casa, sonó el móvil: era Xabier Unanue.+Gotzon, me dijo, ,recuerdas el Canto a Cestona de Maixua

que te envié para que lo leyeras y que tanto te entusiasmó? Puesvamos a editarlo para su divulgación en la localidad y hemos pen-sado, en la comisión creada para ello, ofrecerte que nos hagas elprólogo en castellano.+Xabier, le contesté, os agradezco mucho el que hayáis pen-

sado en mí para hacerlo y, aunque el escribir no es precisamentemi fuerte, acepto la invitación sin dudarlo un sólo instante, yaque para mí resultaría imposible negarme a colaborar con unainiciativa como esta, dedicada a mi inolvidable amigo Maixua.

Todo esto me sucedía en plena calle y con el diminuto móvilen la mano. Levanté la mirada al cielo y me pareció entrever lafigura de Maixua con su cara siempre tan risueña. Comencé arecordar el inicio de su libro: Siendo niño todavía, llega aCestona, junto con sus padres y hermanas, al atardecer del 11 deseptiembre de mil novecientos veintitrés 'ahora van a hacer 80años(. Atrás quedaba Tosantos con sus vecinos, recuerdos y lágri-mas de despedida.

Con esta secuencia y una frase inicial que me quedará graba-da para siempre, “recordar es volver a vivir”, das comienzo a tuCanto a Cestona.

107

Page 109: Zestoari gorazarre

/Ay... Maixua!Cuántas cosas han cambiado desde entonces. Yo llevo ya

varios años viviendo en Donostia, pero sin perder el contactocon mi pueblo. Con la evolución natural de los tiempos, elZestoa de los años dos mil ya no es el Cestona que tú describesde los años cincuenta y que tan intensa y dichosamente compar-timos junto con otros muchos amigos que tú citas en el libro.Esos maravillosos relatos de tantas y tantas vivencias resumencon veracidad, en ocasiones con fina ironía, una época esplendo-rosa de aquel Cestona, tan distinto, de los años cincuenta. Todauna delicia leer esta parte de la historia de nuestro pueblo, pla-gada de hechos reales, diabluras juveniles 'a veces no tanto(,sucesos y circunstancias acaecidas en aquel entonces, que ahoraquizás muchos no entenderán.

A través de los entresijos de tus relatos, surge a borbotonesla figura de aquel Maixua querido por todos, con su singular per-sonalidad llena de vida, simpatía y sana diversión. Tu alegría con-tagiaba a todos. Con qué naturalidad y estilo fácil has logradocontar y describir aquellas andanzas en las que sabías involucrar-nos con sana amistad./Cuántos y qué buenos recuerdos, Maixua! A través de ellos

has venido a compendiar acertadamente la historia de lo que eray fue Cestona en aquellos años cincuenta que para mí, y supon-go que para otros muchos también, han sido los mejores años demi vida.

Os recomiendo a todos los zestoarras, mayores y jóvenes, queno dejéis de leer este libro, pues os aseguro que tenéis entrevuestras manos una verdadera joya.“Recordar es volver a vivir”.A Maixua, benetako zestoar jatorrari; eskerrik asko!Bihotz%bihotzez,

Gotzon Garaizabal Pagola

108

Page 110: Zestoari gorazarre
Page 111: Zestoari gorazarre
Page 112: Zestoari gorazarre

Canto a CestonaPrimera parte

Page 113: Zestoari gorazarre
Page 114: Zestoari gorazarre

Mi saludo

Alguien ha dicho que recordar es volver a vivir. Yeso quiero yo: vivir en el recuerdo todo lo queCestona ha representado en mi vida. Vida infantil yjuvenil. Vida de alegres travesuras, de sencillas anéc-dotas, de curiosos aconteceres que iremos transmi-tiendo a esta realidad, a esta verdad, a este Canto aCestona.

Quiero contar y cantar las bellas páginas que mefue ofreciendo esta querida villa guipuzcoana a la quellegué con mis ocho años cumplidos un once de sep-tiembre de mil novecientos veintitrés.

Mi padre, maestro nacional, tomó posesión de laEscuela Nacional de Niños el primero de septiembredel mismo año, y a Cestona llevó a su esposa, PaulaUyarra Abella, y a sus hijos Juan José, Jovita y MaríaSantos. En Cestona nacerían, después, Marina, quefalleció siendo muy niña, y María Belén.

Y este es mi prólogo, mi saludo, mi dedicatoria atodos los cestoneses que fueron, son y serán.

Canto a Cestona 113

Page 115: Zestoari gorazarre

Aquel bonito Cestona

El Cestona de mi niñez y de mi juventud. ElCestona íntimo y entrañable era, en aquel entonces,un símbolo, una auténtica villa guipuzcoana, con sole-ra y con tipismo señorial. La piedra noble de su tem-plo y de su torre cobijaba, amorosa, a todo el puebloy puertas pétreas, arconadas, con una imagen en sucentro, nos apretujaban con más fuerza en una since-ra unión de pueblo y, casi, de familia.

Era aquel un pueblo bonito, precioso, sumido porsu pequeñez y orgullosos de sus tareas laborales. En élreinaba una paz sencilla, confortable, contagiosa, sin-cera. Ac aso, tan sólo, algún grito nocturno deCeledonio O r ru a, que salía de Po rtu, Alco rta oBixkaiño. Acaso una canción de la tierra en las vocesarmoniosas de Patxi Irureta, Martín Barrena o JuanArtano. Acaso las llamadas de Micaela, la droguera, asus hijos: “Enriqueee, Luisitaaa”. Lo demás era quie-tud y silencio, trabajo y esperanza.

De los caseríos bajaban las mujeres con sus peque-ños burritos en misión de vender y comprar. Bajabanlos críos a la escuela con su blusa y sus albarcas concordones amarrados a las pantorrillas. Bajaban tam-bién los hombres a la feria de los últimos miércolesdel mes y las neskatilas llegaban para aprender el corteen los talleres de modistas.

Los niños jugábamos a la pelota en el t x o k o del fr o n-tón con pelotas que por unos céntimos nos vendía elpopular Gaztaño. Corríamos en Naranjadi o en laplaza empedrada y al fútbol en la pradera de San Ju a n .

Maixua114

Page 116: Zestoari gorazarre

Nos bañábamos en la “Playa de Ostende”, comohabíamos bautizado a un trozo del río Urola entre elBalneario y Alberdikoa, junto al caserío Atristain.

La juventud bailaba al son del txistu y de unos paso-dobles, mazurcas, polcas, tangos, valses y habanerasque ejecutaba la Banda Municipal desde el balconcilloque existía en el toril.

Los mayores iban a vísperas los domingos y al rosa-rio los días de labor. Sonaba el maitines al nacer elnuevo día y sonaba, también, en el ocaso de la tarde.Con esos toques angelicales se iniciaban y se termina-ban las actividades de nuestro pueblo. Porque lametálica tonada de la tarde acallaba los ruidos infan-tiles y el alguacil, el chapero, de traje mahón, vara jun-quera y boina roja, después de rezar el ángelus, poníasu autoridad en la calle, en el pueblo, en la noche.Después...

Después saldrían los serenos. Echaide, Cestona,Joaquín, Jacinto... vigilantes de las estrellas, con elsirimiri, con el frío o con la calma. El Izarraitz y elErtxiña clavaban en las nubes sus cruces de hierro y elsilencio recogía al Cestona inolvidable en un descan-so merecido, en un descanso de esperanza.../Qué bonito era, de verdad, aquel Cestona!

Canto a Cestona 115

Page 117: Zestoari gorazarre

Fundación de Cestona

En la Santa Iglesia Ca tedral de Santo Domingo dela Calzada, el 1 de junio de 1379 y “ce l e b r a d as lash o n r as fúnebres aplicadas al ete rno descanso delalma del rey Don Enrique II de Tr astamara, fall e c i-do en el Palacio del Obispo Don Juan del Pino deesta ciudad”, fue alzado por rey de Cas t i lla su hijop r i m o g é n i to Don Juan, primero de su nombre,“ l evantando por él muy leales, los vecinos de estanobilísima ciudad el real estandarte y aclamándolepor su Rey muy legítimo”.

Traigo este relato histórico a mi Canto a Cestonaporque cuando la historia de la ciudad de SantoDomingo de la Calzada me ofreció estos detalles mesentí como enlace espiritual entre la villa guipuzcoanadonde tantos años viví y la ciudad riojalteña dondevivo.

Porque Juan I de Castilla dio la Carta Puebla fun-dacional, a petición de los vecinos de Santa María deXarna que vivían en peligro y solicitaban la creaciónde otra urbe. Y Juan I, rey de Castilla, fundó SantaCruz de Cestona el 15 de septiembre de 1383.

Por esta histórica circunstancia siento una íntimarelación entre Cestona y Santo Domingo de laCalzada, los dos pilares importantes de mi vida, mitadpor mitad, con otros jalones que tuvieron firma deaconteceres y que tocaremos, de forma sencilla ya quemi Canto a Cestona tendrá campo abierto para aconte-ceres más singulares de mi vida.

Maixua116

Page 118: Zestoari gorazarre

Llegada

Llegué a Cestona, con mis padres y hermanas, alatardecer del once de septiembre de mil novecientosveintitrés.

El tren correo Madrid-Irún nos recogía en el apea-dero de Quintanapalla 'Burgos(. Procedíamos deltambién burgalés pueblo de Tosantos donde mi pro-g e n i to r, don Manuel Saezmiera Maestro ejerciódurante varios años su profesión docente.

Era la primera vez que yo veía el tren. Era una sor-presa, un mundo nuevo. El tren nos dejó enZumárraga y en un autobús de viajeros llegamos aCestona. Y la primera noche la pasé en el hotelAlcorta. Hoy, sesenta y seis años después, quiero pro-fundizar en la total transformación, en el tremendocambio que para mi vida infantil supuso ese viaje, esellegar a tierra distinta, a un pueblo nuevo, distinto,incomprensible.

Mis años infantiles habían transcurrido en un pue-blo muy humilde, muy pobre. Tosantos era un pueblocon gentes muy buenas, dedicadas a las labores agrí-colas que vivían en casas míseras con una escuelitamixta y una iglesia muy pobre con unas sonoras cam-panas. Tosantos era un pueblo sumiso al diario que-hacer del agro. Gallinas por las calles, rebaños de ove-jas, aras para la trilla, barro cuando llovía y polvo,mucho polvo, en las épocas de secano.

La carretera Burgos-Logroño dividía al pueblo endos sectores y un autobús paraba unos minutos fren-te a la iglesia en las horas mañaneras y en las tardes.

Canto a Cestona 117

Page 119: Zestoari gorazarre

El cartero recogía, algún día, la co r r e s p o n d e n c i aentre la que no faltaba el periódico que leía mip a d r e .

To s a n tos era un pueblo muy humilde. Una fuentecerca de la escuela y vivienda del maestro, unapequeña taberna con vino tinto tan sólo y una solabicicleta: la de mi padre para sus casi diarios viajes aBelorado a “echar una partida”. Y To s a n tos no te n í aluz eléctrica. El candil de carburo o de ace i te ilumi-naba las nocturn as estancias familiares y velas decera ponían sus pequeñas ll a m as en el altar de la igle-sia donde hice mis primeros trabajos de monag u i ll oy recibí la primera co m u n i ó n .

Ese mundo humilde y pobre, ese vivir sin ningunacomodidad doméstica era, sin embargo, feliz paramis pocos años. Y como hijo del maestro, era entrelos niños de aquel pueblo el pequeño caudillo de lasp e q u e ñ as trav e s u r as o de las gestas import a n te s .Todo aquello había llegado a su fin y Cestona era elasombro, la transformación. Y prohibido, as u s t a d o ,extrañado, iniciaba una vida distinta, nueva, inco m-p r e n d i d a .

Un recuerdo imborrable guardo en mi alma. Eldomingo siguiente a mi llegada celebraba Cestona elúltimo día de su fiesta patronal. En la plaza unab e cerrada popular iba llenando de gente las barreras .Yo, inoce n te m e n te, con mis dos hermanas, me co l o-qué bajo los hierros del balcón del ayuntamiento ycomo nadie nos dijo nada, fuimos testigos del festi-val taurino sin pagar una entrada. Luego supe que elmatador de un nov i llo de Las t u r, aquel domingo, eraJosé Zulaica Zi r i ya. Y qué coincidencia: las fiestasde To s a n tos y de Cestona eran el mismo día: ochode septiembre.

Maixua118

Page 120: Zestoari gorazarre

Qué distinto, cuán diferente era todo. Yo nohabía visto nunca un teléfono, ni un cuarto de as e o ,ni escaparates de las tiendas, ni luces por las call e s ,ni calles sin barro y con ace r as. Yo no había vistonada de lo mucho que ahora me ofrecía Cesto n a .

Y todo ello era, para mí, asombro, cohibición. Yalgo más extraño causaba espanto en esos añosniños: los niños de Cestona no hablaban como yo, nivestían como yo. La mayoría de los niños ce s to n e s e sll evaban blusa larga y calzado de goma con los co r-dones negros entrecruzados por el calcetín blancode lana de oveja. Y en Cestona ll ovía mucho y yo nohabía tenido parag u as ni prendas impermeables./ Cuán enorme había sido el cambio! Y añoré lapobreza de aquel To s a n tos humilde pero con cieloazul, con sol inmenso, con ov e j as por las pequeñasl a d e r as de la ermita de la Virgen de la Peña. Añoré elpequeño pueblo burgalés con sus barros cuando ll o-vía y con el polvo en los secanos, con aquel cas t a ñ oinmenso fr e n te a la sencilla iglesia parroquial y co nco d o rn i ces por los rastrojos y perdices y co n e j o scamperos por las cuestas. Y noté en mi madre unat r i s teza de ausencias, de amigas suyas de aquelTo s a n tos, que el día de nuestra marcha nos despedíatodo el pueblo con lágrimas en los ojos. Aquel día enel que mi madre lloró una ausencia dolorosa mien-t r as mi padre co n tenía unas lágrimas en su rostro dehombre fuerte y varonil.

Cómo añoraba a mis amigos de To s a n tos buscan-do nidos en las pequeñas arboledas del río o co r r i e n-do a las co d o rn i ces por los resecos ras t r o j o s .

Canto a Cestona 119

Page 121: Zestoari gorazarre

La casa y la escuela

Después de varios días de permanencia en el hotelAlcorta pudimos aposentarnos en la casa destinada almaestro. Era un edificio con planta baja y un primerpiso. En la planta baja, además de comedor, cocina amano derecha, y salón, servicios y escalera de accesoal primer piso a la izquierda, estaba ubicada, al fondo,la escuela. En el piso, tres habitaciones y amplios ven-tanales a la calle Natividad. Y un desván en lo alto.

Junto al edificio escuela vivienda, la pequeña ofici-na de Correos y aledaña, la escuela de niñas que regen-taba doña Dionisia Santamaría. En la misma manzanael comercio de comestibles de don Joaquín Elorza yfrente a mi vivienda el hotel Alcorta. En una pequeñaplazuela las casas del cestero Sr. Irureta, la vivienda delsacerdote Don Carlos, coadjutor de la Santa CasaMisericordia, con su ama Paulina y el domicilio y alpar-gatería de don Antonio Larrañaga Anton Baltzola queademás de hacer alpargatas tocaba el acordeón en lasromerías de los caseríos.

La escuela tenía varias ventanas abiertas a la huer-ta del maestro. Tenía una pequeña escalinata donde sealzaba la mesa del maestro y dos mesas más pequeñasdonde se colocaban los discípulos más aplicados. Re c u e r d over a Joaquín Iribar y Patxi Zulaica ocupando aquellugar tan preferido y tan destacado. Y fue Patxi Zulaicael causante del primer disgusto en mi vida cestonesa.

Una tarde me agarré al coche La Guipuzcoana. Alarrancar el coche, asustado yo, caí al suelo. Patxi se locontó a mi padre y éste me castigó fuertemente.

