W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la...

104
W B’aqtun, O K’atun, Y Tun, e Winaq, I Q’ij, u Tijax, Chi Iximulew. Guatemala, 30 de marzo del 2009 I Q

Transcript of W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la...

Page 1: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

W B’aqtun, O K’atun, Y Tun,e Winaq, I Q’ij, u Tijax, Chi Iximulew.

Guatemala, 30 de marzo del 2009

I q

Page 2: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

La traducción, edición e impresión se financió con fondos del Gobierno de Guatemala, a través del Fondo de Desarrollo Indígena Guatemalteco, FODIGUA.

Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total o parcial de la presente edición, a condición de citar la fuente.

La estela de la página anterior indica la fecha de inicio y lugar de la impresión de este libro. Las fechas están indicadas en K'iche' y Castellano.

Xtz'aj chi Iximulew – Impreso en Guatemala

Nota:

Con la presente publicación el Estado de Guatemala inicia la utilización de idiomas mayas en la Oficina Nacional de Servicio Civil, para cumplir la Ley de Idiomas Nacionales. Esta versión es para su mejora continua. Cualquier diferencia de interpretación, consultar la versión en español.

Page 3: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Taqanem Tzij pa kiwi’Samajela’ ajSaqamaq’

JIK’CHI’AJ 1748 RICHINRI RAJPOPI’ AMAQ’

Ruchojmilal Taqanem TzijPa kiwi’ Samajela’aj Saqamaq’

CHAMPOMAL JIK’IB’ANTZIJ 18-98

Ley de Servicio CivilDeCReTO 1748 DeL CONgResO De LA RePúBLICA

y su ReglamentoAcuerdo GubernAtivo 18-98

En Idioma Kaqchikel

Iximulew - Guatemala 2009

Page 4: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Primera edición, 30 marzo de 2009

Choltun: W 1 O 2 Y 3 e 4 I 5 A 1,362 días del 13 B'aqtun, 21 de diciembre de 2012

Cholq'ij: u q

Traductores: Kaqchikel, Pakal B'alam Rodríguez Guaján K'iche', Obispo Pablo Puac Puac Mam, Alonzo Aguilón Q'eqchi', Agustín Pelicó Pérez

Editorial: Maya' Wuj, [email protected] Diagramación: Nelson Chicol Portada: Douglas Franco Ixcot Impresión: Nawal Wuj S.A. Fuentes TrueType: © Números Mayas y glifos del Cholq'ij, Editorial Maya' Wuj Fuente de texto: Calibri modificado por Editorial Maya' Wuj

ONSECOficina Nacional de Servicio CivilDirección 13 Calle, 6-77, zona 1,

Edificio PanamericanaTeléfono: 2321 4800

FODIGUAFondo de Desarrollo Indígena Guatemalteco

Dirección Ruta 6 8-19, zona 4Teléfono: 2412 1700

Page 5: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Rucholajil RuPamRujachiK Wuj Pa QaQ’a’ ....................................................... o 9 choltaQaNEl tZij 1748 ............................................................. Q 11Xa ruma k’a ................................................................................... Q 11taQaNEm tZij Pa KiWi’ SamajEla’ aj SaQamaQ’ ............. E 13NaB’EY taNajXA JuN OK PERAjRub’eyal Ri Taqanem Tzij ............................................................... E 13RuKa'N taNajRunuk'ik .......................................................................................... T 15NAB'EY PERAjK'amöl Taq B'ey ............................................................................. T 15RuKA'N PERAjAmaq'el K'amöl Taq B'ey Chi Samaj Winaqilal .......................... Y 16ROX PERAjSamajay Richin Samaj Winaqilal ................................................. O 19RoX taNajXA JuN PERAjRukojolil Ri Samaj ....................................................................... q w 22RuKaj taNajXA JuN OK PERAjKikojolil Ri Samaj ......................................................................... q r 24Ro' taNajKicha'ik Samajela' ........................................................................ q y 26NAB'EY PERAjOkem Pa Cha'onïk ...................................................................... q y 26RuKA'N PERAjTojtob'enïk ................................................................................... q u 27ROX PERAjRuya'ik Samaj .............................................................................. q o 29RuKAJ PERAjRutojtob'exik Samaj .................................................................... q Q 31RO' PERAjRujotob'anem Samaj ................................................................... q W 32RuWAQ PERAjRuk'exik K'ojlib'äl Samaj .............................................................. q E 33

