2010ko. URTARRILA-OTSAILA48

ZENBAKIAK

6€KULTURA SAILADEPARTAMENTO DE CULTURA

GOBIERNO VASCO

EUSKO JAURLARITZA

EUSKAL HERRIKO GAUEKO TXIMELETAK

GALLI TXIMELETAEUSKAL HERRIKO GAUEKO TXIMELETAK

GALLI TXIMELETA

EUSKALEUSKAL HERRIKO MEHAHERRIKO MEHATXATXATUTTUTAKOAKO FLORAFLORA

AFRIKAKOAFRIKAKO HERRIAKHERRIAK

NNUUBBAAKKNNUUBBAAKK

ARNIKAARNIKA

NNAAMMIIBB BBAASSAAMMOORRTTUUAAMUNDUKOMUNDUKO BASAMORTUAKBASAMORTUAK

NNAAMMIIBB BBAASSAAMMOORRTTUUAA

MUNDUKO ARRAINAK

AURKIBIDEA

Zuzendaria: Fernando Pedro Pérez.Erredakzioburua: Kepa Zenarruzabeitia.Kolaboratzaileak: Pilar Llamazares, Aitor Atxa, Ane Ariztondo, Oskar Azkona, Fidel Korta. Anaut Paterson, Jon Zubiri, Elena Azkarreta, Xabier Aramburu, Miren Azkuna.Argazkiari-taldea: Edurne Urkizu, Aitor Zubizarreta, Xabier Urreta, Izaskun Loidi.Maketatzailea: Cristina Urionabarrenetxea.Legezko gordailua: BI-2452-02.ISSN: 1695-4645 Aleak: 4.000

Erredakzioa:Av. Madariaga, nº. 47-6º C - Esc.1 - 48014 BILBAO.Tel: (94) 4 75 28 83. e-maila: adeve.2@euskalnet.net

Zortzi urtea - 48.zk - 2010eko URTARILA-OTSAILA

BIZIRIK DIRAUTEN ANIMALIAK

Birikak dituzten arrainak.........................4

MUNDUKO BASAMORTUAK

Namib basamortua.........................6

NARRASTIEN EBOLUZIOA

Tenotosaurus eta Thescelosaurus....13

HISTORIAURREKO UGAZTUNAK

Arsinoitherium eta kvabeihyraxs ....15

AFRIKAKO HERRIAK

Nubak.............................................16

MUNDUKO HEGAZTIRIK

MEHATXATUENAK

Ibis eremutarra ...............................22

MUNDUKO ARRUBIOAK

Texaseko arrubio haitzulotarra.......24

EUSKAL HERRIKO MEHATXATUTAKO

FAUNA

Eskailera sugea..............................25Zozo papazuria ..............................25

EUSKAL HERRIKO KARRAMARROAK

Portzelana ileduna ..........................27

TXAKURRAK

Terrier eskoziarra ..........................28

EUSKAL HERRIKO PERREITXIKOAK

Gibelgorri ankagogorra ..................31Gibel oliba ......................................31

EUSKAL HERRIKO LANDARETZA

Vicia pyrenaica...............................32Zauri-belarra...................................33

MUNDUKO UHARTEAK

Sirigapo uhartea................................34

MUNDUKO MERUAK

Mero ildaskatua.................................36

EUSKAL HERRIKO INTSEKTUAK

Aeshna cyanea ..............................37

EUSKAL HERRIKO ZUHAITZAUTOKTONOAK

Gaztainndoa...................................38

TROPIKAL LANDAREAK

Cordyline terminalis........................39

EUSKAL HERRIKO UR HEGAZTIAK

Zata arrunta....................................40

MUNDUKO ITSAS SUGEAK

Beltzez izpildutako itsas sugea eta Ozeladun itsas sugea ..............41

MUNDUKO DORTOKAK

Tornier-en Dortoka ..................................43

EUSKAL HERRIKO TXIMELETAK

Urrezko tximeleta iluna .................44Lero laburrezko urrezko tximeleta..45

KATUAK

Korat katua.....................................46

EUSKAL HERRIKO MENDIAK

Ekialdeko Gasteiz Mendiak............48

Argitaratzailea:Iraungitzeko Zorian Dauden Espezieak

Defendatzeko Elkartea.

IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIEAK DEFENDATZEKO ELKARTEA

ZURE NATUR ETA ZOOLOGIA ALDIZKARIAEEUUSSKKAALL HHEERRRRIIKKOONATURA

EEUUSSKKAALL HHEERRRRIIKKOO NATURA

OXYCHEILINUS BIMACULATUS

CHEILINUS CHLORCULUS

CHEILINUS UNDULATUS

CHEILINUS FASCIATUS

PARACHEILINUS FILAMENTOSUS

OXYCHEILINUS DIGRAMMUS

ZOOLOGIA

Urteko kuota: amabi ale urtean: 36 euro. TLF.: 94 475 28 83 ARPIDETZAARPIDETZA BOLETINABOLETINA

Naturaren Ahotsa Interneten zabaltzen da EuskomediaFundazioaren bitartez, ADEVE eta EUSKO IKASKUNTZA-renarteko hitzarmena dela eta WWW.euskomedia.org/adeve

EHAA-1996ko otsailak 7, asteazkena.3/1996 DEKRETUA, urtarrilaren 9koa, Elkartea herri-onurakoa dela aintzatesten duena.

Nahiz eta Devonikoarenhasieran agertu, duela 390

milioi urte, birikak dituzten arrai-nek edo Dipnooek, orain artebizirik jarraitzea lortu dute. Izanere, espezializazio bereziakdituzte.Gaur egun ur gezako hiru arrainen gene-rotan ordezkaturik daude; Australiakobirikak dituen arraina (Neoceratodus),Afrikako birikak dituen arraina (Protop-terus) eta Hego Amerikakoa (Lepidosi-ren).Ezagutzen diren ale fosilen bidez, gauregungo birikak dituzten arrain guztiekberen arbasoen antza dutela, konpro-batu ahal da. Horrela, Australiako Dip-nooak gorpuzkera sendoa du, berehegatsak eta ezkatak oso handiak dira,Hego Amerikakoak eta Afrikakoak, ordez,Anfiumen antza dute -Urodelo bitxiak,zeinek metro bateko luzera duten, berenhankek 3 cm-ko luzera dute eta AEBko

hegoekialdeko kostaldekoak dira-.Birikak dituzten arrain-espezie guz-tiek barruko zakatzak eta birika-era-ketak dituzte, hauek beren igeri-mas-kuri transformaturik besterik ez dira.Dena den, Australiako Dipnooarenkasuan, Nahiz eta oxigeno gutxikourmaeletan bizi ahal, azalera arnasahartzera joan behar du. Baina urma-elak lehortzen hasi zirenean, berehondorantz joaten da. Izan ere, Afri-kako Dipnooa eta Hego Amerikakoaez bezala, ura ez edukitzekotan arrainhau ezin daiteke bizi. Horregatik, biri-ka-organorik garrantzitsuenak arna-sa hartzeko, zakatzak dira eta birikakbakarrik erabiltzen ditu oxigeno gutxi-ko uretan arnasa hartu ahal izateko.Afrikako eta Australiako birikak dituz-ten arrainak, ordea, uretatik at bizi-tzeko gai direnez, lohiaren artean biziizanez, barruko zakatz murriztuakaurkezten dituzte eta ia ez dituzte era-biltzen gas- trukean. Dena den, alehelduek, zeinek orduro bi edo hirualdiz igotzen baitira arnasa hartzeko-Izan ere, geldialdian beren zakatz-

arnasketak ematen dienarekin nahikoada- birikiaren laguntzari heltzen dioteurdurik jartzen direnean edo beren uda-ko lozorroak hasten direnean. Udako lozo-rroaldian dituzten gorputz-funtzioak ezdute ezer ikusirik beste ornodunen ordez-kari batzuekin, eta hain handia da bereneboluzioaren maila ezen oso zaila izan-go litzatekeen eboluzio-jarraipena edo-zein norabidetan. Horregatik esaten da,ornodunen eboluzio-linean birikiak dituz-ten arrainak “kale itsuak” direla.

Ugalketa

Beren ugalketa oso berezia da. Mendea-ren hasieran, Australiako aleak Burnetteta Mary ibaietan bakarrik bizi ziren -irlahandi honetako hegoekialdeko tontorre-an, hau dela kausa bere biziraupenamehatxatuta zegoen. Goiz bere hazkun-tza artifiziala martxan jarri zuten, beste urbirpopulatzeko.Normalean bere ugalketa uztaila etaabuztua bitartean gertatzen da. Orduan,emeak bere arrautzak gainazal-lohizkozuloetan ezatzen ditu -ur-maila 2m-tik 3m-

4

EH 48Zk.

ra inguruan dagoenean- Arrainkumeekgurasoen antza dute -berdin-berdinak-eta jaio direnetik hilatete bat bete artebirikaz bakarrik arnasa hartzen dute.Hego Amerikako Dipnopooen arrekberen habiak ur sakonetan egiten dituz-te, horretarako ganbara obalatua duenzulo bat zulatzen dute, gero hostoenbidez harrotzen dute. Etzauntza haue-tan, emeek beren arrautzak jartzendituzte arrak babesteko baita arrainku-meak ere. Aldi honetan beren sabel-hegatsetan hari-formako egitura mehea,odolez ondo irrigatua, agertzen zaie.Urmaeleko hondoan oxigenorik ia ezdagoenez., materialaren usteldurakkontsumitzen duelako, Iktiologoek bereburuari galdetzen diote filamentu mehehauek arren arnas-gaitasuna gehitze-ko balio dutenentz, agian modu hone-taz oxigeno gehiago urmaelera eramandezakete, azalera joan beharrean.Ornogabeengan prozedura hau baka-rra izango litzateke. Baina gaur egunarte egiaztaturik ez dago. Dena den,ematen du ez dagoela beste modurik ondorengoek habia nahi-koak eta beharrezko oxigenoa arnasa hartzeko. Afrikako Dip-nooen antzeko habiak egiten dituzte, ertzeetako gainazal-ure-tan. Ur- mailaren beherapenarekin zulo hauek ertz guztiz ido-rretan aurki daitezke. Arrek beren etzauntzak uzten dituzte bakarrikelikatzeko, uretarako benetako ”arrastoak” jarriz.

Orientatzeko sena harrigarria

Oraindik ez dago argi nola aurkitzen duen bere habia, ar bakoi-tzak . Izan ere, maiz, ar asko leku txiki batean daude.Amerikako eta Afrikako Dipnooen aleek kanpoko zakatza handiadituzte, baita Urodeloen larbek ere. Orduan marraskiloak jatendituzte eta ur-landareen gainetik igotzen dira, bular eta sabelhegats filiformez baliatuz.Hazten diren heinean, beren kanpoko zakatzak galtzen dituzteeta aztarna organikoz eta ornodun ben-tonikoz elikatzen dituzte. Denborarenpoderioz beren hazkuntza gutxitzen danabariki. Australiako Dipnooak metro etaerdiko luzera izatera ailega daitezke eta50 urte arte iraun dezake, ezagutzenden Afrikako Dipnooak, berriz, 1´3m-koluzera zuen eta 40 urte arte bizi izanzen.

Lohiaren azpian egindako hibernazioa

Lehortea hasten denean eta ibaietakour-maila gutxitzen denean, bai Saharaeta El Cabo-ren artean bizi diren birikakdituzten Afrikako arrainak, bai Amazo-nas eta Paraná ibaietan bizi diren HegoAmerikakoak, hondoko lohiaren arteanlurperatzen dira.Hego Amerikako Dipnooak lurzorukogeruza iragarkaitzetara joaten da etahan dagoen ur-aztarnetan bilduta ego-ten da; Afrikako espezieak, ordea, hain-beste sakonetara ez dira ailegatzen.Egoera honetan, espezie biek kapulu

gogor bat-madari-itxurakoa- eratzen dute,- urarekin jariatzen dutengorputz-mukia eta berarengan dagoen buztin disolbatua nahas-tuz-. Bere barruan, buruaren gainean buztana kokatzen dute,beren begiak babesteko eta justu, ahoaren aurrean kanporantz-ko pasabide bakarra uzten dute, arnasa hartzeko. Babesten zaionestaldura iragaitza da -bai aireari bai urari- eta urte bat edo biirauten zaio. Denbora luze honetan hibernatutako arrainak beregantz-erreserbak ez ditu hartzen , beste hibernatutako anima-liak egiten duten bezala. Arrain honek, ordea, buztanaren mus-kulu-ehunaren zatia zurgatuz elikatzen du -berezko proteinak-.Animali erreinuan prozedura hau guztiz harrigarria da. Izan ere,arrain hauek hibernazioan zehar pisua eta luzera galtzen dituz-te. Hibernazio mota hau oso bitxia da: gorputzak egiten dituenhondakinek -substantzia nitrogenatuek- letargiaren baldintzetanarraina pozoitu behar izango lukete. Baina animaliak errazki arra-zo hau konpondu du: ihardunean daudenean amoniako oso urtuairaizten dute - pilatzean hain arriskugarria ez dena-. Beren hiber-

nazioan zehar, urik eza dagoe-nez, ia urea bakarrik iraiztendute, baina urea hau metatzendute, ura bananduz, berriro era-biltzeko eta horrela gutizkopisuaren 1-%2 ko proportzio.Harrigarria da, ornodunen orga-nismoan gorputz pisuaren%0´002ko urea , hilgarria dela.Afrikako Dipnooek, berriz, por-tzentaiak mila aldiz handiagoakjasan ditzakete. Euritean, ohikoekintzara itzultzean, gordetuta-ko ezkrezio-sustantziak bi edohiru egunetan uretan liberatuakizaten dira, eta berriro berenkontzentrazio arruntak lortzendituzte.Segurki prozesu honetan jaria-kinen zati bat zakatzetatik pasa-tzen dira, beren funtzio nagusia,agian, hondakin substantzienaskartze-iragazki bezala izandaiteke, eta ez arnasa hartze-ko funtzioa.

5

EH 48Zk.

BIZ

IRIK

DIR

AU

TE

N

AN

IMALIA

K

Birikak dituztenarrainak bi urtetan

zehar lohizko kapulu batean atxiloturik

bizirik jarrai dezakete,aire atmosferikoa hartuz eta bereko

muskulu ehuna janez.

BBIIRRIIKKAAKK DDIITTUUZZTTEENN AARRRRAAIINNAAKKBBIIRRIIKKAAKK DDIITTUUZZTTEENN AARRRRAAIINNAAKK

BIZ

IRIK

DIR

AU

TE

N

ANIM

ALIA

K

6

EH 48Zk.

7

EH 48Zk.

MU

ND

UK

O B

AS

AM

OR

TU

AK

MU

ND

UK

OBASAM

ORTUAK

Namib basamortua, eremu huts,ez emankor, eta malkartsua

da. Afrikako hego-mendebaldekokostaldean zerrenda zurbila ema-ten du. Oso basamortu bitxia da;izan ere, hamarrean behin itsasotiklaino zeharkaezina agertzen da.Munduko basamortu idorrenetari-koa da, Antartikatik etortzen diren oso itsas laster hotza-rengatik -Benguela-lasterra-, zeinek iparraldera Nami-biako kostalde osoa bainatzen duen eta ez duen beha-rrezko lurrunketa uzten euri-eraketak lortzeko, dena denlaino trinkoak agertzen dira eta kilometro batzuk barrual-derantz ailega daitezke; horrela lortzen duten hezetasu-nak bizitza begetal txiki bat uzten du basamortu hone-tan. Itsasoko haize hotsek ere bere eremu bakartiakzeharkatzen dituzte.Lurreko basamortu zahar eta idorrenetariko bat daNamib basamortua, badaki Tertziario Aroan -duela 65milioi urte- jadanik zegoela, garai hartan dinosauroak

agortu ziren.2100 km-ko luzera du, Angolarekiko mugatik -iparraldean-, Oran-ge ibairaino -hegoaldean-. 80-200 km-ko zabalera eta 80.000km2-ko hedadura ditu. Bere izenak -Namib- “handia” esan nahidu eta Kuiseb ibaiak, zeinek Atlantikoan urak isurtzen dituen (Wal-vis Bayn) bi zatitan banatzen du.

Bi eskualde klimatiko

Namib basamortuak bi eskualde klimatiko ditu.Walvis Baykobadiak banatzen du bere erdialdean eta Kaprikornio tropikoan.Bere iparraldean pixkanaka-pixkanaka euriak gehitzen dira -kos-taldean 20mm eta barnealdean 85 mm-; beti udan gertatzen dira.Bere hegoaldean, Namib Naukluft Parkeko Erreserban eta Oran-ge ibairaino, harezako itsaso erraldoia hedatzen da. Hantxe eurigutxiago daude eda urteko edozein garaian ager daitezke. Ten-peraturak ere baxuagoak dira eta neguan zehar izozteak agerdaitezke.Dunen azpian, legarrezko terraza zaharrek lurperatutako altxorbikainak ezkutatzen dituzte: munduko diamante-meategirik han-diena.Duela milioi urte, dunak agertu baino lehen, Orange ibaiaren urakharribitxien eta legarraren nahasketa (Kimberley eta Hegoafrika

inguruko aldeetatik) eraman zuen itsasorai-no. Legarra ozeanoaren hondoan geratu zenbaina kostaldeko lasterrek harribitxiakherrestatu zituzten eta Namibeko hondartze-tan geratu ziren, non Orange ibaiaren hara-naren legarrak eta lohiak jan dituzten.Kuiseb ibaiko iparraldera legarrezko lautadaharritsuak ikus daitezke, hauek mugatzendute kostaldeko ur arriskugarriekin mende-baldera; horri esker, “Heriotzaren kostaldea”edo “Eskeletoen kostaldea” esaten zaio, aldehonetako ikuspenik ezagatik (itsasontzi askohondoratu dira eta gizon asko hil dirakostalde honetan).Gran Escarpe mendikateak Namibbasamortuaren muga markatzen du:Iparral-dean, urtaroko ibai batzuekzeharkatzen dute, flora eta faunarne-tzat korridoretzat hartut, baina Kuise-beko arroilatik hegoaldera, dunakharresi iragaezin bihurtzen dira. Ipa-rraldera joaten den ibaiaren aldetikhedatzen den Namibeko aldea, Kao-ko basamortua da eta Angolan sar-tzen da. Bere ibiak beti ura du -Kune-ne ibaia-, berean euri gehiago egitendu (urria eta martxoa bitartean 100mm-ko noizbehinkako ekaitzak) etafauna eta flora gehiago ditu. Lüderitz-ko hegoalderantz joaten den Namibe-ko aldea, Karoo deitzen da, Hegoafri-kan sartuz; duen ibaiak ere beti ura du -Orange ibaia-, duela askohipopotamo asko zeuden eta gaur egungo landare zaporetsu-espezie gehiago duen munduko eskualdea da (10.000 landarebaino gehiago).

Namib Naukluft Park, Walvis Bayeta Swakopmund

Namib Naukluft Park, jenderik gabekoaldea da basamortu honetan. Itsasoa-ren aldean dago. 320 kilometrokoluzera du eta 120 kilometroko zabale-ra. Bere alde gehiena 300 metrokoaltuera duten dunak dira, hauek kolo-rea aldatzen dute eta eguna pasatzenden bitartean beren itzal bitxiak proiek-tatzen dituzte.Itsasoaren ondoan daudenek kostal-derako lerrokatze paraleloak eratzendituzte, mendebaldeko haize mende-ratzaileengatik. Kalahariko barrualde-tik hareak arrastatzen dituen Orangeibaia da jatorria; hareak itsasoan gera-tzen dira eta gero Benguela-lasterrakeramango ditu iparralderantz. Barrual-dean, berriz, urteko garai bateanzehar, haizeek kontrako helbidea har-tzen dute eta itsasotik 80 kilometroradunek izar-formakoa dute.Kuiseb arroilak -iparralderantz- dunenaurreratzea geldiarazten du.Gero basamortuko lautada hedatzenda, ekialderantzeko etengabeko igoe-rak Windhoekera eramaten du. Bera

Namibiako hiriburua da, Namibiakokostaldeko bi hiri garrantzitsuenetik300 kilometrora dago, hauexek Wal-vis Bay eta Swakopmund dira.Walvis Bay bere izeneko badiankokaturik dago eta herrialdeko por-turik nagusiena da.Benguela-laster hotzari esker,Nami-biako kostaldean arrain askodaudela ikus ditzakegu. Hainbatarrantza-flotak Walvisko portuanbisita egiten dute. Walvis Bay-tik 30kilometrora Swakopmund hiria dago(30.000 ren bat biztanle ditu).

2000 urte bizi den landare endemikoa

Namibiako espezierik nagusiena Welwitschia mirabilis landareada. Landare hau basamortuko bizitzara moldatuta dago eta 2000

urte arte bizi daiteke esan dezake-gu.1860.urtean Friedrich Welwitschaustriarrak aurkitu zuen Angolakohegoaldean. Alerik handienek 500urteko adina dute, Welwitschia Flä-chen daude, bera basamortukolautada bat da, zein Swakopmun-deko ekialdetik 50 kilometroradagoen. Landare honetako aspek-tuak -Namiben bakarrik haztendena-, errefau erraldoiaren antzadu (handiena 1,5 metroko altueradu) berengan bi hosto zabal etaherrestari ateratzen dira, sei metro-ra arte haz daitezkeela. Haizeeklandarearen muturrak pirukatzendituzte.Lainoa azalean metatzen denean,landareak bere hostoen poroetatikhezetasuna xurgatzen du, baitabere sustraietan ere; handik lurzo-rutik iragazten den ura xurgatzendu. Bere sustrai nagusia, 3 metro-ko luzera izatera ailega daiteke,erreserba bezala erabiltzen du,izan ere, berengan ura eta elika-gaiak gordetzen ditu lehortasun-garaiak pasa ahal izateko.

NNAAMMIIBB BBAASSAAMMOORRTTUUAA Namibia

Sossusvleiko dunei esker osoezaguna da. Mundukodunarik altuenak direla pentsatzen da, izan ere,

haietako askok 300 m bainogehiago dute. Namib

basamortuak ekialderaKalahari basamortuarekin

mugatzen du, mendebalderaOzeano Atlantikoarekin eta iparraldean Etoshako Parke

Nazionalarekin nahasten du -Afrika australeko

garrantzitsuenetarikoa-.

NNAAMMIIBB BBAASSAAMMOORRTTUUAA Namibia

8

EH 48Zk.

9

EH 48Zk.

MUN

DUK

O P

AR

KE

NA

ZIO

NA

LA

K

MUN

DUK

O P

AR

KE

NA

ZIO

NA

LA

K

Sekuoia Parke Nazionalaren lurraldeakezaugarri bat du: dituen sekuoia erraldoi

eta milurtekoak. Alde babestu bakarra era-tzen du Kings Cayonarekin -iparraldera heda-tzen dena-.Fresno eta Visalia hirietatik 130km-ra dago, hiri hauekin 180 eta 198koeskualde errepideen bidez komunikatzendu.Greyhound eta Trailways konpainiek par-kerako autobusen zerbitzuak egiten dute.Beste aukera bat dago: Southern PacificRailways eta Santa Fe Railways erabil-tzea, hauek tren-zerbitzua eskaintzen duteTulare eta Fresnotik, halaber Fresnorakoeta Visaliarako ohizko hegaldiak daudeSan Frantzisko eta Los Angelestik.