Maixua120

Page 122: Zestoari gorazarre

Hoteles

Cuando hablo de Cestona me enorgullece airear sugran ambiente hotelero de aquellos años. A la sombradel gran Balneario, uno de los más acreditados yfamosos de Europa, vivía una interesante cadena dehoteles que en verano se llenaban de gentes que llega-ban a Cestona a curar su salud enferma.

El Gran Ho tel, con botones uniformados, as ce n-sores, salones de juego, amplios comedores, salas derecreo, quinte to musical amenizando las co m i d as yce n as, señoritas con uniforme y cofia blanca.Comercios diversos, estanco, correos, capill a ,l av a n d e r í as, planchadoras, te l e f o n i s t as, te l é g r af o ,sereno, cocineros especiales. /Qué grandiosidadaquel portalón de entrada, qué sello de aristo c r a c i a ,qué respeto imponía a nosotros los chavales! Ho te lEntrada, Ho tel Alameda, Ho tel Baños, todos ell o subicados en el grandioso edificio del Balneario.Consejo de Ministros en la época de Alfonso XIII,d o c tor don Amalio Jimeno, ministro, su hijo donVi ce n te y las hijas de este doctor tan elegantes y tang u a p as. América, una de ell as. Las recuerdo co naf e c to .

Ho tel Arocena, Venta Peligro, muy propicia parabuen número de gentes as i d u as todos los veranos.Ho tel Urola, hotel Irure, Asunción, Ca r m e l o ,L i z aso, Arteche, con un coche que tenía el 2222como matrícula, y una balaustrada que un día rompícon un carro de mano y que me costó una buenapaliza de mi padre.

Canto a Cestona 121

Page 123: Zestoari gorazarre

Hotel Oyarzabal, elegante, ascensor, grandiosa salade fiestas, con la señorita Juana al frente. HotelCristina, luego Goñi. Alcorta, Blasa, Querejeta, Esta-ción, Zurbano...,Tantos? Sí. Grandiosidad, elegancia, aristocracia.

Animado vivir de un pueblo.

Maixua122

Page 124: Zestoari gorazarre

“Lajaiya” #Naranjadi$

Su nombre verdadero es Naranjadi. Es una placitarecoleta, propia para la meditación de los ancianos ymuy propia para los juegos infantiles. Los niños ces-toneses contábamos en aquellos años con determina-dos lugares para nuestros juegos: frontón, pradera deSan Juan, Konporta, Plaza Mayor y Naranjadi.

Nuestros más disputados partidos de fútbol loscelebrábamos en esta plaza de mi comentario y en lapradera de San Juan. Aquellas pelotas macizas, conbotes caprichosos, carcomidas y desgastadas erannuestros balones. Luis Echave Txipi era por aquelentonces el mejor jugador y todos queríamos jugarcon él. Yo fui siempre muy malo deportivamente. Fuimuy escaso de reflejos. Pero tenía fuerza. Nada más./Cuántos sudores con aquellas pelotas macizas, capri-chosas en sus botes, carcomidas!

Otro de los juegos de aquellos años en la mismaplaza era el txolot que consistía en lanzar hacia unagujero hecho en la tierra unas nueces. Si todas entra-ban o si fuera quedaban pares, ganabas. Si no entra-ban o fuera quedaban nones, perdías. Pero este juegobien merece un comentario aparte. Es que tiene unabonita anécdota.

En la pradera de San Juan los partidos de fútbol eranmás cate g ó r i cos, más fuertes, sobre todo para el equipoque ponía la puerta a la entrada de la pequeña campa.El frontón era un grandioso escenario. Servía para jugaral fútbol y meter gol de dos paredes o sudar en el t x o k ocon aquell as pelotas que vendía Gaztaño a 35 céntimos.

Canto a Cestona 123

Page 125: Zestoari gorazarre

Pero creo que fue la plaza arbolada de Lajaiya lamás propicia de mis años infantiles. Era también elcentro de diversión del pueblo con los conciertosmusicales que jueves y domingos ofrecía la banda demúsica en los días veraniegos. Su arbolado, ramado,apretado, daba suficiente sombra en los días calurososy el pequeño, bajo y cilíndrico kiosko, lanzaba al airel as notas aco m p as a d as de los pasodobles, valses,mazurcas, habaneras, chotis, tangos o porrusaldas queera, casi siempre, el final brillante y animado de labanda de música o de los chistularis.

Yo recuerdo un hecho que no he olvidado pese alos muchos años transcurridos. Recordaréis a los chi-nos que vendían corbatas “a peleta”. Nosotros leshacíamos burla poniendo nuestros dedos índice ycorazón en la nariz en un movimiento de abajo y arri-ba. Queríamos decir que los chinos no tenían dinero.Nos reíamos mucho de ellos y se enfadaban con rabia.

En la plaza de Naranjadi hice esa burla a un par dechinos. Se enfadaron de tal manera que iniciaron unacarrera tras de mí. Subí al pequeño kiosko, me colguéde una rama y por encima de los árboles estuve no secuanto tiempo hasta que les vi marcharse por la boti-ca, carretera hacia la estación. Y entonces me bajé delos árboles hasta perderme por el frontón y volver amis juegos infantiles. /Qué miedo pasé aquel día! Creoque no volví a las burlas con los chinitos que vendíancorbatas y collares “a peleta”. ,Os acordáis de aquellosvendedores ambulantes?

Maixua124

Page 126: Zestoari gorazarre

Ferrocarril del Urola

Fue un día grande, histórico, el día de la inaugura-ción del pequeño ferrocarril del Urola. El tren eléc-t r i co que unía Zumárraga con Zumaya para enlazarcon el Ferrocarril Vas congado y ponerte pronto enSan Sebastián o en Bilbao. Este eléctrico transporteunía el Ferrocarril del No rte, el que venía de Ma d r i da Irún con el que unía Bilbao con San Sebastián. Cr e oque Cestona era la villa, o el te r r i torio municipal, co nmás estaciones. Cestona pueblo, Cestona Balneario,Iraeta, 2 en Arrona y no estoy muy seguro si la esta-ción de Lasao estaba en término ce s to n é s .

Los chavales de la escuela, con mi padre al fr e n te ,acudimos a la estación donde pararía unos minuto sun tren muy especial. En un vagón muy adorn a d oviajaba el Rey de España Don Alfonso XIII. Lasa u toridades locales, alcalde, párroco, juez, miquele-tes, se colocaron en el andén para saludar al monar-ca. Y yo estaba allí, con mis compañeros de escuela,to t a l m e n te asombrado por aquel grandioso aco n te c i-m i e n to .

Terminados los actos de la inauguración, el puebloce s tonés se co n v i rtió en una alegre fiesta. Y hubop e llejo de vino en la plaza para beber cuanto se qui-siera gratuitamente. Y se bebió mucho, tanto, quealgunos hombres hablaban demasiado y no camina-ban rectos. Pa r e ce que hacían eses.

En ese tren del Urola tuvimos ocasión de algunast r av e s u r as. Una de ell as era ir gratis hasta elBalneario. Nos fijábamos en qué vagón se había meti-

Canto a Cestona 125

Page 127: Zestoari gorazarre

do el inte rv e n tor o revisor de los bill e tes para co l o-c a rnos nosotros en otro vagón. Y cuando el tren ll e-gaba al Balneario salir corriendo por si nos seguía eli n te rv e n tor de bill e te s .

Maixua126

Page 128: Zestoari gorazarre

Ertxiña

Ertxiña es el monte más amigo de Cestona. Es elmás íntimo y el más asequible. Pienso que la primerademostración deportiva de los niños cestoneses es laascensión a la cima de esta montaña y entrar en la cuevade Pepe Inixio. El día más propicio para subir al Ertxiñaera el denominado “Jueves Gordo”. Con cada uno denosotros, la clásica merienda que nuestras madres noshabían preparado. Merienda de la que daríamos buenacuenta arriba, en la cima, junto a la cruz de hierro.

Nuestro viaje tomaba las laderas del monte por elsimpático barrio de Akua y entre las sombras de lasencinas llegar a las rocas de la cumbre, lo más costosoy difícil para las ágiles piernas infantiles.

Arriba ya, nuestro orgullo consistía en contemplarel mar Cantábrico con Zumaya a la vista y el barrio deIbañarrieta, con su Cristo famoso en la pequeña ermi-ta. Y más lejos el cabo Machichaco.

Pocos minutos duraba la merienda. La brisa mari-nera movía nuestras camisas y nos sentíamos héroes alvernos arriba, en la cima, en la cumbre, contemplan-do a nuestros pies la plaza rectangular cestonesa consu iglesia y todo el poblado.

Y cansados de mirar al mar, iniciábamos el descen-so, que era fácil y veloz. Acaso nos deteníamos en elcaserío Pagio por si nos daban un vaso de sidra. El des-censo tomaba una velocidad de vértigo pasando por elgallinero de Carmelo y conseguir como premio, ser elprimero en llegar a la plaza rectangular con el corazónrepleto de la ilusión de una fiesta infantil y sencilla.

Canto a Cestona 127

Page 129: Zestoari gorazarre

Maixua128

Domingo de Ramos

El sábado por la tarde, víspera del Domingo deRamos, no teníamos clases ya que todos salíamos alcampo a por nuestro ramo de laurel.

En la misa del domingo se celebraba un rito muyespecial. Todos los niños, con nuestros ramos nosapretujábamos en el pórt i co de la iglesia. La puert adel templo aparecía cerrada. Un sace r d o te rev e s t i d ocon una cas u lla muy rara, daba unos golpes en lap u e rta y esta se abría y todos los chavales ingresába-mos en el templo tras los tres sace r d o tes que co nc ruz alzada y monag u i llos abrían el desfile proce s i o-nal. Se bendecían los ramos y se iniciaba una proce-sión interior hasta la capilla denominada “de la co n-d e s a ” .

En el altar mayor los tres sacerdotes cumplían consus rezos en latín mientras nosotros armábamos elmás ruidoso espectáculo dando golpes en el suelo conlos ramos. Los más grandes los traían los chavales delos caseríos destacando entre todos el que portabaLuis Erretzabal. No era un ramo, era un verdaderoárbol de laurel.

Los ruidos en la iglesia parecían o semejaban lost ruenos de las nubes. Y entre las ramas, las hojas ylos ruidos, el buen sacristán José Cruz Me n d i a ,dando co s corrones a todos los niños con su manocerrada aunque pagaran, como tantas veces, los quea p e n as si movían sus ramos. Me parece sentir aúnuno de aquellos co s corrones que el buen sacristándejó sobre mi cabeza.

Page 130: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 129

Otros críos traíamos las pequeñas ranas metálicasque vendía el pobre Visiño. El ruido que esas ranasmetálicas producían llamaban la atención a todos losfieles y Don Toribio volvía la cabeza hacia el grupo demuchachos con un gesto muy significativo de su enfa-do. Esto era un mayor ajetreo para José Cruz Mendia.Entre los ruidos del árbol de Luis Erretzabal en elsuelo y el croar de las ranas, aquello se convertía en unmaremagno muy difícil de olvidar.

El Domingo de Ramos era una inmensa ilusióninfantil y una gran esperanza porque nos abría el rui-doso sonar de las carracas y matracas que todos guar-dábamos para los pasacalles que en los días de SemanaSanta, cuando no tocaban las campanas parroquiales.Sí. Callaban las campanas y salíamos nosotros a lascalles para anunciar los actos religiosos que iban acelebrarse en la iglesia con todos los santos tapadoscon grandes crespones negros, un fraile con grandiosabarba hablando desde el púlpito de un Dios que cas-tigaba al infierno y entonando aquellas canciones ver-daderamente tristes que ponían el alma en un puño.

Domingo de Ramos. Bella página de mi infanciaque recuerda el armatoste que ponía el sacristán en elpórtico, como una gran carraca, que llamaba a los fie-les. ,Lo recordáis, amigos de aquellos años tan felices?/Cómo vive en mi alma la bella película de mi niñez

en el Cestona querido e inolvidable!

Page 131: Zestoari gorazarre

Maixua130

Semana Santa

Eran días apáticos, de mucha iglesia, de muchosrezos. Para la celebración de los actos litúrgicos de laSemana Santa ya habíamos vivido los cestoneses unapreparación especial y anticipada. Eran las series delos Ejercicios. Para casados, para solteros y para losniños. La torre del templo azpeitiano de San Ignaciode Loyola llegaba con su sombra hasta Cestona y el“Santo cojo” de Azpeitia, el capitán de la NuevaCompañía de Jesús, había escrito los profundosEjercicios Espirituales.

La iglesia parroquial ofrecía una solemnidad sinigual y los actos religiosos estaban acompañados porinfinidad de fieles. Todo el pueblo. Nadie faltaba.

Antes del comienzo de los actos religiosos la plazarectangular ofrecía la presencia de infinidad de case-ros con blusa negra y su camisa blanca. Ah! Y la txa -pela. Las mujeres iban pasando sin detenerse rumbo altemplo y los chavales tocando nuestros instrumentosde madera.

Una vez repleto el templo se corrían las cortinasde los ventanales y en semipenumbra, con todas lasimágenes cubiertas con paños negros, un silencioimpresionante, llegaba al púlpito el capuchino deturno, con su barba copiosa, amplia tonsura en lacabeza y pies con sandalias abiertas y sin calcetines.

Un cántico fúnebre, tenebroso, impresionante dearrepentimientos ponía más suntuosidad en la iglesia.El predicador, con voz fuerte y dando muchos golpesen el púlpito, hablaba de pecado, de muerte, de infier-

Page 132: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 131

no. Casi nunca hablaba de esperanza, de cielo, de ale-gría, de resurrección y de triunfo final. Yo no es queentendiera mucho de cuanto decía el capuchino peroen mi alma infantil había algo de repulsa hacia talessermones porque imponían miedo y no ofrecían espe-ranza. Para nosotros y para otros muchos, todo aque-llo era un total y tremendo aburrimiento. Pero habíaque ir a la iglesia. No podías faltar. Y siendo el hijo delmaestro del pueblo, mucho menos, ya que habiéndo-se notado mi falta las críticas hubieran sido para mipadre y naturalmente le hubiera causado un gran dis-gusto y a mí, un castigo fuerte. Pero sigo creyendo,como en aquel entonces, que todo aquello a muy pococonducía.

En las procesiones aquellos soldados romanos azo-tando a Cristo. ,Pekatu txikiyak? ,Se llamaban así?Aquella virgen Dolorosa con los puñales atravesandosu corazón. Y el sepulcro de cristal por donde podíaverse un Cristo yaciente, muerto en el Gólgota y queera llevado por hombres que vestían un sayal marrón,con un cinturón blanco del que colgaba una borla. Losrecuerdo aún: Sorazu, Macazaga, Elorza, Zunzunegui,Xamiel... Y la banda de música interpretando aquellasmarchas fúnebres tituladas Dolor y Descansa en paz, tanprofundas, tan sentimentales. Detrás las mujeres delpueblo con caras tristonas, mantillas y velos sobre suscabezas, rezando o comentando el vestido que llevabala vecina de enfrente.

Por Semana Santa en el frontón los ya clásicos par-tidos de fútbol entre los chicos mayores. Y nosotrosdale que dale a las matracas. Y por la tarde a Iraeta abeber el clásico vaso de sidra... Y si teníamos dinero amerendar una sardina vieja. Y qué ricas nos sabían./Qué felicidad más sencilla y más bonita!

Page 133: Zestoari gorazarre

Maixua132

“Zahagi dantza”

Todos los años al finalizar las fiestas patronales enhonor a la Natividad de la Virgen María salía a la calleun baile antiquísimo, autóctono y típico como otrosmuchos de Euskadi: Zahagi dantza.

Una docena de jóvenes con torneadas makilas y unode ellos, otro más, portando sobre sus espaldas ysobre un mandil blanco un pellejo de vino repleto deaire inyectado por aquel fuelle especial que tenían enel almacén de vinos de Elorza.