Page 6: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

RuWaQ taNajXA JuN OK PERAjCh'ojib'äl, Ri K'o Chi Nb'an Chuqa' Ri Man Tib'an ................... q R 34RuWuQ taNajXA JuN OK PERAjRuq'ijul Samajchuqa' uxlanem .................................................. q I 38RuWaQXaQ taNajNAB'EY PERAjRub'eyal Ri Ajil........................................................................... q O 39RuB'ElEj taNajNAB'EY PERAjRuchuq'ab'al Samaj ...................................................................... w q 41RuKA'N PERAjRelesaxik Samajel ........................................................................ w w 42ROX PERAjRuch'ojixik Wuj ............................................................................. w t 45Rulaj taNajXA JuN OK PERAjRi Amaq'el Tijonela' .................................................................... w u 47Rujulaj taNajXA JuN OK PERAjRutz'aqat ...................................................................................... w u 47RuKaB'laj taNajXA JuN OK PERAjIk'owel Taq Tzij ............................................................................ w p 50Ruchojmilal taQaNEm tZij Pa KiWi’ SamajEla’ aj SaQamaQ’........................................................ w T 55chituY tZij GuBERNatiVo ajilaB'Äl 18-98 ......................... w T 55XA RUMA K’A ............................................................................. w T 55Ruchojmilal taQaNEm tZij Pa KiWi’ SamajEla’ aj SaQamaQ’....................................................... w U 57NaB'EY taNajXA JuN OK PERAjRub’eyal Ruchojmilal Ri Taqanem Tzij ..................................... w U 57

Page 7: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

RuKa'N taNajXA JuN OK PERAjRujachik Rusamaj Ri Champomal ............................................. w O 59RoX taNajXA JuN OK PERAjKicha’ik Ri K’ojolb’äl Samaj ........................................................ e P 60RuKaj taNajXA JuN OK PERAjKicha’ik Samajela’ ........................................................................ e e 63Ro' taNajXA JuN OK PERAjRi Ya’öl Samaj ............................................................................. e i 68RuWaQ taNajXA JuN OK PERAjRuchapik Samaj ........................................................................... e R 74RuWuQ taNajXA JuN OK PERAjJotob’anem Samaj ...................................................................... e U 77RuWaQXaQ taNajXA JuN OK PERAjRujalik Ruk’ojolb’al Samaj ......................................................... e I 78RuB'ElEj taNajXA JuN OK PERAjRutojtob’exik Ri Samaj ............................................................... r P 80Rulaj taNajCh’ojib’äl, Ri K’o Chi Nb’an Chuqa’ Ri Man Tikib’an Ri Samajela’ Aj Saqamaq’ ............................................ r w 82NAB’EY PERAjCh’ojib’äl ....................................................................................... r w 82RuK’AN PERAjAchike Ri K’o Chi Nb’an Chuqa’ Achike Man Ruk’amom Ta Nb’an .................................................................... r p 90Rujulaj taNajXA JuN OK TANAjRi Ruk’waxik Ri Kib’anikil Samajela’ ......................................... r E 93

Page 8: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

RuKaB'laj taNajXA JuN OK PERAjRi Cholaj Yakom Wuj ................................................................ r O 99oXlajuj taNajXA JuN OK PERAjRuk’isb’äl Taqanem Tzij, Ri E Q’axel Chuqa’ Ri Ye’elesäx Kan .............................................................................. t w102ch'uticholtZij ........................................................................ t r104

RE juN Wuj RE’Rat ri yasik’in re wuj re’, richin man k’ayew ta nub’än chawäch nq’ax pa ajolom re Taqnem Tzij re chuqa’ ri Ruchojmilal tzij, ya’om pe pa rutikirib’al akuchi nuxïm ri’ ri Taqanem Tzij rik’in ri Ruchojmilal Tzij, richin ke ri’ man k’ayew ta nakanoj chupam ri nawajo’.