Urte osoan zehar irekita

Urte osoan zehar bisitariak sar daitezke.Ostatuak eta akanpatzeko lekuak daude,halaber zaldiak aloka daitezke ibilaldiakegiteko edo instalazioak erabil daitezkeeskiatzeko edo arrantza egiteko.Giant Foresteko aldean, tenperatura -6ºCeta -3ºC artean ibiltzen da urtarrilean, eta10ºC-25ºC-ra ekainean.1852.urtean, eskualde honetako aparte-ko sekuoia-egurrak deskribatzen dituenargitaratutako artikulu batengatik, egurgi-leen inbasioa sortu zen eta egurra elabo-ratzeko zentru asko biderkatu egin zen.Erantzun bezala, Sekuoiaren babesarakomugimendua sortu zen. Honek gobernuarialderako babesa esakatu zion. Moduhorretaz 1890.urtean, AEBetako bigarrenparke nazionala jaio zen.Kaliforniak dituen baldintza klimatiko eta

geografikoak hain bereziak dira ezen berelurraldean zuhaitzarik zaharrenak ez ezik,handienak eta altuenak ere elkarrekin bai-taude, esate baterako, pinu-mota bat sekuoiaerraldoiekin eta sekuoia gorriak. Fenomenohau ulertzeko gauza bat aintzakotzak hartu

behar dugu: Europak, urte milaka batzuetanzehar eta gizonaren erruagatik, etengabekodeforestazioa pairatzen zuen bitartean, kon-tinente amerikarra, biztanle gutxiagorekin, iaez zuen halako prozesu pairatzen lehenen-go kolonoak agertu arte.

Dirudienez, glaziazioak agertu bainolehen, erreinu holartikoaren zati nagusia,klima bero eta hezetakoa, konifero-basozestalita agertzen zen, baina aldaketa kli-matikoak eta fronte hotzaren areagotze-ak iparraldekoak ziren espezieen hego-alderako migrazio motela ekarri zuten.Baina mantu izoztua berriro erretiratuta-koan, espezie batzuk bakarrik bizirik man-tentzen lortu zuten, adibidez, sekuoiaerraldoia altuera egoki batean kokatu zen.Sekuoia gorria, berriz, mikroklima erabi-liz, tenperaturaren gehitze orokorra gain-ditzea lortu zuen. Azkenean, beren jato-rrizko aldetik desagertu ondoren, espe-ziearen azken ordezkari bezala geratuziren.

Hainbat sekuoia-espezie

Parke honetako ekialdeko tontorreanAEBko bigarren tontor altuena dago (Alas-ka sartu barik). Whitney mendia da(4.418m). Inguratzen duten mendigune-ek 4000m-ko altuera dute, mendilerroa-ren 1.500 m eta 2.500 m bitartean,sekuoia erraldoia (Sequoia gigantea) haz-ten da, eta iparraldeagora, Pazifikoko kos-taraino, sekuoia gorria (Sequoia sem-pervirens) oso hedaturik dago. Parke honetako alerik ospetsuenak etahandienak historiako pertsonaien izen

ezagunak daramatzate, esate baterako, “Sherman jenerala”, GiantForesteko sekuoiarik handiena -80 m-ko altuerarekin eta bere enbo-rraren diametroa 30 m-koa da. “Grant jenerala” sekuoia ere oso eza-guna da.Sekuoia gorria edo gorri-koloreko makila ere deituta, koniferoa da;bere familiak -taxioazidoak- benetako fosil bizidunak ditu, adibidezzingiretako altzifrea edo zedro japoniarra. Oso espezie urtetsua da,bere batez besteko bizitza 600-700 urte bitartean dagoen arren, alebatzuk 2.000 urte baino gehiago izatera ailega daitezke -adin aipa-garria da benetan- sekuoia erraldoia bikoitza bizi daitekeen arren.Argi dago edozein izaki biziduna -animalia edo begetala- denboraluzea bizirik mantentzeko ondo moldatua egon behar dela inguru-nera, hainbesteraino izan behar da non bere etsai potentziala men-deratzeko gai izan behar den, edo ez edukitzekotan.Sekuoia gorriaren kasuan, ez duela etsairik esan behar da. Ez dagogaixotasun ezaguna bera eraso ahal izateko, eta intsektuek ere ezdiote kalterik egiten. Hegaztiek beren habia egiteko orduan, norma-lean zuhaitzen enborretan zulatzen dute eta batzuetan espezie batzukhiltzen dituzte, baina sekuoia gorriari ez diote kalterik egiten, izanere, bere enboraren azala oso gogorra da -30 cm gainditzen du-.Gainera, beheko adarrak hezten diren bakoitzean, lurzorutik ehun-

ka metrotarik kokatzen dira eta ugaztun handien pisuak ez ditu apur-tzen.Halaber, bere azala, bere lodieragatik oso ondo pairatzen ditu sute-ak eta sua.Preseski, Ipar Amerikako lehenengo kolonoek bazekiten, eta tamai-na egoki bateko zuhaitza mozten zuten, behin eta berriro motzon-doa erretzen zuten bihotzak sua hartu arte eta modu horretaz harro-tzen zuen. Orduan azal lodia bakarrik besterik ez zen geratzen, zir-kulu handia eratuz, gero korta-hegaztiak han sartzeko erabili ohizuten.

Monroe Rock eta Crescent Meadwo

Monroe Rock eta Crescent Meadwo puntuak oso iradokitzaileak dira.Lehenengoa izugarrizko bloke granitikoa da, esferaerdi-formakoa.Eskalinata-saila ditu tontorreraino, handik Siera Nevada ikus daite-ke.Crescent Meadwoa, berriz, Giant Foresteko puntu bakarra da, nonsekuoiak hedatzen diren, oihanpen loredunari lekua utziz.Parkean bizi den fauna hauxe da: oreinak, hartzak, pumak eta hegaz-ti-espezie asko.

Sekuoia Parke Nazionala 1890.urtean sortuta izan zen -honek AEBko bigarren parke nazional bihurtzen du-,

Sierra Nevadako mendebaldeko isurialdean kokatuta dago,Kaliforniako Ipar Amerikako estatuan. 1.631 km2 ditu eta

parke nazionalarik hurbilena da Los Angeles hirira. LaGiant Forest parkearen erdi-erdian dago, hiri honetatik 370 km-ra.

SSEEKKUUOOIIAAPARKE NAZIONALA

KALIFORNIA-AEB

SSEEKKUUOOIIAA PARKE NAZIONALA

Suaren uhartera ailegatzeko, onena dahegazkinez joatea: Buenos Airestik,

Gallegos ibaian eskala batekin, Ushuallaraailegatzen da bost ordu erabiliz. Azken hirihau, Antartikaren sarbidea deituta, parkea-ren atetik 12 km-ra dago. Bisitariek ostatuaaurki dezaketa babestutako aldearen barruan,edo Pattayako eta Ushuallako hoteletan.Hemen eskia eta arrantza praktika daitezkebaita aire- eta ur-txangoetan parte hartu ere.Urteko batez besteko tenperatura 5,4ºC-koada eta 8,5ºC (urtarrilean, hilaberik berotsue-na) eta 0ºC artean (uztailean) ibiltzen da.Kli-mak ere beste ezaugarria du, betiereko elu-rra eta haizea. 1520.urtean, Amerikako kon-tinentearen mutur hau zapaldu zuenlehenengo mendebaldarra Magallanes izanzen. Berak "Suaren Lurraldea" deitu zion.Hurrengo urtean, kolonizatzaile asko harajoan ziren eta ia Ona indiarren populazio guz-tiekin amaitu zituzten, gaur egun ia agortu-rik daude.XIX.mendean, garai gatazkatsu bat ondo-ren, Argentina eta Txile ados jarri ziren irlazatitzeko, egungo mugak hartuz. Eskualdehori gero eta garrantzitsuago izan zen mine-

ral-, gas- eta petrolio-hobiagatik.1960.urtean Argentinako gobernuak parkenatural hau ezarri zuen.Morfologikoki, Suaren Lurraldea Patago-niako goi-ordokiaren apendizea da. Uhartebatzuetan hedatzen da zatituta, Hornos Lur-muturaraino. Alde mendikatsuak, lakuak,eta glaziar-mugimendu zaharrenetan sortu

ziren kostaldeko fiordak ditu babestutakolurraldeak.Beagle kanalaren ertzetik paisaia ederrene-tariko bat ikus daiteke. Ureetatik hurrunago,Txileko Navarino uhartea altxatzen da, bereelurrezko mendi zuriekin.Pagadiek eta kanelondo bereziek osatzendute parke honetako landaredia. Halaber,aipatzekoa da, kanelondoak oso txikiak dire-la herriko klima gogorrara moldatzeko.Hemen ugaztun-espezie asko daude, adibi-dez, otsoak, azeria zuriak, pumak, katu basa-tiak, igarabak, llamak eta puduak -daudenoreinarik txikienak, bere pisuak ez ditu 9 kggainditzen eta bere altuerak 40 cm.Kostaldeetan zehar oso erraza da igarabak,itsas-lehoiak, hegazti-espezie asko: Pata-goniako pinguinoak eta albatrosak ikustea.

SSUUAARREENN LLUURRRRAALLDDEEAAPARKE NAZIONALASSUUAARREENN LLUURRRRAALLDDEEAAPARKE NAZIONALA

ARGENTINA

Suaren Lurraldea Parke Nazionala sortua izan zen1960.urtean. Izen bera duen uhartean kokatuta dago,

Argentinako lurraldean. Pazifikoko Hegoaldeko UholdeenFederazioak kontrolatzen du. 630 km2-ko azalera du. Beagle

kanalak mudatzen du hegoaldera.

10

EH 48Zk.

11

EH 48Zk.

EZAUGARRIAK: Balkanetakomuskerra musker berdearenantzekoa da, baina handiagoa.Ale helduek kolore berdez -osobizia- eta zeharo uniformea dute(oso gutxitan horiska edo arres-ka), eta haietariko gehienek biz-karraldean beltz koloreko pikar-datu fina dute.Kumeek eta ale gazteek general-ki kolore arreska dute (kumeak ilunak izaten dira),sarritan hiru edo bost marra estu eta argirekin edosarritan alboetan argi-koloreko orbain gutxirekin edobizkarraldeko erdialdean orban ilune-kin.Balkanetako muskerra musker berde-arekin (Lacerta trilineata) zeharo ahai-deturik dago eta batzuetan oso zailada haiek desberdintzea, izan ere, espe-zie biak oso aldakorrak dira.Lekuetan, non ale helduen identifika-zioa zaila baita, komenigarria da kumemarraduna edo azpihelduak bilatzea;hiru edo bost marra dituen aleak (biz-karraldearen erdia dagoena sartuta,argia izan daitekeela), Lazerta espe-zietakoa dira, izan ere, Balkanetakomuskerrak izango dira eta bi edo laumarra dutenak muskerra berdeak dira(Lacerta viridis).TAMAINA: ale helduak muturretik klo-akara arte 16 cm-ko luzera edo gehia-go ailega daitezke. Bere buztanarenluzera bi aldiz bere gorputzaren luze-ra da (32 cm).HABITATA: Balkanetako muskerrakmusker berdearen (Lacerta viridis) ohi-tura antzekoak ditu, baina generalkileku epelagoetan eta lehorretan aurki-tzen dira (Mediterraneoko klimetan).

Bi ezpezie eskualde berberan bizi dire-nean, hezeagoak diren habitatetan etaaltitude handienetan Balkanetako mus-kerraren lekua musker berdeak beteohi du. Dena den, Balkanetako mus-kerra sarritan, uraren ondoan bizi da(adibidez Errumaniako Ekialdean, etaGreziako Hegoaldeko lekuetan) etasakontasun gutxiko ibaietan eta urma-eletan igeri egiten ikus daiteke.Musker berdea bezala, Balkanetakomuskerra zuhaiska-formako lekuetanaurkitzen da, baina ale gazteak sasienartean bizi daitezke. Duna hareatsue-tara, harrizko hormetara eta labore-lurretara ere joaten dira.Ezpezie honen barruan barietatebatzuk daude. Errumaniako Ekialdeaneta Bulgariako Iparrekialdean bizi direnpopulazioek, musker berdearen burua-ren itxura izaten dute, arren lepoarenbi alboetan kolore urdinarekin.Greziako Hegoaldean eta Erdiguneanbizi diren populazio batzuetan muskerberdeen antzekoak dira. Ale helduekeztarri urdina eduki ahal dute, batzue-tan sabel-ezkataren sei ilara eta gene-ralki ezkata tenporalak gutxi dituzte.Greziako Irletan bizi diren populazioakoso aldakorrak dira; ale nahikoa txikiakegon badaude; sarritan bere lepoarenkolorea urdina da edo bere koloregenerala arreska (Milos Irlako aleakbezala) edo horiska (Andros eta TinosIrletako aleak bezala). Normalean ezdago arrazorik identifikatzeko, izan erehantxe ez dago musker berderik.Bakarrik Korfuko Irletan, Euoban, Tha-sosen eta Samotrazian aurki daitez-ke.Noizean behin Balkanetako muske-rrek eta musker berdeek elkarri hibri-da diezaiokete. Noiz edo noiz Herpe-tologoek Balkanetako muskerren ale-ak zeharo beltzak ikusi dituzte.BANAKETA: bere banaketa-aldeakBalkanetako Hegoaldea eta Ekialdea,Adriatikoko Ekialdeko kostaldea Istria-ra arte eta Greziako Irlak osatzen ditu.

MUN

DUK

O P

RIM

AT

EA

K

BALKANETAKO MUSKERRAK Lacerta trilineata

EZAUGARRIAK: lemure honen gorputza txikia da, gris-kolore-koa du bizkarraldean eta sabeladean, berriz, oso gris argia du.Bere buztana marroia da eta bere buruan oso belarri handiak ditu.Arrak emeekin konparatzen baditugu desberdintasunik ez dute-la ikus dezakegu.TAMAINA: bere gorputzak, buruarekin, 18-23 cm artean neur-tzen du. Bere buztana 15-19 cm artean dago.0,4-0,9 kg artean pisatzen du.BIOLOGIA: espezie zuhaiztarra eta gautarra da. Egunez, zuhai-tzetako zuloetan lo egin ohi du. Gauaren hasieran, oso oihu oze-nak bota dituzte beste taldeko kideei beren presentziaz abisuaemateko.Batzuetan, beren lurraldea mugatzeko, zuhaitzetako adarrak astin-du egin ohi dituzte.Estalketak gertatu ondoren, ernaldiak 130-135 egun bitarteanirauten du. Emea kume bakar batez erditzen da.Nahiz eta zenbat denbora bizi diren aske jakin ez, jakin badaki,gatibualdian bederatzi urte izatera ailega daitezkeela.ELIKADURA: hostoak, fruituak, loreak eta azalak jaten ditu batezere. Metaboliko-tasa baxu batek eta goma-kontsumo espezializa-tuak kaloria gutxiko dieta batekin bizirik ateratzen uzten diete.

HABITATA: zuhaixka- eta galeria-basoetan bizi daBANAKETA: bere banaketa-aldeak Madagaskarko uhartea baka-rrik osatzen du.

EZAUGARRIAK: hanka zuriakdituen lemure jostalariaren gor-putza txikia da, bere goiko aldeagrisa da eta beheko aldea,berriz,gris-zurixka-kolorekoa. Bere buz-tana marroi argi-kolorekoa da etabere belarriak oso handiak.TAMAINA: bere gorputzak,buruarekin, 24-28 cm artean neur-

tzen du eta bere buztana 21-28 cm artean dago.0,5-0,9 kg artean pisatzen du.BIOLOGIA: espezie zuhaiztarra eta gautarra da. Egunez, zuhai-tzetako zuloetan lo egin ohi du. Gauaren hasieran, oso oihuozenak bota dituzte beste taldeko kideei beren presentziaz abi-sua emateko.Batzuetan, beren lurraldea mugatzeko, zuhaitzetako adarrakastindu egin ohi dituzte.Estalketak gertatu ondoren, ernaldiak 130-135 egun bitarteanirauten du. Emeak, irailaren eta abenduaren bitartean, kumebakar batez erditzen dira.Nahiz eta zenbat denbora bizi diren aske jakin ez, jakin bada-ki, gatibualdian hamar urte izatera ailega daitezkeela.ELIKADURA: hostoak, nagusiki, jaten ditu. Batzuetan frui-tuak, azalak eta loreak ere jaten ditu. Metaboliko-tasa baxubatek eta goma-kontsumo espezializatuak kaloria gutxiko die-ta batekin bizirik ateratzen uzten diete.HABITATA: galeria-basoetan eta didierea eta euphorbia zuhaix-ka-formako aldeetan bizi ohi da.BANAKETA: bere banaketa-aldeak Madagaskarko uhartekohegoaldea bakarrik osatzen du.

HANKA ZURIAK DITUEN -LEMURE JOSTALARIALepilemur leucopus

HORTZ TXIKIAK DITUEN LEMURE JOSTALARIALepilemur microdon

MU

ND

UK

OM

USK

ER

RA

K ETA

SU

GA

ND

ILA

K

12

EH 48Zk.

13

EH 48Zk.

EZAUGARRIAK: lehendabizikoarrain birikadunen artean aurkitzenda Dipnorhynchus delakoa. Bereezaugarri nagusia da ez zela gaine-rako Sarkopterigio edo hegatsmamitsuko arrainak bezalakoa.Adibidez, bere garezurrak ez zuenAktinistioen nahiz Ridipistioen gare-zurra bitan bereizten zuen artikula-zioa; izan ere, Dipnorhynchus arrai-naren garezurra hezur-kaxa solidobat zen, lehendabiziko anfibioenabezalakoa. Masailetako hortzak erefalta zitzaizkion. Izan ere, horrenordez ahosabaiaren eta azpialdekomaxilarraren gainean ezarritakohortz-maskuiluez eratutako azaleraehotzaile bat zuen. Bere ahosabaiagarezur-kaxari lotua zegoen, ani-malia lehortarrekin gertatzen denbezala. TAMAINA: 90 zentimetro artekoluzera izan zezakeen. ELIKADURA: nagusiki arrainezeta krustazeoez elikatzen zen. NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?:Deboniarraren hasieratik erdialderaarte egun Australia eta Europakokatzen direneko horietan zeudenur gezetan bizi izan zen. Bere aztar-na fosilduak Alemanian etaMendebaldeko Australian aurkitudira.

LEH

EN

EN

GO

AR

RA

IN

AK

AR

RA

IN

EN

EB

OLU

ZIO

A

LEH

EN

EN

GO

N

AR

RA

SY

TIA

KN

AR

RA

STIEN

EB

OLU

ZIO

A

DESKRIBAPENA: Paleontologo askok Iguanodontotzat har-tzen dute beste Hipsilofodontoekin konparatuta oso handia zela-ko. Baina garezurra Iguanodontoenaren antzekoa izan arren,masailezurreko hortzen kokapenak eta formak animalia Hipsi-lofodontoen familiakoa zela baieztatzen du.Oso buztan luzea, lodia eta pisutsua zuen, animaliaren luzeraosoaren erdia baino gehiago buztana baitzen. Aitzineko han-kak beste Hipsolofondontoenak baino luzeagoak ziren eta 900kilogramo aldera pisatzen zuela uste dute paleontologoek, horrenharira, litekeena da, bere senideek ez bezala, lau hanken gai-nean ibiltzea.Montanako arroketan Tenontosaurus baten hezurdura osoatopatu zuten, eta alboan bost Deinonychusen erabateko aztar-nak zeuden, garai horretako harrapari krudela. Hala ere, pale-ontologoen ustez, ziurrena da animalien heriotzak gorpuak elkar-tzea, baina garai ezberdinetan.Deynonychusak hiru metro luze baino ez zuen arren, haragia

zarrastatzen zuten letagin luzeak zituen, eta erpe erraldoiakatzeko hanketan. Hori horrela, animalia biek elkarren kontraegingo bazuten, Tenontosaurusaren tamaina kontutan izanda,litekeena da, azken horrek buztan luzea zartailutzat erabiltzeaeta bien arteko bataila gogorra egotea. Nahiz eta haragijalea-ren arma hilkorrak nagusitu. TAMAINA: 7,3 metro luze zen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Kretazikoaren hasierakoada eta Ipar Amerikan bizi izan zen (Arizona, Montana, Oklaho-ma eta Texas).

DESKRIBAPENA: Kretazeoaren amaierako arrokarik altuene-tan topatu zuten Ipar Amerikan. Antza denez, familia bereko ani-maliek baino gorputz handiagoa zuen eta baita hezur gogorra-goak ere, Hipsolofodontoak txikiak eta pisu gutxikoak izaten bai-tziren orokorrean. Paleontologoen esanetan, agianIguanodontoen familiakoa izan ahal zen.Thescelosaurusen eta Hipsilofodontoen artean hainbat ezber-dintasun zeuden, hurrengo hauek besteak beste: Thencelo-saurusak goiko masailezurraren atzealdean hortzak zituen; han-ka bakoitzeko bost hatz zituen; eta femurra eta tibia tamainaberekoak ziren.Hanken egituraren ondorioz, suposa daiteke, Hipsilofodontoakez bezala, ez zela gazelaren moduko korrikalari ona, mugimendu

geldoak egiten zituela baizik. Horren harira, dinosauru haragi-jaleen erasoetatik babesteko, hezurrezko ilara multzoak zituenbizkarrezurrean.TAMAINA: 2,5 metro luze zen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Ipar Amerikan bizi izan zenKretazeoaren amaieran (Alberta, Montana, Saskatchewan etaWyoming).

THESCELOSAURUS

Dipneoak edo arrain birikadunak,hegats mamitsuak zituzten arrainen

(Sakopterigioak) arteko beste talde han-di bat, Deboniarraren hasieran agertuziren eta gaur egun arte iraun dute bizi-rik, ur gezetako hiru arrain-genero osoespezializatuetan banatuta: Australiako

arrain birikaduna (Neoceratodus), Afrikako arrainbirikaduna (Protopterus) eta Hegoamerikakoarrain birikaduna (Lepidosen). Afrikako eta Hego-amerikako aldaerak idorraldi luzeak dituzteneskualde tropikaletan bizi dira. Ur-maila jaiste-rakoan edo geldirik geratzerakoan, arrain horiekzakatzetatik arnasteari utzi egoten diote, eta aho-aren alde bietara koka-tzen diren kanpoko sudur-zuloen bidez azalerako airea arnastera pasatzendira. Aire hori ahosabaiaren gainaldean koka-

tzen diren barruko sudurzuloetara iraga-ten da, eta, ondoren, bi biriketara (birikabakarra aldaera australiarraren kasuan).Birika horiek eztarriaren behealdearilotuak daude. Arrain birikadun fosilduak ere bazituztensudurzuloak, eta, hori dela-eta, uretatikkanpo bizirik iraun zezaketen idorraldianzehar, lokatzetik ateratzen zuten ura aza-lerara arnas hodi txikiez lotuta zeudenkapsula hermetikoetan "estibatuz".

DDIIPPNNEEOOAAKK EEDDOO AARRRRAAIINN BBIIRRIIKKAADDUUNNAAKK

DIPNORHYNCHUS

TENONTOSAURUS

14

EH 48Zk.

DIN

OS

AU

RU

EN

H

EL

DU

ER

A

PLATEOSAURIDOAK FAMILIA

EZAUGARRIAK: Desberdintasun handiadamanen motaren, fosilen eta aro berrikoanimalien artean, Kvabebihyraxengan ikusdaiteke. Gorputza sendoarekin eta begi txi-kiekin Kvabebihyraxa hipopotamo txikiarenantzekoa zen eta berriz, ez zuen damana-ren antza. Mustur motza zen, beherantzebakor pare bat oso luzeak projektatuziren. Beheko ebakor bi pareak launak etahorizontalak ziren eta goiko parea, barailakiztean tontorren barruan artekatzen ziren.TAMAINA: 1,6 metroko luzera.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?:Pliozenoaren amaieran bizi izan zenEuropan (Kaukaso).