Todos vestían pantalón, camisa y zapatillas blancasy normalmente el portador del garrafón de vino, perovacío, era Alfonso Uranga Chapero que cuando bebíaun poco de más se convertía en un gran orador conpalabras como “alfabetos” y “ferroviarios”. Alfonsoera amigo mío y tocaba el trombón como EnriqueAntero y yo. /Menudo trío formábamos los tres!

Al frente del grupo, como capitán indiscutible, yportando en su mano derecha una larga y antiquísimaespada, Jesús Mari Barrena que en solitario iniciaba elbaile al son de los txistus. A mí me llamaban para pasarla bandeja entre los kanpotarras y creo que me gustabael oficio porque alguna moneda en vez de ir a la bolsaque llevaba Blas Barrena, iba a parar a mis bolsillos. Yen el estanco que regentaba Tomás Alcorta, podíacomprarme un paquete de canarios cortos con lasmonedas que llevaba en la bandeja.

Recorríamos todos los hoteles. Los veraneantessalían a ser espectadores del típico y popular baile.Enseguidita pasaba yo la bandeja y poco más tarde

Page 134: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 133

Blas recogía lo recaudado por mí. En verdad os digoque todo no lo recogía Blas.

Para llegar a bailar en el Balneario era necesario,con anterioridad, solicitar el correspondiente permi-so. Joaquín Meoqui era mejor que Don Paco. Nunca,desde luego, nos negaron la entrada. Y era donde másdinero sacábamos.

Del Balneario a Venta Peligro, donde nos recibíancon todo cariño y nos ofrecían alguna bebida.

En la Plaza Mayor, todavía con barreras, nos espe-raban los veraneantes de los hoteles de la calle y losque no pasaban la temporada en hotel. Lo hacían encasas particulares. Eran más débiles económicamen-te. Pero acaso más generosos. En este lugar se bailabaun aurresku y una danza especial porque José MariBarrena, con aquella espada, tenía que cortar la cabe-za a un pollo que habían enterrado en el suelo de laplaza con el cuello al aire. Y el capitán, con espadamuy antigua, llevaba los ojos vendados y se hacíaacompañar por las voces del público que le orientabanhacia el lugar donde estaba el pobre gallo.

Con todo el dinero recaudado hacíamos una fuertecena en uno de los bares de la localidad. Bueno. Contodo el dinero recaudado, no. Ya he dicho antes porqué. Y no cabe duda: el que a buen árbol se arrima,buena sombra le cobija. Y como yo estaba junto a labandeja... Recuerdo que cincuenta céntimos costabaun paquete de canarios cortos y que yo repartía entretodos mis amigos. Yo quitaba algo para dárselo a lospobres que no podían comprar canarios cortos.

Page 135: Zestoari gorazarre

Maixua134

Konporta

Era un hermoso parque natural. Estaba junto al ríoy junto al tren. Tenía un paseo especial para su entra-da desde la residencia de la condesa de Lili. Un canalque cogía las aguas muy sucias del Urola limitaba esteparque llevando su caudal a la central eléctrica dondetrabajaba el padre de mi amigo Purito. Había unpuente pequeñito, un pasadizo, y recuerdo que eramuy propicio a unas mariposas muy grandes que casirozando al agua en él vivían.

Ese oasis placentero era nuestro campo de recreoen los días veraniegos después de bañarnos en la presade Zubimusu con el puente sobre la presa y del cual selanzaban al agua los más valientes. Nosotros teníamosuna tabla clavada en el puente y ya era buen nadadorel que desde allá se tiraba. Después del baño, el juegoa las cartas. Y no faltaban los primeros cigarrillos por-que todos éramos críos y nadie podía reñirnos porfumar tan pequeños.

Yo recuerdo a Ignacio Arín, José Cortadi, Luis Echa-ve, Ángel Garaizabal, Patxi Aristi, Ignacio Aizpuru a ,Pa co Larrañaga, José Luis y Julián Echeverría, EstanisE c h ave, José Luis Echaide, José Mari Querejeta, Agus-tín Goya, Jesús Trueba, Julián y Jesús Errasti, Bixkaiño,Ju a n i to Lizarritz, Antonio Ibarguren, etc., etc.

Fue la Konporta campo de juego, piscina abierta,escondite de primeras travesuras y malos pensamien-tos sexuales. De la Konporta salíamos a por ciruelas,manzanas, cerezas, nueces, pero a la Konporta volvía-mos para jugarnos la pequeña economía de nuestros

Page 136: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 135

bolsillos. La mía, desde luego, siempre era pobre.La Konporta estaba cerca de la presa grande que

formaba el río Urola. En ella lucíamos nuestras habi-lidades nadatorias. Ya he dicho que tirarse desde latabla clavada en el puente indicaba ser buen nadador.Lanzarse desde arriba del puente estaba reservadopara los valientes.

Lo que sí recuerdo es que en la otra orilla había unpequeño huerto que creo era del abuelo de AgustínGoya. Y en ese huerto había una lancha. Y si algunavez, si Agustín quería y lo mandaba, nos dábamos unpaseo por las tranquilas aguas de la presa que tenía lasaguas más sucias de todo el mundo. /Cómo no nosentraría alguna peste bañándonos todos los días enaquel lugar! /Con los tragos que se hacen cuando sabesnadar poco!

Y corriendo desde la Konporta por la cuesta empi-nada para lograr llegar el primero al portal de Elorza.Y la merienda, el frontón, Lajaiya o al bar de UnanueBixkaño a seguir jugando al julepe, a las siete y mediao al zazpiko urria. Creo que así se llamaba. Algunasveces solíamos ir al bar de Luis Echave Xamiel por sialgún forastero quería jugar al julepe y hacerle lastrampas que podíamos. Pero esto lo contaré en otrocapítulo.

Konporta querida, oasis infantil de tantos y tantosrecuerdos.

Page 137: Zestoari gorazarre

Maixua136

Frontón Gurutzeaga

Los pueblos guipuzcoanos tuvieron muy a galaposeer un frontón. Pero estoy seguro de que no huboen el mundo frontón con páginas tan hermosas comoel que tuvo Cestona hasta hace muy pocos años.Todas las grandes figuras de la pelota a mano debíanver su debut en este frontón Gurutzeaga para poderlanzarse a otros frontones. Es inacabable la lista decuántos pelotaris desfilaron por esta cancha durantecientos y cientos de veranos.

Hasta yo mismo, que jamás fui nada en la pelota, nien “hacer la pelota”, jugué un partido a mano contraJesús Aramburu Olarán. Y tan mal lo hacíamos que elpúblico asistente arrojaba calderilla a la cancha y queni corto ni perezoso me dediqué a recoger. Y casi, aligual que Jesús, llenamos nuestros bolsillos.

Muchos empresarios pasaron por el viejo frontón.Para mi recuerdo juvenil los nombres de AnastasioAlcorta y Carmelo Arrizabalaga. Y Juan Artano tam-bién lo fue. Fui muchos años el encargado de tirar loscohetes anunciadores de los partidos. Así podía tenerentrada gratuita. Colocaba sillas con otros chavales yaquellas butacas de mimbre que se colocaban panade -rokoan. Sentarse en butaca costaba cinco pesetas.Gotzon Garaizabal también alternaba conmigo en elarte de lanzar cohetes.

Siendo Juan Artano empresario, fuimos taquill e r o sLuis Echave y yo. Y teníamos un plan para sacar algunapeseta para nuestros gas tos veraniegos. Había que alte r-nar en Buena Vista, en Caf e tería Lizaso o en el Asunción.

Page 138: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 137

A determinadas personas le cobrábamos la entradasin entregarle el correspondiente boleto. Uno de nos-otros se acercaba al portero para advertirle que aquelseñor que iba entrar en el frontón “había pagado laentrada” y que le dejara pasar. Al rendir cuentas no secontabilizaban aquellas entradas así vendidas porquequedaban en el taco. Era una manera muy “honrada”de hacerte con el dinero para la cerveza de la noche opara el txikiteo del mediodía.

Y qué decir de los partidos que se jugaban en eltxoko de este maravilloso e histórico frontón. Mi ene-migo principal era Nicasio Artano. Cuántos y cuántospartidos jugamos a cara de perro. Otro contrario en esode la pelota en el txoko era José Benito GoenagaPorttu. Solíamos jugar alguna perrilla. Si le ganaba yo,José Benito, que tenía cajón abierto en el bar, mepagaba. Si yo perdía le decía que apuntara qué sedebía. Yo creo que nunca le pagué. Lo que siento deverdad es que mi buen amigo José Benito Goenaga yano está en este mundo y que estará en el cielo y habrásabido perdonar mis deudas.

Aquellos partidos por parejas que se jugaban losjueves y casi siempre con esta parejas: Félix, Irureta II,y Bernardino, Irureta I, contra Carmelo, Echave III, yEstanis, Echave II. Partido con carteles anunciadoresmuy especiales y a beneficio, siempre a beneficio delSanto Hospital.

Viejo frontón cestonés. Palestra de los muchísimosque lograron fama dentro de este viril deporte vasco.Con mi mayor afecto te dije hace tiempo adiós.

Page 139: Zestoari gorazarre

Maixua138

El sacerdote simpático

Cuando yo era niño recuerdo como sacerdotes ennuestra iglesia parroquial a Don Toribio, el párroco,Don Félix, ya muy viejecito, Don Carlos, capellán delAsilo, un sacerdote apellidado Elorza, hermano deJoaquín Elorza y que ejercía en Lasao. Pero del quemejor recuerdo tengo, de aquella época de mi niñez,es de Don Ignacio Oyarzabal.

A Don Toribio le recuerdo como sacerdote serio,responsable y muy amante de su lengua euskara. DonFélix, como dije antes, era ya anciano. Don Carlostenía una voz de bajo sensacional y leía las epístolas enlatín. Don Ignacio, hermano de Fernando, de lasseñoritas Juana y Teresa, propietarios del magníficoHotel Oyarzabal, era muy simpático. Gran fumador,con los dedos de las manos bastante amarillos por lanicotina y porque sus caramelos venían también conalguna raspa de tabaco suelto en aquellos paquetesverdosos.

En aquellos años de mi infancia recibían los sacer-dotes un saludo muy respetuoso, los hombres saluda-ban con un ademán de quitarse la boina y los chavalesbesándoles la mano y diciendo: “Ave María Purísima”.Y Don Ignacio, siempre que le saludábamos, nosentregaba un caramelo de los que hacía JoaquínElorza y como digo con tabaco adosado al pequeñopero dulce caramelo. Por este detalle veíamos a DonIgnacio como el sacerdote más simpático y corríamosa besarle la mano aunque la intención no fuera de res-petuoso saludo sino de deseado caramelo. Éramos tan

Page 140: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 139

pobres los niños de aquel entonces. Y recuerdo quemuchas veces Don Ignacio nos daba un pequeño esti-rón de orejas.

Don Ignacio era muy amigo del comerciante Sr.Elorza y cuando camino del rezo del rosario pasabapor Erdikale daba siempre un saludo muy cariñoso alviejo Visiño.

Las misas en la parroquia cestonesa tenían solem-nidad los domingos, con tres curas, capitaneadas porDon Toribio. En los primeros bancos los niños de lasescuelas. En la capilla de la izquierda, las niñas delcolegio de la Misericordia. En los otros bancos loshombres. Después de los bancos para los hombres, lasmujeres en reclinatorios y delante de ellas una made-ra con cuatro patitas pequeñas y rodeada de cera ama-rilla como una cuerda. Los sermones de Don Toribioen perfecto vasco y en verano algo en castellano.Detrás de las mujeres, junto a la puerta trasera deltemplo, algunos jóvenes, para salir sin hacer ruido, alcomienzo del sermón. Arriba, en los bancos del coro,muchos hombres y un espacio importante que lo ocu-paba el gran coro parroquial que lo hacía maravillosa-mente bajo la batuta de Jesús Salegui y con los acor-des del órgano en las manos de Eustasio Zunzunegui.José Cortadi y Unanue, Bixkaiño Txikiya, los tiples.Salegui de buen bajo y Carmelo de gran te n o r.Muchas veces di al fuelle.

A la hora del ofertorio salía el ce l e b r a n te a la divi-sión existe n te entre hombres y mujeres y éstas ofr e-cían velas, dinero, hogazas de pan después de besarel manípulo que les ofrecía el sace r d o te. La x e r o ra yJosé Cruz el sacristán pasando la bandeja entretodos los fieles, que siempre fueron muy generososcon la Iglesia y hasta recuerdo que hubo co n c i e rto s

Page 141: Zestoari gorazarre

Maixua140

por los hoteles, dados por el coro parroquial paraconseguir dinero para el órgano. Una de las cancio-nes que cantaba era Gabiltza kalez kale y E l i z a t i k a nk o n m e n t u ra i n o.

José Benito Porttu y esposa

Page 142: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 141

Noches veraniegas

C e s tona puede sentirse orgullosa y vanagloriarse desu universalidad veraniega. Cuando yo era niño y jov e n ,además de su famosísimo balneario, repleto siempre,contaba con esa grandiosa cadena de hoteles de los quela hemos escrito un poco .

En el Balneario y en un grandioso salón ce l e b r a b a nsus fiestas particulares al igual que lo venía haciendo elm ag n í f i co Ho tel Oyarzabal. A esos lugares no te n í a m o sopción de entrada nosotros. No estaba el acceso a esto ssalones al alcance del pueblo.

Pero tenía Cestona en aquel ento n ces dos lugaressimpatiquísimos para la diversión. Uno de ellos en unsalón perte n e c i e n te al hotel Cristina, al otro lado de lac a lle. Era propiedad de don Pedro Alberdi a quien seconocía por el apodo o sobrenombre de Txulo. En elpequeño escenario del bar actuaron los más destacadosa rt i s t as en aquell as noches veraniegas que hoy desearí-an muchas ciudades. Allí nació mi Un duro al año t a n t asv e ces recitado con grandes aplausos al final, para pas a rla bandeja y poder hacer gas to en el bar. Allí Ni co l á sGa z t a ñ aga con Volverán las oscuras golondrinas, con una ce n to alemán. Patxi Echave, Julián Errasti o Jesús, suhermano, haciendo de a i z k o l a r i s. Algo único e irrepeti-ble. Luego lo administraba el simpático Flaquet.

En el Buena Vista del hotel Lizaso tampoco podíafaltar mi Un duro al año, que emocionaba al público ,para que luego Jesús Trueba y Joaquín Iribar tocaran acuatro manos en el piano de la caf e tería mientras lasc a ñ as de ce rveza apagaban la sed.

Page 143: Zestoari gorazarre

Maixua142

Noches inolvidables de aquellos veranos ce s to n e-ses. Eran las horas hermosas de la alegría y de la pazr e i n a n te. Éramos más pobres que ahora pero éramosmás ricos en alegría y en bienestar. Era una juventudque sabía divertirse, que bailaba, que cantaba y quetomaba café co m p l e to o cañas de ce rveza. Eran lasnoches más bell as de un pueblo que sabía alte rnar eltrabajo con la diversión sencilla y noble. Noches deC e s tona de los años 30, 40, 50 en las que todos éra-mos amigos y en las que art i s t as llegados de distin-t as tierras celebraban festivales en los hote l e s .Quién no se acuerda del famoso Ji m e n o f, de losBaldeones, de una mujer estupenda que cantabaa q u e lla popular y bonita canción titulada C a ra v a n a.“ Cantando van alegres...” de Mario Font y su esposaMagda. Quién no se acuerda de aquellos co m e d i a n-tes, de aquellos titiriteros que llegaban a la plaza co nuna mona, con un oso y un tambor y un co rn e t í nmuy chillón, muy agudo en sus notas. Os acordáis dea q u e llo de “Baila Fr a n c i s co, baila...”. Recuerdo a loshermanos Baldeón que lanzaban una alfombra en elsuelo y hacían marav i ll as como gimnas t as, como sal-timbanquis bajo la mirada de su padre. Uno de aque-llos hermanos era el que daba un salto sobre loslomos de los toros de Lastur en las famosas charlo-t a d as con el Tonto de Euskal Billera. Víctor López sellamaba tan grande artista que hacía de t o n t o en lac h a r l o t a d a .