Page 9: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

9 9

RujachiK Wuj Pa QaQ’a’

Chupam ruq’i’ik rub’anik ri samaj rupab’am ri’ chuwäch ri Nab’ey K’amöl B’ey Amaq’ tat Álvaro Colom Caballeros, ri ye’ilitäj chupam ri Cholb’äl Samaj richin Wachutzilal, chojpam jun chi ke ri rayib’äl rub’im: “Reta’am, nuya’ ruq’ij jalajoj ruwäch na’oj ri Maya’ chi rij rutz’etik ruwach’ulew, kuchi ri tijoj uchuq’a’ chi achb’ilanïk, rutzeqelb’exik utzilal, ruya’ik kiq’ij konojel tinamït, ke chuqa’ rub’eyal e k’äs rik’in ri Ruwach’ulew jun rub’eyal rutz’etik k’aslem kan okel richin rub’inem ruk’iyilem ri tinamït.” Ke chuqa’ ri’, k’atzinel ruq’i’ik ri Tzij, Acuerdos, e q’atom e rub’anom e ruk’ulum, e rujuxum ri Chi Iximulew, ye’ilitäj: Ri Convenio 169 richin ri molaj rub’ini’am Organización Internacional del Trabajo OIT, pa kiwi’ achamaq’, chuqa’ ri Jikchi’aj 19-2003 ruma ri Congreso, ri Rajpopi’ Amaq’ “Taqanem Tzij pa kiwi’ Amaq’el taq Ch’ab’äl.”

Ruma k’a ri b’im yan kan, ri Amaq’el Samajay Winaqilal ONSEC, rik’in ri molaj Kiyakb’al ri Winäq Awexam Chi Iximulew FODIGuA; chi e ka’i’ xeto’on chuq’axaxik chutz’ajik ri Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj Saqamaq’ rachb’ilam Ruchojmilal Tzij pa kich’ab’äl ri Maya’, ri sib’iläj winäq yech’ab’en kichin: ja ri Kaqchikel, K’iche’, Mam, Q’eqchi’.

Ri Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj Saqamaq’, achi’el b’itäl chupam ri nab’ey ka’i’ mokaj, b’anom richin ntalüx rutzijol; ja k’a ri ch’ojib’äl ya’om chi ke samajela’ aj Saqamaq’, chuwa’q kab’ij tikirel nb’an rutz’aqat ruma ri Saqamaq’ we ke ri’ rajowaxik; ke ri’ chuqa’ ri ruk’u’x rurayb’al re Taqanem Tzij re’ nukanoj chi ki’ kik’u’x chub’anik kisamaj samajela’ chupam ri Saqil Samajinik Administración Pública, richin ta k’a nya’ rejqalem ri kisamaj, richin chuqa’ ütz ri uk’waxik kib’ey samajela’.

Page 10: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

100

Marcotulio Meoño RamírezK'amöl B'ey richin Amaq'el

Samajay winaqilalONSEC

Guadalupe Zamora LópezK'amöl B'ey Kiyakb'al ri Winäq Awexam chi Iximulew, FODIGUA

Ri Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj Saqamaq’ xel chupam rulajuj q’ij, ro’ ik’, 1968, chupam ri Jikchi’aj Ajilab’äl 1748 richin ri Rajpop Amaq’, Congreso. Ri Taqanem Tzij re’ nuchäp samaj chupam ri nab’ey q’ij nab’ey ik’ richin ri juna’ 1969. Ja k’a ri Ruchojmilal Tzij nilitäj chupam ri Acuerdo Gubernativo Ajilab’äl 18-98 richin rolaj q’ij ik’ Enero richin ri juna’ 1998.