EZAUGARRIAK: Massospondylus-a, Hego Afri-kako prosauropodo arruntena zen. 1854-an,Richard Owen paleontologo ingelesak bataiatuzuen. Sudafrikan orno batzuk aurkitu ondoren.Hezur hauek aurkitu ondoren, Owen-ek dinosau-ru honi Massospondylus deitu zion, "orno ugari"esan nahi duena. Animali hau buru txiki bat zuen eta lepo oso luzeaeta malgua. Esku handiak eta bost atzamar bakoi-tzean, eurekin ibili edo elikagaiak harrapa zeza-keen. Hatz lodi bakoitzean azazkal makur izuga-rria zuen. Eskeleto batzuen sabeletan harri leunak aurkitudituzte. Agian, Massospondylus harri sendoak nahi-ta irensten zituen, honela, sabelean hobe txikituzezakeen jaten zuen barazki elikagaiak. Gaur egun-go hegazti askok, papoan harriak daramate, hel-buru berdina lortzeko. Ziurrenik, Massospondylus-a ia denbora gehiena jaten egoten zen, bere gor-putz sendoaren aktibitatea mantentzeko, horregatikdenbora gutxian harri hauek leunduak egongoziren, beraz baliogabe geratuko ziren. Orduan, animaliak okatuko

zituen eta beste batzuengatik aldatu. TAMAINA: 4 metroko luzaera zuen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Triasikoamaieran Afrikan (Sudafrika eta Zimbabwe-

n) eta Ipar Amerikan (Arizonan) bizi zen.

EZAUGARRIAK: Plateosaurus-a, hobe ezagutzen den prosauropodoa da.Ondo kontserbatzen diren hamabika eskeleto daude Triasikoko kareharrie-tan, Europako mendebaldean. Leku batzuetan, talde osoak, gorputz osoe-kin, aurkitu dira ere. Aztarnategi hauek taldekide animaliak zirela diote etaelkarri mugitzen zirena, taldeka, Europako pasai lehorrean, Triasiko garaian,zabalgune berrien bila. Baina badago beste azalpen bat ere, animaliak tokilehor altuetan bakarrik bizi ziren. Baina hiltzerakoan, euren gorpuak, uhol-deen ondorioz mugitzen ziren, hau basamortuen ezaugarri bat da, gaur egunere. Baliteke, isurtegietan, basamortuen arro ertzetan, gorpu ugari egotea. Plateosaurusa, animali handia zen, buztan luzeaz, gutxi gora beheran, beregorputzeko luzaera erdia zuen. Bere garezurra sendo eta biribildua zen, bes-te prosauropodoak zutenak baino handiagoa. Hagin ugariak, txikiak eta hos-to eran, eta beheko masail hezurrak zuen zabalkuntza geldoko artikulazioa(giharrei indar gehiago ematen ziena, palanka eran egiteko), honen ondo-rioz uste da bakarrik landareak jaten zuena. Agian, lau hanken gainean mugi-tzen zen debora gehienean, hala ere, noizbehinka tente jar zitekeen eta berelepo luzea luzatu hosto altuenak jateko. Zuhaitz batzuen hostoak, garai har-tako zikadak eta konifera batzuena bezala, bere elikagaian egongo ziren.

Munduko beste leku batzuetan, Plateosaurus-a bezalako bes-te dinosauru belarjale batzuk zeunden ere. Txinako hegoanLufengosaurus-a bizi zen, 6 metroko luzaera zuen eta HegoAmerikan plateosaurido txikiago bat bizi zen. Animali hauen iza-tea, estruktura eta bizi modu berdintsukoa, munduko alde hainezberdinetan adierazten du, kontinenteak bildurik egon zirela-ko teoria zuzena izan litekeela. TAMAINA: 7 metroko luzaera zuen.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Triasiko amaieratik Europan(Ingalaterra, Frantzia, Alemania eta Suizan) bizi zen.

Prosauropodo sendo hauek, bolumen handikoak eta gorputzadar handikoak, bere garai kideak, ankisauridoak, baino askoz ere han-diagoak ziren. Bere gorputzaren proportzioak sauropodo erraldoiak gogorarazten dizkigute, eurak baino beranduago agertu ziren,

Jurasiko eta Kretazeo garaian.

PPLLAATTEEOOSSAAUURRUUSS

HIRAKOIDEOAK ORDENA

Oligozenoaren hasieran ugaztun belarjaleen ordena hau oso ugari etadibertsifikatua izan zen, orain dela 35 milioiren bat urte, Eozeno garaian.Bere jatorritik, nitxo ekologiko askotan, banatu eta gero. Irakoideo batzuktapirak bezalakoak ziren, beste batzuek, zaldien antza zeukaten, eta bestebatzuek untxien antzera zeukaten, gaurko damaneak bezala. Batzuk txe-rriak bezain handiak izatera ailegatu ziren, baina gehienak txikiagoak ziren.Dirudienez animaliak edatu hasi zen neurrian, deklinatzen hasi ziren, etaoraingoan Afrikan, Ekialde Erdian, ia- ia 7 espezie bizirik iraundu dutenaga-tik errepresentaturik daude. Haien artean ,ospetsuena harrizko damana da.

ARSINOITERIDOAK FAMILIA

Arsinoiteridoak, errinozeroen antza dutenak, enbrito-podoen ordenaren barruan familia bakarra dira.

Eboluziozko egitasmoan, enbritopodoak ez dira arteka-tzen inondik, eta ez da batere erreza beren arbaso fosi-lak edo ondorengoak aurkitzea. Litekeena da elefanteenetxatiar urrunak izatea edo damanenak edo itsasbehie-nak ere.

KKVVAABBEEBBIIHHYYRRAAXXSS

AARRSSIINNOOIITTHHEERRIIUUMM

15

EH 48Zk.

MMAASSSSOOSSPPOONNDDIILLUUSS

PLIOHIRAZIDOAK FAMILIATertziarioaren hasierako damanen forma galdurik guz-tiak, familia honetan sarturik daude. Atzeko daman fosil-duak eta ordena honen bizirik iraundu duten errepre-sentante guztiak, prokabidoen familiaren barruan daude.

PLIOHIRAZIDOAK FAMILIATertziarioaren hasierako damanen forma galdurik guz-tiak, familia honetan sarturik daude. Atzeko daman fosil-duak eta ordena honen bizirik iraundu duten errepre-sentante guztiak, prokabidoen familiaren barruan daude.

EZAUGARRIAK: Arsinoitheriumaren ezaugarririkgarrantzitsuenak ziren: bi izugarrizko projekzio koni-koak, oinarrian loturik zirenak. Projekzio hauek sudur-mizpiretatik burezur erdira arte ailegatu ziren. Nahizeta aspektu hau eduki Arsinoitheriumak, bakarrik erri-nozeroaren antza azalez gainetik zeukan. Bere “ada-rrak” errealitatean hutsik zeuden ,eta beren gainaza-lan agertu dira odoltsu hodien aztarnagatik, larruzestalita zeuden. Bi projekzio txikiagoak ziren, goikoburuaren ondoan, itxura irtentsuaz, jirafek dauzkatenlarruz estalirik osikonoen antzekoak ziren. Bere horzdura oso-arekin, argi dagoena da ,Arsinoitheriuma belarjalea zela.Litekeena da errekako urbazterren ondoan zeuden basoetankimatzea. Dena den, bere hagineko koroa altuek eta zeharka-koek esaten digute, ziurrenik landatetza iraunkorra murtxika-tzeko gai izango zen. Ekologiko ikuspegitik oso posiblea da

Arsinoitheriuma uintaterioen eta brontoterio Iparamerikarrenbaliokide afrikanoa izatea TAMAINA: 3,5 metroko luzera eta 1,8 metroko altuera gurutze-an.NOIZ ETA NON BIZI IZAN ZEN?: Oligozenoaren hasieran biziizan zen Afrikan (Egipto).

HISTO

RIA

UR

REK

OU

GA

ZTU

NA

K

16

EH 48Zk.

17

EH 48Zk.

jio-esangura dute. Batera, Nuben artean izpirituen ondasunariburuzko gurtza bat oso hedatua egon badago. Komunitate askokbadauzkate apaizak euria ekartzeko, uztak babesteko, gaixota-sunak zaintzeko etab.Nuba herri guztientzak errautsa sakratua da. Arbola gutxi dau-den herrialde batean, errautsak, iraupena ez ezik, gizontasunaeta betikotasuna ere, irudikatzen ditu. Kontuan hartzen da, arrau-tsarekin estalita dagoen edozein Nubari izaera sakratua ematendiola.Gaur egun Islama herriska gehienetan sartuta dago, izan ere,

Nuba askori bere antzinako erlijioarekin nahas-tea gustatzen zaie, Islamak prestigio eta ospea-ren ezaugarriak ematen dizkietelako, baina sarri-tan asko kostatzen zaie antzinako praktikak ber-tan behera uztea, edo txerrikia ez jatea.

Lur-eremura moldatutako herresiak

Nuba herriskak eta etxeak harmoniatsuki paisa-jean sartzen eta lur-eremura eta klimara molda-tzen dira, izan ere, bertako materialekin eraikiakizan dira Aitzinean, Arabiako beltz-tratulariek era-so ohi zietenean, Nubek beren etxeak muinoetan-leku hurbilgaitzetan- ezkutatzen zituzten, bainahonek ura aurketzeko sailtasun handiak, eta labo-re lurrarik eza, ekartzen zizkien. Gaur egungobizitzaren baldintzak bakezaleago bihurtzen dire-nez, herriska asko berriro zelaian kokatu dira, lau-tada ez ezik muinoetako putzuak ere erabili ahal

izateko.Etxearen funtzioen arabera etxe batzuk banaturik eraikitzen dira,etxe bat lo egiteko, beste bat kozinatzeko eta azkena haria meta-tzeko, bere oinarrizko janaria dela. Logelak erraztasunez altza-riz horniturik daude, nahiz eta batzuek dutxa bat izan -kalabazamakurtua zeinek kordari tira egiterakoan ura zorrotadaka isur-tzen baitu.Gizon guztiek, normalean ezkontzen direnean, beren emaku-meei izugarrizko etxea egiten diete. Hori egiten duten bitartean,emakumea bere gurasoen etxean, bere etxe berria amaituta egonarte itxaron ohi da. Normalean eraikuntza zirkularra izan ohi da,lastozko sabaiarekin, eta lokatzezko horma argalekin harrizkooinarriaren gainean. Klimari dagokionez esan daiteke, etxea osoondo moldaturik dagoela, izan ere, euritean beroa gordetzen dueta lehortean ez da kiskalgarria. Nuben etxerik exotikoenak Koron-gon eraikitzen dira. Seinaka, zirkuloetan, eginak dira; harresi batenbidez loturik daude eta bere gainean gorri bizi koloretako marraz-ki exotikoak margotu ohi dituzte. Tribu matrilinealetan gehien gus-tatzen zaizkien marrazkienetariko bat emakumeen titia da.Etxe-en ondoan etxeko hortuak egiten dituzte, hantxe barazkiak edotabakoa landatzen dituzte.

AF

RIK

AK

O

HE

RR

IA

K

AF

RIK

AK

O

HE

RR

IA

K

Nuba mendietako agerpenak euria ekartzen du. Gizo-nek muinoetan, kanalak zulatzen dituzte eta modu

honetan beren hondoetan ura geratzen da. Honela,Nubek urte osoan zehar gutxi lurra zulatu arren, ura aur-ki dezakete. Horregatik “Muinoetako jendea” (moduhonetan beren buruei esaten diote) etengabeko herris-ketan bizi daiteke, eta bere bizimodua eta lautadan biziden jendearen bizimodua zeharo desberdina da.Herri honetarako muinoak, esklabuen trafikatzaileenkontrako izugarrizko babesa naturalak ez ezik, atzerri-tako kulturaren kontrako babesa ere, izan dira (arabia-rra batez ere, gaur egun aldameneko tribuak menpe-ratzen dituztela).

50 hizkera desberdin

Nuba herria ez da batere uniformea, guztiz kontrakoa: aldakorrada oso, izan ere, bere tribuek 50 hizkuntza desberdin edo gehia-go hitz egiten dituzte. Tribu bateko edozein kidek bakarrik berehizkuntza uler dezake, izan ere besteak ulertezinak iruditzen zaiz-kio. Gainera, hizkuntza-azterketa egin ondoren, Nuba hizkuntzakhamar talde baino gutxiagotan ezin dira sartzen. Bizirik dirauengaur egungo Nuba populazioa muinoetarantz ihes egin zuen popu-lazioengandik dator, ihesaldia egitea nahiago zuten herri inbadi-tzaileak onartu baino. Hau da kausa beren bizimoduak hain des-berdinak dira.Nuba herrietako gizarte gehie-nak “patrilineal”ak dira, izan ere,ondorengoa, ondasuna etaoinordetza aitarekin lotuta dau-de, eta aita bera da umearenlekuan gizartearen barruanzehaztu ohi duena. Dena den,badaude Nuba tribu batzuk zei-netan ondorengoa amarekin ibil-tzen baita.Klan bateko kideek, amarenedo aitaren eraginagatik, gizar-teari hainbat serbitzu emangodizkiote: adibidez, funtzio-admi-nistratiboak, magikoak, erligio-zeremoniak zuzendu…

Gurtza eta tabuak

Klan gehienek beren elikadurantabuak dituzte, eta hauek emazte-aren hautaketan eragina dute.Batzuetan ere familiako mende-kuetan sartzen dira, izan ere, nor-baitek haietariko bat hiltzen due-nean, klanak mendekua hartubehar du.Nuba askok emankortasuaren gur-tzari ekiten diote, maskulinotasu-nean enfasi asko ipiniz. Horregatikhainbat kirolek -oso garrantzitsuakbere kulturan- adibidez borroka, erli-

KordofangoHegoalderantz,Sudango erdikoprobintzian, lau-tada zakar bat(buztin- lurrez)hedatzen da,Nuba herriarenlurraldea. Hori-zonte monotonoaapurtzen da , lau-tadatik at joatendiren mendieta-ko agerpenagatik

eta Nuba mendietako granito-katea eratzendituztelako. Nahiz eta Sudango zati txiki batbesterik estali ez, bere luzapena Eskoziarenaedo Austriarena bezain handia da. Batzuklautada mailatik mila metroraino daude, bai-na gehienak muino txikiak dira, eta Afrika-ko lautadarekin bestelakoak dira.

NUBAKNUBAK

Nuba herriaren etsairik nagusiena, lehor-teaz gain “habub”a edo haize-ekaitza da.Nubak errautzez estalirik, taldeka eratuzeta batera garrazika, ekaitzari aurre egi-ten saiatu diote. Nubek ere lautadanganadua dute. Euritean ganadua har-tzen dute eta herriskara eramaten dute

iteuliagatik “Tabanus bovi-nus”.

Jaiotztiko borrokalariak

Lehortea bukatu ondoren,lana gutxitzen da. Sasoi hauNuba askori gustatzen zaio,izan ere, oportzat hartzen du.Gazteek kirolei ekiten diote,gehien gustatzen zaienaborroka egitea da; horrega-tik umeak ibiltzeko gai direnbezain laster, borroka egitenirakasten diete. Nahiz etaurte osoan zehar borrokakjarraitu, garai hau benetakosasoia da. Jende-piloaherrisketan elkartzen diraborroka nagusiak ikusteko.Irabasleak idolotzat harturikdaude, hau hain egia boro-bila da, ezen edozein gaz-tek garaipen garrantzitsubatzuk ez edukitzekotan ezbaitauka irtenbiderik neskapolit batekin eskontzeko.Gizontasuna, indarraren etatrebetasunaren bidez neur-tzen da (borrokaldian).Borroka dibertsioa da, bainaerlijio-esangura ere badu.Borrokalariak errautzez estal-tzen dira, ikur sakratua, etairabaslearen garaikurra aka-ziazko adartsu bat da, erreegiten dela eta bere errautzak adar batenbarruan gordetzen dela.

Sarritan gizon helduak borrokaldietaraberen lantzekin joaten dira, trebetasun

gehiago behar dute indarra bai-no, dena den arriskugarriak izandaitezke. Batzuetan, borroketanborrokalarien ezkutuak zulatu-rik geratzen dira, eta ezpal egindaitezke eta izugarrizko zauriakegin ditzakete. Herriska batzuekborroka librea egin ordez, maki-lazko borrokak egiten dituzte. Biborrokalariek elkarri eraso ohidiote, horretarako izugarrizkomakilak erabiltzen dituzte, gerokolpeak jasateko, ezkerrekoeskuan duten elefantearenlarruzko ezkutuz baliatu ohidituzte. Begien itxi-ireki bateanguztia gertatzen da, eta oso tre-bea izan behar da zauritua ezbukatzeko. Nuben bizimoduanborrokaldiek garrantzi handiadute , bai gazteentzat bai berenfamilientzat eta herriskentzat.Ekintza hauek filosofia nagusibaten barruan dago, non inda-rra oso berezi baita: gazteaksendoak badira, gizartea ereizango da; zibilizazio honentzatmuskuluak eta bizkortasunaaberastasunak dira.

18

EH 48Zk.

19

EH 48Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

ME

HA

TX

AT

UT

AK

O F

LO

RA

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: landare belar-kar bizikor honek, 15-50 cm-ko altuera har dezake. Lur-peko ipurdi sendoa du, eta horren puntan hosto-errose-ta eratzen da. Hostoak lantzeolatu estuak dira, 3 nerbiobaino gehiago dituzte eta distiratsuak dira. Batzuetanzilioak dituzte nerbioetan eta ertzetan. Hostorik gabekozurtoin (gara) tenteen puntanlore-buru trinkoan sortzen diralore gorrixkak. Loreok 5 peta-lo dituzte eta oinean bakarriklotuta daude. Lore-buruek

zorro basal luzea daukate, bai etabraktea berdez eratutako bildu-kin edo inbolukrua ere. Brakteahorien diametroa 25 mm-tik gora-koa izan daiteke. Sarritan Arme-ria pubinervis kidearekin nahas-tu ohi da, baina azken horreninbolukruaren kanpoko brakteakbarnekoak baino motzagoak dira.Landarea martxoa eta uztailabitartean loratzen da lehenengozeta, berriz ere udazkenean, irai-la eta urria bitartean.HABITATA ETA HEDAPENA:

banaketa atlantikoa duten landare-talde zabalaren artean, bana-keta-area txikienetakoa duen landare ederra da armeria. Izan ere,Bizkaiko eta Gipuzkoako itsasaldean (Urgull mendian egin zendeskribapena) bakarrik ageri da. Itsasaldeko labar silizioetakoerlaitzetan garatzen diren larre naturaletan bizi da. Badirui muga

ekologiko horrek eragin duela landarea Frantziako hego-ekialde-ko eta Kantabriako kareharrizko kostaldeetara ez hedatzea.MEHATXUAK: mundu-mailan interes handiko landarea dugu,banakera oso murritza duelako, Euskadiko itsasaldean baino ezbaita ageri. Oso ezaugarri ekologiko zorrotzak behar ditu, kostal-deko labar silizeoetan baino ez baita hazten, eta itsasoko ur gazia-ren eragina behar baitu. horregatik, desagertzeko zorian egon dai-teke, itsasaldeko azpiegitura-lanak egiten badira. Lan guztiek ende-mismo eder hori ez kaltetzera behartuta egon beharko lukete.Landarearen propaguluak hartzea komenigarria litzateke, toki ego-kietan landatzeko, egungo populazioak kaltetuz gero, landarea bir-sartu ahal izateko.90eko Katalogo nazionalaren I. Eranskineandago, Galtzeko Arriskuan dauden espezieen artean, eta 00koZerrenda Gorrian Kalteberen artean sailkatu da.

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: landare belarkara bizi-korra da. Lurpeko ipurdi sendoan erroseta bat sortzen da, ertzosoa duten hosto luzanga-lantzeolatuz eratua. Hosto kaulinarrakoposatuak dira, eta hosto-bikote bat edo bi ageri dira. Gehienez3 zehe dituzten zurtoin tenteen puntan kapitulu ederrak sortzendira, banaka, binaka edo hirunaka. Kapituluokhandi samarrak dira, 8 cm-rainoko diametroadute, eta lore horiak dituzte. Braktea lantzeo-latu estu berdez eraturiko inbolukruak kapitu-lu horien oina inguratu eta babesten du. Frui-tuak akenio ilaundun txikiak dira. Udan lora-tzen da, ekaina eta abuztua bitartean, etafruituak udazkenaren hasieran heltzen dira.HABITATA ETA HEDAPENA: banaketaboreo-alpetarra duen landarea, hau da, men-di garaietan eta oso iparraldera dauden lati-tudeetan bizi da. Iberiar penintsulan, Kanta-bria-Pirinioetako mendi-kate osoan zeharhedatzen da. Euskadin oso bakana da, ipar-erdiko mendietako gune batzuetan baino ezbaita bizi, 800 eta 1.250 metro bitartean. paga-dien altuerako belardi eta txilardietan haztenda, euri eta laino ugari duten substratu silize-oetan edo garbiketaren ondorioz azidoak direnlurzoruetan.MEHATXUAK: sendabelar gisa bildu izan dujendeak arnika, eta horixe izan liteke egungo

meha-txu-egoe-rareneragi-

lea. Larreak sortzeko egiten diren sasi-garbi-ketak eta luberritze-lanak oso kaltegarriak diralandare honentzat, bere bizileku diren txilar-diak suntsitzen baitituzte. Ale gutxiko popula-zioak dira ezagutzen diren bakarrak; beraz,biltzea debekatzeaz gain, laborantza esperi-mentala egitea komenigarria litzateke egungopopulazioak indartzeko, edo landarea bestetoki egokietan birsartzeko.92ko Habitat Arteztarauaren eta 95eko Erre-ge Dekretuaren V. Eranskinean dago, Komu-nitatearen Intereserako espezieen artean.Espezie hau ustiatzeko kudeaketa-neurriakhar daitezke.

AF

RIK

AK

O

HE

RR

IA

K

ARMERIA EUSCADIENSIS

ARNIKA Aconitum anthora

20

EH 48Zk.

21

EH 48Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

IN

TS

EK

TU

AK

NOLA EZAGUTU? Tximeleta honen bereizgarrinagusia bere gorputz lodi eta luzanga da. Bere tora-xa berde argia da, buruaren puntaraino iristen direnbi marra zuri dauzka muturretan. Bere sabelaldeaberde iluna da eta muturretan puntu zuriak dauzka.Tximeleta honen aurrealdeko hegoak, bere familia-ko kide guztienak bezala, meheak eta hiruki forma-koak dira eta beren goiko aldea berde iluna da, etaerdian zerrenda zurixka edo horixka bat daukate.Bere atzealdeko hegoetako goiko aldea gorria daeta beren beheko muturrean zerrenda zuri eta beltzbat daukate.NEURRIA: bere aurrealdeko hegoek luzeran 3,5eta 4 cm daukate.BIOLOGIA: gauez ibiltzen da eta hegalari trebeada. Tximeleta hau udaberriaren erditik udarenbukaerara arte aritzen da hegan egiten. Lehenengotximeletak udaberriaren erdialdean azaltzen diraeta loreak bilatzen dituzte beren nektarraz elikatze-ko. Sasoi horretan ugaltzen da eta gero, emeek bel-darrentzako elikagai izango diren landareen hosto-en azpian jartzen dituzte arrautzak.Mesedegarri zaizkion urteetan, espezie honek urte-an bigarren belaunaldi bat izaten du.Larba fasea uda osoan zehar izaten da. Espeziehonen beldarrak marroi-berdexka kolorekoak dira eta beltzezinguratutako puntu horizko ilara oso deigarri bat daukate.Beren gorputzeko atzeko aldeko kakoa eta bere propodio edohanka faltsuak gorrixkak dira.