Yo fui un protagonista de aquell as hermosasnoches veraniegas del Cestona inolvidable en las quealguna ver organizábamos tómbolas para que to d o slos premios nos cayeran a nosotros o a nuestros ami-gos y familiares. Fi e s t as nocturn as a las que yo co ntodo cariño y con todo amor dedico este capítulo.

Page 144: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 143

El fútbol

Siendo yo muy niño existía un equipo de fútbol.Era la Unión Cestonesa y que solía jugar algúnencuentro contra la Unión Azpeitiana en el viejocampo de Arana de la villa ignaciana. Yo asistí a unode esos encuentros y el resultado fue de empate a ungol. Recuerdo que en la puerta del equipo cestonésestaba José Mari Barrena y que hizo grandes paradas.También jugaron, que yo recuerde, Nicasio Barrena,Nicanor Orbegozo, José Azpillaga, Eusebio Elorza,Manolo Corta, Jacinto Iribar, Martín Barrena, JuliánZuazo, Eulogio Zuazo. Portero suplente, EnriqueAntero.

Años después surgió el Jo Ta Aurrera con domici-lio social en el hotel Querejeta. Fue presidenteJuanito Eguiguren. Este conjunto estuvo inscrito en laFederación Guipuzcoana de Fútbol y tomó parte enun campeonato oficial de aficionados. El primer par-tido se jugó en el campo de Alcibar-Azcoitia contra elTxalintxo de Azpeitia. Y nos dieron una soberanapaliza. Jugadores de esta época fueron los hermanosGaraizabal, Julián Echeverría, Echaniz, Zulaica, JesúsIrureta, Ramón Arrizabalaga, Zunzunegui, LuisE c h ave, Bibiano Arteche, Beltza de Mo n d r ag ó ncomo refuerzo y otros que siento no recordar. Yohacía de directivo, animador y relaciones públicas.

Otro equipo simpático fue el Ertxinpe que tomóparte en un torneo celebrado en Zarauz. Y en verdadque jugamos muy bien y llegamos a la final contra elTalaimendi de Orio que nos ganó un partido decisivo.

Page 145: Zestoari gorazarre

Maixua144

Pero nos dieron una copa que fue el primer trofeo fut-bolístico logrado por un equipo cestonés. ,Dónde iríaa parar?

Para nuestros desplazamientos contábamos con lafurgoneta de Esteban Lizaso, dispuesto siempre a via-jar con sus “muchachos” como decía el bueno deEsteban. Esteban era tan hincha de su equipo que casisiempre le veíamos discutir con alguna persona queno fuera cestonesa. Y recuerdo una vez... jugando enel campo del C. D. Mollarri de Zarauz-Aritzbataldepitó el árbitro +creo que era aquel gran jugadorzarauztarra Kiriki+ pitó una falta en contra del equipocestonés y sale Esteban como una bala a pegar al árbi-tro. Vestía una gabardina blanca, blanquísima. Elcampo estaba totalmente embarrado y cuando elbueno de Esteban salió del terreno de juego llevaba lagabardina llena de barro y pronta para un buen lava-do.

Después del partido nos íbamos en busca del txa -koli que se bebía suavemente pero que dejaba señalesen los cuerpos. Recuerdo una vez que Ma rt x e l ,Gaztaño y yo nos aliamos con Ignacio Arocena, ces-tonés y médico de Zarauz, y con Aingeru Berazadi,tristemente fallecido, y nos pusimos morados de txa -koli. Llegamos a Cestona y apenas si sabíamos dóndeestaban nuestras casas. /Qué melocotón, Dios mío,traíamos los tres!

Lo más gracioso de nuestros viajes futbolístico scon la furgoneta de Esteban Lizaso es que al térmi-no del viaje nadie tenía dinero para sufr agar los gas-tos. Y el uno por el otro... el viaje sin pag a r.S i n ce r a m e n te y con la mayor seguridad creo quealgún dinero sí que le debemos al simpático Este b a nL i z aso. Yo al menos le ofr e z co en pago este recuer-

Page 146: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 145

do como sincero homenaje a su entrega y al recuer-do de aquella gabardina relimpia que un domingo dei n v i e rno se llenó de barro por saltar al terreno dejuego en defensa de su equipo y en contra... co m osiempre... del árbitro.

Page 147: Zestoari gorazarre

Maixua146

El río y el autobús

No recuerdo el día, el mes ni el año. Sólo sé queh a ce ya mucho tiempo, muchos años, estábamos enla escuela cuando llegó la noticia. Y dejando loslibros y los cuadernos salimos hacia el puente delbalneario donde la camioneta de pescadoras habíacaído al río en el puente del establecimiento curati-v o .

Volvían de su venta en Azpeitia. Venían cantando,alegres porque la venta había sido buena.

No recuerdo cuantas fueron las mujeres muert as .Sé que Marichu Goicoechea saltó de la camioneta yse salvó. Los cadáveres fueron trasladados al ce m e n-terio ce s tonés para ser trasladados al día siguiente asu pueblo natal, Zumaya.

C e s tona se volcó en la grandiosa manifestaciónde duelo y la banda de música colocada en las esca-l e r as de Pa n a d e r o koa esperó el paso de los féretrospara ejecutar, inte r p r e t a r, una emotiva marcha fúne-bre titulada De s cansa en paz que arrancó lágrimas delpueblo apenado y dolorido.

Aq u e lla sensación tan trágica no he podido olvi-darla y al volver a recordarla en estas líneas me esto yviendo con mi trombón en la banda de música ce s-tonesa ejecutando aquell as notas tristes y quem u c h as veces llegan a mi mente .

Muchos años más tarde, el 16 de octubre de 1953,en las ce r c a n í as de la cantera Osinbeltz, el auto b ú sLa Guipuzcoana en su regreso de San Sebastián fueparalizado por las ag u as del Urola, u fa l a k.

Page 148: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 147

Terrible suceso aquel ya que las aguas se llevaron elautobús, pudo con el sacrificio de unos jóvenes deIraeta que quisieron contener el vehículo y murieron,además, varias personas entre las que se encontrabadoña María Querejeta, madre de mi eterno amigoAgustín Goya.

En estas fechas del segundo triste contacto de lasaguas del Urola con el autobús no vivía ya en Cestona.En aquel entonces era maestro de las Escuelas deAmara en San Sebastián pero asistí a los funerales queen la iglesia parroquial de Cestona se aplicaron aleterno descanso de las almas de los finados. Un monu-mento alzado en el mismo lugar del suceso recuerda eltriste acontecimiento. Vaya para todas las víctimas delUrola mi póstumo y sentido homenaje.

Page 149: Zestoari gorazarre

Maixua148

“T x i g u a” #T x i r i b o ga$

Era domingo. Nos fuimos andando, sin prisas y reco-giendo fr e s as silvestres en las laderas de la carretera queconducía a Aizarna fr e n te al caserío que creo que se ll a-maba Amilibia.

Llegamos al barrio de T x i g u a, al pie del bonito pue-blo de Aizarnazabal, entramos en el bar que estaba alborde de la misma carretera y fr e n te al chalet o viviendade don Fidel Gu r ru c h aga que tenía una hija muy alta yque me gustaba a mí. ,Se llamaba Nazari? Nos pusimosa jugar al zazpiko urria y al poco tiempo José Cortadi, quesiempre tenía dinero, como Luis Echave, porque te n í a ncajón en sus bares, lanzó la idea de merendar. Las pocasp e r r as que yo tenía me las habían ganado a las cart as ./ Mayor inri! Pero había que merendar y merendamos.

M i e n t r as yo terminaba con el par de huevos fr i to spensaba cómo iba a pagar la merienda. Llegó la hora,tenía que ll e g a r, de pagar la merienda. Y fuimos pas a n-do todos por el pequeño mostrador de madera con uncajón, también de madera. En ese cajón vi diversas mone-d as y me fije en una de plata de dos pesetas .

Yo me hacía el to n to. Me arrimaba al mostrador, meseparaba... por si se le olvidaba a la señora que yo tambiénhabía merendado. De pronto oigo que se dirige a mí:“Zu...”. Decidido, serio, co n testé: “Bi pezeta zilarra emandizut”. Miró al mostrador. Comprobó que había una dee s as monedas y me devolvió una peseta y veinte céntimosya que aquella merienda costaba a cada uno ochenta cén-timos. Y así salvé la difícil situación y tuve el gesto de invi-tar a mis amigos, en Iraeta, a un vaso de s i d r a .

Page 150: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 149

Az p e i t i a

San Ignacio de Loyola influía to t a l m e n te en la vidade las gentes y los pueblos del Urola. Hasta el bailar ala ga r ra o, h e l d u a n, tenía autorización o no de Loyola.

Azpeitia tenía ento n ces, y tendrá siempre, una ale-gría innata, autóctona, y un don de gentes algo sensa-cional. Yo tuve muy buenos amigos: Clemente Arru e ,Cirilo Astigarraga, Txermena, Confites, Acilona, etc.,etc. Y no faltaron nunca bonitas y guapas azpeitianas .L as recuerdo con todo respeto y con todo cariño:Asun Otaño, Justi Orbegozo, Rosario Olaizola, her-m a n as Bereciartua, hermanas del Bar Oyarbide o talvez Ondarbide, junto al campo de fútbol del equipoazpeitiano. Y también tengo mis anécdotas, mi pica-resca. No olvidamos que el b e l e a r e n a era muy propio delos azpeitianos en Cestona. Y yo también lo hice enAzpeitia como recíproca a lo que los azpeitianos, algu-nos, muy pocos, hacían en Cesto n a .

Y recuerdo que en el casino tomamos mis amigos yyo algunas cañas de ce rveza y sin pagar me dev o l v i e r o nel sobrante de cien pesetas. Pero lo que mejor recuer-do, y sin intención de hacer b e l e a r e n a, ocurrió en el res-t a u r a n te Astigarraga fr e n te al frontón pequeño.

Una noche de San Ignacio, Patxi Zulaica 'descansaen paz mi buen amigo( y yo entramos a cenar al men-cionado restaurante. Llevábamos la santa intención dep agar nuestra co r r e s p o n d i e n te cena. Es decir: te n í a-mos dinero y santa voluntad de pag a r.

Nos sirvió una joven donce lla la cena que habíamospedido. En el transcurso de dicha cena nos bebimos el

Page 151: Zestoari gorazarre

Maixua150

c u a rt i llo de vino que nos habían puesto en la mesa.Pedí otro cuart i llo a una camarera y rápidamente noslo sirv i ó .

Una vez finalizada la estancia en la mesa del men-cionado restaurante me acerqué a la joven que mehabía servido el último cuartillo de vino. Y con lamayor y mejor disposición pregunté: “Zenbat zordizut?”. Y contestó: “zazpi xemeiko”. Le pagué lo quehabía pedido y tranquilamente salimos del restauran-te. En cuanto nos vimos fuera del comedor echamos acorrer para mezclarnos con la gente que estaba en laplaza. No sea, pensamos, que salieran a pedirnos loque en verdad habíamos consumido.

Aquella noche un alguacil con traje azul y boinaroja quiso denunciarme porque bailaba helduan conuna guapa veraneante cestonesa.

Sobre las doce de la noche vi a Esteban Lizaso queesperaba a Joaquín Meoqui y Pepe Zuazo para subir-les o llevarles al Balneario. Esteban me dijo que podíair con él. Pero a Patxi Zulaica no le llevaba. Yo no séporqué. Yo monté junto al conductor. Meoqui yZuazo atrás. Cuando llegamos al Balneario Joaquín yPepe se quedaron. Por la pequeña cuesta de VentaPeligro, por la misma carretera, vi a Patxi Zulaica quetambién había venido en el mismo coche. Vino atrás,en aquella especie de maletero que llevaban los viejoscoches, aquellos taxis que tenían en el hote lAsunción.

Jornada perfecta, desde luego, aquella noche de lafiesta de San Ignacio de hace ya muchos años. En ver-dad que le tengo un gran aprecio a esa simpática villade Azpeitia donde mi juventud supo divertirse y alter-nar, cómo no, con las guapas y simpáticas señoritasazpeitianas y con los siempre alegres azpeitianos.

Page 152: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 151

“La Voz de Guipúzcoa”

Los periódicos que diariamente aparecían en nues-tro pueblo se ponían a la venta en un pequeño mostra-dor del despacho de correos que dirigía Carmelo Arrizabalag a .

Recuerdo La Constancia, periódico muy católico ydel cual era corresponsal Angel Orbegozo que firmabacon el seudónimo Aldapeco. El Día, periódico de te n-dencia nacionalista vasca. E x c e l s i o r, netamente depor-tivo, El Diario Va s c o, sin grandes te n d e n c i as políticas yLa Voz de Guipúzcoa, de la izquierda. El más dinámicode los corresponsales de Cestona era, fue y será el granA n as t asio Alco rt a .

Mi padre leía La Voz de Guipúzcoa. To d as las maña-n as pasaba yo al despacho de correos y compraba el dia-rio que costaba diez céntimos. También leían La Voz deG u i p ú z c o a, el jefe de la Estación, Sr. Rodríguez, el sas-tre, Sr. Gereca, el factor del Urola, Sr. Belmonte, Je s ú sSalegui, Amado Errasti, Pepe Zulaica y pocos más. Pi e n s oque el bueno de Visiño también era lector de este dia-rio. Creo que eran los republicanos del pueblo. Losdemás hombres nacionalistas o carlistas .

En las páginas de estos periódicos apareció por vezprimera mi nombre cuando terminé la carrera de mag i s-terio ensalzando las buenas notas obte n i d as, el ya men-cionado corresponsal Anas t asio. Quiero destacar quetuve que esperar tres años para poder ejercer ya queterminé en dos años y cuando apenas había cumplido16 años. Tengo el título gratis por ser, en aquel ento n-ces, el más joven de todos los que habían finalizado lacarrera de mag i s terio. Recuerdos, recuerdos...

Page 153: Zestoari gorazarre
Page 154: Zestoari gorazarre

Canto a CestonaSegunda parte

Page 155: Zestoari gorazarre
Page 156: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 155

Acuerdo municipal

Fue en el Pleno Municipal extraordinario que ce l e-bró el Ay u n t a m i e n to ce s tonés bajo la presidencia de sualcalde don José Goicoechea Vergara. Era el día 19 deag o s to de 1975.

En aquel pleno extraordinario el Sr. Alcalde mani-festó “que en el ánimo del vecindario y en el de estaCorporación está el unánime y sincero reco n o c i m i e n tode los grandes méritos contraídos por don Félix AramburuOlarán, don Juan Erenchun Onzalo y don Juan José SaezmieraUyarra, que con su conducta ejemplar de generosidad yamor a Cestona, a la par que han traducido sus nobless e n t i m i e n tos en obras de co n c r e to valor material y moral,debiendo en justicia pagar de la misma manera que ses a t i s f a cen estas deudas de gratitud. Atendiendo a estasconsideraciones tiene el honor de proponer a la Corporaciónla idea de co n ceder a los mencionados señoresA r a m b u ru, Erenchun y Saezmiera las insignias de la vill a .

Terminada la lectura, los señores capitulares estima-ron no solamente justa la proposición de la Alcaldía sinoademás urgente, y por unanimidad se acordó co n ce d e rla insignia de la villa a don Félix Aramburu Olarán, donJuan Erenchun Onzalo y don Juan José Saezmiera Uy a r r ay que se proceda a la imposición por el señor Alcalde,el día 8 de septiembre, en la Sala de Ju n t as de esta Corporación” .