Ja ri Nab’ey champomanel Amaq’, Presidente de la República, ri nïm taqanel pa’äl chuwäch ri Servicio Civil, ja rija’ chuqa’ ri naya’o pa ruq’a’ ri K’amöl B’ey richin ri Amaq’el Samajay Winaqilal, ONSEC. Ke ri’ chuqa’ ri jun chik molaj colegiado ja ri Molojri’il Junta Nacional de Servicio Civil, ri k’amayom b’ey ja ri jun Ajtz’ib’, achb’ilam kuma ka’i’ k’amöl b’ey, titulares, e ya’om qa ruma ri K’amöl B’ey Champomanel achi’el nub’ij ri Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj Saqamaq’. Ruk’u’x ri samaj ri nb’an ruma re molaj re’, k’atzinel nusöl rij ri samaj, toq k’o jun k’o nuk’utuj, ri nkik’utula’ ri samajela’ aj Saqamaq’, toq nokisäx re Taqanem Tzij.

Re jutz’aj Taqanem Tzij re’ xb’an ruma nk’amowäx richin ruto’ik kitaluxik ri kich’ab’äl ri Maya’. Ruma k’a ri’ ri Kiyakb’al ri Winäq Awexam Chi Iximulew FODIGuA, rik’in ri Amaq’el Samajay Winaqilal yekiköt xkachb’ilaj ki’ chuya’ik kuchuq’a’ richin nkiyäk ri ch’awem ri ch’ab’äl ruma ja re’ yekolon yeq’axan ri maya’ nojib’äl etamab’äl.

Kamul oxmul k’amo,

2009, Chi Iximulew

Page 11: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Xelesäx rutzijol chupam ri Amaq’el Taluwuj ri 23 de mayo ri juna’ 1968. * Titz’et Ruchojmirisaxik pa ri Amaq’el Taluwuj ri 26 de diciembre ri juna’ 1968.Nch’o chi rij ri xelesäx pa 1965. Xk’is rokisaxik pa 1982. Chupam ri 1. Cholk’aslemal xb’an pa 1985, xchojmirisäx pa ri juna’ 1993, nilitäj pa Mokaj 108, 117.

CHOLTAQANEL TZIJ 1748*

RI RAJPOPI’ RI CHI IXIMULEW AMAQ’

XA RUMA K’A:K’atzinel chi ntz’aqatisäx ri taqanib’äl tzij pa ruwi’ winaqilal, stape k’o ri Nuk’iq’atb’al Samaj chuqa’ ri Rutaqanib’al ri IGSS, k’atzinel chi nk’oje’ jun Taqanib’äl tzij Winaqilal, ri nuya’ ta rejqalem ri na’oj k’o chupam ri Mokaj 118, 119, 120, 121, 122 richin ri Cholk’aslemal1 ri nutaqej ta rub’eyal ri samajel rik’in ri pa Saqil samajinïk;

XA RUMA K’A:Chi k’atzinel nb’an ruk’ojlem ri pa saqil samajinïk richin ke ri’ ki’ kik’u’x ri samajela’ chuqa’ ütz ri samaj nub’än ri Champomal kik’in konojel ri winäq.

XA RUMA K’A:Chi ri Taqanem Tzij Winaqilal nukanoj chi: k’o ta rutzil ri samaj nub’än ri champomal, nuya’ kejqalem ri samajela’, ütz kitojik ri samajela’, ütz kitojik ri k’ïy chik juna’ kesamäj, pa rub’eyal ruya’ik ri samaj chi ke ri winäq, pa rub’eyal njotob’äx kajil ri samajela’ chuqa’ pa rub’eyal

11 !