ELIKADURA: beldarrak landare desberdi-nen hostoez elikatzen dira, adibidez, zia-belar zuriaz eta ziabelar horiaz (Galiumverum eta Galium mollugo), baina berezikigustuko dute goilora (Ephilobium angusti-folium).HABITATA: basoen bazterretan, txilardieguzkitsuetan eta goilorak, ziabelar zuriaeta ziabelar horia hazten diren tokietanbizi da.BANAKETA EREMUA: Europa osotikZirkulu Polar Artikoraino aurkitu daiteke.Alpeetan 2.000 metro inguruko altitudeanaurkitu daiteke. Iparramerika eta Asiakoiparraldean ere ikus daiteke.Tximeleta hau hotza jasateko gai da.Banaketa eremu zabaleko tximeleta denarren, Europan ez da erraz aurkitzen, etaez da inon espezie arrunta. Alpeen aurre-ko eskualdeko habitatetan aurkitu daitekesarrien, bertan, belardietan aritzen da

hegan egiten, baita egunez ere, gaueko eta ilunabarrekoaespezie bat den arren.Euskal Herrian ez da erraz aurkitzen, gutxi daude eta zailada tximeleta hau ikustea.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

GA

UE

KO

T

XIM

EL

ET

AK GALLI TXIMELETA

Celerio galliiDESKRIBAPENA: beltzezka koloreko tegumentua, isla metali-ko urdin-berdexkak edo urre-berdeak ditu, ertz pronotaletan etaelitraletan bereziki. Apendizeak guztiz ilunak. Burua neurri ertai-nekoa, eta diskoa ttittaduna; ezpain-palpoen azken giltzartea poli-ketoa; ezpain-hortz handiagoa; ketarik gabeko eremu aurreba-silarra. Pronotoa luze bezain zabala, albo ia-paraleloak edo doibat markurtuak; ertz basalak hedapen lobuliforme estuak etanabariak ditu; disko ttittaduna. Elitroek, osorik hartuta, diseinueliptikoa dute; eskultura triploide homonomoa, eta zenbait fobe-olek mozten dituzte saihets primarioak. Zeharkako ildorik gabe-ko esternito abdominalak. Edeagoak erdiko gingila faltziformea;zafla luzea, zorrotza, eta eskuinerantz okertua. TAMAINA: neurri handiko karabidoa (25-29 mm). BIOLOGIA ETA BANAKETA: Carabus violaceus espeziea Euro-pako mendebaldean dago hedatuta, Iberia Penintsularen iparal-detik Alemaniara bitartean; Britainiar Uharteetan ere ageri dira.Mendebaldeko europar motako elementua da. Pseudofulgensazpiespeziea Kantauriko Mendien ekialdean, Euskal Mendietaneta Pirioetako mendebaldeko zati batean bakarrik ageri da Eus-kadin, era askotako ekosistema bizi den espezie euritopikotzathar daiteke, landaretza-masetan bizitzea gustuko badu ee. Balen-tzia ekologiko zabal honi esker, kostaldeko hareatzetan, landare-tzako harrien edo enborren azpian gordeta, edo euskal orografia-ko gailurrik altuenetan topa ditzakegu. Iparraldeko beste Carabus

askoren moduan, higrofilia nabaria agertzen du, pagadietan etaamezti kaltzikoetan edo silizikoetan edo harizti silizikoetan ale askoagertzen baitira.Karabido handi hau bestelako baso ez hain heze batzuetan ereageri da: artadi kaltzikoetaan eta Pinus sylvestris eta Pinus radia-ta espezieetako pinudietan. Euskadin gutxiago ageri diren landa-re-basoetan ere egon ohi dira Carabus purpurascens espezieak:Quercus faginea, Quercus suber edo Alanus glutinosa. Modu bere-an, erripako (baso-galeria) edo zingirako komunitateetan noiz-behinkako kide modura ere agertzen dira, baita zohikaztegietan,txilardi-otadietan, iralekuetan, labarretan eta lurpeko barrunbeenatarietan ere. Imagoek landaretzaren artean pasatzen dituzte garaihotzenak, haitz handiak estaltzen dituzten goroldioen azpian edoeroritako zuhaitz erdi-usrelen pitzaduretan eta zirrikituetan gehie-netan. Garai hau pasatakoan, gordelekua utzi eta agerianako ibil-tzen dira udaberriaren erdialdetik udazkenearen amaieraraino.Garai honetako hilabeterik beroenetaz gertatzen dira estalketagehienak.

CARABUS PURPURASCENS

DESKRIBAPENA: kolore beltzeko tegumentua, islaurdinxkekin. Apendizeak guztiz ilunak. Neurri ertaine-ko burua; diskoa leuna edo zimurtsua; ezpain-palpo-en azkenaurreko giltzartea poliketoa; ezpain-hortzaestua eta zorrotza; ketadun eremu aurrebasilarra. Pro-notoa luze baino zabalagoa, tertzio basaleko aldeakokertuak (bihotz-formako pronotoa); ertz basalak heda-pen lobuliforme garatuak, akuminatuak eta aldeetangoratuak ditu; disko zimutsua, luzerako ildoak oso sako-nak dituela. Elitroek, osorik hartuta, diseinu piriformeadute; eskultura elitrala konplexua eta nahasia, tarteakirregularki katenulatuak (itxura zimurtsua). Esternitoabdominalek zeharkako ildoak dituzte. Edeagoarengingila ez da ia batere faltziformea, aldiz, ia zuzena da;zafla apikal luzea, eroria eta eskuinerantz okertua. TAMAINA: neurri handiko karabidoa (25-38 mm).BIOLOGIA ETA BANAKETA: Europa-iparraldean eta erdialdeandago hedatuta, Frantziatik, Karpatoetaraino eta Balkanetaraino.Europar motako elementu biogeografikoa. Euskadin agertu denikez dakigunez, Saldropoko Zohikaztegiaren (625 m) ezaugarriakdeskribatuko ditugu. Ustiaketa.garai baten ondoren, berriz natu-

ralizatzen ari den ingurunea da, giza-ekintzen arrastoak oraindikere nabariak badira ere; 3,9 eta 4,7 arteko pH-a du; ihidun larre-ak, zingirak, landaredi erruderal-nitrofiloak eta laritzez (Larix kaemp-feri) eta Lawson altzifrez (Chamaecyparis lawsoniana) eratutakobaso berrituak dira inguruko landaretzak; hauen alboan sahatsak(Salix sp.) eta urari lotutako landareak dituen errekastoak daude;pagadiak (Fagus sylvatica) urrun samar gelditzen dira).

CARABUS INTRICATUS

22

EH 48Zk.

23

EH 48Zk.

MU

ND

UK

OM

EH

AT

XA

TU

TA

KO

A

NIM

AL

IA

K

Ibis erremutarra, familia honetako espezie baka-rra da, zein habitat lehorretan bizi den, esate

baterako, “wadi”en hondo idorrak bezala (azale-an beti lehorrik dauden ibaiak), aldapa harroka-tsuak duten aldeak, soro idorrak, larreak eta altue-ra handiko belardiak…Hantxe, narrastiak, lehorreko intsektuak: matxin-saltoak, oti berdeak, kakalardoak, ipurtsardeak,inurriak, beldarrak, arrabioak, barraskiloak, ziza-reak, zapaburuak, arrainak eta armiarmak jatenditu, batzuetan ere, ugaztun txikiak, arrautzak, txi-tak jaten ditu, baita haratustela ere.Lurzoruan egiten ditu bere harrapaketak, horre-tarako bere moko luze eta makurtua erabiltzendu, horretarako, arroketako arrailetan eta pitza-duretan sartu ohi du, edo harrien azpian, lurrareneta harearen artean sartzen du harrapakinen bila.Arrunki, bere dieta animalietan datza, baina baie-tan, ernamuinetan, uretako errizometan eta bes-te materia begetal batzuetan ere.Espezie taldekoia da. Bikoteek inoiz ez dute habiaegiten bakartasunean, normalean koloniek 3-40 ale inguru dituz-te.Otsailaren erdian, ugalketa hasten da, fotoperiodoaren gehipe-narekin, tenperatura eta hezetasun erlatiboa. Erakusketa-geral-diak oso garrantzitsuak dira, alde batetik, bikotearen arteko harre-manak besarkatzeko, eta bestetik, jokaeraren garapena lortzekoeta koloniako beste hegaztien estimulazio sexuala garatzeko.Martxoa eta otsaila bitartean, emeak2-4 arrautza ezartzen ditu (gutxitan 1-5 edo 6 arrautza lortzen ditu). Inkuba-zioak 24-28 egun dirau. 43-47 egune-tako txitei lumak ateratzen zaizkie etahiru urte betetzean, heldutasun sexua-la lortzen dute. Arrakasta ugaltzailea2,5 txita habia bakoitzagatik izan dai-teke.Duela 5000 urteko hieroglifiko zaha-rretan, ikus daiteke gurtutako ibisa ezzela ibis sakratua (Threskiornis aet-hiopicus) ibis erremutarra baizik. Men-de batzuk geroago, ibisaren izaerakNiloaren ur-goraldiei lotu zienean, lehe-nengoak azkenaren lekua hartu zuen.Geroago, 1555.urtean, Konrad Gess-ner bere Historia Animalium liburuan

hegazti bat deskribatu egin zuen: “hegazti hauoiloa baino handiagoa da, bere lumajea beltzada, aurpegi biluzik eta moko luzea ditu”. Hegaz-ti hori eguraldi onarekin etorri ohi zen eta Sui-tzako mendietan eta Erdialdeko Europan habiaegiten zuen. Doktore suitzarrak“basoko erroia” deitu zion, eta bere haragiarenzapore ona laudatu zuen baita habian harrapa-tutako txiten haragiarena ere.Gessnerren liburua argitaratuta izan bezain las-ter, animalia horren jazarpena hasi zen, bereospe gastronomikoagatik batez ere. Baina berekopuruaren murrizketan beste fenomeno batzuekeragina handia eduki zuten, esate baterako, goi-mendiko larren luberriketa, non janaria bilatzenbaitzuen eta etengabeko klima- hoztea.XVII.mendearen amaieran, jadanik Europatikdesagertuta zegoen eta gero ahaztuta izan zen.Mende bat geroago, Gessnerren asmakizun batbesterik ez zela pentsatzera ailegatu zen. Bai-na XX.mendearen hasieran, Afrikako iparralde-an eta Ekialde Hurbilean aurkitua izan zenean,bere itxura eta Gessnerren “basoko erroia”antze-

koak zirela konturatu ziren. Dena den, elkarte zientifikoak ez zionkasurik egin, Suitzako Alpeetan erdifosilizatutako espezimena aur-kitu arte, orduan konturatu ziren hegazti bera zela.Frogaketa honek amaiera ekarri zion espezieari, izan ere, handikaurrera Europako bildumagile eta museo guztiek espezimen batlortu nahi zuten. Alde askotako koloniak desagerturik geratu zirentriskantzagatik (gehienak Argeliako eta Siriako aldeak izan ziren).

Hurrengo urteetan, ezbeharra horrigaineratu behar diogu, bere jato-rrizko lurrak soro bihurtzen zirela,pestizidak ugaltzea, eta lehorte-garaiak gehitu zirela. Ondorioa goizetorriko zen: 1950.urtean, koloniatxiki bat besterik ez zen geratzenEkialde Hurbilean, beste bat Arge-lian eta Marokon.1930.urtean 1000 bikotetatik 210bikotetara pasatu zen 1975.urtean.Gaur egun, 220 ale inguru daude,eta Marokoko etorkizuna oso itxa-ropentsua da.UICNek “arrisku larrian dagoenespezietzat” hartzen du eta CITE-Sek Lehenengo Gehigarrian sar-tzen du.

Hiena arrea animalia sarras-kijalea da, izan ere, beste

haragijale batzuek hiltzen dituz-ten animaliaz elikatzen dituzte.Beren digestio-aparatua molda-tua dago digestio berezia egite-ko: hezurraren materia organi-koa zeharo digerituta da etadigeritzen ez den sarraskiarenzatikia -adarrak, apatxak, hezu-rraren alde minerala, lotailuak,eta ileak- pilota edo pikor-formankaleratuak izaten dira. Hienaorbandutak ez bezala, hienaarrak ez ditu erasoten ugaztunhandiak, horregatik ez da arris-kugarria gizonarentzat. Bereharrapakin bizien artean dauz-kagu: intsektuak, karraskariak,eta beste ornogabe txiki batzuk.Arrautzak ere jaten ditu, eta urte-ko garai batzuetan fruituak etabegatal batzuk jaten ditu, izanere, beren uraren kopuruarekinur-dietaren erdia lor dezake.Populazio batzuk itsas kostal-deetara joaten dira, han fokak,karramarroak eta hildako arrai-nak jaten dituzte.Espezie honek egunsentiko eta gauekoohiturak ditu. Egunez, oihanartean, harrienartean edo lurrean zulatutako babeslekubatean ezkutatzen da.Alde mugatu bateko animaliak klanetan sar-

tzen dira. Nahiz eta elikagaiak bilatzeko,bakartiak joan, ez dute banako lurralderik,baizik eta ehizarako ororen bidexkak era-biltzen dituzten. Batzuetan, eurite garaie-tan batez ere, klaneko bost edo sei kide bil-

tzen dira sarraski berbera jateko.Klan bakoitzak hezitarako erdial-deko gotorleku bat du, eta170km2-ko lurraldea babesten du,Kalaharin 540km2-koa izan daite-ke. Klan tipikoak ar nagusia, lauedo sei eme heldu, eta kumeenkopuru aldakora ditu, baina ez dasistema itxita, beti emigraziobatzuk ager daitezke, alerik gaz-teen artean batez ere.Ernaldia hastetik hiru hilabetepasatzera emeak 2-5 kume arte-an edukiko ditu, normalean hiru.Hauek zortzi eguneko kumeakdirenean begiak irekitzen dituzte.Titia kendu arte, bularreko emeguztien artean titia ematen dieteororen gotorleku batean. Beste haragijaleek ez bezala, hie-nek ez dute jakia berriro ahoraekartzen beren kumeei elikatzeko,agian beren digestio berezia egi-teko moduagatik. Kumeek hiruhilabete dutenean, lehenengo aldizororen gordelekutik ateratzen dira,

baina inguruan geratzen dira hamalau hila-bete bete arte.UICN-ek “arrisku txikiko espezietzat” sail-katu du eta CITES-eko Lehengo Gehiga-

rrian sartzen du. Nahiz etaBostwanan babestua etanahiko hedatua ere egon,Namibian eta Hegoafrikanbere aleak murriztu diradrastikoki. Agian, kausanagusia izango da zuze-neko ehiza, izan ere, gana-duzaleek lehiakidetzat har-tzen dute. Beren popula-zioaren geroko joera inorkez daki. Baina suposatzenda, orain bezala ehizatenjarraitzen badituzte, jaiste-ak jarraituko duela.

MU

ND

UK

O H

EG

AZ

TIR

IK

M

EH

AT

XA

TU

EN

AK

Tamaina: Bere luzera osoa, 70-80 cm-koada. Berak 125-135 cm-ko hego-luzera du.Habitata: Lautada idorretan eta erdileho-rretan, goi-lautada arrokatsuetan eta alda-patsuetan, soro landatuetan, larreetan etaaltuera handiko belardietan bizi ohi da.Banaketa: Maroko eta Argelia, Saharakohegoaldea eta mendebaldea.Dirudienez gaur egun, Marokonbakarrik habia egiten du.1989.urte-an Turkiako populazioa agortutazegoen, baina txosten berriek intsi-nuatzen dute Arabiako hego-men-debaldean eta Yemenen, koloniaezezagunak daudela.

IBIS ERMUTARRA(Geronticus eremita)

Tamaina: bere gorputzak (burua-rekin), 110-136 cm artean neurtzendu. Buztana, 19-27 cm artean dago.Bere altuera, gurutzean, 64-88 cmarteandago.Pisua: 37-48 kg artean pisatzendu.

Habitata: basoberako alde mendikatsu eta idorretan bizida, baita sabana basotsuan,belardietan eta semibasa-mortuetan ere.Banaketa: Namibia, Bostwana, Zimbaweko ekialdea etahegoaldea, Mozambikeko hegoaldea eta Hegoafrika

HIENAARREA(Hyaena brunnea)

24

EH 48Zk.

25

EH 48Zk.

MU

ND

UK

O A

RR

UB

IO

AK

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

ME

HA

TX

AT

UT

AK

O F

AU

NA

DESKRIBAPENA: gorputz sendoa du, gris horiskaarrea, bizkarraldean marra ilun pare bat duena, etaorbanik gabekoa sabelean. Burua zabala eta sendoadu eta buztana motza. Handia eta sendoa da sugehau, eta erdiko luzera hartu ohi du.Emea arra baino handiagoa da. Araban metrotik gora-ko ale gutxi ikusten da. Bizkarralde marroia du, era-bat uniformea, baina zaharrek marrazki berezia dute:bi lerro ilun paraleloan. Marrazki hori monotipikoa da,hau da, ale guztiek dute marrazkibera. Bizkarraldeko lerro horiezgain, ale gazteek zeharkakobarrak dituzte, eskailera moduantarteka-tarteka jarrita. Zahartu aha-la, galdu egiten dituzte eskailerahoriek. Ale gazteek xake taularenerako marrazkiez orbandurik izandezakete sabelaldea; zaharrek,berriz, sabelalde horixka unifor-mea dute. Hala ere, ale zaharbatzuek sabelaldeko ezkatetanorban marroi handiak izaten jarraitzen dute. Gorputzaren erdial-dean, bizkarraldeko ezkatak lauak dira, 27 lerrotan banaturik.Burua motza du, eta muturra zorrotza, aurpegian oso ezkatahandia duelako. Bizkarraldean marrazki berezia dute ale gazteek nahiz zaha-rrek. Horregatik, erraz ezagutzen dira, eta beste espezieekinnahastezinak dira. BIOLOGIA: eskailera-sugea oso erasokorra da eta, arriskutansentitzen denean lehenengo momentuan ihes egiten saiatzenbada ere, inguratuta dagoela ikusten duenean, txistu egin etaezpairik gabe haginka egiten du.ELIKADURA: askotarikoa: estutuz hiltzen dituen hegazti txi-

kiak eta mikrougaztunak, tamaina ertai-neko sugandilakHABITATA: ofidio hau, gure lurraldeanbataz beste metro bateko luzera due-na, zuhaixka-landarez estalitako lurkaredun edosilizeoetan eta eguzkiaksendo jotzen duen ingurune harritsu etamalkartsuetan ibiltzen da. Bertan karras-kariak, hegazti txikiak eta narrastiak

jaten ditu.HEDAPENA: eskailera-sugea, indartsua, sendoa, bizkorra, ari-na, artega eta oso lurtarra, espezie urria da Araban. Bakar-bakarrik Arabako Errioxako soro, mahasti eta artadietan etaPortilloko mendizerran aurkitzen da. Honen arrazoia da, batezere, mediterraniar giro beroetako espeziea dela, Iberiar Penin-tsulan, Frantziako hegoaldean eta Italiako iparmendebaldeanbakarrik bizi dena.ARRISKUA: harrapariren batek erasotzen duenean baino ezdu erasotzen, eta horrelakoetan hozka egiten du. Baina hoz-kak ez dio kalterik eragiten gizakiari, sugeak ez baitu pozoirik.

EZAUGARRIAK: Texaseko arrubio haitzulotarra luzanga da etaazala leuna dauka. Koloreari dagokionez, bizkarraldea gris argiada orban hori txikiekin, gainera, saihetsak zeharkatzen duenmarra arrosa ere badauka. Gorputz-enborraren alde bietan 15-17 alboetako ildo ditu.TAMAINA: 5-10 zentimetro luze da.BIOLOGIA: izenak dioen moduan, Texaseko arrubio haitzulo-tarrak haitzuloak maite ditu, baina ur azpikoak, uretako anima-lia baita, eta gainera, oso igerilari ona. Erreken hondoan dau-den arroketan eta iluntasunean dauden kobazuloetan ematendu denbora gehiena.Ugalketa garaia heltzen denean, eztei-gorteiatzearen osteanarrak espermatozoideak kanporatzen ditu emeak kloakekin batze-ko eta arrautzak ernaltzeko. Horren ostean, emeak hondokoarroketan gordetzen ditu arrautzak larbak, 1,5 zentimetroekin,

ateratzen diren arte.ELIKADURA: intsektuak, moluskuak eta uretako krustazeotxikiak jaten ditu elikatzeko.BIZI TOKIA: arrokazko haitzuloak dituzten errekatan bizi dira,batez ere, haitzulo horien artean egon ahal izateko.Arroken artean bizi da, baina erreka txikien hondoan daudenkobazuloetan.HEDAPENA: Ipar Amerikako arrubioa da, baina Texaseko esta-tuan baino ez dago.

EZAUGARRIAK: familiako arrubio-ale gehienak bezala, SanMarkoseko arrubioa luzanga da. Horrez gain, animaliaren aza-la leuna eta hezea da; bizkarraldea gris argi kolorekoa daukaeta orban hori txikiak ditu, saihetsak ere grisak dira eta sabe-la, aldiz, zuria. Burua, gorputza bezala, luzanga da eta bran-kien aldean sakonuneak eta irtenago dauden mototsak ditu.Gorputz-enborraren alde bietan 16-17 alboetako ildo ditu.

TAMAINA: 4-5 zentimetro luze da.BIOLOGIA: uretako arrubioa da eta, horren harira, osoigerilari ona ere bai. Erreken hondoan dauden arrokenartean egoten da gehienetan, batez ere, San Marko-seko ibaiadarretan.Ugalketa garaia denean, eztei-gorteiatzearen osteanarrak espermatozoideak kanporatzen ditu emeak klo-akekin batzeko eta arrautzak ernaltzeko. Horren oste-an, emeak hondoko arroketan gordetzen ditu arrautzak

0,5 zentimetroko larbak ateratzen diren arte.ELIKADURA: intsektuak, moluskuak eta uretako krustazeotxikiak jaten ditu elikatzeko.BIZI TOKIA: Arrokazko haitzuloak dituzten errekatan bizi dira,batez ere, haitzulo horien artean egon ahal izateko.HEDAPENA: Ipar Amerikakoa da, baina Texasen bakarrik aur-kitu daiteke, hor baitago San Markos ibaia.

EZAUGARRIAK: Arrubio trogloditaren gorputza angiliformea da.Burua luzanga dauka eta muturra biribildua. Arrubio trogloditarenbegiak txikiak dira, baina ez amerikakoarenak bezain txikiak.Buruaren atzealdean, jaiotzen denetik, kanpoko hiru brankia bikoteditu, gorri kolorekoak. Buztana oso zanpatua da eta gorputz-adarrak oso luzeak, gainera, aurrealdekoek hiru hatz dituzte etaatzealdekoek bi.Arrak kloakaren aurrealdea atzealdekoa baino konkortuagoa daukaeta saihetsetan 13-17 alboetako ildo ditu.TAMAINA: 5-8,5 zentimetro luze da.BIOLOGIA:Arrubio troglodita oso ondo moldatzen da haitzuloetakobizitzara, batez ere, bertan bizi delako. Emeak, arrautzak errutean,errekaren hondoan dauden arroken azpian jartzen ditu eta eklosioaizan arte babestu.ELIKADURA: intsektuak, moluskuak eta uretako krustazeo txikiak

jaten ditu elikatzeko.BIZI TOKIA: arrokazko haitzuloak dituzten errekatan bizi dira, batezere, haitzulo horien artean egon ahal izateko.Arroken artean bizi da, baina erreka txikien hondoan daudenkobazuloetan.HEDAPENA: Ipar Amerikako animalia da, eta Texaseko estatuanizaten da.

DESKRIBAPENA: antza handia du ZozoArruntarekiko, baina bularra zeharkatzen dionmarra zuri bereizgarria azaltzen du, emearenkasuan kolore motelagoa duena.TAMAINA: luzera: 24 cm. Pisua: 130 g.BIOLOGIA: gure latitudeetan urritik maiatza-ren hasiera arte ikus daiteke, goi-larredienondoan kokaturiko malda handiko harkaitze-tan. Badirudi Kantauriar Mendilerroko edo Piri-nioetako ugaltze-lurraldeetatik datozen hegaz-ti transhumanteak direla, edota Britaniar Uhar-teetatik datozen Iberiar Penintsulatik kanpokoaleak. Euskadin egin den espezie honenkumaldiari buruzko aipu bakarra izan da Gor-beian 1982an ikusi ziren espeziehonetako gazte hegadunena.Hortaz, baliteke noizik behinkapapazuria parkean ugaltzea, bai-na azken urteetan ez da horrela-korik detektatu.Martxoan altuera txikiko zuhaitzeta zuhaisketan ugaltzen da. 14-15 egunetan zehar inkubatukodituen 4-5 arrautza errun ohi ditu,eta eklosiaren ondoren, txitoekbeste 15 egun emango dituztehabian, bertatik oraindik erabat

garatuta egon gabe eta hegaldi trake-tsean irteten direlarik. Normalean, urte-ro bi edo hiru txitaldi egoten dira.ELIKADURA: elikadura intsektu, lur-ziza-re eta larbetan oinarritzen da. Barraski-loak txori hauen gurarietako bat dira,mokoaren bidez heldu ondoren harienkontra botaz apurtzen dituztelarik.HABITATA: goi-larredien ondoan koka-turiko malda handiko harkaitzetan bizida.

