ASTEKO ASMAKIZUNAberria

GAZTETXOEN ASTEKARIA 875. ZENBAKIA ASTEAZKENA, 2020KO APIRILAREN 1A

Itxi -ireki batean bizi garasudur gainean.

Zer den nork daki?

m a n t a n g o r r iErantzuna: begiak.

Asmakizunaren jatorria: ‘Nik papaita, zuk papaita (Igarkizunak, olerkizunak eta igarkilimak) Xabier Olaso (Pamiela).

EIDE

R EI

BAR

Lurraizerditan

m a n t a n g o r r i2 ASTEAZKENA, 2020KOAPIRILAREN 1A berria

Aupi! Gasteiztik idaztendizuet, eta argazki honetanegun hauetan egindakoazertxobait laburbiltzensaiatu naiz, ezkerretikeskuinera...1. Katxondeoa, umoreabeharrezkoa delako. 2. Azeria, mozorrotunaizelako. 3. Sukaldaria,besteak beste cookie-akprestatu ditudalako. 4. Eguzkitako betaurrekoak,behintzat eguzkia ikustekoaukera izan dugulako, leihotikbada ere... 5. Ordenagailua,ikastolako lanak egitekobeharrezkoa delako. 6. eta 7.Irribarrea eta barreak,egoera hau hobeto jasatekonahitaezkoak direlako. Goikoaldean, 8. eta 9. Dantzariaeta kirolaria, etxean ere horiegin dugulako, dantza etakirola, Wii-a erabiliz besteakbeste; eta azkena...10. Bihotzean erizainak, gubabesteko eta zaintzekosekulako lana egiten aridirelako. Eskerrik asko,bihotz-bihotzez!

Kaixo! Eskulanak egitea gogoko du Lexurik, eta,irudimena agortu arte, horrela jarraituko dugu!!

Kaixo, MANTANGORRIko lagunak!!! Garazi (8 urte) etaAlaitz (6 urte) gara, jo eta fuego ikasten ari gara,betiere eskolako irakasle eta lagunak gogoan. Muxu pilabat guztientzat!!!

ZU ERE ARTiSTA Kaixo,MANTANGORRIkolagunok!Nola ari zaretenpasatzen berrogeialdia?Zer moduz zabiltzateetxeko lanak egiteko? Horrez gain, zer egiten duzueetxean? Liburuak irakurri, kirola egin, mozorrotu, kozinatu?Bidali zuen argazkiak MANTANGORRIn argitaratzeko!

Kaixo, MANTANGORRI! Ur eta Lizar gara, eta egunhauek zuei marrazki bana egitekoaprobetxatu ditugu. Gainera, oso pozikgaude, duela egun gutxi gure arreba Ekiajaio delako. Muxuak denontzat! Altzaporru!

Zorion agurrak argitaratu ahalizateko, gogoan izan mezuak asteartearratsaldea baino lehen jaso beharditugula. Asteartetik aurrera jasotzendiren mezu guztiak hurrengo astekozenbakian argitaratuko ditugu.

Bidali zure gutunak helbide hauetara Helbide elektronikoa: mantangorri@berria.eus Egoitza nagusia: BERRIA. MANTANGORRI. Gudarien etorbidea, z/g. 20140 Andoain.

Argitaratzailea: Euskal Editorea SM Lege Gordailua: SS-616/05 Zuzendaria: Martxelo Otamendi Koordinatzailea: Lander Muñagorri Garmendia

Egoitza: Martin Ugalde kultur parkea. Gudarien etorbidea, z/g. 20140 Andoain ISSN: 1699-728x

MUNDUARI ADI KLIMA LARRIALDIA

m a n t a n g o r r i 3berria ASTEAZKENA, 2020KO APIRILAREN 1A

Gero eta planetaberoagoa

1 ZER DAKLIMAALDAKETA?Klima aldaketa Lurrean edota es-kualde jakin batean denboran zehargertatzen den klimaren aldaketa da.Aldaketa horiek Lurraren barrukonahiz kanpoko prozesuek eraginda-koak izan daitezke, baina baita giza-kiak eragindakoak ere. Dena den,gaur egun, klima aldaketa nagusiki gi-zakiaren jarduerari leporatzen zaio,erregai fosilen erabileraren ondoriozsortutako berotegi efektuari. Egoeralarria bihurtu denez, klima larrialdia

deitzen hasi zaizkio fenomenoari.