Page 12: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Ri rayb’äl chuqa’ ri rub’eyal solon rij chupam ri Taqanem Tzij Ajil Samaj 2. pa Saqamaq’.Nch’o chi rij ri Cholk’aslemal richin ri juna’ 1965.3.

ye’elesäx ri samajela’; chi pa rub’eyal ta nokisäx ri pwaq pa kitojik ri samajela’ pa saqil samajinïk, ruma kisamaj re winäq re’ kan ja re’ rusamaj ri Champomal nub’än kik’in ri winäq.2

XA RUMA K’A:Ronojel ri xb’itäj kan tikirel nb’an we ntz’uk el jun molojri’il ri nk’oje’ pa ruq’a’ rusamajixik re jaloj re’:

RUMA K’A RI’Pa rub’eyal nutaqej ri nab’ey motzaj tzij richin ri Mokaj 170 richin ri Cholk’aslemal chuqa’ ri Mokaj 120 chuqa’ ri ruka’n ik’owel taq tzij3,

NUJIKIB’A’ APO:Re Taqanem Tzij re’:

12"

Page 13: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 108 richin ri Cholk’aslemal.4. Titz’et ri Mokaj 113, 126 motzaj tzij d) richin ri Cholk’aslemal.5.

TAQANEM TZIJ PA KIWI’ SAMAJELA’ AJ SAQAMAQ’

NAB’EY TANAJ

XA JUN OK PERAJRUB’EYAL RI TAQANEM TzIJ

MOKAJ 1. Rusamaj re Taqanem Tzij re’.

Re jun Taqanem Tzij re’ nuya’ kich’ojib’al konojel ri samajela’ richin ri Champomal, tikirel nb’an rutz’aqat we ke ri’ rajowaxik chuwa’q kab’ij apo. Majun rejqalem we k’o jun b’anoj, jun na’oj ri xa nutz’ila’ rupam ri ch’ojib’äl richin ri Cholk’aslemal chuqa’ re Taqanem Tzij re’.

MOKAJ 2. Rayib’äl.

Rurayb’al re jun Taqanem Tzij re’ ja ri ki’ ta kik’u’x ri samajela’ pa saqil samajinïk, richin ke ri’ ütz nb’an chi re ri samaj, nya’ rejqalem ri kisamaj, chuqa’ ke ri’ k’o rub’eyal rutz’etik ri samaj4.

MOKAJ 3. Rub’eyal.

Ja re’ rub’eyal nutaqej re Taqanem Tzij re’:

Konojel ri winäq aj Chi Iximulew k’o kich’ojib’al richin nkichäp xa 1. b’a achike samaj chupam ri Champomal, majun nq’aton kichin, xa xe we k’o ketamab’al, yetikïr nkib’än ri samaj pa rub’eyal nub’ij ri Taqanem Tzij5.

Chuya’ik ri samaj chi ke ri winäq, man ruk’amom ta njech’üx kan ri 2. winäq ruma ri kib’anikil, ruma e ixoqi’, ruma we e k’ulan, ruma ri nimab’äl k’u’x, ruma ta k’o manaq kipwaq. We k’o jun k’ayewal pa

13 #

Page 14: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Ketz’et ri Mokaj 4 richin ri Cholk’aslemal, richin 1985 chuqa’ ri 19 6. rajilab’al 6, chuqa’ ri 65 rajilab’al 1 richin re Taqanem Tzij re’.Titz’et ri Mokaj 1 Taqanem Tzij pa ruwi’ Ajil Samaj pa Saqamaq’.7. Ketz’et ri Mokaj 31, 34, richin ri Taqanem Tzij re’, 12 -24 richin 8. Ruchojmilal tzij re’.Titz’et ri Mokaj 1 Taqanem Tzij pa ruwi’ Ajil Samaj pa Saqamaq’ Mokaj 9. 70 richin re Taqanem Tzij re’ ruka’n motzaj tzij.Titz’et ri Mokaj 61 rajilab’al 76 re Taqanem Tzij re’.10. Titz’et ri Mokaj 1 re Taqanem Tzij re’.11.

ch’akulaj man ja ta re’ xtiq’aton ruya’ik jun samaj chi re ri winäq, xa rik’in wi tikirel nub’än ri samaj nya’ chi re, ja ri k’amöl b’ey samaj winaqilal xtijikib’an tzij pa ruwi’6.