ESKAILERA SUGEA (Elaphe scalaris)TEXASEKO ARRUBIO HAITZULOTARRAEuricea neotenes

ARRUBIO TROGLODITAEurycea troglodytes

SAN MARCOSEKO ARRUBIOAEuricea nana

ZOZO PAPAZURIA (Turdus torquatus)

26

EH 48Zk.

27

EH 48Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

KA

RR

AM

AR

RO

AK

DESKRIBAPENA: kolore arrosa aedo zeharrargitsua eta tin-kotasun papirokarako espeziea, 10-13 cm.ko alturarekin,nahiz eta normalean kostalde hauetan aurkitzen diren espezi-menek tarteko tailuak hartzen dituzten. Lamina zatituta ez badago ere, muturrak luzatu egiten diralobulu dikotomoetan amaitzen diren prolongapen batzu ema-teko. Eredu hau forma edo morfotipo bereizgarrienari dagokio,espezie oso polimorfikoa denez beste asko erakuts bait ditza-ke. Tonu gorriko puntuztapen batzu aurkezten ditu, hauei zorzaie algari eman zaion izena, ugalpen estrukturei dagokie.Gainazalean ez da nerbio gurutzaturik ezta beste formakorikere ikusten.HABITATA: behe mediolitoraleko kubetetan eta infralitoraleanbizi da, betiere olatuetatik babesturiko parajeetan. Euskal kos-taldean beste kokagune batzutatik edo hurbileko urondoetatik tirainez harrastakaturik aurkitzea ohizkoa da.

NITHOPHYLLUM PUNCTATUM

DESKRIBAPENA: adarkadurak gero eta launduagoak, azkenakxingolak diruditelarik.

Alga talde hau arrunta da Euskal kostaldean, bere banaketanahiko irregularra eta narrio oso haundiak osatzen ez dituenarren.Tipikoki kurruskairea dira ukimenera, sustratura disko txikibatez baturik, bertatik dikotomikoki adarkatzen den gutxi edogehiago laundutako ardatz bat sortzen delarik. Kolorea gorribizia izaten da eta edonoiz beltza eta morea ere.Gymngongrus norvegicus-ek ertain neurria du oinarrian adaria xingola - formako osatuz berehala launtzen diren ardatzzilindrikoz, apizeak borobilduak izan ohi dira moztuta ere egondaitezkeen arren.Espezimenak kolore gorri ilunekoak dira baina adar puntektonalitate hitsagoak (arrosa - moreska) erakusten dituzte.NEURRIAK: 5-15 cm.

HABITATA: behe mediolitorala eta infralitorala hartzen ditu lekuitzaltsuetan (arraildurak eta hutsarteak).

DESKRIBAPENA: marroi gorrizka izatera hel daitekeen gorri hitskoloreko alga eta alturan 10 cm.ren batetakoa.Disko batez finkatuta dago nondik itxura tipikoki palma - formakoaematen dioten dikotomikoki adarkatutako laminak emanaz pixka-naka zabaltzen den zurtoin hestu bat sortzen bait den. Espezieapolimorfikoa da, laminen muturrak moztuak dituelarik, borobilduakedo eta itxura hariztatu ere aurkez dezakete.Proliferaziorik gabe. Algak oso polimorfikoak. Muturra laundua,zorrotza ala biribildua izan daiteke. NEURRIAK: 10 cm.HABITATA: nahiko naharoa da behe mediolitorala eta infralitora-leko arraidura eta kubetetan.Eskozian Dulse izenez eta Irlandan Dillick izenez elikatzen dute.Garbitzeke lehortzen da eta gordinik eta txikle moduan maxkatuzjaten da. Irlandan joan den mendean lusagarrezko gisadu batetanjaten zen, horretarako muskuiluen maskor tarteetan hazten direnespezimenak biltzen ziren. Espezimen hauek garbitzeke eta molus-ku txiki eta beste zenbait animali itsatsirik erasten ziren, sasoi hartanuhartea kolonizatzen ari ziren inglesdarren aho finen artean atseka-

be naturala bultzatzen zuelarik.Irlandak joan den mendean jasan zituen goseteak ematu zituen,nekazariak Eireko patroiaren ohorez “San Patrizioren Zopa” dei-turaz ezagutzen den zopa tipikoa prestatzen zuten.Mediterranear ahoak ere, zorrotzagoak eta esperimentatuago-ak, erabili ohi dute zenbait gisadu eta beste platerretan.

Bere ahaide den kolore askotariko galatea bainotxikiagoa da, eta bere zefalotoraxak 3 zentime-

trotik 4ra arteko luzera du. Gainera, kolore uniformesamarrekoa da, arre berde iluna. Beraz, ez du kolo-re askotariko galateak duen itxura ikusgarri hori, kolo-reari dagokionez. Orban hori arre isolatuak ditu, etakolore bereko eraztun ez oso nabarmenak.Gainerako ezaugarriak, morfologiari eta ziklo biologi-koari dagokionez, galatea gorriaren berberak dira.Azarotik maiatzera du ugaltzeko denbora. Bestalde,sakonera gutxiko itsaso hondoetan asko egoten dira,harri eta zirrikitu arrokatsuetan.

Oso karramarro txikia da, eta bere zefalotoraxa gehienez ere 5 mili-metrotik 7 milimetrora artekoa da. Gorputzaren aldean, oso hagin

handiak ditu, portzelana ilunarenak baino luzeagoak eta argalagoak.Portzelana ilunak ez bezala, ilerik gabeko gorputza du. Antena luzex-kak ditu eta bere azken hanka parea organo apaingarri bihurtzen da.

Ezaugarri hauek bereizten dute gainerako brakiuro edobetiko karramarroetatik. Otsailetik apirilera eta uztailetikirailera bitarte ugaltzen da.Aurreko espeziea bezalaxe,harriei lotuta eta hauen azpia bizi da normalean, horrela,aurkitzea oso zaila izaten delarik. Ur azpiko arrokei buel-ta eman behar zaie, beti ere kontu handiz eta ondoren,itxaron egin behar da, ea mogitzen diren, horrela harra-patzeko.

Tamaina txikiko karramarroa da.Bere zefalotoraxa ez da 1,5 zen-

timetro baino zabalagoa, eta haginak,bere gorputzeko neurriarekin aldera-tuz, neurriz kanpokoak dira; zabalak,lauak eta ilez josiak. Harri azpian edohaitzen arrailduretan bizi da, hauei itsa-tsita, nolabait esateko. Fauna planto-nikoaz elikatzen da, eta, horretarako,maxilipedoen luzakin flageliformeakmugituz, ur korrontea sortarazten du;gisa honetan elikagaia ahoraino era-mateko. Molestatzen bazaio, atzera-ka eginez egiten du ihes, bera babes-ten duen harri ingurura. Dena den, ige-ri egiteko gauza ere bada. Apiriletikiraila bitartean ugaltzen da. Bazter guz-tietan ikusten da espezie hau.

GYMNOGONGRUS NORVEGICUS

GALATEA BELTZA GALATHEA SQUAMIFERA

PORTZELANA PISIDIA LONGICORNIS

RHODYMENIA PALMATA

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

AL

GA

K

PORTZELANA ILEDUNA PORCELANA PLATYCHELES

28

EH 48Zk.

29

EH 48Zk.

TX

AK

UR

RA

K

Apartamentu batean oso ondo bizi daitekeen Terrier Eskoziarra,noble eta maitekorra da, eta ia-ia esklusiboki bizi diren eta zain-

tzen duten pertsonekin maitatzen da. Kanpotarrekin axolagabeke-riaz konportatzen da eta batzuetan, oldakor, muzin, eta haginkariaizan ohi da.Batzuetan pazientzia gutxiko txakurra da, ez zaio batere gustatzenzakartasunez tratatzea, eta beharbada honengatik guztiagatik,umeak ez zaizkio batere gustatzen, baina txikitatik haiekin haztenbada orduan arazorik ez da egongo.Dena den, etxean ume txikiakbadaude txakur hau edukitzea ez da gomendagarria.Bere itxura sendoagatik eta trinkoagatik izugarrizko azkartasunaduela dirudi, baina umorista batek lapitz baten bidez bere bizarraasmatu duela ematen du.Bere izaera ausart, harro, oso kementsu eta bizia da. Terrier Esko-ziarra, terrier guztiak bezala, gordelekuetan ehizarako jaio zen -ekin-tza hau Ingalaterran mendeetan zehar puri-purian egon zen-. Esko-zian XVII. mendearen hasieran-non jatorrizkoa baita- bere ausar-diagatik eta mugarik gabeko emanaldiagatik oso preziatua izan zen.

Ez zituen ezagutzenez beldurrik eztaarriskurik ere. Gor-deleku estu bateansartzeko ordua inoizez zegoen zalan-

tzan, nahiz eta barruan azkonar bat egon -oso arriskugarria da ingu-raturik sentitzen denean-.Aparteko ehiztaria eta haginkari nekaezina, terrierren artean apro-posenetariko bat da beren babeslekuetatik basapiztiak botatzeko.Oso ona da ere azeriak ehiztatzeko.1868.urtean Terrier Eskoziarraren moda agertu zen -Yorkeko Kon-derrian, erakusketa batera aurkeztu zenean lehenengoz-. Handikaurrera bere estandarra finkatu zen eta 1880.urtean “English Ken-nel Club”-aren zerrendan sartu zuten. Estetikoki, txakur original etadibertigarri bihurtu zen. Handik aurrera, hazleek arreta handiagoprestatu zuten eta 20ko hamarkadan ospea lortu zuen, gaur egunarte, hazten jarraitzen duena

Izaera eta Elikadura

Bere aurpegia aztertuz gero, adimen handiko txakurraren aurreangaudela ematen du-bere espresio biziagatik-.Bere izaeragatik-betierne- aparteko atari-txakurra da, zaunkari ona. Iparramerrikarrekesaten dute, txakur honekin edozein gauza edonondik egin deza-keela. Bere gorputza motza da, izter gihartsuak oin biribiletan amai-turik azkazal gogorrekin ditu. Bere buztanak -17 cm-ko luzera gutxigora behera- tontor zehatza du. Burua gorputzarekin konparatuzgero, luzea eta handia ematen du, normalean beti tente eramatendu, adi-adi bezala. Bere belarri triangeluarrak eta ilez estalirik, burua-

ren tontorrean daude eta zuzenak dira.Begiak txikiak eta ilunak dira, inoiz ez diraborobilak. Orbita-barrunbean oso hondo-raturik daude. Bere mutur poteretsuak izu-garrizko biboateak eramaten ditu- gaine-ra ilearen mozketa bereziarekin joan ohida-.Ohiko koloreak dira: gris-altzairua edopikardatua, beltza eta gastain-kolore-koa.Orbanak ez ditu izan behar, baina edu-kitzekotan, bakarrik bularran onarturik dau-de.Arraren tamaina esatandarrak 26 cm

du, emeak ordea 24 cm dauka.Arrak zortzi kilotik bederatzi kilorabitartean pisatzen du, eta emeak zazpi kilotik zortzi kilora.Bere elikadurak ez dauka arazorik etxeko janaria edo pienso dela-koa jan ditzake. Osasuntsua mantentzeko, haragi gordina edo ego-si samarra, barazkiekin, arrozarekin eta lekekin nahastuta, fruita apurbat, esnea eta arantzarik gabeko arraina emango dizkiogu.Gogoratu behar da txakurra geure etxera ekarri baino lehen haragi

oso egosia jateko ohituta bazegoen haragi gordinaren zaporeari ohi-tu behar izango diogula, izan ere nutritiboagoa da. Halaber bere jana-ria nahiko hidratatua egon behar da, Adibidez txakur batek egune-ro bi plato sopa jaten badu ez da egongo egariak, baina katilu urgarbiarekin emango diogu, ura egunero aldatuko dugu eta kloratuabada kaltegarria izan daiteke orduan ur mineralak-ez gaseosak,emango dizkiogu.

TERRIER ESKOZIARRA

TX

AK

UR

RA

K

Kataluniako autokto-noa da, hango hara-

netan eta mendietanGros D´atura deitu zio-ten eta horrela agertzenda “Libro de Origenes”-en, Madrilen, 1914.urte-an, argitaratua izan zen(RSCF). Artzain-txakuriberikoen artean, arra-zarik hedatuena da,azken 30 urteetan “Clubdel Gros D`atura Catalá”-ren promozioa-gatik.Pirinioeakeko natura-hesiagatik, txakurhau isolatua, eta leku harritsuetan atxilo-tua geratu zen. Bere isolamenduari eskerPirinioeakeko artzain-txakurrarekin des-berdintasunak azpimarratu egin zituen.Biek Bergamoko artzain-txakurrari aman-komunean dute (erromatar-legioek inpe-rioaren hedaketa egiterakoan eramatenzuten txakurra, izan zen). Batera, Berga-maskoa artzain-txakur Poloniarrarengan-dik etorri zen, bere jatorria ekialdeko etaaintzinako arrazengan zegoen.

Motak

Denboraren poderioz Kataluniako artzain-txakurrak Gironan bere kokapen garran-tzitsuena dauka. Arraza honek aurkeztuzuen lehenengo erakusketara Bartzelo-nan izan zen, 1926.urtean. Kataluniako“Real Sociedad Canina”-k egin zuen.Baina 1970.urte arte ez ziren agertu eder-tasun-txapelketak.Gaur egun, Gros D´atura-ren hazleakgurutzatzeen odolkideen arazoekin buka-tzeko zorian daude, eta displasiari buruz-ko ikasketak egiten dituzte ia nola eragindituzten hurrengo belaunaldiengan.1929. urte arte, arraza honek estandar ofi-zialik ez zuen. Estandarraren barruan bimota daude: ile luzea duena eta ile motzaduena. Azken honi”Gros D´atura cerdá”esaten diote.1982.urtean, estandar honen lekuan bes-te bat kokatu zuten, baina akats batenondorioz ez ziren agertzen lehen zeude-nak.Bere estandarraren barruan txakur azkar

eta jakintsu bezala agertzen da. Dirudie-nez atmosfera-baldintza txarrek ez diote-la kalte egiten, eta denbora gaitzarekinlan egiteko gai dela, nahiz eta elikaduraurria izan.Arrak 47 cm-tik 55 cm-ra bitarteko tamai-na du, emeak ordea 45 cm-tik 53 cm-ra,bere gorputza luzeagoa da altu baino.Bere buru sendoa, gorputzaren gainera-koarekin konparatuz, ondo proportziona-tua dago.Ezpainak lodiak dira eta belarriak triange-luarrak. Bere begiak biribil, bizi eta ilunakdira, beren begirada adimentsua eta adie-razkorra da.Larrua lodia eta ondo pigmentaturik, gor-putzan eta buruan tente dago. Ile luzeaduenak zakarra, kiskurra eta lazioa du(ilea), azpi-ile asko, bizarra, bibotea etaazpi-bekainak ditu.Oso bitxia da bere muda ikustea, izan ere,bi fasetan egiten du. Lehenengoan aurre-ko aldean ilearen erdia mudatu ohi du,orduan alde batean ilea dago eta bestealdean ilerik ez dago. Gero atzeko aldeamuda ohi du, eta azkenean bi aldeak,parekatzen dira.Txakur hau urrunetik ikusten badugu kolo-rebakarra dirudi, baina gero hurbiltzengaren heinean, bere ilean tonalitate batzukikus ditzakegu. Estandarraren araberaakats larriak dira: buru leuna, belarriak txar-to kokatuak, oinak aldendurik eta azka-zalak zuriak badira.Lehiaketetan akats kanporatzaileak dira:pigmentaziorik eza ezpainetan, sudurre-an, betazaletan; trufa marroia edukitzea,begi urdinak, buztana makurturik bizka-rraren gainean, edo bi edo hiru cm sobe-ra edo gutxiegi.edukitzea (arauaren ara-bera).

Bere izaeran bi aspektu desberdintzendira, alde batetik mendian dagoenean lan-txakurra denez bere izaera bere mun-duaren barruan dago, orduan urruna etazaputza izan daiteke. Eta bestetik etxean,nahiz eta kanpotarrekin mesfidatia izan,etxekoekin, batez ere txikitatik ohitutabadago, maitekor eta bizia da, apartekoatari-txakurra ez ezik, bere jabearekindefentsa-txakurra ere da, bere kemenarieta ausardiari esker. Halaber, etxean betiumeekin erne dago, eta beste txakur zaharbat badago bere agintaritza onartuko du.

Izaera

Bere tamainagatik, zainketa urriagatik, etaizaeragatik batez ere, apartamentu bate-an edukitzeko txakur oso erosoa da. Argieta garbi da, ariketa fisiko apur bat eginbehar duela, eta egunean bi aldiz, behin-tzat, kalera eraman behar da. Gros D´atu-ra artzain- txakur klasikoa da, nahiz etalotan dagoela iruditu, ardiekin dagoene-an, ardi bat, isilpean, urruntzen bada, txa-kurrak bere burua altxatuko du eta bereondoan jarriko da, artaldera eramateko.Askotan, bere agerpena nahikoa izangoda berriro artaldera joateko, izan ere, gana-duak berari begirune handia edukitzendio.Txakur honek zelaian artzainak berari agin-tzen duena ez du bakarrik egiten, askotanbere erabakiak hartzeko gai da, eta errazartalde zuzentzen du. Gainera telepatiaberezi bat dauka eta honek hurbiltzen direneuriaren eta ekaitzaren arriskuak ulerta-razi ohi dizkio.Bere elidadurak ez du arazorik, etxekojanaria ez ezik janari ontziratua ere jatenditu.

ARTXAIN TXAKUR KATALANA

30

EH 48Zk.

31

EH 48Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

PE

RR

ET

XIK

OA

K

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

ZU

HA

IX

KA

K

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: mulu etzana, altueran5-20 cm artekoa, ile labur subpatentez estalia eta adar erro-tzaileak dituena; urteko adaskak finak eta zaluak, gogortuz adi-narekin, puntan ahulki ziztakorrak. Hostoak 2-4 mm-koak, luzan-ga-lantzeolatuak, tolstuak; pulbinulu zaharrak trunkatu eta biden-

tatu bitartekoak, estipula gabeak. Loreak bakartiak,braktearen galtzarbean jaioak eta luku labur trinkoakeratuz; pedizeloak grazilak, 3-8) mm-koak, eramanez3 brakteola oinetik hurbil; kaliza 2-4 mm-koa, behekoezpaineko hortzak laburrak (1 mm) eta elkarrengandikurrunduak; korola 9 mm ingurukoa, estandartea etagila trinkoki zetadunak. Leka 10-15 mm-koa, eliptiko-luzanga, ile subpatente edo zetakaraz estalia; 2-4 hazi,ilun eta beltz bitartekoak.LORATZE: maiatzetik uztailera loratzen da.HABITATA ETA HEDAPENA: ez ditu populazio osohedatsuak eratzen ea bere kokaleku izaten dira ero-

sioak erasandako mendi-enklabe kararrizkoak, hala nola gailu-rreria haizetsuak, harkaiztegi biluztuak, etab. Penintsulako ipa-rralde eta erdialdean endemikoa da eta bere banaketa-area eza-guna Araba eta Nafarroako probintzietara murrizten da etaBurgosko iparraldera.

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: mulua edo sub-zuhaiska glabroa, lasaiki adarkatua, altueran 30 cm eta 1 mbitartekoa; zurtoinetan arantza axilarrak, errekurbatu-patente-ak, 10-20 mm; zurtoin lore-emaileak arantzagabeak eta hosto-dunak. Hostoak 4-10 x 2-3 mm, eliptikoak edo lantzeolatuak,glabroak. Loreak luku terminal laburretan; brakteak hostokarak,faszikulatuak; pedizeloak 3-4 mm-koak, brakteolatuak; brakteo-lak 1 mm baino txikiagoak, pedizeloaren erdialdean ezarriak;kalizaren ezpainak desberdinak, hodia baino handiagoak;estandartea 6-8 mm-koa, gila baino laburragoa. Leka 14-20 x 5-6 mm-koa, subzilindriko-luzanga, apizean nabarmenki gorantzkurbatua. Haizak 4-10.LORATZE: apiriletik ekaineraloratzen da.HABITATA ETA HEDAPENA: pagadi eta hariztien etapa hel-duak zoru hareatsu, deskarbonatatu eta podsolizatzen hasiberrietan ordezten dituzten sastrakadietako elementu karakte-

ristikoa. Banaketaz atlantiko-europarra izaki, Euskal HerrianArabako eta Nafarroako probintzietako enklabe submediterra-neoetan azaltzen da eta iparraldeko muturrean ere bai, kostal-deko hareatzetan.

GGEENNIISSTTAA EELLIIAASSSSEENNNNEENNIIII

DESKRIBAPENA: txapelak 4-10cm-ko diametroa du. Lodia etagogorra da, hasieran ia-esferikoaeta gero ganbila. Txapeleko azalagorri-gorria da, nahiz eta batzuetan,var. Lactea barietatean, zuriska edokrema kolorekoa izan. Txapeletikaskagarri antxa da, matea, lauso-duna, gorri-matez pintatutako igel-tsuzko perretxikua balitz bezalakoa.Orriak krema-zuri kolorekoak dira,aski hertsiak eta adnatuak edo ialibreak, eta batzuetan txapel-ertza-ren aldean orri-ertza gorria izatenda. Hanka lodia da, oso gogorra,trinkoa, zilindrikoa eta batzuetan kla-biformea, kolore zurikoa, baina arro-saz edo karmin-gorriz tindatu samarra edo oso tindatua. Esporak krema kolorekoak dira, ia esferikoak, eta apaindura ami-loide saretua dute. Zistidio handiak eta dermatozistidio meheakditu.Russula rosea-k antz handia du, baina azken honek klera-zurikoloreko hanka du, batere gorririk gabekoa, biguna, eta mehea-goa. Gainera zapore geza du, ez mentolak bezalakoa, eta sulfo-banilinaz gorritu egiten da hankaren goialdean. Russula pseu-dointegra-k ere antz handia du, baina honen orriak okre-horiak

dira, mamia mingotsa, hanka ez hain gogorra eta lapitz edo zedroegur usaina du.HABITATA: asko ateratzen da Ekainetik Azarora arte, bai koni-fero eta bai hostozabalen azpian, batez ere pagadietan. JAN-GARRITASUNA: jangarri kaxkarra, ez du jateak merezi.Hau da Russula guzien artean gogorrena. Mami zuri trinko gogorra. Zapore geza, baina noizbehinka min-gots antxekoa, eta mastekatu eta gero arnasartzerakoan, men-tol kutsu fresko pixkat nabari daiteke.