2 ZERGATIKARI DABEROTZENPLANETA?Enpresetan, nekazaritzan eta indus-trian erabiltzen diren erregai fosilek—gasa, petrolioa eta ikatzak, nagusi-ki— gasak isurtzen dituzte atmosfe-rara; ondorioz, lurraren azala berotu,eta kalte egiten zaio ozono geruzari.Eguneroko ekintzek ere gas isuri as-ko sortzen dituzte: industria jardue-rek, nekazaritza eta abeltzaintza in-tentsiboek, autoan bidaiatzeak, hon-dakinak gaizki kudeatzeak, objek-tuak etengabe erosi eta botatzeak,egunero energia gaizki erabiltzeak...

m a n t a n g o r r i4 ASTEAZKENA, 2020KO APIRILAREN 1A berria

MUNDUARI ADI

Amazoniako iazko suteen osteko argazki bat, Brasilen. JOEDSON ALVES / EFE

39º

Espezieen galeramunduan:

Planeta berotzeak eragina izangodu animalia batzuen bizilekuetan,eta, horren ondorioz, espezieugari galduko dira. Eremu hotze-takoak izango dira kaltetuenak.Ikerketa batzuen arabera, klimaaldaketak bere horretan irautenbaldin badu, hurrengo hamarka-detan munduko espezieen %25galtzeko arriskuan egon daitezke.Esaterako, hartz zuria eta Adeliapinguinoak.

Suteak:

Inoiz ez bezalako beroaldiek sutelarriak eragin dituzte basoetan.Ezohiko tenperatura altuek etaekaitz lehorretako tximistek era-gin dituzte suteak. Gogoratu iazizan ziren sute handi bezain larriak:Amazoniakoak, eta bereziki Aus-traliakoak.

Itsasoa:

Zientzialariek egindako aurreikus-penen arabera, itsasoaren maila

ADI DATUARI! Igeldon (Gipuzkoa),2019ko uztailaren 23an,azken 92 urteotan neur-tutako tenperaturarikaltuena erregistratu zu-ten: 39 gradu.

metro bat igoko da 2100erako, etamilioika pertsona lekualdatu beha-rra ekar dezake. Poloetako, gunehotzetako eta goi mendietako izo-tza urtzen ari da, eta, horren on-dorioz, itsasoaren maila etengabeigotzen ari da: are, berotzeak

egungo joerari eusten badio, 2100.urterako metro bat baino gehiagoigo liteke itsas maila, NBEren iker-keta taldearen arabera. Eta ohar-tarazi du horrek berekin ekar leza-keela milioika pertsonak lekualda-tu behar izatea.

Itsasoa

Itsas mailaren igoerak berezikieragingo du kostako tokietan:Aturri inguruan, Baionan, ibaiertzeko bi aldeek izango duteuholde arriskua; Donibane-Lohizu-ne, Irun, Donostia-Pasaia, etaDonostian Zurriolako hondartza urazpian geratu daiteke 2100. urtean; Orion, Zarautzen, Urdai-bain, Bilboko itsasadarrean etaMuskizen ere eragin dezake itsa-soaren igoerak.

Espezieen galera Euskal Herrian

Klima aldaketa ikertzen duen BC3euskal agentziaren arabera, EuskalHerrian 88 espezie egon daitezkearriskuan. Horien artean landareak,ugaztunak, anfibioak, hegaztiaketa arrainak egongo lirateke. Giza-kiaren jardueraren eraginez egon-go lirateke arriskuan, eta, diote-nez, oraindik lan egin daiteke horieieusteko. Argazkian ageri diren es-pezie hauek nabarmendu dituzte. MITXOLETA BIOLETA

UGATZA

3 ZER GERTATUKO DA

PLANETA BEROTUZ GERO?

5.500 milioi herritar egongo dira kalteak pairatzeko arriskuan2050erako. Adituek uste dute 9.700 milioi biztanle izango direlamunduan; beraz, erdiak baino gehiago egongo lirateke arriskuan.

4 ZER GERTATUKO DA

EUSKAL HERRIAN?