Y efectivamente, el 8 de septiembre de 1975 recibía-mos los tres el escudo de oro de la villa con su cas t i ll o ,su león y los cinco corazones, y que luzco con el mayoro r g u llo y total ag r a d e c i m i e n to a quien fuera amigo yalcalde José Goico e c h e a .

Page 157: Zestoari gorazarre

Maixua156

Mi recuerdo y mi plegaria

Cestona ha perdido autenticidad. Cestona se hahecho grande, mayor, a costa de su señorial encanto,a costa de su enorme sentido euskaldun.

A Cestona le ha ocurrido lo que viene sucediendoa ese niño que pasa de la infancia a la pubertad. Susdetalles humanos pierden encanto, desaparece el can-dor infantil y aparecen rasgos más bruscos, carentesde belleza y pudor.

Cuando de vez en cuando vuelvo a Cestona, conilusión siempre y siempre con alegría, apenas si meseparo de los que yo vi y viví en mis años niños por-que quiero saturarme de recuerdos, porque soy ambi-cioso en la nostalgia. Y para mí Cestona es y serásiempre aquel encantador estuche que guarda misandaduras y las de los que a mi lado vivieron. Y comoun monje que recorre el claustro de su convento enmeditación profunda, paseo por las adoquinadascalles que siguen rezumando un religioso concepto yaque son esa clausura de mis recuerdos.

Calles que son un refectorio místico porque todasellas, además, exhiben placas con acento religioso,con reciedumbre celestial: Natividad, Santa Cruz,Corazón de Jesús, San José, Iglesia...

Como sala capitular de este mundo entrañable laplaza rectangular, hecha de piedra, fachada en cantosaliente, cuadrícula con santa y pétrea paciencia.Plaza en la que se bailó el aurresku, vibró el alkate soi -ñua, rimaron los bertsolaris, se corrió el zezen zuzko,finalizaba la zahagi dantza y esperaban los hombres de

Page 158: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 157

los caseríos la última llamada de la torre pétrea para laentrada en el templo.

Esa plaza, escapulario cestonés, sabe de la diver-sión del pueblo en sus patronales fiestas, en sus díasalegres, en sus domingos con txistu. Plaza a la que lle-garon en su último viaje nuestros queridos muertos yque de ella salieron para recibir el descanso eterno.

Plaza del pueblo para el pueblo. Con ayuntamien-to y templo, con balcón enormemente largo, comocorredor claustral de las efemérides de la villa. Plazapara toreros valientes, to r i tos bravos, para niñezjuguetona, juventud prometedora, ancianidad venera-ble, mujeres honradas y hombres queridos.

Lugar apropiado para desafíos rurales de la razavasca, voces de corredores de apuestas, presidencia deautoridades y todo ello filmado, firmado y rubricado,por ese escudo sensacional y esquinero que muestraen su heráldica cinco corazones. Corazones que sim-bolizan el amor, el trabajo, la honradez, la generosidady la hidalguía de ese Cestona noble y leal.

Cestona ha perdido autenticidad, ha perdido senti-do euskaldun, pero aún conserva esa encantadora clau-sura de sus calles empedradas, adoquinadas, recoletas,entrañables que convergen, que mueren gustosas enese recodo místico de la plaza del pueblo. Y es que lospueblos, pese a todo, tienen un sentido espiritual, unaoración eterna, unos recodos que jamás pueden morir.Y ese recodo, precisamente, es mi recuerdo y mi ple-garia.

Page 159: Zestoari gorazarre

Maixua158

Personajes

Cestona ha tenido siempre un sello distinguido. Ycontó con personas que bien merecen el traerlas a mipequeño libreto.

Recuerdo a quien por aquellos años regentaba ladirección del Balneario: don Francisco Larrañaga,para todos, Don Paco. Autoritario, encerrado en sí,introvertido, muy renegón. Don Blas Alcorta, alcaldede la villa. Su esposa doña Agustina, pequeña en esta-tura y grande en su sentir humanitario. Don CarmeloArrizabalaga, administrador de Correos y gran tenordel Coro Parroquial. Don Pedro Trueba, secretariodel Juzgado. Don José Manuel Sorazu, juez. DonEustasio Zunzunegui, eterno organista y director debanco. Don Toribio Iraeta, vicario jauna. Don IgnacioOyarzabal, sacerdote y repartidor de caramelos a losniños. Don Joaquín Elorza, comerciante y fabricantede caramelos. Don José León Olazábal, alhondiguero.Don Venancio Garaizabal y Don Fernando Trueba,médicos titulares. Don Agustín Arrázola, farmacéuti-co. Don José María Echeverría, industrial. DonFernando Oyarzabal, asiduo visitante del frontóndonostiarra. El secretario del Ay u n t a m i e n to Sr.Iru r e t agoyena. La familia Zuazo en la fundiciónArzubia. Los Srs. Aramburu Olarán, familia de abo-lengo. Los Sres. Echaide, de recia y señorial estirpe.Familia aristocrática de Don Pedro, con chalecitoentre los hoteles Arteche y Oyarzabal. Los Eguino, lacondesa de Lili...

Otros personajes más sencillos don Gas p a r

Page 160: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 159

L i z aso, de fuerte constitución física, el fotógraf oalemán Adamant. Visiño el co m e r c i a n te. El zapate-ro y sereno José María, Ma r celino Cortadi, Micaelala droguera, la pescadora Consolación, Pa u l i n a ,O r ru a . . .

Años después aparecieron otros personajes muypopulares y muy queridos: Ma rtina, Ac h a c h i to ,Errexil, Luis E r r e t z a ba l, Remigio Pa l a c i yo, AmadoE r r asti, Baltzolaberri, José María Elorza sonandoduros de plata, Pelayo Unanue, Blas Barrena,A n as t asio Alco rta, el limpiabotas Julio, el prestidi-gitador Ji f e n o f f, el afinador de pianos Ac h i s .Muchos de ellos bien se merecen un capítulo apar-te. Para todos el sincero recuerdo de mi homenajeag r a d e c i d o .

Un hecho diario y mate m á t i co podía admirarloto d as las mañanas. Era el marchar hacia el balneariode los oficinistas y escribientes de tan import a n tecentro. To d as las mañanas, minutos antes de lasn u eve pasaban fr e n te a mi casa Félix Iceta, Ig n a c i oO l as co aga, Anas t asio Alco rta, Luis Suso. A Jo a q u í nMeoqui le recuerdo de ocupar el puesto de gerentedel Balneario por la muerte de Don Pa co .

Son retazos de aquellos años de mi infancia, reta-zos que guardo con todo cariño en lo íntimo de mis e r. Ellos fueron actores sencillos de la vida de unpueblo. Y si de alguno he usado el olvido nunca serápor intención de ocultar su nombre. Será por lo ques e n c i ll a m e n te escribo antes: olvido. Que han pas a-do muchos años y es fácil no recordar aunque nodudo de que la película de la vida está virgen en losaños infantiles y puede quedar más grabada la idea.

Para todos, ya lo he dicho, mi santo recuerdo ymi nostalgia infantil.

Page 161: Zestoari gorazarre

Maixua160

Remigio y Luis Erretzabal

Remigio vivía en el palacio de Lili. Hombre serio,fuerte, temido por todos los chavales. Yo, al menos, letenía miedo, mucho miedo desde que un día que mecorrió desde su casa hasta el caserío Olalde.

Cuando yo pensaba caminar hacia Sas t a r r a i n ,Olalde, Baltzola berri, Legoya procuraba hacerlo cuan-do pensaba que Remigio estaba en la siesta. Y cuán-tas veces daba un rodeo por no pasar por la puerta dePalaciyo.

Era su voz, su grito de “Arrayuak” el que me asus-taba. Nunca me hizo nada. Algún ademán de carreracomo si quisiera cogerme corriendo. Y es que por esecontorno estaban las cerezas, las manzanas, las nue-ces... A Remigio le temía hasta cuando los domingosvenía a la misa mayor...

Cuando me fui haciendo mayor pude co m p r o b a ry comprender que Remigio era un hombre bueno,una persona noble. Y algún día le conté lo muchoque le temía en mis años niños. Y vi cómo Re m i g i ose reía con una sonrisa franca, de hombre sano, depersona buena, de corazón hermoso. Y juntos to m a-mos un vaso de vino en el Bixkaiño y otro en elA l co rta. Era la primera vez que tuve valor para char-lar con Re m i g i o .

Luis Erretzabal era otro de los personajes serios.Vivía en el caserío que tenía las mejores ce r e z asa m p o l a i a k del mundo. Pero... ,quién era el valienteque se acercaba a los muchos cerezos lindantes a lapared del cas e r í o ?

Page 162: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 161

Un día Paco Larrañaga y yo, en esa hora meridianade la siesta, desde la fuente de los “cuatro caños” deci-dimos la gran aventura. Por el camino empinado nosacercamos a los cerezos. De pronto, en la ventana delcaserío divisamos la presencia de Luis. Tiritando demiedo, saltamos del cerezo para iniciar la carreracuesta abajo. Luis se dio cuenta de nuestro salto y denuestro correr. Veloz como un rayo salió a la explana-da escopeta en mano. Mucho más rápidos nosotrosnos pusimos a salvo pero en el aire se oyó un disparoy algún grano de sal se clavó en nuestras posaderas, enese lugar propicio donde termina la camiseta. Nosquitamos el pantalón, nos quitamos la camisa y en lapresa del Urola, bajo el puente de Zubimusu nos tira-mos a nadar y a refrescar el picazón de la sal en nues-tro cuerpo.

Al día siguiente, Luis Erretzabal estaba en el barHerrero y yo, por si acaso, me fui lejos de él al fr o n t ó n .

Luis Gaztañaga Erretzabal

Page 163: Zestoari gorazarre

Maixua162

El barquillero

Venía de Zumaya. Con su bombo rojo a la espalda.Era como un retazo de nuestra sencilla vida infantil.Cinco céntimos dos tiradas y un número deseado paratodos: doce. Barquillos cucurucho y barquillos galleta.Algunos chicos mayores jugaban con la ruleta a las 31.Nos daba pena si perdía el barquillero que en eso detirar era un verdadero artista. Este barquillero, san-tanderino, con bigote y un buen humor, contaba demanera extraña y nos hacía gracia cuando en vez denueve decía “muerde”.

Un buen día dejó de venir el viejo barquillero y apa-reció, con su bombo rojo y la ruleta, un chavalín. Unatarde, jamás lo olvidaré, tiré a la ruleta y saqué elnúmero grande y el pequeño barquillero negaba talnúmero. Nos enfadamos y con mucha rabia di unpatadón al bombo y le dejé abollado.

El niño barquillero se lanzó hacia mí con toda larabia de su pena y de su odio. Nos engarzamos en lapelea y le rompí su pobre camisa. Huí, escapé. En laacera, frente a mi casa, quedó el niño llorando sudolor. Cobardemente abandoné todo y me fui al fron-tón. El chaval, como una esfinge, seguía llorando en laacera y mi madre salió a la puerta y contempló el cua-dro. Arreglaron el bombo y mi madre entregó al cha-val una camisa mía. Poco después el barquillero mar-chaba a Zumaya y yo, cabizbajo, dolorido, tristón,entraba en mi domicilio. Mi madre me reprimió condulzura y me contó su donativo. Una alegría inmensasentí en mi alma cuando supe el final feliz de la reyer-

Page 164: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 163

ta. Todavía, después de tantos años, recuerdo al niñobarquillero y ojalá su vida haya tenido a Dios porcompañero.

Page 165: Zestoari gorazarre

Maixua164

“Achiiis... Achiiis”

Nunca supe su nombre. Recuerdo que era unhombre muy fuerte, alto y posiblemente hijo dealgún caserío vas co. Vestía desordenadamente, ropaajada, camisa sucia, amplia chaqueta y calzado flojo yg astado de tanto caminar.

Su corpulencia le hacía dueño de un exce l e n tea p e t i to y el arte de la gastronomía su deporte fav o r i-to. Comer mucho y beber bien. Pero pude saber queera una bellísima persona, muy delicada y poco pro-pensa a causar molestias. Era un hombre muy educa-do. Su aire de trotamundos, su paso lento de cansan-cio causaba sorpresa entre los críos. Conocíamos sud e f e c to: esto rnudaba muy fuerte y muy a menudo.Por ello todos le conocimos con este sobrenombre:Ac h i i i s . . .

Portaba siempre un cilíndrico maletín parecido alque usaban los viejos médicos. En ese maletín guarda-ba sus herramientas, sus aparatos necesarios parapoder llevar a efecto su oficio. Era afinador de pianos.

Como buen músico que debió ser, marchaba porlas calles canturreando buena música. Pero su cantarsolía verse interrumpido por sus numerosos estornu-dos, sus famosos y populares achises. Y como no sabí-amos su nombre, ni sus apellidos, todos los críos le lla-mábamos Achiiis. Y con ese nombre nos burlábamosy nos reíamos de aquel personaje tan distinto a losdemás hombres del pueblo. Fuerte de presencia,manos muy grandes y pies metidos en grandiososzapatos.

Page 166: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 165

Fue el punto de mira de todos nosotros. Cuandocon su aire cansino cruzaba la plaza o las calles deaquel pequeño Cestona, un grito infantil surgía decualquier esquina, de cualquier bocacalle. Siempre elmismo grito, siempre la misma llamada: “Achiiis...” Aloír este grito, detenía su caminar, se paraba con parsi-monia, con elegancia, con dignidad y mirando a todoslos vientos y a todas las calles en busca de la voz infan-til insultante. No renegaba, no se enfadaba. Con par-simonia, con lentitud, con calma, con cierto acentofilosófico y con elegancia pronunciaba esta frase:“,Estamos en Vasconia o en la Patagonia?”. Palabrasde desprecio hacia los insultos infantiles. Palabras deun hombre sensato, bonachón, misógino.

Nunca supe su nombre. Para mí y para todos losniños de aquel Cestona inolvidable fue siempre y sola-mente ... Achiiis.

Page 167: Zestoari gorazarre

Maixua166

Banda de música

Un buen día me dijeron si quería aprender música.Y con otros varios niños ingresamos en la academiamusical que estaba situada en la calle que desde laesquina del hotel Querejeta y Caja de Ahorros llega ala carretera. Creo que enfr e n te vivía una ilustre fami-lia: ,Eran los Eguino? En esa casa vivió Natalio Zufiriadespués de que fuera academia musical.

Llegaron varios profesores de San Sebastián quenos fueron enseñando a manejar los instru m e n to s .Recuerdo que aprendían el manejo de estos instru-m e n tos los cuatro hermanos Barrena Goitia 'Blas, Jo s éMaría, Román y Ni c asio(, Pelayo Unanue, BaltzolaBerri, que trabajaba en la carpintería de Pagio, Ij u r co ,Juan Cruz y Joaquín Corta, José y Patxi Zulaica, Jo s éVi ce n te Azpill aga, Manolo Corta, Ja c i n to Ir i b a r,Alfonso Uranga, Joaquín Ir i b a r, Pedro Landa T x o m i n,Ju a n i to, Jesús y Ramón Odriozola, José María Zulaica,Pixpol, José y Julio Echaniz, Pe r i co Querejeta, EnriqueA n tero, José Cortadi y otros varios.

Aprendí el o n n o v e n o la trompa, que se tocaban losp i s tones con la mano izquierda, y compañero mío fueJu a n i to Odriozola, Z u b i a u r r e. Director don Ca r m e l oC e s tona que siendo hijo del pueblo tenía la gran ilu-sión de ser directo r. Y salimos a la calle una víspera del as fiestas tocando el pasodoble Re t a z o s.

Murió muy pronto el director don Carmelo y sehizo cargo de la banda el joven José Ma r í aG o r r o c h a tegui que había conseguido la plaza de t x i s t u -l a r i r e c i e n te m e n te .