DESKRIBAPENA: txapelak 6-20 cm-kodiametroa du eta hasieran ia esferikoada, baina gero laundua edi ia laundua.Txapeleko azala matea da eta kolorealdakorra du, oliba-berde , purpura etagris-moreskaren artekoa, biak nahasirikaskotan. Orrien erdi bakanak eta adna-tuak dira eta hankaren aldamenean tar-teko nerbioak ikus daitezke. Orrien kolo-

rea hori eta okre-horiaren tartekoa daeta askotan, txapel-ertzaren ondoko orri-ertza koloreztatua izaten da. Hanka mar-dula eta gogorra da, eta azala zimurtuaeta zuria, gehienetan karmin kolorez tin-datua goialdean eta herdoil-marroiezoinaldean. Isolatutako garatxoz apaindutako esporahoriak ditu. Txapeleko azalean ez du, ez

dermatozistidiorik ez hasikin-hifarik. Russula alutacea-k Russula oliva-cea-ren forma moresken antz han-dia du, baina ttikiagoa da eta txape-lean azal leuna eta distiratsua du.Gainera hanka goia karmin koloreztindaturik eduki beharrean, oinal-dea du tindatua.HABITATA: perretxiku hau mardulada, eta udan eta udazkenean uga-ria, pago eta mendiko urkienazpian.JANGARRITASUNA: kasuRussula honi! Orain dela zenbaiturte, pozoidura batzuk izan zirenItalian, perretxiku hau labean egin-da jaten zenean. Espezie hau

Euskal Herrian asko jaten zenez, ikerke-tak egin ziren, ea hemen ere pozoidurakgertatzen ziren jakiteko, eta halaxe ger-tatzen zen labean eginez gero, Italianbezalaxe, baina behin ere ez frijiturikedo moletan janda.Mamia lodia eta zuriada eta %2ko fenol disoluzioz purpurakolorea hartzen du. Zapore geza etafruta usain pixkat.

GGIIBBEELLGGOORRRRII AANNKKAAGGOOGGOORRRRAARussula lepida

GGIIBBEELL OOLLIIBBAARussula olivacea

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK: sub-zuhaiska, altueran1-2 m bitartekoa, tentea, adar arantzatsu eta nahaspila-tsuakdituena; zurtoinak glabroak, eta haietan arantza axilar ugariak,sendoak, ildaskatuak eta luzeak, zurtoinarekin angelu oso zaba-la eratzen dutenak; arantzetatik kimu labur lore-emaile batzukjaiotzen dira, hostodunak. Hostoak 3-11 x 1,5-2 mm, bakunak,obobatu-lantzeolatuak, subglabroak gainaldean eta pubeszen-

teak azpialdean, txorten txikikoak; estipulak arantza bihurtuak.Loreak faszikulu pauzifloroetan, kolore hori bizikoak eta luze-an 7-10 mm-koak; kaliza 3-5 mm-koa, glabro eta glabreszentebitartekoa, ezpainak berdintsuak eta hodia baino laburrago-ak; korola glabroa; estandarteak 7-12 mm. Leka 15-40 mm-koa, luzanga, glabroa eta barnean 3-7 hazi.LORATZE: apiriletik ekainera loratzen da.HABITATA ETA HEDAPENA: karraskal eta erkameztienordezpen-komunitateen osagaia izaki, terreno harritsu eta ero-sionatuetan kokatzen da, substratu kararrizko, margazko edo

igeltsuzkoetan. Espeziea banaketaz mediterraneo-mendebalde-koa da, eta taxoi subespezifikoak Penintsula iberiarreko erdizekialdea eta Frantziako hegoaldeko zenbait probintzia estaltzenditu. Euskal Herrian oso zabalduta aurkitzen da isurialde medi-terraneoan, eta sastrakadi askotan espezie nagusi bilakatzen da(gaztelaniaz “ulagar" deituetan); eragin atlantikoko lurraldean iaez da existitzen, kostaldeko puntu banaka batzuetan salbu.

EELLOORRRRII--TTRRIISSKKAAGenista scorpius

GGEENNIISSTTAA AANNGGLLIICCAA

32

EH 48Zk.

33

EH 48Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

LAN

DARE DIK

OTILEDON

EOAK

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

LAN

DARE DIK

OTILEDON

EOAK

DESKRIBAPENA: zurtoinak: 70-150 cm-ko luzera.Angelutsuak, igokariak.Hostoak 1-4 cm-ko foliolo-pare bat, estipulak luzeraberdintsukoak edo laburragoak, goialdekoak gezi-for-makoak.Loreak horia 1-2 loreko matsalkoak, 10-18 mm-kokorola horia.LORALDIA: apiriletik maiatzera loratzen da.HABITATA: sastrakak, bide-ertz laiotzak. Belardi etabasoen bazterrak.BANAKETA: landare mediterraneoa da. Escasa da.

PAPILONAZEOAK FAMILIA

Leguminoso edo papilona-zeoak, mundu osoan

zehar sakabanatutako17000 arbola, zuhaiska edo belar espezieinguruk osatzen duten familia handia da,700 bat generotan banaturik.

Garantís ekonomikoa oso haundia da.Arbola batzuk egurra, azal eta substan-tzia koloragarriak ematen dituzte; bestezenbait oso estimatuak dira medicinan,Cassia-ren hostoak, purgagarri bezalaerabiliak, eta beste batzuk apaingarribezala ere kultibatzen dira.Azpimarragarriak dira batez ere espeziebelartsu asko heuren lekari eta haziak, eli-kagai beharrezkoak gizon eta animalien-tzako, proteina oso baliotsuak dituztelako.Honez gain kultiboentzako fertilizagarribikainak dira, lurreko nitrogeno propor-tzioa gehituz.Elikagai bezala estimatuenak honakohauek dira: Gizonarentzako ilarrak (Pisumsativum), indabak (Phaseolus vulgaris),garbantzuak (Cicer arietinum), dilistak(Lens culinaris), babak (Vicia faba), soia(Glicyne max), kakahueteak (Arachishypogea) eta abar; animalien-tzako hirus-tak (Trifolium), alfalfa (Medicago), zalkeak(Vicia), astrorkiak (Onobrychis)…Gehienetan txandakakoak eta konposa-tuak diren hostoak dituzten landareakdira, batzuetan hostoak bezain luzeakedo gehiago diren estipulekin, oso zailakidentifikatzeko batzuetan, eta askotan kiri-bilekin, euskarrietara helduz igotzekoaukera ematen dieten organuak.Badaude baita ere hosto bakun eta txikiaketa estipula zabal eta hostoantzekoak edoarantza bilakatuak dituzten espezieak.Hosto bakoitzaren folioloen kopurua alda-korra da, eta hauek sailkatzeko balio du.Leguminosoen ezaugarrietako bat, beresustraietan Rhizobium generoso bakte-riak osatzen dituzten nodulo txikien pre-

sen-tzia da, honi Esternitrogeno atmosferi-koa finkatu eta lurraaberasten duten kon-posatu nitrogenatuabilakatu dezaketelarik,horrela lur pobreetangaratuz eta lur hauekongarriturik utziz.Honen ondotioz, zen-bait leguminosoen

inklusioa kultiboen errotazioan beharbeharrezkoa da, lurraren kalitatea hobetueta fertilizagarri kimikoak hainbeste ezerabiltzeko.Familia haundi hau ongi definituriko hirusubfamiliatan banaturik dago. Apartatuhonetan Papilionoideoak subfamiliaz arigara, honen barruan lurralde epeletansakabanaturiko espezie belartsuak sar-tzen direlarik.Familia honen ezaugarria lore tipikoakdira, tximeleta itxuradunak=papilionazeo-ak (papilion=tximeleta), familiari izenaematen diotenak, oso erakargarriak in-tsektuentzako, tximeletentzako baten ere.Lore ezaugarriak nahiko konstanteak diragenero desberdinetan, eta desberdintze-ko loreak eta landare osoan dauden alda-keta txikiak ikusi behar dira. Gutxi gorabehera soldaturiko 5 sepalodun kalizadute, eta 5 petaloki osatzen dute corola,bat dortsala=estandartea, kapuluan bes-teak estaltzen disuena, bialbokoak=hegalak, azpiko biak estaliz,

azpiko bi hauen ertzak soldatu egiten dire-larik lorezil eta obarioak barruan gorde-tzen dituen gila osatuz. Ia beti 10 lorezilizaten dituzte, denak harizpietatik solda-tuak hodi bat eratuz (monadelfoak) edobaita ere 9 soldatuak eta 1 librea (diadel-foak) edo guztiak libreak.Obarioa gainekoa da, estilo eta estigmabatek koroatzen duten karpelo bakarrakosatua, heltzean lekari-fruitu tipikoa ema-ten duten obulo askokin. Leguminosoentalkdean naturak bere irudimena martxanjarri du, forma ugaridunak eginez, lehoredo mamitsuak, haunditu edo txikitutako-ak, hegaldun edo hehgal gabeak, berde-tsuak edo modu bizian koloreatuak, neurodesberdinekin, normalean bi kuskusezirekitzen direnak…Leguminosoak ugariak dira nekazari lane-tarako erabiltzen diren zelaietan, askozuhain bikainak bait dira. Landa hauekoso aprobetxatuak egoten dira, udabe-rrian larreratu, udan 2 edo 3 aldiz ebaki,belar hau lehortu eta negurako gordez,eta udazkenean berriro ere larreratuaz.Familia honetako generoak:Lathyrus, Trifolium, Anthyllis, Vicia,Mendicago, Melilotus, Lathyrus,Scorpiurus, Dorycnium, Hippocrepis,Lotus, Dorycnium, Astragalus, Lathyrus,Hippocrepis, Argyrolobium etaTetragonolobus.

DESKRIBAPENA: 5-30 cm-ko estoloidun landare txikia. Hostoekfoliolo biribilduak dituzte eta muturrean hosto kiribila. Loreak han-diak dira (2 cm ingurukoak), bakartiak eta kolorez purpura-bioletabiziak. Fruitua leka luzanga beltza da.Lurrera finkatzen dituen estoloiei esker, landare hau etengabemugi-tzen ari diren hartxingadietan bizi daiteke.LORALDIA: maiatzetik uztailera loratzen da.HABITATA: leku harritsuak, hartxingadiak eta gandorrak.BANAKETA: Europako mendebaldeko mendiak.

VICIA PYRENAICA

DESKRIBAPENA: 10-30 cm-kolandarea. Hosto pinatuak ditufoliolo obalatu ugariz hornituak;muturreeko folioloa albokoakbaino handiagoa izan ohi da.Loreak, kolorez horiak eta batzu-tan gorriskak edo laranjak, mul-tzo biribildu trinkoetan ageri dira.Loreek kaliza puztuta dute.Loreak: Bi braktea palmatu-zati-tu daramatzaten lore ugariz era-turiko multzoak. Kolore horia,baina baita ere gorria, laranja,

zuria edo kolore askotarikoa.Sendabelarra da eta zauriaksendatzeko erabil daiteke.Tindagai urdina eta gorria lor-tzeko ere erabil daiteke.LORALDIA: apiriletik abuztu-ra.HABITATA: gandorrak etamendi harritsuak. Malda leho-rrak, bide-ertzak.BANAKETA: Europako men-debaldea eta hegoaldea.

DESKRIBAPENA: zurtoi-nak 30-100 cm-ko luzera.Angelutsuak, igokariak.Hostoak: 1-4 cm-ko folio-lo-pare bat, estipulakluzera berdintsukoak edolaburragoak, goialdekoakgezi-formakoak.

Loreak: 2-12 lorekomatsalkoak, 10-18 mm-kokorola horia.LORALDIA: apiriletikekainera loratzen da.HABITATA: larreak, sas-trakak, bide-ertz laiotzak.

ZAURI-BELARRA Anthyllis vilneraria

DESKRIBAPENA: zurtoinak: 15-50 cm-koa luzera.Errizoma herrestariak.

Hostoak: 1-4 hostoska-pare, azpialdean berde-urdins-kak, txorten hegalduna; 25 mm-rainoko estipulak.Loreak: 2-6na Loreto ma-tsalkoak. 10-16 mm-ko korola,lehenik gorria, gero urdinska.LORALDIA: maiatzetik ekainera loratzen da.HABITATA: larreak, hesiak, basoak.

LATHYRUS MONTANUS

LATHYRUS OCHURUS

LATHYRUS PRATENSIS

34

EH48Zk.

35

EH 48Zk.

hektarea dituzte. Honek esan nahi du, Mindanao-ko manglez betetako lur-eremu zingiratsurik han-diena dela.Barrualderantz, paisajea lautada eta muino baxueta uhinduen nahasketa da, koralezko kare-harriz,arroka bolkanikoz eta alubialez eragindak.Punturik gorena itsas-mailatik 283m-ra dago.Nekazaritza-lurrek, sastrakek eta hondar-basotropikalek barruko alde handi bat estaltzen dute.Bizirik geratu ziren basorik handienak Bucas Gran-de irlan daude, non Suhoton koba ere baitago.Leku hau zeharkatzen duen urpeko ibaia oso era-kargarria da turistentzat.Inguru babesatutako 82.000 biztanleak Dapa-n(lekurik handiena), Del Carmen-en, General Lunaherrian, Pilar herrian, S. Isidro herrian, Burgosherrian, Sta. Mónica herrian, eta Siargao uharte-an ere bizi dira. Bizimodua arrantzan eta neka-zaritzan datza.

Flora eta Fauna

Geratzen diren lehen mailako basoetako azalak4440 hektarea betetzen ditu, bigarren mailakooihanak ordea, 12.600 hektarea ditu. Biek zuhaitzdipterokarpazeoak dituzte. Bucas Grande irlakooihanetan Filipinetako kaoba oparoa da oso, gai-nera oso preziatua da bere egurragatik. Hau delakausa oso bitxia da herrian ikustea.Singao-ko faunaren artean estuarioko krokodiloa(Del Carmen mendebaldeko urtegian), itsasukiaeta itsas dortoka mota batzuk (hauek ekiladekokostaldeetara joaten dira. Izan ere, korronte askodaude). Itsas dortokak hondartza bakarti batzue-tan habia egiten du, itsasuskiak ,ordea, itsas lau-tadetan egiten du. Lehorrean, Filipinetako zibeta malaysiarra, bara-noa, 84 hegazti mota eta agortzeko zorian dago-en kakatua ikus daitezke.

Irlak esploratu

90.eko hamarkadaren hasieratik turistak Siargo uhartera joanohi dira. Izan ere, sekulako edertasuna ikus daiteke. Irla zeha-ro itsas paradisua da: Ozeano Bareko ur iskanbilatsuek irlakoekialdeko kostaldearen kontra astintzen dute. Honek izugarriz-ko olatu erraldoiak sortzen ditu. Horregatik esaten da, Asiako

Hegoekialde osotik, lekurik aproposena dela surfa praktikatze-ko. Siargao-ko kostalde osoan zehar puntu batzuk daude, nonolatuek apurtzen baitira, baina ospetsuena hegoekialdeko ton-torrean dago -General Luna herriaren ondoan eta Cloud Nineezizena du-. Izen hau hain magnetismo handia du ezen jendeguztiak (bai herrikoek bai turistek) horrela deitzen baitio, etasuposatzen da inguruetatik ibiltzen diren bisitari guztiak CloudNine-ra joaten direla.

Leku asko daude esploratzeko, haietariko batzuktxalupaz.Hondartza onenetariko batzuk irla txikietan dau-de, Guyam-en bezala (leku aproposa urpekari-tza egiteko) eta Daco, baina General Luna-kohegoekialdera eta Burgos-eko iparraldera erehondartza onak badaude. Pilarren, Siargao-koekialdeko kostaldean, Magpopongko-ko eraketaharritsua ikus daiteke.Bucas Grande irlan Suhoton-go koba partzialkiesplora daiteke eta bere ondoan Magkahuyog-eko urjausia.Del Carmen herritik txalupa aloka daiteke man-gleak esploratzeko, eta ia Siargao-ko uharte oso-an motoa aloka daiteke irla zeharkatzeko.Siargao-ko uhartean ez dago urpekariza-enpre-sarik baina bisitariak urpean igeri egiterako eki-poa aloka dezake. Guyam eta Daco uharteeta-ko ingurumariak txalupaz ibiltzen bada, leku bikai-nak aurkituko ditu urperatzeko eta urakesploratzeko.

MU

ND

UK

OU

HA

RT

EA

K

MU

ND

UK

OU

HA

RT

EA

K

Nahiz eta 1981.urtean Siargao-ko aldebatzuek babes ofiziala zeukaten jadanik,

1996.urtean irla eta ondoko irlatxo guztiakinguru babestu bihurtu ziren. Alde hau Leho-rreko eta Itsasoko Paisaje Babestu izendatuzuten (hori lortzeko hemen bizi diren pertso-nek ingurunearekin harmonian bizi behar duteeta haien baliabideak modu bidegarri bate-an erabili behar dituzte). Alde honek 157.475hektarea betetzen ditu.

Inguru babestuko irlak

Inguru babestuetatik 67.725 hektareak baka-rrik erdia dira. Geratzen diren 89.650 hekta-reak arrezifez beteta daude eta ondoko itsa-soetako arrantza-aldea daude. Irlarik han-diena Siargao da eta hegoaldean BucasGrande, Bagum eta Bancuyo uharteak dau-de. Irla txikiak eta irlatxoak badaude, Daco,Anahawan eta Mangantuc bezala, ia guztietan arrantzaleen

komunitateak bizi dira. Uharterik txikiena seguraski Guyam da.Izan ere, harea multzo bat eta kokondo batzuk besterik ez da.

Gainera, sakontasun gutxiko uretan dagoeta itsas-belarrez eta koralezko arrezifezinguratuta, Siargao uharteetako hegoe-kialdeko tontorraren aurrean.Siargao-ko mendebaldeko eta ekialdekokostaldeak oso desberdinak dira. Lehe-negoak Ozeano Barearen indar osoa jasa-ten du. Bere itsasertzean hondartza hare-atsuak eta kostalde arrokatsuak ikus dai-tezke. Hau, alde babestuagoetankoralezko arrezifeekin kontrastatzen da.Kanpoko irlatxoetatik urrunago, itsasoakFilipinetako Fosa handirantz lurraren mal-da nabarmena eratzen du, Siargo-ko ipa-rrekialdean 10.000 m-ko sakonera aile-gatzen da. Mindanao-k mendebaldekokostaldea babesten du, mendebaldean.Horregatik sakontasun gutxiko ur lasaiakditu. Hemen mangladi handiek -Del Car-men herriko mangladiak batez ere- 8600

SIRIGAO UHARTEA

Mindanao-koiparrekialdekotontorreankokaturik(Filipinetan),Siargao uhar-teak hondar-tzak, kobak,mangleak,baso tropika-lak, eta kora-lezko arrezife-ak ditu. Arre-

zife hauek ia garbiak direnez,Filipinetako biodibertsitatearentzatgarrantzi handia dute. Horregatik, Fili-pinetako artxipelagoko hamar ingurubabestuetatik lehentasuna duen babe-sa duen aldetariko bat da. IPAS-enbarruan sartuta dago (Inguru babes-tuetako sistema integratua, gaineraBanku Mundialak finantzatzen dio). SIRIGAO UHARTEA

36

EH 48Zk.

37

EH 48Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

IN

TS

EK

TU

AK

MU

ND

UK

O K

OR

AL

UG

AR

RIE

TA

KO

M

ER

UA

K

EZAUGARRIAK: Aeshna cyanea: gorpu beltzapintarna berdeekin zipriztindua dagoena du. Beresabel amaieran pintarna hauek urdinak bihurtzendira. Buru handia dute, begi konposatu pare batek iaosorik betetzen dutena; begi hauek oso garatuakdaude eta haiei eskerrak ikaragarrizko doitasu-nez haien harrapakinak. Haien mintzezko hegalzabalak Zigopteroenak bezalakoak dira, bainaatzekoak zabalagoak dituzte benetako burdun-tziek (Anisopteroek).Kurioski, hegaldian zain bere aldetik higitzen duteeta hamaika akrobazia egiten dituzte: maniobraazkarrak, norabidea aldatu, eta, baita ere, atze-rantz hegaldatu.TAMAINA: 5-7 zentimetro luze da.BIOLOGIA: txitxibururduntzi uretan bizi dira haienbizitzaren lehen aldietan. Larba direnean trakee-tako zakatzen bidez hartzen dute arnasa, haragi-jaleak dira eta ahoko aparatu oso berezia dute,bertan mozorro izeneko ezpain bat baitute, kiz-kurturik dagoenean buruaren behealdea esal-tzen duena, eta luzaturik dagoenean luzeerabikoitza lort dezakeena.Mozorro hau doitasunez jaurtiz atzematen ituzteharrapakinak, gehienetan intsektuak edo, baitaere, arraintxoak eta zapaburuak.ELIKADURA: benetan ase ezinak dira, baina oso onuragarriakintsektu kaltegarrien populazioa hein egokien artean gordeara-tzen bait dute.

Euliak eta eltxoak hegaldia bitartean haien gainera oldarturik,haien hanka zorrotzen artean harrapoatzen dituzte.HABITATA: ohiz gure ibai eta hidoetako inguruetan hegaz egi-ten topa ditzakegunak.

EZAUGARRIAK: Metrioptera brachyp-tera: buruko goi aldea eta bularra ber-dea da, bere hegalak bezala, eta bestegorputza nabar iluna aldiz. Hanka luzeeta hegalariak ditu ere. Tamaina ertain izaten dira, eta atzekohankak oso haziak dituzte jauzi egiteko.Bere burua babesteko hainbat sistimaerabiltzen ditu: atzeko hanken giltz batnahita galdu, bere bizi-inguruari egoki-turiko kolorapena.Animalia jauzkariak dira, eta hegalezbaliatzen dira planeatuz jauzia luzeago-tzeko. Arrak eta emeak bereizteko azkenhauek sabelaren atzekaldean duten obis-

kapto luze.TAMAINA: 1,7 zentimetro luze da.BIOLOGIA: oropteroek sexu bereiztuakdituzte. Emearen ugalketa-aparatuak biobario ditu eta arrarenak bi testikulu. Ako-plamenduan arrak zuzenean sartzen dituespermatozoideak emearen bide geni-taletan eta bigarrenak arrautza handi etaluzeak jartzen ditu zoruan. Larbak jaio-tzeko koriona puskatzen dute eta jaio-tzen diren unean, indibiduo helduen itxu-ra dute.ELIKADURA: belarrak edo bestelakolandareak jaten dituzte.HABITATA: belardi eta basoen bizi da.