Munduan gertatzen ari den klima aldaketak ere eraginadauka Euskal Herrian. Kostaldeko herrietan nabarituko dagehien, baina espezie batzuk ere arriskuan egon litezke.

m a n t a n g o r r i 5berria ASTEAZKENA, 2020KO APIRILAREN 1A

KLIMA LARRIALDIA

Soslaia

Greta Thunberg

17 urteko suediar bat da Greta Thunberg.Erreferente bilakatu da klimaren larrialdiarenkontrako borrokan. 2018ko abuztuaren 20an,klimaren aldeko eskola greba izenekoprotestari ekin zion: parlamentuaren aurreaneseri, eta gobernuari exijitu zion PariskoItunean onartutako neurriak martxanjartzeko. 21 egunez egin zuen ekintza bera,irailaren 9an hauteskundeak izan ziren arte.Ez da gelditu hauteskundeen ostean ere:ostiralero, uko egin dio eskolara joateri, etagreba egiten du parlamentu aurrean. Ordutik,Thunbergen ahotsari beste milaka gazterenakbatu zaizkio. Ostiraleroko grebetatik hartuzuen izena ekinaldiak: Fridays For Future.

BISOI EUROPARRA

EGUZKI IHINTZA

LANPROIA

HEGOALDEKO ZUHAITZ IGELA

5 ZER EGIN DAITEKE KLIMALARRIALDIAREN KONTRA?

Jantziak. 2000. urtean, 50.000 milioi jantzi ekoitzi ziren; 2015. urtean, berriz,hori halako bi. Asko material toxikoz eginda daudenez, ura kutsatzen dute. Gainera,munduaren beste muturrean ekoitzitako produktuak Euskal Herrira ekartzean,kutsadura areagotu egiten da, hegazkinen eta itsasontzien bidezko garraioek askokutsatzen dutelako. Material toxikorik gabe egindako jantziak eros daitezke, etajantziak birziklatu.

Garraioa. Autoen CO2 isuriak isurketa guztien %10 dira;alternatiba ona izan daiteke garraio publikoa erabiltzea,edo bizikletan edo oinez ibiltzea. Danimarkan,bizikletaz egiten dira herri barruko bidaien %18, etaHerbehereetan, %27.

Energia.Elektrizitatean aurrezteko, beharrezkoa ezdenean, argia itzali behar da, energia askoaurrezten baita hala.

Berrerabili eta birziklatu. Objektuakberrerabiltzea eta birziklatzea aukera ona izandaiteke, baina are hobea da gutxiago kontsumitzea.

CO2

ITZALI

Greta Thunberg Suediako parlamentu kanpoaldean. ANDERS HELLBERG

6

m a n t a n g o r r i6 ASTEAZKENA, 2020KO APIRILAREN 1A berria

DENBORA-PASAK

1. Kopiatu laukiz lauki. Kopiatu ezazu izozki goxo-goxohonen irudia laukiz lauki, eta, ondoren, margotu.Ea berdintsua egiten duzun!

2. Buruari eragin. Bittor etaGotzone matematikako eragiketakegiten ari dira. Jarri dagokioneragiketa ikurrahutsune bakoitzean.

13 5 2 = 9

3 7 6 = 15

8 5 2 =20

m a n t a n g o r r i 7berria ASTEAZKENA, 2020KO APIRILAREN 1A

Erantzunak:2.-D. 3.- B, D, A, C eta E.

3. Labirintoa. Euria egiten hasida, baina, hodeitik irteten direntantek, lurrera iristeko, labirinto batigaro beharko dute. Ea bide hori aurkitzen laguntzendiogun hodeiari!

NagoreIrazustabarrenaITZULTZAILEA

«Historiageologikoaridagokionez, izotzaroan bizi gara»