Ri nuk’b’alil pa ruwi’ samaj winaqilal k’o chi nuya’ rejqalem chi 3. ütz nb’an chi re pa saqil samajinïk chuqa’ nuya’ rutzij chi konojel ri samajela’ k’o kich’ojib’al7.

Ri samaj pa saqil samajinïk xtiya' chi ke ri winäq ri kan qitzij k'o 4. ketamab'al pa ruwi' ri samaj. Ruma ri' k'atzinel chi njikib'äx jun rub'eyal ri kicha'ik ri samajela', we k'o jun samaj man k'atzinel ta ke ta re' rajowaxik, k'atzinel chi k'o kan rub'ixik8.

Rajil ri samaj rojqam rij ruchuq'a' ri samaj, rojqam rij ri rub'anikil, 5. ri juna' samajinäq pe ri samajel, k'atzinel chi npaj rij richin ke ri' man xa jun ta kajil ri samajela', k'o chi k'o kikojolil9.

Ri samajela' e k'o pa Saqil Samajinïk k'o chi k'o kitob'al chuwäch 6. rumajik kisamaj toq majun choq'oma. Chuqa' k'o chi nkichajij ri kib'anikil richin ke ri' tikirel nkik'ül ronojel ri ruwi' ajil nya' chi ke10.

MOKAJ 4. Rusamajel saqamaq'.

Re Taqanem Tzij re' nub'ij chi rusamajel saqamaq', ja ri' ri winäq ya'om jun rusamaj ri champomal pa ruq'a', akuchi rija' rupab'am ri' chi nub'än jun samaj ruma nuk'ül jun rajil, chuqa' ja ri champomal k'o pa ruwi' rutz'etik ri rusamaj nub'än11.

14$

Page 15: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Achi’el jikib’an pa ri Mokaj 45 Choltaqanel tzij 37-92 Rajpopi’ amaq’, 12. xelesäx rutzijolri 25 de junio 1992, man nokisäx ta chik ri wuj pwaq rejqalem.Titz’et ri Mokaj 115 motzaj tzij a) pa Ruchojmilal tzij re’.13. Ketz’et ri Mokaj 182, 183, motzaj tzij n) richin ri Cholk’aslemal chuqa’ 6 14. RuTaqanem Tzij ri Molaj Samajitaqanel tzij.

MOKAJ 5. Ch'aqa chik ruxe'el tzij.

We k'o ri man jikib'am ta kan chupam re jun Taqanem Tzij re', k'o chi nsol rij pa rub'eyal ruchajixik kisamaj ri winäq yesamäj chupam ri Champomal chuqa' pa rub'eyal ri ch'ojib'äl.

MOKAJ 6. Manaq tojik.

Konojel ri wuj yeb'an pa ruwi' samaj akuchi nk'utüx rokisaxik re Taqanem Tzij re' k'o chi k'o jun tojb'alil pa ruwi'; xa xe ri wuj nb'an toq nya' rusamaj jun winäq majun rutojb'alil ta12.

MOKAJ 7. Ri samaj chi ke ri aj iximulew.

Ri samaj chupam ri champomal nub'ij wawe', k'o chi nya' chi ke ri winäq aj Iximulew, nya' chi ke j aj juk'am taq ya' toq kan qitzij chi man nilitäj ta jun winäq wawe', k'o chi ja ri Amaq'el Samajay Winaqilal xtuq'alajrisaj re jun k'ayewal re'13.

RUKA'N TANAJRUNUK'IK

NAB'EY PERAJK'AMÖL TAQ B'EY

MOKAJ 8. Nimak'amöl b'ey. Ri Champomanel ja ri' ri nimak'amöl b'ey richin ri Samaj Winaqilal achi'el nub'ij re Taqanem Tzij re'14.