KILKIRRAK, MATXINSALTOAK ETA TXITXIBURDUNTXIAK

AESHNA CYANEA

METRIOPTERA BRACHYPTERA

NOLA EZAGUTU? Mero ildaskatua(Epinephelus striatus) txerna kriolla ize-narekin ezagutua da ere. Gorputzsendo, luze eta kolore aldagarria, zurbi-letik beltzera izan dezakeena edukitzea-gatik bereizten da. Bere buruan, goikomasailean bi marra marroi jaiotzen diraeta eskardaren hasieraraino heltzendira. Horietako marra bat, bere begiakzeharkatzen ditu mozorro bat balitzmoduen. Ormazaren ostean eta kaudalzorteneraino, bost arraia marroi orlegiakbere gorpua zeharkatzen dute, argi ikus-ten dira azal argiaren erdian. Bere gor-putzarekiko buru eta aho handiegia du. Bere ezaugarri bat, bere generokomeroetatik ezberdintzen duena da, kau-dal pedunkuluan izpil beltz bat duela,erdiraino baino ez dena ailegetan. Bestebat da, bere eskardaren aurre aldean,hamar taket indartsuetatik osatua dago-ena. TAMAINA: ohizkoa da 30-60 artekozentimetroko luzaera izatea, nahiz eta120 zentimetroak noizean behin edukiere eta 4 kiloak izan ere. BIOLOGIA: mero ildaskatua sakongutxitako koral ugarrietan bizi da, hon-dar harkaitztuetan, 7-40 metro bitartean.Animali handienak sakon handiagoetanizaten dira. 300 metroak baino gehiago-ko sakontasunean oso gutxitan izatendira. Hermafroditak dira, beraz sexuz alda-tzen dute. Jaiotzean denak emeak dira,baina zahartzen dijoazen aldian arrakbihurtzen dira. Umatze garaian unezehazki batzuetara ehundaka eta ehun-daka arrain abiatzen dira eta bertanestalketak izaten dira. Ezkontzamomentuan bere kolore aldaketak ikara-garriak dira. Errunaren aurretik, arrensabela eta emeen gorpua ilundu egiten

da. Minutu bat baino aguroago arrarensabela zuri bihurtzen da eta beste gor-putz osoa laranjatik nabar argira bihur-tzen da, emearen arraiak ia desagertzendira, aldiz. Arbipearen mekanismoa ezda aktibatzen koloreengatik soilik, baitaferonomak emititzen dituztelako.Orduen, emearen gorpuak dar-dar egi-ten du eta arraultz pila bat botatzen ditu,ia gardenak direnak, bi miloi arraultzbota ditzake. Arra, emearen atzea dijoaeta bere saltoa botatzen du, narotu egi-

nez. Emeak, nekatuak lehenengo arbi-tuak egin ondoren, hondarrean atsedenhartzen dute, gero geratzen diren bestearraultzak botatzeko. Arraultzak ur gai-nera abiatzen dira eta plaktonarekin bil-tzen dira, zabaldu arte. Gizendu ondo-ren, berriz sakonera abiatzen dira bainaoraingoan bizitza guztirako. ELIKADURA: moluskuak, krustazeoaketa arraintxoak.BIZI TOKIA: oso espezie geldoa da,umatze eran ezezik, orduen bere kubilautzi eta bikotearen bila dijoa. Koral uga-rrietan zabaltzen diren zartaduretanegoten da egunez atseden hartzen etailuntzean bertatik ateratzen dira, beremugak zeharkatzeko elikagai bila.Batzutan, koralen artean atseden har-tzen du bere inguruko ugarriaren antzaharturik. BANAKETA: bere banaketa uneaAtlantiko tropikala da. Batzutan Floridanaurki dezakegu, baina gutxitan. Karibeitsasoan ugaria da, baita Bermudasugartean eta Mexiko-ko itsas adarretikBrasileraino. Urpekari arrantzaleekespezie hau sarraskitu dute, hori delaeta, orain dela bi hamarkadetan ugarizen lekuetan orain eskasa da.

MERO ILDASKATUAEpinephelus striatus

38

EH 48Zk.

39

EH 48Zk.

DESKRIBAPENA: zurtoin batean lantza- formakohosto luzeak biltzen dira; barietatearen araberakolore desberdinetakoak. Zahartzean azpiko hos-toak galdu eta palmera-itxura hartzen du. Berejatorrizko lekuetan 4-5 m-ra iristen bada ere, etxebarruan metro bat izateraino gara daiteke.Barietateak: Cordyline terminalis “Tricolor”.Hosto berdeetan marra arrosa, gorri eta horianahasian ditu.Cordyline terminalis “Rededge”.Hosto berdeetan marra eta ertzak arrosak ditu.Cordyline terminalis “Baptistii”.Hosto berde argietan marra horieta arrosa nahasian ditu.JATORRIA: Asia tropikala etaPolinesia.ZAINKETA:Argia: argitasun handia behardu, baina kontuz, egun sargorie-tan ez eduki eguzki-galdatan.Tenperatura: 15ºC eta 23ºCbitartekoa da egikiena. Hortikbehera zapuztu egingo da.(10ºC-z azpitik sekula ez).Ureztaketa: lorapoteko lurraerabat lehortzen ez utzi, ontziaedo azpiko plateretik ureztatu.Ongarriketa: hazkunde-garaianureztaketa-urari ongarria gehitu,hamabost egunetik behin. Lurraaldatzean ere ongarria lur berrian nahas dezakegu.Ugalketa: haziak udaberrian ereinda. Altsumak edo zurtoin-zatiak udaberri bukaeran ala uda hasieran leku epel eta hezeanaldaska gisa landatuz.

GAITZAK ETA IZURRITEAK:Kukurutxa: kotoi-itxura du etahostoetan itsatsita izerdia zurru-patuz bizi ohi dira. Alkoholez bus-titako kotoi batez banaka-banakakendu.Armiarma gorria: hostoak zimel-du eta zimurtu egiten dira.Malathion-ez tratatu.Zorria: hostopean eta kimuberrietan bizi ohi da. Banaka

kendu.SEKRETUAK ETA KOKAPENA:Hostoak bere margo arrosa galdu eta berdetzen badira, landareaberritu (ikus ugalketa).Tenperatura hotzak hil egiten du. Sekula ez eduki 10ºC-z azpitik.Ura dezente behar du, baina ureztaketa tartekatu eta lurra lehor-tzen hasten denean ureztatu. Urez asetako lurretan “ito” eta bere-hala galtzen da.Udaberri amaieran, 2-3 urtetik behin lurra aldatu. Lur berria hone-la osatu: heren bana hondar, zohikatz eta lur beltzez.Aire-korronteak dira cordylinearen arerio nagusiak.Hostoak erortzen bazaizkio eta izurrite-arrastorik ez badu, ingurubero eta lehorregian egongo da.

TR

OP

IKA

LL

AN

DA

RE

AK

CORDYLINE TERMINALIS

IDENTIFIKAZIOA ETA EZAUGARRIAK:zuhaitz handia eite dotorekoa, erregularraeta zuzena. 35-40 metroraino altuera izandezakeena. Adaburua zabala eta biribilduadu.Zurtiona zuzena izaten du, lodia eta labu-rra. Azala gaztetan leuna eta gorri kolore-koa eta zahartzean aldiz, griszilarrestatuaeta zartatua du. Hosto sinpleak, txandaka-tuak eta erorkorrak ditu (batzutan martzes-tenteak).

Hostoen, pezioloa laburra, ertz zerratua eta itxura luzanga-lantzeolatuadute.Kolore berdea dute eta udazkenean, berriz hori-larua.Loreak udan zehar garatzen dira; lehenak emeak, gerba arren oinarriangaratzen direnak.Fruituak (intxaurrak) zuhaitzean daudenean, binaka edo hirunaka bildu-rik daude kupula arantzatsu berde batean.Garai egokia denean, zuhaitz osoan zehar hazten diren, kupula eran-tzatsuak daudela ikusiko dugu. Hostoak ere nahiko bereizgarriak dira;itxura semilantzeolatua dute eta ertza zerratua.LORATZE: udaberriaren erdialdea loratzen da eta gaztainak udazke-nean heltzen dira.ERABILERAK: bere egurraren ezaugarriak, haritzaren egurrarenantzekoak (begibistan ez ditu radio medularrak aurkezten), oso ona

da eraikuntza, zurgintza, ebanisteritza, upelagintza, etab-erako.100 urte inguruko mozketa txanden bidez aprobetxatu egiten da.Bere makilak druiden kulturaren parte dira.Gizakion kontsumoari begiratuz, bere fruitua den gaztaina bereiz-garria da. Honetarako, landaketa ingurune zabala izan behar du.Zuhaitzak adaburu zabala lor dezan inausketak egin behar dira,honela eguzkistapen azalera handitzen du. Landaketa-inguruneakzabalak izanik, oinaren bizitza-iraupena luzatu egiten dugu.Gaztainak oso elikagai ona dira, nahiz eta liserigaitzak izan, etaEuskal Herri atlantikoko janari tradizionaletako bat izan dira.HABITATA: nahiz eta bertokoa ez den espeziea izan, hainbat urtezbertan egon ostean, bertako landare-asoziazioetan lekukotu eginda. Lurzoru silizeoak, aberatsak, ehundura ez oso konpaktoa, eztahezeegik edo lehorregiak direnak nahiago dituzte. Garairik onenean

dagoen Harizti azidofiloan eta Harizti-Baso Mistoan aurkitu daiteke.Bertan bere ugaritasuna eguzkistapenak eta lurzoru motak balditza-tuko dute.Ongi hazten da klima heze eta epeletako zoru azidoetan, udakolehorte gogorrik eta izozte berantiarrik.HEDAPENA: dirudienez Elialdeko Mediterraneokoa da jatorriz, bai-na oso antzinatik aurkitzen da Penintsula Iberiarrean sartuta.Gaztainadien laborantza oso hedatuta egon zen Euskal Herriko isu-rialde kantauriarrean mende honen lehen erdirarte, baina gaur ezdira aztarna batzuk besterik geratzen, tintak eta txankroal ekarritakohondamendiaren poderioz. Gaur egun arbola-unada txiki batzukbesterik ez da aurkitzen, zuhaitz basatituak eta zepatik jaiotako pujakaskarrak, duela hamarkada batzuk arte muino kantauriarren partehandi baten adierazgarri izandako gaztainadi haien lekuko.

GAZTAINONDOACastanea sativa

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

ZU

HA

IT

Z A

UT

OK

TO

NO

AK

40

EH 48Zk.

NOLA EZAGUTU?: Ozeladun itsas sugea gorputz guztiz marroiaeta izpil argi ugariak edukitzeagatik bereizten da, sare bateko dise-nua dute. Orban hauek buruan handiagoak dira. Espezie honetakobeste ezaugarri bat da orban beltz erdizirkularrak, ertz zuriekin,bere eskardaren goiko ertzean dituztela.

Bere azal likina ez du ezkatarik, baina mukitasunugari baten bitartez babestua dago. Mukintasunaporo mukin batzuk sortzen dute, buruan edukiarren oso ikus ezinak dira, bi masail hezurretanbananduak daude. Hauek, aho oso handia, irtenaeta arraila, ez du mingainik eta hagin indartsuakditu, euren punta zorrotzak atzerantz dituzte eta ezdaude bakarrik masail hezurretan bomerreanaurki ditzakegu baita ere. TAMAINA: Itsas suge hau txikia da, ohikoa izatenda 35-50 zentimetroko luzaera izatea, baina 60zentimetroak lortu ditzake ere. BIOLOGIA: Espezie hau bere aktibitateak gauenaurrera eramaten ditu, kolorez azkar aldatzekoahalmena du. Geldoa da, hondar azpian bizi daedota sakonean eroritako koral bazterren artean.

BIZI TOKIA: Itsas fanerogamak dauden sakonetan bizitzen dira,maldatik urrunduak daudenak. BANAKETA: Bere banaketa unea Floridako malda, Bermudasugarteak eta iparamerikar malda atlantikoa Jersey-raino, hainzuzen ere.

41

EH 48Zk.

MU

ND

UK

O I

TS

AS

SU

GE

AK

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

LU

RH

EG

AZ

TIA

K

DESKRIBAPENA: tamaina handiko sorbeltza, 55zentimetro hego-luzera lor dezakeena. Gainaldeankolore arre argia izaten du, eta azpialdean zuria,arreak diren buztanpeko estal-lumak eta eztarriazeharkatzen duen marra izan.TAMAINA: luzera: 20-22 cm. Hego luzera: 55 cm.BIOLOGIA: malkar-sorbeltza espezie migratzaileada, eta haren alerik goiztiarrenak apirilaren bukae-ran ikus daitezke gure mendietan. Udazkeneko migrazio-mugimenduak aldiz, abuztutik eta azaroaren hasiera bitarte-an gertatu ohi dira.16 edo 21 egunetako inkubazioa jasan ondoren txitoak jaio-ko dira, eta sei asteren buruan habia utziko dute, beraien

kabuz baliatzeko gai batira.ELIKADURA: airean ehizatutako intsektuz elikatzen dira. HABITATA: espezie hau ohikoa izaten da harkaitz beroetaneta Euskal Herrian ia bakarrik aurki daiteke Arabako lurralde-ko hegoaldeko mendietan.

0ZELADUN ITSAS SUGEAGymnothorax saxicola

DESKRIBAPENA: hegazti gautarra,beraz, behatzeko zaila. Orbelarekikommimetikoa den lumaiak, orban etaildaska ilunez apaindutako tonu gris etaarreak aurkezten ditu.Identifikatzeko orduan, bere ziluetalagungarriagoa da, gehienetan hegani-kusten baita. Buztan eta hego luze etafineko zilueta lerdenak, enara gautiarhandi baten antza ematen dio. Buruazertxobait biribildua da, begi haundiaketa moko ñimiñoa bereizgarriak direla-rik.Ahotsak asko lagun dezake identifika-tzeko orduan. Goranzko eta beheranz-ko marmarra sortzen du, asko luza dai-tekeen “trrr” bezalako soinua.TAMAINA: luzera: 27 cm. Hego-luzera:52-56. Pisua: 75-100 g.BIOLOGIA: habia lurrean egiten du,baso-ertzeko eta argiuneetako orbela-ren eta sastraken artean; errunaldibakoitzean bi arrautza lurraren gaineanjartzen ditu. 17 egun inguru pasa ondo-ren, txitoak jaiotzen dira. Hirugarrenegunean korrika ibiltzeko gai dira, eta 15

egunetan hegan egi-teko prest daude.Egunean lurreanetzanda egoten da,haren lumaldi kripti-koari esker ondoezkutaturik.Ilunabarrean hastenda mugitzen, etasiga-saga moduko

hegalada bizkor eta ixilez intsektuakharrapatzen ditu airean. Gauezentzuten da bere abestia ere,gorabehera txikiko zurrumurruluze eta monotonoa, 5 minuturai-noko saiotan arituz. Armoniagutxiko baina orijinala den abestihau gaueko ixiltasunean osourrundik entzun daiteke eta espe-zie honen detektabide onenazaigu.ELIKADURA: hegazti intsektibo-roa dugu hau, eta bere ahoaren

tamaina handiari esker, tximeletak etabeste intsektu batzuk hegan doalarikehizatzen ditu. Nekazaritzaren aliatugarrantzitsua da, baina arlo honetanerabiltzen diren pestizidek larriki kalte-tzen dute. Iharduera gautarra aurkeztendu, eguna lurrean edo adarren bateanpasatzen duelarik.HABITATA: egunean zehar, gehienetanlurrean edo basoetako soiluneetan etazuhaiztietan, adarren batean atsedenhartzen du, eta, gutxiagotan, otadi-ira-tzedietan. Zuhaitz ugariko lorategi handieta lasaietan ere ager daiteke. Gaueanzehar, intsektu ugari dagoen edozeinnekazal ingurunetan beha daiteke.Bere habitata hauxe da: baso garbi,zuhaitz gutxiko toki zabal-garbiak, landaeta mendi ertain eta behetako larreak.

MALKOR SORBELTZATachymarptis melba

ZATA ARRUNTACaprimulgus europaeus

NOLA EZAGUTU?: Beltzez izpildutako itsas sugea, gym-nothorax generokoa, bereizten da, aingira gorpua eduki-tzeagatik eta kolore zuria izateagatik, hori bai, puntu beltzugari izpildutak ditu, bere hegaletan ere. Bere gorpuarenera eta kolorea Abaraska itsas sugearekikoarekin berdin-tasun handia du (Gymnothorax favagineus), baina azkenhau, gorputz marroia eta arraiaz beterik du, abaraska gela-txo bat moduen, hala ere, animali batzuk, buru aldean azalzuria dute eta orban marroiak. TAMAINA: Bi metroko luzaera lortu ditzakete, baina ohiz-ko animaliak metro bat eta 150 zentimetro bitartean edu-kitzea. BIOLOGIA: Beste itsas sugeekin duen ezberdintasuna da,

gehienak gautarrak direla baina, orban beltzeko itsas sugea eguneanzehar ere arintzen da. Arrainak, oskolak eta maskordunak jaten dute.

BIZI TOKIA: Babestutakoitsas maldako harkaitz zarta-duretan bizi dira eta baita kan-poko koral uharrietan, batzu-tan sakon handietan daude-nak, 2-50 metroko sakontasunbitartean. BANAKETA: Bere banaketaunea Koral itsaso guztia da,Nausi Ozeanoan, Gran Barre-ran ugaria da, baita NuevaGuineako maldan ere etaIndiako Ozeanoan (Seyche-lles, Mascareñas, Mentawai,Java, Sumatra eta beste hain-bat ugarteetan).

BELTZEZ IZPILDUTAKO ITSAS SUGEAGymnothorax isingteena

42

EH 48Zk.

43

EH 48Zk.

MU

ND

UK

O D

OR

TO

KA

K

EZAUGARRIAK: Kalahariko dor-toka geometrikoaren oskola oso kon-kortua da, marroi ilun-kolorekoa, etaplaka banatan 4-7 marra hori ager-tzen dira. Berak Indiako dortoka ispi-ludunaren antza du (Geocheloneelegans), baina haien desberdinta-sunen artean esan daiteke, txikia-goa dela, izan ere Kalahariko dorto-ka geometrikoak 27 cm-ko luzera du,eta Indiakoak, berriz, 38 cm-ko luze-ra du eta 7 kiloko pisua izatera aile-ga daiteke. Gainera, dortoka geo-metrikoaren bazterreko-eskatak ezdira horztunik, leunak baino. Ale batzuen oskola, ia-ia bertikalkierortzen da, bere atzekaldean.Bere burua marroi ilun kolorekoa da, hori argi koloreko orbane-kin. Eta plastroia sarritan, beltza da, batzuetan marra hori batzue-kin.TAMAINA: ale helduak 27 cm-ko luzera izatera ailega daitezke.BIOLOGIA: udaberrian eta udazkenean, eguneko ordu bero-

tsuetan , dortoka hau eraginkorra egotenda, baina udan, goizean eta iluntzean baka-rrik eraginkorra dago.Naturalistek ikusten dute emeen kopuruaarrena baina kopuru handiagoa dela. (ia-ia hiru aldiz).Estalketak gertatu ondoren, emeek udarenamaieran beren arrautzak erruten dituzte(Irailaren eta Azaroaren artean). Eme bakoi-tzak, errunaldi banatan 2-8 arrautza bitar-tean erruten ditu. Lurrean zulatzen dutenzulo txiki batean sartzen dituzte. Arrautzek24-32 mm inguru neurtzen dute. Handik seiedo zortzi hilabetera, kumeak jaioko dira

eta zortzi urteekin heldutasun sexuala lortuko dute.ELIKADURA: bere dieta belarjalea da, batez ere.HABITATA: Bere habitatak sabana osatzen du. Hemen leku hare-tsuak eta eremu belarkara asko daude. Udan, bere klima lehoreta beroa da eta neguan euritsua.BANAKETA: cad-eko probintziako hegomendebaldeko mutu-rrean eremu txiki batean, Ozeano eta mendien arteko lautadabatzuetan, bizi da. Agortzeko zorian dagoenez, Cites-eko Lehe-nengo Eranskinean sartuta dago. (Washington-eko Hitzarmena,non mehatxatutako espezieen komertzioa erregulatzen baita).Hemen espezierik mehatzatuenak sartuta daude, haiekikokomertzioa debekatuta dago,zer esanik ez!.Bere habitataren asaldurak Kalahariko dortoka geometrikoari izu-garrizko kalte egiten dio, izan ere honekin oso sentibera da. Honigaineratu behar diogu, bizi den eskualdeak baso-suteak jasate-ko joera duela. Gaur egungo mehatxaturik handienetariko batbertako-landarediaren aldaketa da, akaziak batez ere.Espezie hau bost erreserbatan kontserbatzen dira, 1.200 hekta-reako hedaduran: Eezaamheid Reserve-n, Romans River-ren,Hartebet River-ren, Harmony Flats-en eta Elandsberg Reserven.Gaur egun dortoka honen biologiari buruzko ikasketak egiten aridira eta modu honetan kontserbaziorako neurri berriak bilatze-ko. Haien artean bat aipa daiteke: “identitate-karta”, hemen indi-biduo bakoitzeari argazkia ateratzen diote eta une honetan 200ale baino gehiago katalogatutak izan dira.

KALAHARIKO DORTOKA GEOMETRIKOAPsammobates geometricus

EZAUGARRIAK: Tornierren dortokak,oskol luze, lauangeluar eta oso zapa-la izatea du, ezaugarri (beste lehorre-ko dortoken oskola ez bezala). Berekolorea aldakorra da, marroi-gorrixka-tik nabar-horixkara arte ibiltzen da, ilunkoloreko orbanekin. Aleen araberabere kolorazioa gutxi gora- behera uni-formea izan daiteke.Bere burua ondo hezurtua dago etabere hanketan (ilun kolorekoa etaorban horiekin) azazkal luzeak dituz-te eta mugikortasun handia dute.Ale helduak gazteak baino zapal etaluzeagoak dira.TAMAINA: ale helduen oskola 40 cm-koluzera izatera ailega daitezke eta 6 cm-kolodiera.BIOLOGIA: espezie hau eredu bakarra da,zeinek medio berezi baterako moldaketaaurkezten baitu (medio honek bere ezau-garri bereziak azaltzen ditu). Bizi den habi-tatak plaka harritsuez eratua dago, hauek

estratoetan taldekatzen dira. Dortoka hauarroken artean sartzeko moldatu da, horre-la etsaienganditik ez ezik, berotik ere babes-ten du.Bere oskola eta gorputzaren lodiera osotxikia direnez, arrautzen kopurua murriztu-ta dago. Tamaina honen espezie bakarrada, zeinek errunaldi bakoitzean arrautza

bakarra erruten duen. Beren erru-naldien murrizketa hau, espeziehonen biziraupenerako arazolarria dela pentsatzen dute, adi-tuek.Arrak, haien artean oso oldako-rrak dira, eta atzeko hankak elka-rri kosk egiten diote. Ekainareneta Abuztuaren artean, emeekarrautza oso handi bat errutendute (35-55 mm), baina gatibual-dian, batzuetan bi errunaldi lor-

tzen dituzte.Inkubazioak sei hilabe iraun dezake.Espezie hau tenperatura baxuetan (12ºC-tik 15ºC-ra arte) oso eraginkorra egotenda. Tenperatura honetan beste dortokek ezdute ekintzarik. Litekeena da bere oskola-ren itxura zapala eta luzanga izateak arro-ka eguzkitsuetan berotzen uzten du, Honekbere termoerregulazio azkarra azal deza-ke.ELIKADURA: bere dieta guztiz belarjaleada.HABITATA: basamortu harritsuetan etaeguzkitsuetan bizi da, 300 m-tik 1000 metro-raino.BANKETA: bere banaketa-aldeak Kenya-ko alde bakan batzuk osatzen ditu (ipa-rraldeko muturra, Samburuko barrutia beza-la eta Tanzania, hegoaldeko muturra, Lin-di).Espezie hau Kenyan babestuta dago. Urteaskotan zehar, bildumagileek berarekinkomertziatu dute, baina kontserbaziorakoarazorik nagusiena, bere habitataren narria-dura da. Laborantza-leku berrien sorkun-tza, baso-suteak eta hirien hedapena berebiziraupenarako oso kaltegarriak dira.

TORNIER-EN DORTOKAMalacoserchus tornieri

MU

ND

UK

O D

OR

TO

KA

K

44

EH 48Zk.

45

EH 48Zk.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

EGUN

EK

O TXIM

ELETAK

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

EGUN

EK

O TXIM

ELETAK

HESPERIDAE FAMILIA

NOLA EZAGUTU? Lerro laburre-ko urrezko tximeletak dimorfismosexual arina du. Kolorea antzekoada; tamaina, berriz, pixka bat han-diagoa.Arren kasuan, hegoen goiko aldeamarroi horixka da eta lerro finandrokoniala du aurreko hegoe-tan.Arretan aurreko hegoen behekoaldea hori laranja da eta mutur gri-saxka du. Atzeko hegoen atzeal-dea gris horixka argia da.

TAMAINA: aurreko hegoek 12 eta14 milimetro bitartean neurtzendituzte eta hegoluzera 24 eta 30mm bitartean aldatzen da.

BIOLOGIA: tximeletak belaunaldibakarra du urtean, bainaluzea da. Indibiduo helduakhegan ikus daitezke maia-tzetik abuztura bitartean.Estali ostean, emeek arrau-tzak landare gramineoenhostoetan jartzen dituzteeta, ondoren, beldarrak eli-katzeko erabiliko ditu.Gainera, harraparietatikbabesteko, hostoekin zeta-babeslekua eratzen dute

eta negua egoera horretan igarotzendute.Udaberria hasten denean, berriz ere

jarduerari ekiten diote eta biziki elikatuostean, krisalida eratzen dute neguapasa duten babesleku berean.