Page 168: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 167

Muchos años permanecí en la Banda Municipal.Cuando venía de vacaciones de mis estudios o de miprofesión de maestro nacional, continuaba tocando elbombardino después de haber formado con AlfonsoUranga y Enrique Antero el conjunto de los trombo-nes. Mi sueldo inicial fue de 25 céntimos al día. Luegopasé a músico de primera y ganaba 45 céntimos quesuponían 13 pesetas y 50 céntimos al mes.

Siendo José María Gorrochategui director de labanda pasé al bombardino formando pareja co nRomán Barrena y cuando éste se fue a Bilbao ingresóun íntimo amigo y un gran artista: Jesús Errasti quemaravillosamente manejó el bombardino. Su herma-no Julián tocó el clarinete. No era tan buen músicocomo su hermano.

Con la Banda Municipal de Cestona estuve en SanS e b astián, Usurbil, Idiazabal, Cegama, Azpeitia,Zumaya, Placencia de las Armas, donde los carlistasde aquellos años nos recibían con silbidos y algunapiedra porque esta banda de Cestona estaba tildadade abertzale o nacionalista.

Fue Jesús Trueba quien se hizo cargo de la bandadespués de la Guerra Civil. Formamos un buen con-junto con gente joven acompañando a los Barrena,Zulaica, Errasti, fuimos expulsados de los Luises portocar en la banda y ser protagonistas de que se baila-ra el agarrado, helduan, en Cestona. Era párroco DonJosé Azkoitia y hasta del Coro Parroquial fueron eli-minados músicos de la banda. Eran otros tiempos,eran otras mentalidades. Porque en Cestona, como enAzpeitia, como en Beizama, era pecado bailar el aga -rrao y no era pecado neska laguntzea.

Al pasodoble Texaro le puse letra porque era muybonito y llegó a ser como un himno a Cestona.

Page 169: Zestoari gorazarre

Maixua168

La Unión Cestonesa fue la unión de los viejosmúsicos, los eternos, con otra sabia nueva. Asistido elbombo por Nicanor Orbegozo, los jóvenes Barrena,hijos del gran músico Blas, Zulaica, hijos de José,Goicoechea, de la familia musical y chistulari, los her-manos Corcho y otros jóvenes con los que tambiénalterné mis humildes conocimientos musicales.

Banda Municipal de Cestona, Unión Mu s i c a lCestonesa. /Cuántos recuerdos y cuánta nostalgia!Amigos que se fueron para tocar trompetas de triun-fo en el cielo. Y de todas aquellas ilusiones, de aque-llos momentos alegres, de todos cuantos fuimos algoen la alegría del pueblo... pocos, muy pocos, pararecordarlo. Vaya mi enorme recuerdo, dedicatoria sin-cera y mi sentida plegaria para aquellos que fueronmis compañeros musicales y que ahora ya estántocando trompetas y tambores en las orquestas delcielo.

Page 170: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 169

Cerezas y manzanas

... y nueces.Cuando los cerezos ponían sus notas rojas entre el

verdor de los caseríos cestoneses, un revuelo infantilde aventura surgía entre los más atrevidos chavales.En el camino pedregoso de Olazar, junto a una peque-ña tapia, se alzaba un pequeño cerezo al que era muyfácil encaramarse. Todos los caminos conducían hastaél. Aprovechando la siesta de los caseros, en silenciomontaraz, llegábamos al árbol en plenitud de frutos.Comíamos de prisa, amontonadas las cerezas, llevan-do a nuestros estómagos la carne y las pipas. No habíatiempo que perder. Y para el camino de vuelta kolkoabeteta. Y a todo correr a Konporta.

El caserío Olazar era, para mí, el más fácil. Aunquemás de una vez tuve que saltar del árbol sin probaruna cereza asustado por el grito del propietario en suclásico “Arrayo hori”. /Qué carrera más veloz cuestaabajo!

A veces nos íbamos hasta Sastarrain. Mucho miedome daba el pasar por Pa l a c i yo. El bueno de Remigio mecausaba mucho respeto. Por San Juan ya había manza-nas en las traseras del hotel Arteche. Y estaban tancerca de la carretera... Por la pendiente del cineSimón nos escurríamos hasta los manzanos. Era a lashoras de las comidas, cuando los cocineros estabanmás despreocupados de las manzanas. Pero allá noteníamos tiempo para comer. Solamente para meternuestro apreciado fruto entre camisa y pecho y corrermucho, después de la aventura.

Page 171: Zestoari gorazarre

Maixua170

Luis Echave, Agustín Goya, el pobre EstanisEchave y alguno más eran mis compañeros los que undía tuvimos que realizar una larga carrera acosadospor los gritos y las piedras de algún cocinero expul-sándonos de los codiciados manzanos. Y como siem-pre a la Konporta, a saborear las manzanas de SanJuan, a nadar, a jugarnos las pocas perras que teníamosy a fumar nuestros primeros cigarrillos chortas.

En septiembre, poco antes de que dieran comien-zo las clases, la plaza de Naranjadi se llenaba de agu-jeros. Y de chiquillos que jugábamos con nueces.Creo que lo llamábamos txolotian. Se tiraban desdecierta distancia las nueces apostadas. Si entrabantodas al agujero, ganabas. Si fuera quedaban, nones,p e r d í as y si quedaban fuera, pares, ganabas .Vendíamos las nueces a céntimo cada una y cuando tequedabas sin ninguna y tampoco tenías txanponas pueshacia Olalde, Palaciyo, Errotazar, Lilibe, donde podí-as suministrar tus necesidades.

Estaba un día en plenitud de rapiña en un nogal delcaserío Olalde. Cuando mi kolko abultaba más que elvientre de una mujer embarazada, llegó el dueño,unhombre muy alto, quien cogiéndome del pie me decía:“Maixua, behera hortik!”. Obedecí, descargué lo quetenía, recibí un coscorrón en mi dura cabeza y termi-naba mi aventura. /Cómo corría por aquel estrechocamino!

Cerezas, manzanas, nueces. Caseríos, montes, ver-dores eternos. Aventuras infantiles, inolvidables, queperduran sobre los años. Eternos recuerdos de unavida preciosa que ya no volverá. Cerezas, manzanas,nueces. Mensaje hacia ese Cestona querido y que alrecordarlo se hacen más profundos los afectos, las ilu-siones y los amigos.

Page 172: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 171

La pescadera de mi pueblo

Venía de Zumaya y se llamaba Consolación. Teníaun pequeño establecimiento en la plaza Naranjadi.Con ella otra señora en la venta del fresco pescado.Hacia el mediodía, en el tren de las doce horas, con lacesta colgada al brazo, con su sonrisa, con su hablarmarinero, retornaba a su pueblo pesquero a la esperay al arribo de los hombres de mar. Corazones de hie-rro en barcas de madera.

Yo, después de tantos años, después de tanto tiem-po, traigo a Consolación con la misma vitalidad, conla misma sonrisa, con el mismo decir marinero deaquellos días que se marcharon para siempre. Yo, alescribir estas líneas, sigo viendo a Consolación comoera y como siempre la veré.

Y quiero traerla aquí con una frase mía a ella diri-gida y que sé muy bien que no le gustó. Yo le dije unavez +luego lo sentí profundamente+ estas palabras,que para una persona de mar son como un insulto:“/Qué caro está el pescado!”/Qué insensatez la mía! Decir eso a una productora

del mar, a una mujer que sabía de los peligros, de lasincertidumbres, de la tremenda ira del mar, es comodecir una blasfemia. A una mujer que sabía de lutos,de congojas, de separaciones eternas producidas porlas olas del mar. En verdad que aquella frase me doliócomo un arañazo en mi alma.

Consolación fue y seguirá siendo en mi recuerdoun jirón de la vida cestonesa. Y cuando la recuerdo, laveo como la propietaria de un decir sonoro como el

Page 173: Zestoari gorazarre

Maixua172

mar, de un reír brioso como las olas, de un gritarpujante como la eterna canción de las mareas. Yo nopuedo concebirla de otra manera, de otra forma, por-que la tengo grabada en mi alma como era. No comofue después.

Todas las mañanas, cuando el tren dejaba en laestación su grito de arranque, se esparcía como unadiana alegre, diana de trabajo, el grito limpio, claro yarmonioso de Consolación como si quisiera saludardesde cada esquina con los buenos días de su mercan-cía y de su deseo. Y mi sueño de niño y de jovenencontró siempre el bello despertar con la voz canta-rina y alegre de su fresca mercancía. Era mi diario des-pertar, era la diana alegre, el roce con la vida nueva decada mañana.

La pescadora de mi pueblo era de Zumaya. Fuecomo el lazo vistoso que unía la planicie inmensa delmar con la severa majestad de las verdes montañas.Consolación es para mí, el símbolo de unos hombres,de unas mujeres, que luchan y mueren en el mar porarrancarle esos pescados frescos que nunca puedenser caros porque son producto de la vida de los bravosarrantzales. Y Consolación supo de dolores, de lágri-mas y de lutos que el mar brinda. Y nunca será caro elpescado.

Page 174: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 173

Fiel hasta la muerte

Era zapatero y era sereno. Zapatero de portal yvigilante del balneario. Se llamaba José María y era unhombre muy especial, muy raro, muy ajeno a todos losadelantos sociales, indiferente a todas las conquistasde los últimos tiempos. El vivía en un mundo viejo,anticuado. Y no admitía aumentos de jornal. Era, sindudarlo, un fiel servidor. De ello podemos dar fe losque le conocimos en su vida, en su trabajo, en sus obli-gaciones. Podemos rubricar su servidumbre los que leconocimos en su propio ambiente, los que le hemosvisto asistir, acudir, noche tras noche, a su puesto devigilancia en el Balneario sin que ningún motivo, nivacaciones, ni enfermedad fueran disculpa para faltarni una sola noche a su cometido de vigilar la paz en lasnoches del balneario cestonés.

De ello, de todo esto, de esa fidelidad ha podidodar cuenta él mismo ya que acaba de cumplir, en sutrabajo, el último acto de servicio con la entrega de suvida.

José Mari, el zapatero de la Cruz, ha muerto. Y enverdad que he sentido su muerte. Era un hombrepopular por sus rarezas pero ejemplar por su fidelidady por su constancia.

Su muerte llegó en pleno trabajo, cuando estaba enla brecha de su quehacer diario. Allá, en el silencio dela noche, cuando las estrellas o las nubes le mirabancompasivas, entabló contacto con su adiós final. JoséMari ha sido, pues, un caído del trabajo en el trabajo./Cuánta dignidad encierra todo esto!

Page 175: Zestoari gorazarre

Maixua174

Ya no le veremos correr con su mandil de zapaterodonde escondía la bote lla de vino tinto para lamerienda. Ya no cubrirá la carretera del Balneario consu paquete de arreglos en la mano y su andar airoso yfuerte y que un colapso inesperado ha cortado cuan-do cumplía con su deber. Ya no jugará con su perritodomesticado haciéndole pasar entre el hueco que for-man los brazos asidos por las manos. Ya no le sentire-mos renegar con los niños del barrio que se acercabana su tienda de zapatero.

El Balneario de Cestona se ha quedado sin su viejosereno, sin su vigilante fiel. La plaza sencilla de laCruz, sin su zapatero de portal que golpeaba airososobre el cuero remojado destinado a medias suelas.En Casa Xamiel habrá un hueco del huésped que yaera considerado como de casa y en el bar Portu falta-rá para siempre el cliente del diario café y la copita decoñac.

José Mari ha muerto. En la conducción a su últimamorada, un pueblo sentido, presidido por las autori-dades y ministro con categoría de Hijo Adoptivo, des-filaron tras el cadáver del fiel servidor. Allá, en unmundo justo y bueno, creo que José Mari tendrá mon-tada en una nube, su zapatería para coser zapatillas delos ángeles que quieren visitar la Tierra mientrasseguirá vigilando en las noches con luna y estrellas, elamplio palacio de una eternidad eterna, sin fin.

Fiel en su vida y fiel en su muerte. Así fue el sere-no de la Cruz, José Mari.

Page 176: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 175

La huerta del cura

Don Carlos, el sacerdote de la Misericordia, vivíacerca de donde yo vivía. En la parte trasera un amplioventanal y una preciosa huerta con fresas, manzanas,peras y ciruelas. Era una huerta con cierto aire de res-peto religioso. Daba la tapia al camino que llevaba alpuente sobre el Urola. Tapiada herméticamente y ensus muros altos, además, hilera de botellas rotas ycuyas punzantes aristas escriben, con sangre, deseosde aventuras infantiles.

Conocíamos los recodos de todas las huertas delpueblo. Un atardecer, mientras Don Carlos rezaba elrosario en la parroquia, la idea se hizo diabólica. Lasciruelas del cura ponían los dientes afilados y la bocase hacía agua. Por fin, y después de mucho pensarlo,nos decidimos.

Entre pecho y camisa, alforja común de los niñosa t r evidos, amontonamos nuestro botín fru te r o .Temblorosos iniciamos la salida. La tapia alta y lasbotellas rotas imponían prudencia y respeto. Y cuan-do la duda del salto ponía vértigo en los pies, seencendió la luz del mirador. Por un visillo corrido, lasonrisa beatífica de Don Carlos contemplaba la silue-ta infantil en la misma tapia del huerto. Nuestros cál-culos estaban equivocados y el rosario finalizó antesde lo que esperábamos.

Asustados, avergonzados, imitando al perro quehuye después de su delito, nos perdimos por los sen-deros escondiendo nuestras ciruelas en un matorralcercano a la Konporta. Al día siguiente no teníamos

Page 177: Zestoari gorazarre

Maixua176

necesidad de asaltar la huerta y comimos tranquila-mente las ciruelas del cura.

Pasaron unos cuantos días y el sacerdote contesta-ba sonriente a nuestro saludo del “Ave María”. Todoello nos hizo pensar en que Don Carlos no se habíadado cuenta de nuestro asalto a su huerta. PacoLarrañaga, Jesús Errasti, Luis Echave y Agustín Goyafuimos olvidando nuestra aventura.

Y llegó un Primer Viernes y como siempre nuestracomunión mensual. Don Carlos era el sacerdote quemás rápidamente confesaba a los niños y las filas delos chavales terminaban pronto máxime si algún cha-val pequeño estaba delante. Nosotros no respetába-mos esa circunstancia.

Me acerqué al confesionario y tímidamente, conmiedo, pronuncié el “Ave María Purísima” como reli-giosa norma de presentarme ante el confesor. En lacarretilla de siempre dije mis pecados. A la buena deDios. Cuando terminé el ovillo de mis pequeñas cul-pas esperé la plática consoladora, el consejo sabroso yalentador del sacerdote.

Don Carlos carraspeó un poco. Se mojó los labios.Puso sus dedos en mi cara y dándome esos azotitosdel cielo, preguntó: +,Nada más, hijo mío?+No Padre, contesté.+,No has quitado alguna perra a tu madre, alguna

cosilla a tus amigos?+No Padre, repetí.+Y las huertas, en este tiempo, ,qué tal van?Temblé. Él no lo notó. Y acariciando mi rostro

caliente de sofocos, empezó el consejo final.Hay pecados de pecados +vino a decirme Don

Carlos+. Los niños también cometen, desgraciada-

Page 178: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 177

mente, horrendos pecados. Pero el que un niño hurtemanzanas, peras o ciruelas, no tiene gran importanciasiempre que el acto esté movido por una infantil men-talidad o por un deseo innato de aventura. Creo queDios hizo la fruta para los pájaros y para los niños. Yno me extrañaría que hasta el Niño Jesús, en Nazaret,penetrase a hurtadillas en alguna huerta. Y aunque lasciruelas del Sr. Cura desaparezcan en manos infanti-les, vete con Dios, hijo mío que yo te perdono y teabsuelvo.

Colorado el rostro y alegre el espíritu, recé lapequeña penitencia. Al pasar, camino de mis juegos,frente al confesionario de Don Carlos, miré agradeci-do. La beatífica sonrisa del sacerdote brillaba con res-plandor celestial.