Zergatik animatu zarete liburuhau euskarara itzultzera?Euskarara ekarri dugun sail batenlaugarren liburua da hau, eta, egiaesan, sorta guztia oso erakargarriada; 100 kontu dira, kasu honetanLur planetari buruz, eta bitxikerienbidez irudi oso interesgarria ema-ten du. Ilustrazioen eta datuen bi-dez, xehetasun asko ematen ditu,eta planeta osorik ezagutu gabemezu garbi bat ematen du.Zerk harritu zaitu gehien?Liburua orain berriz hartu dudane-an, ezin izan dut saihestu oraingauden garaiarekin alderatzea. Ba-dago XIV. mendeko izurri beltzariburuzko kontu bat, eta gauza bitxibat azaltzen du: munduko popula-zioaren ehuneko handi bat hil zuenizurri beltzak, eta hori ondorio ne-gatiboa da noski, baina populazioaasko jaitsi zenez, baso berriak sor-tu ziren, eta handik bi menderaizotz aro txiki bat egon zen. Alda-gai asko daude, baina eragileetakobat izan zen izurri beltza. Bitxikeria batzuk azaltzeko ba-lio du?Bai. Gainera, modu erakargarrianeta oso modu errazean. Niri askogustatzen zaidana da 1815ean ger-tatu zena: Indonesian sumendibat piztu zen, eta apurka planetaosoko atmosfera errautsez betezen eta eguzki izpiak gutxitu ziren.1816 ezagutzen da udarik gabekourtea bezala, tenperatura oso txa-rrak izan baitziren eta kalte eko-nomiko handiak eragin baitzituen.Uda horretan Lord Byron, Percy

Shelley eta Mary Shelley uda pasa-tzera joan ziren etxe batera. Bainahain eguraldi txarra egin zuenez,erabaki zuten beldurrezko ipuinaksortzea, eta hor sortu zen Fran-

kenstein. Naturak halako eraginadauka: munduko bazter bateansumendi bat pizten da, eta hu-rrengo udan Frankenstein sortzenda.Liburu ona izan daiteke, beraz,etxean itxita gauden garaira-ko?Bai, eta agian Frankenstein berriaksortuko dira. Ez pertsonaiak, bainabai sormen lanak.Bitxikeria hauen bidez Lur pla-netaren ikuspegi orokor batemateko balio dezake liburuhonek?Badaude beste bitxikeria batzuk:planetaren historia geologikoa, kli-matologikoa... Planetaren historiaguztia kontuan hartuta, nik ez ne-kiena zen izotz aro batean gaude-la, glaziazio batean gaudela azke-nengo bi milioi urteetan. Kontrae-sana ematen du, planeta berotzenari baikara oso azkar, baina histo-ria geologikoan glaziazio bateangaude.

AZOKA LIBURUAd Izenburua: ‘100 kontu ondo

ezagutzeko. Lur planeta’.

d Testua: Batzuen artean.

d Marrazkiak: Batzuen artean.

d Itzulpena: Nagore

Irazustabarrena.

d Orrialde kopurua: 128

orrialde.

d Prezioa: 14,40 euro.

d Adina: 9 urtetik aurrera.

d Argitaratzailea: Ttarttalo.

Abentura bat da etxekotxoko ilunak deskubri-tzea. Edo baineran pira-tarena egitea. Edo irudi-

menaren bidez mundu berriakezagutzea. Edo naturan jolaseanaritu eta bitxiloreekin eskumutu-rrekoak egitea. Abenturak denetarikoak izan

daitezke, eta zoragarria da aben-turak bizi eta konpartitzea.

AbenturazalearenlaburpenaBarneratu nintzen oihan tropikaletan,txonbo egin nuen itsaspe abisaletan.

Egin nintzen glaziarretan izoztu,basamortuan erre, errepideetan nekatu.

Igo nintzen tontorretara,ia ukitu arte ilargiaren adarra.

Astronauta, bikingo, esploradore,parapentista, eskalatzaile, domadore.

Eta non topatu nuen nire harmonia?Ez zerumugan, ez, bidean baizik:batzuetan dotore, besteetan ortozik.Ibilian ibiliz bihotzaren geografian.

AbenturaGutun-azal bat da, barruan sorpresa:ekar dezake zoriona amaiera onak;ekar beldurra amaiera makurrak.

Baietz igarri!Non da bola mordoakolorin-kolorinazuhaitzetan zubiakedota tirolinak?

m a n t a n g o r r iberria

GAZTETXOEN ASTEKARIA LARUNBATA, 2020KO APIRILAREN 1A

Abenturak

EIDER EIBAR

Igarkizunaren erantzuna

Irriaren 93. zenbakian topatuko du-

zue, ‘Txoko Txiki Kuttuna’ atalean.

www.irrielagunak.eus-eneskuragarri.

Olerkiak:Miren Agur Meabe