Elikatzen ari diren bitarte-an, babeslekutik jaterabakarrik gauez irtetendira.

ALIMENTACIÓN: belda-rrak landare gramineoakjaten ditu, hala nola albitz-belarra (Brachypodiumpinnatum), beluzea(Holcus lanatus, Holcusmollis), arrauka (Festucaarundinacea), alka-bela-rra (Dactylis glomerata),larre-pleotza (Phleumpratense), askiluzea(Agropyron repens) eta

mugita (Arrhenatherum elatius).HÁBITAT: gramineoak ugariak direnlarreetan, bideetan, behe-mendikozonetan bizi da, itsas mailatik 1.800metroraino.

BANAKETA: banaketa-eremua ondo-rengo herrialdeetan zehar hedatzenda: Afrikaren iparraldea (Maroko etaAljeria), iberiar penintsula osoa,Europaren hego eta erdialdea,Ingalaterra barne, eta Asiaren erdia.Bertan Amur herrialderaino iristen da.Halaber, Ipar Amerika kolonizatu du.Euskal Herrian espezie arrunta da etalurralde guztietan aurki daiteke, betie-re habitatak deskribatutakoak badira.

LERRO LABURREZKO URREZKO TXIMELETAThymelecus lineola

BANAKETA

HESPERIDAE FAMILIA

NOLA EZAGUTU? Urrezko tximeleta ilu-nak dimorfismo sexual nabarmena du. Arren kasuan, aurreko hegoen goiko aldeamarroi oso iluna da eta marka androkonialnabarmena du, baita disko osteko orban txi-ki horiak ere zirkuluerdian kokatuta. Eme-en kasuan, hegoak argiagoak dira (ez hainmarroi ilunak) eta aurrekoetan orban horiakarretan baino biziagoak dira.Bi sexuetan hegoetako beheko aldea goi-ko aldea baino marroi argiagoa da, ez dumarrazkirik eta palpoak zuriak dira.TAMAINA: aurreko hegoek 11 eta 13 mili-metro bitartean neurtzen dituzte eta hego-luzera 23 eta 26 mm bitartean aldatzen da.BIOLOGIA: tximeletak belaunaldi bakarradu urtean. Indibiduo helduak heganikus daitezke ekainetik uztailera bitar-tean.Estali ostean, emeek arrautzak lerro-etan jartzen dituzte landare grami-neoen hostoen gainean. Ondoren,beldarrak landare gramineoak elika-tzeko erabiliko ditu. Gainera, harra-parietatik babesteko, hostoekin zeta-babeslekua egiten dute eta neguaegoera horretan igarotzen dute.Udaberria jada hasia dagoenean,gutxi gorabehera apirilean, berriz erejarduerari ekiten diote eta babesle-kutik bakarrik biziki elikatzeko irtetendira gauez. Ondoren, krisalidak era-tzen dituzte. Horretarako, elikadura-

lan-dareen oinetan kapuluaegiten dute.ELIKADURA: beldarreklandare gramineoak jatendituzte, hala nola larre-oloa (Bromus spp), albitz-belarra (Brachypodiumpinnatum), beluzea (Hol-cus lanatus, Holcusmollis), arrauka (Festucaarundinacea) eta askilu-zea (Agropyrum repens).HABITATA: larreetan,bideetan eta zona irekihezeetan bizi da, betierelandaretza urria bada etabehe-mailatik 1.800metroraino kokatuta bal-din badago.

BANAKETA: banaketa-ere-mua honako herrialdeetanzehar hedatzen da: Kanariaruharteak (Gomera, La Pal-ma, Tenerife eta KanariaHandia), Afrikaren iparraldea(Maroko, Aljeria eta Tunez),iberiar penintsula osoa,Europaren hegoaldea etaerdialdea. Zipreraino, Liba-noraino eta Asia Txikirainoiristen da.Euskal Herrian nahiko espe-zie arrunta da eta lurraldeguztietan aurki daiteke neu-rri handiagoan edo txikiago-an.

URREZKO TXIMELETA ILUNAThymelicus acteon

BANAKETA

46

EH 48Zk.

Korat katuak bere arbasoen aspektu goi-bel, urdin eta bukolikoa mantentzen

ditu. Aintzinako Thailandiako pinturetan zor-te oneko eramaile bat bezala errepesenta-tzen da jadainik. Eta herrietako sinesmenenartean, ale bat oparitzeko ohitura zegoen,oparotasunaren augurioak eman nahi zute-nean, adibidez printze batentzat edo per-tsona garrantzitsuarentzak.Korat-eko Thailandiako probintzian (Gauregungo Nakhon Ratchasima), katu arrazahau jaio zen, ezagutzen den arrazarik zaha-rrena da.( edo haietariko bat ) Si-Sawat ize-na jarri zioten, Siamgo hizkuntzan, gris-ber-de argia kolorekoa edo zilar-kolorekoa esannahi ditu. Mendeetan zehar, bere edertasu-na aldaezina egoten zen, eta jatorrizko herrial-dean hain erakarpen handia sortu ohi zen,ezen 1350-1767 .Urteen artean, olerki-libu-ru batean katuaren deskribapena agertu bai-tzen: ”Bere ilea leuna da, bere puntak nebu-losak bezala, eta bere begiak, ihintzen tan-tak bezala, tanta bat lohiren gainean,disdiratzen dira”. Deskribapen historikoa“Cat Book” izendatua, Bangkok-o Nazio-Bilbiotekan kontserbatu da.Siuraski bere katu-kastak ezaugarri bereziakbere izaerari ematen dizkio, izan ere nahizeta animalia maitasunezkoa, adimentsua etagozoa izan, inguratzen zaion guztia ez zaio inporta, edo beste moduesanez: bere inguruan gertatzen denetik kanpo dago. Ez zaizkiobatere gustatzen kaleko zaratak, ez da zalaparta handiak dituzten

etxeak ere, ildo honi jarraituz, familian ez du onartzen beste katu-ren agerpena.

Zetazko ilea

Katuari pertsona lasaiak gustatzen zaizkionez, azkeneanhalako pertsonak maite ohi ditu. Arrazan honen emeak, betijolasteko prest daude, nahiz eta zaharra izan, baina beti noizeta norekin jolastu nahi duten, haiek esaten dute.Koratek bakarrik joko errazak ikastea onartzen dute, eta egi-nez oso ondo pasatzen dute. Hau dela kausa oso saila daetxekotzea. Dena den, bere jabearen arreta deitu nahi badubere marraka gozoen bidez egiten du.Koratek, beren arbasoek bezala, daukaten gorputza erdi-purdiko tamaina du, gihartsua, eta malgua, ilez estalita, urdinzilar-kolorekoa, ilea oso motza, dentsoa, leuna, zetatsua etadisdira berezi batekin: zetazkoaren antzekoa.Bere mantoa, larruan itsatsita, bizkarrezurra tolestuta due-nean, irekitzen da. Bere buruak, bihotz-itxurakoa, muturraardatz-iturakoa du, baina ez da zorrotzik.Sudurrean, lehoiaren antzekoa duen kurba beherakoa dago,justu-justu, sudur haragi-multzoaren gainean kolore urdiniluna du.Bekokiaren azpitik (zabala eta zapaldua dena), bi begi polithandiak, irtenak, argidunak eta berde-koloretakoak dira. Kolo-re hau oso ondo ikusten da ale helduengan.Haurtzaroan eta nerabezaroan Korat-en begiak hori-kolo-rekoaedo berde anbar-koloretakoak izan daitezke.

ZO

OL

OG

IA-

KA

TU

AK

Belarriak zabalak dira, ia-ia beti tente, punta biribilakdituzte. Bere gorputza argalen zehar bere hankak naba-ritzen dira, argalak , erdipurdiko luzera dute, eta erpe-etan (txikiak eta obalatuak) haragi-multzo urdinekin, buka-

tzen dira. Aurreko gorputzadarrak atzekoak baino motzagoak dira.Erdipurdiko tamaina duen buztana, punta biribil batean bukatzenda.Korat-ek eguneroko mantoaren masaje, franelazko eskularru batenbidez, behar dute. Halaber, arnas-aparatueneko birus-gaizkoa-duren kontra txertatu behar dizkiegu.

Gaixoaren jarrerak

Gaixorik jartzen bada, oso goiz nabaritzen zaio, izan ere, janariaez du nahi, gauza guztiagatik axolagabekeria erakusten du. Egunosoa logura du, goibel dabil eta bere begiak gorrizka bihurtzen diraeta ilea mate bihurtzen da. Baina gehien nabaritzen zaizkiona bereohituren aldaketak eta bere humorearen aldaketak dira. Halaber,bere ibilkera alda daiteke, baita bere jarrerak geldialdian ere. Batzue-tan larrialdia izan daiteke, emea ama izango dela eta. Sabelaldiak60-ren bat egun irauten du, gero arazorik gabe erditzen da, nor-malean bere bikotearen ondoan. Gurasoek bere kumaldiarekin lotu-ra sendoa eratzen dute, eta maitasunez zaindu ohi dituzte. Katu-kumeek edertasun betea lortzeko bi urte behar dituzte.1896.Urtean Europan erakutsi zuten lehenengo Korat katuari,Inglaterrako edertasun-lehiaketan, Siamdar urdina esan zioten-(izena hau bere ilaje liluragarriagatik izan zen).1959. Urtean EEBB-etara bikote bat esportatu zuten, hemen arra-za hau 1966. Urtean ofizialki onartu zuten. 1972. Urtean Europa-ra ailegatu zen, eta hiru urte pasa eta gero Inglaterran onartutaizan zen, hantxe alerik perfektuenak aukeratu zituzten. Bitxikeria bezala, arraza honek ez duela barietaterik, esatea.

ZO

OL

OG

IA-

KA

TU

AK

47

EH 48Zk.

KK OO RR AA TT-- KK AA TT UU AA

48

EH 48Zk.

49

EH 48Zk.

Arte-karraskaren basoek (Quercus ilex subsp. Rotundifo-lia), edo karraskalek, karrarizko konglomeratuetatik sortu-tako lurzoru iragankor eta harritsuak estaltzen dituzte Ausarmendiaren hegomendebaldean (Pagolanen eguterak). Bereeremuetan erkamezti txikiak agertzen dira, lurzoru sako-nago eta buztintsuagoetan. Baso esklerofilo hauek ez diratrinko eta jarraiak, zuhaitz helduak gazteekin eta sastra-kekin tartekatzen dituen mosaiko-itxurakoak baizik.Erkameztiak mendi hauen hegoaldeko eta mendebaldekohegaletan banaturik daude, batez ere Saseta, Berrozi etaBirgara Goien inguruetan. Lur hauen zati garrantzitsu bat,berreskuraketa-prozesuan dauden zuhaiska eta zuhaitzgaztez estalita dago eta honek, baso-mota honek denbo-ran zehar jasan izan duen presioa (soilketak, larreratzeak)frogatzen du. Lurralde honetako nekazaritza-labore gehie-nak potentzialki erkameztiarenak diren lurretan garatzendira.Sastrakadien artean ugariak direlako aipatu behar dira hai-tzetako pre-txilardiak eta txilardi subkantauriarrak, batezere Pagolan eta Kapilduiren eguteretan azalera zabalakestaltzen dituzten zuhaiska baxuak; antzinatik abeltzaintzaestentsiborako bazkaleku ere izan ohi dira. Urriagoak bai-na adierazgarriak diren beste sastraka-mota batzuk ipuru-di-larreak, pre-txilardi margatsuak eta elorri lahardiak dira.Larizio pinua eta pinu gorria koniferoez landatutako sailak oso urriakdira. Idiaganako gainaldeko eta santa Lucia errekastoaren ingu-ruetako (Markinez) lurzatietan aurkitzen dira nagusiki.Haitz-azaleramendu garrantzitsuz eta zingira txikiz osaturiko espa-zio natural zabalek nolabaiteko garrantzia hartzen dute Ayuda ibai-ko sakanean. Ingurune hauetako bertako landare-espezieen artean azpimarra-garriak dira zenbait eskualde-endemismo eta gure floran nolanai-teko interesa duten taxonak.* Eskualde-endemismoak (banaketa orokorrekoak ez dira aipa-tzen): Pulsatilla rubra, Saxifraga cubeata, Linaria badalii, Laserpi-tium eliasii, Aster aragonensis, Senecio lagascanus eta Oreochloaconfusa.* Beste espezie interesgarri batzuk: Equisetum hyemale, Arena-ria vitoriana, Corydalis cava, Ononis striata, Erodium daucoides,Campanula persicifolia, Evax carpetana, Senecio adonidifolius, Cen-

taurea montana, Tulipa sylvestris subsp. australis, Epipactis palus-tris eta Listera ovata.

Interes bereziko fauna

Ongi zaindutako lurralde menditsu honek faunarentzat oso onura-garriak diren ezaugarriak ditu eta horrela egiaztatzen dute bertanbizi diren faunako elementu ugariek. Habitat naturalen aniztasune-an barne hartzen dira: soildu eta garbitutako gune ugari dituztenbaso-azalera zabalak, sastrakadi handiak, ur gardeneko ibai-erre-ka batzuk eta haitz-azaleramenduak dituzten zenbait paraje mal-kartsu.Espazio natural honek geografian duen kokalekuak, Arabako Men-dialdeko eta hegoaldeko mendizerretako komunitateekin fauna elkar-trukaketa errazak egitea ahalbidetzen du.Sakan hauek igarotzen dituzte ibaiek eta erreka txikiek ur garbi etaoxigenatuak daramatzate eta bertako arrain-fauna ibaietan iturbu-

ruetatik hurbil egon ohi dena da (ibai-amuarraina,ezkailua edo txipa). Gauza bera gertatzen dahegaztiekin, adibidez martin arrantzalea eta ur-zozoa.Basoetako ornodunen komunitatean azpima-rragarrienak ondorengoak dira: aztorea, zape-latz liztorjalea (Pernis apivorus), arrano txikia,eulitxori beltza, buztangorri argia eta basakatua(Felis sylvestris).Paraje hauetan aurkitzen diren hegaldunen bes-te zenbait espezie interesgarri dira: sai zuria, saiarrea, arrano sugezalea, arrano beltza, belatzhandia, urrentxindorra eta belatxinga mokogo-rria. Harraparien ugaritasunak espazio naturalhonen egoera onaren ideia garbi bat ematen digu. Anfibioen artean aipagarriak dira baso-igel jauz-karia eta gailurretako uhandrea.

Leku aipagarriak

- Txaparkako pagadia. Pagolan mendiaren laiotzgaraietan hagina ugari duen basoa.- Ayuda ibaiaren sakana. Ibaiak kararri eta kon-glomeratuetan landutako haizpitarte garrantzi-tsu hau, Okina eta Saseta herriguneen arteandago. Edertasun handiko paisaje malkartsuhonetan florako nahiz faunako komunitate uga-ri bizi dira.

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

M

EN

DIA

K

EU

SK

AL

HE

RR

IKO

M

EN

DIA

K

Area natural honek Gasteiz mendienhegoaldeko zati handi bat barnera-

tzen du, Arabako lurraldea erditik zehar-katzen duen eta Arabako Lautada hego-aldetik mugatzen duen oztopo orogra-fiko garrantzitsua hain zuzen.Okina inguruetan dagoen Pagolanmendiaren eta Azazetako mendatetikhurbil dagoen Itxogana mendiaren arte-ko eguteretan kokaturiko baso-lurzo-ruak barneratzen ditu nagusiki. Beremugak ondorengoak dira: iparraldean,Itxogana eta Portillo de Okina artekogailur-lerroa - Pagolango laiotzak (Txa-parka) barne-; hegoaldean Marauri,Saseta eta Beolarra ermitaren inguruak(Markinez) lotzen dituen lerro imagina-rioa; ekialdera, Itxoganaren hegoalde-ko maldak Birgara Goieneraino; eta Ajar-te errekaren ibaibidea, mendebaldekomuga marrazten duten Pagolango egu-teretan. Era berean, Okina, Izartza etaAzazeta herriguneetako nekazaritzalurrak ere barne hartzen dira.

Berezitasun geologikoak

Ekialdeko Gasteiz mendien ezaugarrinagusia erliebe nahiko gogorra da,

batzuetan malkartsua ere bai, hainbat goraune menditsu eta sakanestuk zeharkatzen baitute. Kararri eta konglomeratuetan hainbatibai eta errekak landu dituzten sakongu-ne hauek, espazio natural honen erlie-be orokorra gehien definitzen duten ele-mentu orografikoak dira.Baso-lurzoruak nagusitzen dira, bainaAzazeta inguruetan nahiz Okina eta Izar-tza artean dagoen haran estuan erliebealeunagoa denez, larreak eta nekazari-tza-laboreak ikus daitezke.Iturburua mendi hauetan duten eta areahonen mendebaldeko sakanetatik iga-rotzen diren ibai eta errekak Ayuda ize-neko ibaian isurtzen dira; ekialdekoakberriz, Egaren adarra den Berron ibaianisurtzen dira. Hauek guztiak azkeneanEbro ibaian elkartzen dira, bide desber-dinetatik iritsita bada ere.Egiturari dagokionez, beren hego-mutu-rrean ekialde-mendebalde norabideajarraituz luzatzen diren Trebiñoko etaUrbasako Sinklinalen eragina jasatendute mendi hauek.Gehienak, kararriz, dolimiaz eta, neurri

txikiagoan, konglomeratuz osatutako Tertziarioko materialak dira.Hegomendebaldean, mendi hauen eguterak Trebiñoko Arroko kara-rrizko konglomeratuz eratuta daude (matrize hareatsua dutenak);paraje horietan harearen eta limo buztintsuaren metaketak aurkidaitezke.Lurzoru basikoak nagusitzen dira beraz lurralde honetan. Haitz-aza-leramendu handienak Ayuda ibaiaren sakanean aurkitzen dira, tra-bertinoen zenbait kolada ere agertzen diren tokian.Palogan (1.029 m), Kapildui (1.175 m), Arraialde (1.044 m) eta Idia-gana (1.101 m) mendien gailurrak dira altituderik handienak.Urtean zehar bisitari ugari hurbiltzen da paraje eta tontor hauetara-bertara iristea erraza da eta Arabako Lautadaren nahiz Mendial-dearen ikuspegi zabalak eskaintzen ditu-, nahiz Ayuda ibaiaren

sakan ikusgarrira.

Interes bereziko landaredia

Baso natural zabalek, sastrakadi etalarre azalera desberdinekin tarteka-tuz osatzen dute lurralde menditsuhonen landare-estalkiaren zati han-diena.Hostozabalen basoek (pagadiak,erkameztak eta karraskalak) finka-tzen dute Gasteiz mendien hegoal-deko landaredi heldua.Pagadiak dira iparraldean nagusitzendiren basoak. Sakontasun desberdi-neko lurretan hazten diren pagadieutrofoak dira nagusiki eta honek itxu-ra ospel eta freskua ematen die hegaleta sakanei. Pagolango laiotz altue-tan, Txaparka izeneko mugartean,Araban garrantzitsuenetakoa denhagindun pagadia garatzen da.

Lidorum abortibum. Orhys scolapax.

Belatxinga mokogorria.

EKIALDEKO GASTEIZ MENDIAKEKIALDEKO GASTEIZ MENDIAKLurralde Historikoa: Araba eta Burgos (Trebiño).Udalerriak: Gasteiz, Irusaiz-Gauna, San Millan, Bernedo eta Arraia-Maeztu, Araban;Trebiñoko konderria.Sarbideak: Gasteiztik Lizarrara doan errepideak lurralde honen ekialdeko muturra zehar-katzen du, Lautadako herriguneak Arabako Mendialdekoekin lotuz. Hain garrantzitsuak ezdiren beste bide batzuek, adibidez Sasetara edo Aguillora doazen auzo-errepideak,Trebiño eta Bernedo lotzen dituen eskualde-errepidetik abiatzen dira eta paraje naturalhauetara hurbiltzeko aukera ematen digute. Ulibarri de los Olleros herritik abiatzen den etatxangolariek nahiz mendizaleek asko erabili ohi duten mendi-errepideak mendi hauen erdi-erdian dauden Okina eta Izartza herrixketara eramaten gaitu.

50

EH 48Zk.

MU

ND

UK

O I

TS

AS

OA

K

LOLLIGUNCULA BREVIS SEPIOTEUTHIS SEPIOIDEA

SEPIOTEUTHIS AUSTRALIS LOLIGO LESSONIANA

UROTEUTHIS CHINENSIS PICKFORDIATEUTHIS PULCHELLA

MUNDUKO TXIBIAKZOOLOGIA

Agian, duela 61 milioiurte inguru, Labrador-

ko itsasoa eratzen hasizen (itsas-hondoa zabal-tzen hasi zelako) eta due-la 40 milioi urte geldituegin zen.Badago beste teoria bat,berriki egiaztatuta: IzoztzAroan zehar, Ipar Ameri-kako izotzezko geruzaabagune askotan kolap-satu egin zen, Labrador-ko itsasorantz izozmendi-saldoak bidaliz. Itsasohonen hondoan harri irre-gular-geruza dago (Glazialalderraia). Hauek harri-puzkak dira, baina ez dira

hangoak ez tamainagatik ezta motagatikere. Icebergak urtzean, harriak itsasohonetako hondoetatik hedatuak izan zire-la pentsatzen da.Munduko turbidita-kanalarik handieneta-riko bat iparraldetik hegoaldera ibiltzenda Labradorko itsasoaren erdian. Turbi-dita-elur-jausiak kanal honetatik -ehun-ka kilometrotan zehar- ibiltzen dira. Haie-tako asko Ingalaterra Berriko ur sakone-tan amaitzen dira. Nazioarteko HidrografiaErakundearen esanetan (InternationalHydrographic Organization/IHO), Labra-dorko itsasoak Davisen itsasarteko hego-aldeko muga mugatzen du; ekialdera,ST. Francis lurmuturraren (Ternua) etaFarewell lurmuturraren (Groenlandia) arte-ko zerrenda amaitzen da eta mendebal-dera, Ternuako ekialdeko kostaldearekineta San Lorenzo golkoko ipar-ekialdekomuturrarekin mugatzen du.

LLAABBRRAADDOORR IITTSSAASSOOAA

Ipar Atlantiar Ozeanoko ur-gorputza da Labradorko

itsasoa. Kanadako Labradorkopenintsualaren eta

Groenlandiaren arteandago.Bere ertz guztietatik

kontinenteko lurrekinguratzen dute eta 3 km-kosakonera du. Iparraldera,

bere urak eta Baffingo badiarenak -Davis-en itsasartearen bidez- komunikatzen dira.

LLAABBRRAADDOORR IITTSSAASSOOAA

Ozeano Atlantikokoitsasoa da Frisiako

itsasoa. Alde batetik,Frisia uharteen eta

Iparraldeko itsasoarenartean kokatuta dago, etabestetik, Herbehereetako,

Alemaniako etaDanimarkako kostaldeen

artean.

Itsas-lautadek eginda, sakoneragutxikoa da: marea behera dagoe-

nean hareazko lautadak ikus daitez-ke, haietan drainatze-kanalek uraisurtzen dute, eta gainera oinezpasatzea posible da -kontinenterajoateko edo alderantziz. Ur-lasterhandiak ere egon badaude. 450 km-ko luzera eta 5-30 m-ko zabaleraditu. 10.000 km2 azalera du.

FFRRIISSIIAAKKOO IITTSSAASSOOAA

Arrain EditorialaArrain Editoriala

ARRAIN EDITORIALA

TLF: 94 490 34 04e-mail:arrain@arrain.esweb: www.arrain.es

Arrain EditorialaLa mayor obra escrita en euskera de Antropología y Biodiversidad

ARGITARATUTAKO BESTE LIBURU BATZUK

CATÁLOGO DE PUBLICACIONES 22000099

“Kultura Sailak (Hizkuntza PolitikarakoSailburuordetza) diruz lagundutakoa”

KULTURA SAILA

DEPARTAMENTO DE CULTURA