Muchos años después, al contemplar a unos niñosmetidos en una huerta con ciruelas y recordado a DonCarlos, mi viejo confesor que, desaparecido hacemuchos años de este mundo, seguirá perdonandodesde el cielo a los atrevidos muchachos que sabore-an las frutas bien ganadas en una valiente aventurainfantil.

Page 179: Zestoari gorazarre

Maixua178

“Sokatira”

Uno de los deportes vascos que pone en más ten-sión los nervios y más ruidosas las gargantas es el soka -tira. Juego viril, de hombres aferrados a la dura brega.El sokatira fue en mis años niños una de las aventurasmás enormes, más atrevidas y más peligrosas.

En el frontón Gurutzeaga ventilaban su desafío losjóvenes de Aizarna y la juventud masculina deCestona. La rivalidad de esa gente vecina había quebuscarla en los archivos de la Historia que hablan dela fundación de Cestona a petición de los vecinos deAizarna. Y Santa Cruz de Cestona pasó, con el tiem-po, a ser villa pasando Santa María de Aizarna a serbarrio cestonés. Desde entonces podríamos aplicar elempeño, la superación, entre los dos poblados.

Luchaban, pues, los dos bandos, dos manojos dehombres fuertes que ponían en la contienda toda larivalidad posible, toda su alma, todo su corazón. Elcombate era nivelado. La tirante soga permanecíaquieta en una tensión de igualdades. Los gritos porambos bandos clamaban al cielo. De pronto, los jóve-nes de Aizarna, en un esfuerzo supremo, inclinaban lalucha hacia su terreno. Los de Cestona, con el alma envilo, contemplábamos nuestro desastre. Entre los quesufríamos estaba yo, un rapazuelo atrevido y decidido.Me arrastré por el suelo como una culebra, agarré lapunta de la cuerda y tiré de ella con toda mi alma. Ylos de Cestona, con aquella ayuda, lograron nivelar lacontienda y con su empuje, vencer en la lucha, vencerel desafío.

Page 180: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 179

No sé lo que pasó luego. Recomido por la concien-cia huí del frontón. Tras de mí las voces ininteligiblesme hablaban de lo que allí ocurría. Aquellos hombres,derrotados por mi imprudencia me perseguían venga-tivos. No fui a casa. Sabía lo que me esperaba. Y comoalma que lleva el diablo, en la carrera más veloz de mivida, logré esconderme sare atzean, entre los troncosde madera que tenía el panadero Zabaleta.

La noche llenó de silencio el contorno. Al alcancede mi mano, el cementerio del pueblo. ,Sólo Diossabe lo que sufrí en mi escondite! Y nunca he sabidoel tiempo que pasé entre los maderos. Sólo supe, díasdespués, que mi padre, en una búsqueda alarmante,en un desasosiego paternal, dio conmigo. El frío, elmiedo y el temblor habían hecho de mí un ser incons-ciente. Después quiso la muerte arrancarme de miCestona. Pero Dios quiso que venciera y vencí.

Luis Echave, cantidad de veces, me decía paraasustarme: “Maixua, aizarnarrak kalean zabiltzak”. Yyo huía a mi casa dado el miedo que les tuve durantetanto tiempo. Y a Santa María de Aizarna tardémuchos años en volver.

La aventura infantil no tenía perdón. Pero Cestonaera Cestona.

Page 181: Zestoari gorazarre

Maixua180

Empresarios

Un día del mes de agosto, en el bar Katia de Arronapueblo, merendamos José Cortadi, Ramón Aramburuy quien escribe estas líneas. Al calor de los vasos devino, surgió la gran idea: hacernos empresarios de laplaza de toros durante las fiestas de septiembre y rea-lizar todo el programa taurino. Yo confieso que notenía un real. Pero Ramón era sobrino del alcalde, donJuan Aramburu, e hijo de una familia de arraigo. YJosé Cortadi tenía pastelería, tenía negocio. Y noshicimos empresarios. Aquel año, acaso el 1947, la vís-pera de la fiesta +7 de septiembre, era domingo+ ypara ese domingo preparamos una buena novilladacon un acreditado artista: Joaquín de la Rosa. Para eldía grande el ídolo azpeitiano Cirilo Astigarraga alque yo bauticé en la propaganda “El Monstruo y elCalifa del toreo”. Vino el Euskal Billera con su VíctorLópez, El Tonto, y frente a la becerrada popular en laque toreamos José Sagarzazu, Nicolás Gaztañaga,Ramón Aramburu Ve r ó n i c o, Agustín Goya, Je s ú sErrasti y yo, Chalmeta. De esta becerrada haré unartículo especial.

El domingo día 7, con mis entradas para vender mefui al Balneario. Puse el cartel de entradas para lostoros. Llovía a jarros. No paró en toda la mañana. Elgeneral Varela se acercó a mi puesto de venta y con lapicaresca andaluza dijo: “Parece que chispea” y caíaagua a manta. Subí al pueblo. Entré en la pastelería deCortadi. Allá estaban Nicanor Orbegozo, RománAramburu y José. Nicanor nos dijo: “Debéis ir a la

Page 182: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 181

iglesia a rezar para que no llueva”. Y los tres, sobre lasonce de la mañana, nos arrodillamos en el templo yrezamos unos cuantos avemarías. Pero al salir de laiglesia llovía más que al entrar.

Minutos antes de las doce fui a la estación paraesperar al matador de toros que iba a actuar en nues-tra plaza. La pescadera Consolación, al verme, medijo: “Maixua, trankil egon. Haizeak ezkondu dira etaeguzkia irtengo du”. Cuando saludaba a Joaquín de laRosa, una brecha azul sobre el caserío Artzabaletaponía un pregón de esperanza. Y ya no llovió durantetodos los días de fiesta. Y la plaza se llenó todos losdías. Y al final, hecha la contabilidad, los empresariosganamos diecinueve pesetas.

Disfrutamos de lo lindo. Cenamos y merendamostodos los días con carne de toro. Nosotros y los ami-gos.

Varios días después de las fiestas, retiradas las clá-sicas barreras, Errexil, maletero de la estación delUrola, me dijo: +Maixua, tenéis que abonarme o comprarme un

buzo porque se me rompió ayudando a quitar lasbarreras. +,Cuánto vale?, respondí. +Creo que quince pesetas.Le envié a casa Cortadi y creo que le dio las diez y

nueve pesetas de nuestras ganancias. Habíamos que-dado en paz pero teníamos el consuelo y la alegría dehaber contribuido al mundo difícil del toreo. Fue unabonita aventura que no es fácil olvidar.

Page 183: Zestoari gorazarre

Maixua182

Mujeres cestonesas

Tengo en la imaginación nombres respetuosos demujeres que en aquellos años tuvieron importancia enla vida cestonesa.

Comienzo este comentario femenino con una mujersimpática, acogedora, ama de casa y madre de muchoshijos: Dominga Querejeta. Mujer sencilla, amena, tra-bajadora, comprensiva, dedicada en exclusiva al mari-do, a sus hijos y a su casa. Tuve una familiaridad ínti-ma con Dominga, con su esposo y con sus hijas e hijos.

Micaela, la droguera, era mujer alegre, bulliciosa ycon una garganta extraordinaria. Había tenido una dro-guería que luego transformó en fru tería. Micaela, madrede la que fue mi primer amor +Luisita Antero+ repre-sentaba para mis años juveniles, una señora de respe-to, acaso por eso de ser la madre de mis primeros amo-res. Auténtica donostiarra, del puerto, con aires depescadora con mucha gracia y desparpajo. Supongo quesiendo joven sería una mujer de gran atractivo. Fueronfamosos sus gritos llamando a sus hijos: “/Enriqueee!,/Luisitaaaa!”. Su voz atronaba el espacio cestonés.

María era la madre del zapatero de la Cruz. Estamujer era un misterio. Yo pienso que no la vi nunca.Estaba escondida, como secuestrada, en la oscura habi-tación de la casa donde su hijo tenía el taller de zapa-tero remendón. No salía como las demás mujeres a lacalle, a misa, a la compra, al rosario. Nosotros, tem-blorosos, nos acercábamos al portal para salir corrien-do con el grito de “Maríaaa”. Y su hijo José Mari noscorría por la plaza de la Cruz.

Page 184: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 183

Paulina era el ama del sace r d o te Don Carlos. Vi v í aj u n to a mi casa, en el edificio del Sr. Irureta, el ce s-tero, en la placita recoleta donde vivía también AntónBaltzola y mis amigos Jesús, Pa co, Ev a r i s to Larrañag a .

A Paulina la recuerdo, desgraciadamente, co m ovíctima de la bebida. Y casi todos los días la co n-templaba con ojos saltones, colores morados en losc a r r i llos y con cierto bamboleo al andar por causa dellíquido de mi tierra riojana.

Ma rtina Altuna era una mujer muy simpática, muyamiga de todos. Trabajaba en la pescadería y jugabamuy bien a la pelota. Más de un partido me ganó enel txoko. Ma rtina era muy popular y se merecía elcariño y el respeto de todos. Recuerdo que en susmanos tenía diferencia de dedos.

Silvestra, solterona como su hermano CeledonioO r ru a. Muy seria. Apenas si hablaba con las gente s .Vivía junto al arco del caserío Lizarritz y tal vez legustaba el vino que vendía Po rt u .

Consolación, vocinglera del mar. Su “s a rdina fres -k u a” era un grito hermoso, como una ola arrancadaal At l á n t i co .

A n tonia Altuna, que en aquellos años fue presi-denta de Emakume Ab e rtzale Batza. Muy guapa, seño-rial, elegante. Vivía fr e n te a mi casa en Kale Oke r r a .

A una señora la llamaban “Ama Birjina” y a su mari-do “Jaungoikua”. Salía de casa a la iglesia y del rosa-rio a casa. Nunca se detuvo a charlar con las gente sde la call e .

Menudita, con aires de nobleza, hidalguía en suandar y en su vestir, la señora Condesa de Lili. Vi v í aen casa señorial, con capilla y benefactora de laparroquia. Para to d as mi respeto y mi saludo reco r-d a to r i o .

Page 185: Zestoari gorazarre

Maixua184

Visiño el comerciante

Todos le llamábamos Visiño. Hasta las personasmayores. Supongo que él tendría amistad con loshombres de su edad y que éstos, hablando de suscosas, le llamarían José, Patxi, Ignacio o José Miguel.Pero para mí fue siempre Visiño.

Ya he escrito sobre los personajes de aquel Cestonainolvidable y parece que estoy viendo ahora, cuandoescribo estas líneas, a Don Ignacio, el sacerdote de loscaramelos con sabor a tabaco; a los serenos Echaide yAntonio, Jacinto y Joaquín; a Michelena, el de laMisericordia que pedía los viernes con una pequeñaurna de la Milagrosa; al pobre Altzaporru, que dabaclases por los caseríos, sasi maisua; al limpiabotasJulio que trajo Anastasio Alcorta desde Jaca y que enuna becerrada salió de monosabio con este pomposonombre: Julio-Agosto-Primavera; a Celedonio, con sugarganta única. Pero sobre todos ellos el comercianteVisiño que era el prototipo de los personajes imbo-rrables de mi niñez.

Y quiero escribir sobre su figura, sobre su persona-lidad. Pero con respeto, con unción, con cariño. Quedemasiadas veces fuimos desvergonzados con el ende-ble anciano de mi pueblo.

Visiño era comerciante. En la calle Corazón deJesús, Erdikale, tenía su comercio, su tienda larga,oscura, cerrada casi siempre, que olía a humedad, amoho, a poquísima ventilación. Un largo mostradorsobre el que permanecía una vara prismática de lasque antiguamente se usaban para medir telas.

Page 186: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 185

Y detrás de ese mostrador, acurrucado y mediociego, el anciano, el hombre blanco de nuestras trave-suras y de nuestras burlas.

Parece ser que nuestro anciano fue un hombrejovial, decidido, aventurero. Cuentan que un buen díase fue hasta Bilbao y se embarcó para América atraí-do por los que volvían de aquellas tierras con cadenade oro cruzada de bolsillo a bolsillo de su chaleco ycon mucha plata en su cuenta corriente. Muchos vol-vían así, es verdad. Pero otros, muchos también, vol-vían sin blanca, sin chaleco para el reloj y sin plata.

Visiño, después de unos cuantos años, volvió a supueblo natal y olvidando sacrificios de su aventura,con las reservas económicas que supo guardar, diocomienzo a una buena vida. Y Visiño se hizo comer-ciante. Puso una cuantas piezas de mahones, de driles,de cretonas, de telas blancas y de colores. Ya no teníaprisa y tan sólo pensó en vivir sin egoísmos. Los añosfueron pasando sin grandes atractivos y antes de quenuestro hombre se diera cuenta sintió el peso de losaños sobre sus hombros y se acunó tras el largo mos-trador, en el rinconcito del sucio escaparate, en aquelcomercio que jugaba con el silencio, con el polvo ycon la humedad. Y aquella tienda de telas fracasó. Ydecidió transformarla en un bazar amontonado decosas, de baratijas, de juguetes infantiles. Y es ahoracuando yo le conocí. Es ahora, precisamente, cuandoVisiño empieza a vivir en mí.

Por la mañana, sobre las nueve, acudía a la peque-ña estafeta de Correos donde compraba el periódicode sus ideales. Siempre pensé que Visiño era liberal yque leía La Voz de Guipúzcoa. De los pocos que leíanese periódico en Cestona. Con paso inseguro y lle-vando por bastón la vara de medir telas, entraba en su

Page 187: Zestoari gorazarre

Maixua186

tienda y en el rinconcito eterno, junto al cristal delsucio y pequeño escaparate, saboreaba el contenidodel diario matutino sin que ningún comprador causa-ra molestias al viejo comerciante. Solamente inte-rrumpía la lectura la presencia de algún mozalbeteque abriendo súbitamente la puerta voceaba un“Visiñooo” burlón para correr hacia la plazuela arbo-lada cercana.

Al atardecer, cuando una serie de campanadas lla-maban al diario rosario, salía Visiño de su garito.Sacudía el polvo en el mismo portal, limpiaba suspequeñas lentes con un trapo y a paso lento, balance-ante, marchaba hacia la iglesia. Luego, cuando elángelus dejaba caer su tonada mística sobre la paz delpoblado, cerraba Visiño su tienda y nosotros nos per-díamos por las calles adoquinadas para recogernos enel hogar paterno. Fuera quedaban tan sólo los hom-bres y el alguacil con vara de junco por si algún peque-ño se entretenía en el pórtico de la Iglesia o bajo losarcos del ayuntamiento. Él se encargaba de hacernosvolar, más que correr, hacia el calor de la familia.

Tampoco tuvo suerte Visiño en su nuevo comercio.Algún casero que compraba una pelota de goma y deaire o alguno de nosotros que con más miedo que ver-güenza nos hacíamos, por una perra gorda, con un ins-trumento de metal que imitando el croar de las ranasservía para hacer ruido en la Iglesia y recibir, si te pes-caba, fuertes coscorrones del sacristán José Cruz. Porlo demás, nadie.

Y él seguía lo mismo, viviendo su vida en solitario,leyendo La Voz de Guipúzcoa, o esforzando sus ojoshasta perder totalmente la vista, recibiendo las burlasde los chiquillos que con un “Visiñooo” picaresco eintencionado le hacíamos tantas veces renegar deján-

Page 188: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 187

dole la puerta abierta, obligándole a levantarse de suasiento y refunfuñando cerrarla muchas veces al día./Pobre Visiño!