MOKAJ 9. Ri e nima'q ruq'a' raqän. Yenük' qa ka'i' ruq'a' raqän richin rokisaxik re Taqanem Tzij re':

Amaq'el K'amöl taq B'ey chi Samaj Winaqilal.1.

Amaq'el Samajay chi Samaj winaqilal.2.

15 %

Page 16: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Ketz’et ri Mokaj 154, 155 richin ri Cholk’aslemal, chuqa’ ri 30 richin ri 15. Taqanem Tzij Samajela’ Saqamaq’Titz’et ri Mokaj 4 Ruchojmilal tzij Runuk’ik kisamaj Samajela’ Saqamaq’16. Titz’et ri Mokaj 9 Ruchojmilal tzij xsik’ïx kan.17. Na’oj chi rij ri xelesäx rutzijol pa 1965 chupam ri Cholk’aslemal, nokisäx 18. wakami ja ri Mokaj 144.

MOKAJ 10. Ri k'o chi nkib'än rusamajela' ri champomal. Ri k'amöl taq b'ey pa jujun Chitüy, pa kiq'a' rije' k'o wi rokisaxik pa rub'eyal re Taqanem Tzij re'15.

RUKA'N PERAJAMAQ'EL K'AMÖL TAQ B'EY CHI SAMAJ WINAQILAL

MOKAJ 11. Runuk'ik. Ri Amaq'el K'amöl taq B'ey chi Samaj Winaqilal e k'o oxi' winäq e pa'äl chuwäch chuqa' e k'o ka'i' chik kik'exel, ja ri Champomanel yeya'on apo kichin richin oxi' juna'. Tikirel yesilöx el pa kisamaj xa xe toq achi'el nub'ij ri Taqanem Tzij.

MOKAJ 12. Toq k'o nel el. Toq jun chi ke ri winäq ya'om apo man ntikïr ta nub'än ri samaj ruma jun k'ayewal, tikirel noyöx ri jun ruk'exel. We kan majun chuqa' ruk'exel, k'atzinel chi tikanöx jun chik winäq ri nk'oje' apo richin nuk'ïs ri ruq'ijul ri samaj16.

MOKAJ 13. Runuk'ik. Chupam ri nab'ey moloj xtikib'än ri Amaq'el K'amöl taq b'ey xtikicha' jun k'amöl kib'ey, xtikimöl ki' pa rub'eyal nub'ij ri Taqanib'äl tzij17.

MOKAJ 14. Kib'anikil.

Ri xke'ok chupam ri Amaq'el k'amöl taq b'ey, k'o chi aj wawe' Chi Iximulew achi'el nub'ij chupam ri Mokaj 5 richin ri Cholk'aslemal18, k'o ta chik lajuj rukak'al kijuna', kan k'o ta rub'anom jun chi ke etamanel pa ruwi' Q'atb'äl tzij. K'atzinel chi k'o ketamab'al pa ruwi' kitz'etik samajela' chuqa' pa ruwi' Saqil Samajinïk.

16&

Page 17: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 78 re Taqanem Tzij re’19. Titz’et ri Mokaj 9 Ruchojmilal tzij Runuk’ik Kisamaj Saqmajela’ 20. Saqamaq’.

MOKAJ 15. Ri man ye'ok ta chupam. Re winäq re' man tikirel ta ye'ok chupam ri Amaq'el K'amöl taq B'ey chi Samaj Winaqilal:

Ri e rach'alal ri Nab'ey Champomanel chuqa' ri ruka'n Champomanel, 1. chuqa' kach'alal ri e K'amöl b'ey pa jun Chitüy, re ach'alalri'il re' ja ri pa rukaj xak ruma kik'el chuqa' ruka'n xak ruma k'ulel.