El único negocio del anciano comerciante era elconfeti, los papelitos. Cuando llegaba Carnaval teníaya preparados varios cajones de papel picado con supaciencia y su constancia. Le recuerdo cuando alhacerle renegar tantas y tantas veces, veía montonesde hojas de periódico que pasaban por su tijera gran-decita para convertirse en confeti. Haciendo papeli-tos era un autómata, una esfinge. Hasta nosotros lerespetábamos en aquella actitud. Era para él un rito,un deber, una misión. Al llegar la época carnavalescaa q u e lla tienda no paraba. Grandes y pequeños,muchachas y muchachos, dejábamos nuestras perri-llas por unos montones de papelitos que él iba depo-sitando, tembloroso, con una mano mientras con laotra recogía las monedas o blandía la vara de medir yaque más de alguno no le dábamos nada o le engañába-mos entregándole una chapa de hoja de lata envueltaen papel plata y que el arrojaba furioso cuando reco-nocía el engaño.

Esta era su vida. Visiño, el pobre Visiño, quedótotalmente ciego. Ya no iba por la mañana a comprarel periódico de sus ideales. Tampoco acudía al rosariodel atardecer, al rosario que rezaba Don Ignacio antecuatro o cinco beatas. Lo que hacía Visiño era recor-tar papeles y seguir quieto en su rincón, en su espe-ranza. Cuando todo quedaba en silencio le veíamosasomarse a la puerta de su tienda, estirar el brazo paracomprobar el caer del sirimiri, subir por la escalera asu dormitorio agarrándose fuertemente a la balaustra-da de ascenso. Y nosotros, yo entre ellos, gritandootra palabra de insulto sin darnos cuenta que aquel

Page 189: Zestoari gorazarre

Maixua188

hombre era, más que un hombre, monumento vivo.Supongo que Visiño moriría en la Santa Casa de

M i s e r i cordia, atendido por las He r m a n as de laCaridad. No supe de su muerte, no supe de su final.

Muchos años después, unos albañiles trabajaban enuna transformación de la tienda de Visiño. Se iba aconvertir en un bar. Entre charla y charla con los alba-ñiles +y lo hice despacio, respetuoso+, en el suelo,junto al mostrador casi derruido, la vara de medirtelas y en un rincón del viejo comercio un objeto queel polvo iba cubriendo. Lo miré y al momento me dicuenta. Era una chapa redonda envuelta en papel deplata. Disimuladamente, y como quien recoge unrecuerdo, la guardé en mi bolsillo. Y con el almahecha pedazos salí del local.

Fuera, bajo los arcos del ayuntamiento unos chava-litos jugaban con una pelota parecida a las que vendíaVisiño. Por Erdikale unos ancianos acudían al rosario.Fue la ausencia de Visiño. Faltaba también el sacerdo-te que repartía caramelos a nuestro “Ave María”.Sobre mis recuerdos sentí un profundo estremeci-miento. Poco después las metálicas campanadas de latorre llamaban a la oración del ángelus. El viejo zapa-tero Ignacio Orbegozo, junto al ayuntamiento, sequitó respetuosamente la boina y un chavalín corríapresuroso a su domicilio familiar. Con paso lentoentre el bar Alcorta, con dolor, el remordimiento, elsanto recuerdo que pronunciaba... /Pobre Visiño!

Page 190: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 189

Becerrada

No recuerdo el año. Todos vestidos de blanco sali-mos al ruedo Agustín Goya, Jesús Errasti, Jo s éSagarzazu y yo. Teníamos que lidiar cuatro novillosdel Marqués de Saca. El orden de actuación, sin cono-cer el ganado que iba a salir por los toriles; era dezaharrena aurrena. Y el más viejo era yo.

En la presidencia el general Varela, el conde deVallellano, el alcalde y otras autoridades acompañadospor guapas damas veraneantes. Blas Barrena toma sucornetín y anuncia la salida del primer novillo. El másgrande de los cuatro. Parece que le estoy viendoahora. Más grande que la iglesia me pareció cuandosalía despacio del toril.

Los demás toreros, asustados, exclamaron:“Maixua gizajoa”. Y me fui derecho al novillo. Un parde pases y los primeros aplausos. Banderillas, puse unpar, y Sole Corta en el balcón largo de la Luisa, madrede Perico Querejeta, correspondió a mi brindis conveinticinco pesetas de las de entonces. Tuve la suertede que lancé una banderilla al novillo y se quedó per-fectamente clavada y en punta. Hice alguna cosa más,el novillo volvió al toril y yo di la vuelta al ruedo bajolos acordes de Amparito Roca que ejecutó en mi honorla Banda Municipal de Música.

Salieron los demás novillos. Eran como cabras.Pero quisieron y no pudieron mis co m p a ñ e r o s .Ponían el capote y las cabras saltaban por encima.Salieron los tres molidos a coces y golpes de losbichos. Ni banderillas, ni capotazos, ni banda de

Page 191: Zestoari gorazarre

Maixua190

música, ni nada. El público se metió con los tres ymenos mal que Josetxu Sagarzazu tuvo algún detalletorero porque su madre era azpeitiana. Y los deAzpeitia en eso de los toros saben un rato.

Terminaba la becerrada, sonaba ya el último paso-doble y un alguacil, creo que don Juan Jo s éGoicoechea, me llama: “Maixua, sube al ayuntamien-to”. Me asusté. Digo algo que no ha gustado a la pre-sidencia.

Ni co rto ni perezoso, mientras José, Jesús yAgustín se dolían de los golpes recibidos de las vaqui-llas, bueno, de las cabritas, me presenté al ayunta-miento. Me llamó el general Varela, me entregó unhabano muy grande y me felicitó por ser el más valien-te y el más torero. /Con el miedo que pasé ente aquelnovillo que me parecía más grande que la catedral deSanto Domingo de la Calzada!

Sentí que el general Varela no me hubiera dado unbillete de cien pesetas en vez del puro habano. Con lobien que hubiera pasado las fiestas con ese billete queno me dio. Pero luego, por los bares y por las calles,las chavalas querían bailar en Buena Vista con eltriunfador de la becerrada.

Que yo tuve nombre torero: Chalmeta.

Page 192: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 191

Orrua

Duro en la tarea. Puntual en su trabajo. Fuerte,brazos de hierro y corazón de acero. Silencioso, pru-dente, callado. Trilogía de una vida normal. Ruidoso,atrevido, bullicioso. Trilogía bajo los efectos del diosBaco.

O r ru a, grito, chillido, ruido. Su nombre,Celedonio. Trabajaba en la fundición. Donde se hací-an bancadas para las tornos Eguiguren. Acaso no faltónunca a su deber laboral después de sus noches deprofundo beber botellas de cuartillo y medio. CuandoCeledonio salía de la taberna... Gritos en la calle, gri-tos en el bar. /Qué naturaleza la suya!

Celedonio no se metía con nadie. El mantenía undiálogo consigo mismo y hasta solía hablar en inglés,en francés o en alemán. Y de vez en cuando un gritosalido de una garganta privilegiada, fresca y chillona.Hablaba varios idiomas y nadie le entendía porque élsólo sabía hablar en euskera. Lo demás era fruto delalcohol.

Sentado en una de las mesas del Po rtu, delHerrero, del Alcorta, del Bixkaiño, y teniendo porcompañera inseparable una de tres cuartos y un vaso,Celedonio era feliz en su debilidad. Ya hemos dichoque con nadie se metía. Él a lo suyo. Que por algo lellamaban Orrua. Y es que el pueblo bautiza y sabecómo y por qué bautiza.

Estando sin vino, callado y prudente, serio y fuer-te. Estando con vino atrevido, chillón, parlanchín enidiomas que nadie entendía. Y en su casa, Silvestra, su

Page 193: Zestoari gorazarre

Maixua192

hermana en espera. Salía muy poco. Cuando salía...Cestona se inundaba de gritos y de cantares.

Eran los gritos y los cantares, los idiomas deCeledonio, del bueno de Orrua.

Terraza de verano

Page 194: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 193

Siete de septiembre

Han pasado muchos años. Muchos. Pero sigue vivoel recuerdo y hay en mi pecho un estuche para guar-dar los años más felices de mi vida. Los años de miniñez y de mi juventud. Podéis creerme que sonmuchas las veces que recorro con la imaginaciónaquel viejo Cestona. Y me detengo, con pena y connostalgia, en cada calle, en cada plaza, en cada portal.

En cada calle y en cada plaza para repasar la pelí-cula de mis correrías, de mis travesuras infantiles. Encada portal, para saludar a cualquier cestonés, sin dis-tinción de clases sociales, porque todos los cestonesesson mis amigos. Me detengo en cada casa, en cadaportal porque sigo viendo a los que viven y a los quevivieron./Cuántos faltan ya! Hoy les dedico mi sincero

recuerdo en póstumo homenaje de amistad.Pero principalmente, quiero detener el vehículo de

la imaginación en ese siete de septiembre, esa vísperaantológica de las fiestas patronales. Era el día de la ilu-sión, de la esperanza, de los atractivos singulares. Erala noche de no dormir '/Ay Ni colás, Gr e g o r i o ,Chamberlain, Agustín, Jesús, Julián, Luis...!(. Lanoche de la trasnochada, la de las sopas de ajo, de cha-colí, de qué se yo cuántas cosas. Y al Balneario a mez-clar alcohol con el agua templada y universal. Y unalto, todos los años, en el hotel Irure donde Lorenzao Josefa nos atendían con la mayor simpatía y nosdaban un buen caldo caliente y algo sólido para laamanecida de la Fiesta Grande.

Page 195: Zestoari gorazarre

Maixua194

Noche de víspera festera. Noche inolvidable detantos y tantos años, de tantos siete de septiembre.Noche sin cama, sin descanso, sin tregua. No faltaríala riña de mi padre, tan serio. No faltaría el consejo demi madre, tan pacífica.

Ellos también se fueron a gozar de la paz sin lími-tes y ya no podrán reñir al hijo trasnochador en esanoche tremenda, enorme, sensacional, única. Enaquella noche de la víspera de las fiestas patronales demi querido, de mi recordado, de mi inolvidable y eter-no Cestona.

Todo ello es sólo recuerdo, nostalgia, pensamiento.Pero está guardado en ese estuche y se conserva vivo,leal, tajante.

Para todos los que aún pueden recordarlo al leereste Canto a Cestona, mi mejor saludo. Para los amigosque viven en un mundo de eternas fiestas, mi oracióny mi sincero recuerdo.

Maixua con Jesús Errasti

Page 196: Zestoari gorazarre

Canto a Cestona 195

Final

Aquí termina mi Cántico a Cestona. Es un breveresumen de aconteceres sencillos y verdaderos de unainfancia y de una juventud. Podría escribir muchasmás cosas. Pero he creído suficiente esto que he idohilvanando y sacando de mis recuerdos.

Todo está dedicado a Cestona y a los cestoneses.Quiero testimoniar mi cariño y mis afectos a través dela familia Echeverría-Querejeta porque con ella heconvivido más las ausencias, los viajes, las estanciascestonesas.

José Luis, Chamberlain, fue un gran amigo mío. Lor e p i to: un gran amigo. También lo son Ju l i á n ,Apolinar, y un poco más Carlos. Como lo fueronMaría Angeles y María Pilar. Y como lo es MaríaCristina y María Dolores.

No puedo olvidar a José María Echeverría y, muchomenos, a Dominga Querejeta. En nombre de estafamilia, en nombre de estos amigos míos, aumentadoscon María Cruz y sus hijos Idoia y Tomás, deseo atodos los cestoneses mucha felicidad, mucha alegría ymucha suerte en la vida. Que Cestona sea siempre unmotivo del abrazo, del saludo y del más santo recuer-do.

Santo Domingo de la Calzada, agosto de 1989

Juan José Saezmiera UyarraMaixua

Page 197: Zestoari gorazarre
Page 198: Zestoari gorazarre

197

AURKIBIDEA

Hitzaurrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9Zestoari gorazarre, lehen zatia

Agurra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15Zestoa polit hura . . . . . . . . . . . . . . . . .16Zestoaren sorrera . . . . . . . . . . . . . . . . .18Zestoara iristea . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19Etxea eta eskola . . . . . . . . . . . . . . . . . .22Hotelak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23“Lajaiya” #Laranjadi$ . . . . . . . . . . . . .25Urolako trenbidea . . . . . . . . . . . . . . . .26Ertxiña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29Erramu igandea . . . . . . . . . . . . . . . . . .31Aste Santua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33Zahagi dantza . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35Konporta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37Gurutzeaga frontoia . . . . . . . . . . . . . .39Apaiz jatorra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41Udako arratsak . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43Futbola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45Ibaia eta autobusa . . . . . . . . . . . . . . . .48“Txigua” #Txiriboga$ . . . . . . . . . . . . .50Az p e i t i a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 1“La Voz de Guipúzcoa” . . . . . . . . . . . .53

Zestoari gorazarre, bigarren zatiaUdal erabakia ......................................57Nire oroimena eta otoitza ...................58Pertsonaiak ..........................................60Remigio eta Luis Erretzabal...............62Barkilleroa...........................................64Atxisss... Atxisss...................................66

Page 199: Zestoari gorazarre

Musika banda .......................................68Gereziak eta sagarrak ..........................71Gure herriko arrainduna .....................73Hil arte leial .........................................75Apaizaren baratzea ..............................77Sokatira.................................................80Enpresa gizonak....................................82Zestoako emakumeak ...........................84Bisiño dendaria.....................................87Zekorketa ..............................................92“Orrua” .................................................94Irailaren zazpia ....................................96Amaiera ................................................99

Semblanza biográfica ...................................101

En recuerdo ..................................................107

Canto a Cestona, primera parteMi saludo .............................................113Aquel bonito Cestona ..........................114Fundación de Cestona .........................116Llegada ................................................117La casa y la escuela..............................120Hoteles..................................................212“Lajaiya” #Naranjadi$ .......................123Ferrocarril del Urola...........................125Ertxiña ................................................127Domingo de Ramos .............................128Semana Santa......................................130“Zahagi dantza” .................................132Konporta..............................................134Frontón Gurutzeaga............................136El sacerdote simpático .........................138Noches veraniegas................................141

198

Page 200: Zestoari gorazarre

El fútbol ...............................................143El río y el autobús................................146“T x i g u a” #T x i r i b o ga$ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 4 8Az p e i t i a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 4 9“La Voz de Guipúzcoa” .......................151

Canto a Cestona, segunda parteAcuerdo municipal ..............................155Mi recuerdo y mi plegaria...................156Personajes.............................................158Remigio y Luis Erretzabal..................160El barquillero.......................................162“Achiiis... Achiiis” ...............................164Banda de música..................................166Cerezas y manzanas ............................169La pescadera de mi pueblo...................171Fiel hasta la muerte .............................173La huerta del cura ...............................175“Sokatira” ...........................................178Empresarios .........................................180Mujeres cestonesas ...............................182Visiño el comerciante...........................184Becerrada .............................................189Orrua...................................................190Siete de septiembre...............................193Final.....................................................195

199

Page 201: Zestoari gorazarre

“Nire umetako eta gaztetako Zestoa. Nire bihotzeko eta barru-barruko Zestoa hura, gure ikurra zen, benetako herri gipuzkoarra,berezko zerbait zuena, nortasun handikoa, elizako eta dorrekoharriek maitasunez babesten zuten herria.

Harrizko portaleek, arkudunek, erdian irudi bat duten horiek,herritarrak elkarrengana biltzen zituzten, familia baten antzera.

Herri polita zen, ikusgarria, txikitasunean murgildua, baina berelanarekin harro. Bakea zen nagusi, bake sanoa, benetakoa, kutsaga-rria. Beharbada, gauetan Zeledonio Orruak jaurtitako oihuren bat,besterik ez, Bixkaiño, Alkorta edo Portu tabernetatik ateratzenzenean. Beharbada, euskal abestiren bat, hain ahots gozoa zutenPatxi Irureta, Martin Barrena edo Joan Artanoren eztarrietatik.Beharbada, Mikela drogerak beren seme-alabei egindako deiren bat:Enrikeee... Luisitaaa... Gainontzean erabateko bakea eta lasaitasuna,itxaropena eta lana.”

ISBN 84-607-7169-5