Ri q'atom tzij pa kiwi' ruma rutojik jun ch'a'oj achi'el jun eleq', jun 2. nojin tzij, jun oyowal, jun itzel rokisaxik rupwaq ri Saqamaq', chuqa' we kiq'ajom re jun Taqanem Tzij re'19.

Ri xjek' jun rutojik ch'a'oj chi kij, k'a ri' man kik'isom ta rutojik ri 3. ch'a'oj.

Ri e pa'äl chuwäch rub'anik nima'q taq rusamaj ri Saqamaq', achi'el 4. rub'anik jay, rub'anik b'ey, ri k'a k'o na tikirel ruch'ojixik pa ruwi'.

Ri e pa'äl chuwäch nima'q ta molojri'il ri nkisamajij rub'eyomal ri 5. amaq'.

Ri xa b'a achike rajyuq' ajaw.6.

Ri e k'amöl taq b'ey pa taq molojri'il ri nkikanoj ye'ok rutata'al ri 7. tinamital.

MOKAJ 16. Kiya'ik apo ri samajela' pa ri amaq'el k'amöl taq b'ey chi samaj winaqilal.

We ri winäq nk'aq ruwäch richin nok chupam re k'amöj b'ey re' nsamäj rik'in ri Champomal, re' toq xtik'is ruq'ijul ri samaj jikib'am chi rij, xtitzolin chik pa rusamaj. Ja ri Taqanem Tzij xtiya'on rub'eyal rub'anik.

MOKAJ 17. Ajil ruma moloj. Ri e k'o chupam ri amaq'el k'amöl taq b'ey chi samaj winaqilal nkik'ül jun ajil ruma jujun moloj nkib'än. Xa xe jun ajil nkik'ül ruma jun moloj pa jun q'ij. Xa xe ntoj wo'o' moloj pa jujun wuqq'ij. Ri taqanib'äl tzij xtujikib'a' jarupe rajil ri xtikik'ül20.

17 /

Page 18: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 28 ruka’n motzaj tzij Cholk’aslemal, Mokaj 19 rajilab’al 21. 16, 40, 41 chuqa’ 80 richin re Taqanem Tzij re’, 11 pa Ruchojmilal Runuk’ik Kisamaj Samajela’ Saqamaq’.Titz’et ri Mokaj 27, 28 re Taqanib’äl tzij re’.22. Titz’et ri Mokaj 3 rajilab’al 2; 40, 67, 60, 79, rajilab’al 2 chuqa’ 80 23. richin re Taqanem Tzij re’, chuqa’ ri 1, 2, 3, Taqanem Tzij Kajil samajela’ Saqamaq’.

MOKAJ 18. Ri xtijikib'äx. Ri tzij xtujikib'a' ri amaq'el k'amöl taq b'ey chi samaj winaqilal, k'o chi nya' rejqalem kuma konojel. Xa xe toq kan k'atzinel nq'ax na chuwäch ri q'atb'äl tzij pa ruwi' samaj21.

MOKAJ 19. Ri k'o chi nb'an. Ja re' ri ch'aqa chik rusamaj k'o chi nub'än:

Nuya' apo rutzijol rusamaj xub'än chi jun juna', chi re ri champomal 1. chuqa' chi ke ri Ajpopi' Amaq'.

Nto'on richin pa rub'eyal nub'än ri samaj pa runuk'b'alil ri samaj 2. winaqilal.

Nujikib'a' chuqa' nupab'a' jun taqanib'äl tzij nub'än pe ri k'amöl b'ey 3. ri k'o ta chi nujikib'a' pe ri Champomanel22.

Nunük' rub'eyal rusamaj richin rutzil rusamaj, re' xke'okisäx toq 4. xtujikib'a' ri champomanel.

Nuya' qa chuqa', la nujäl ri rajtz'ib' la xa b'a achike rusamajel toq 5. k'atzinel.

Nuch'öb' nusöl pa rub'eyal ri Taqanem Tzij, ri k'ayewal nk'utüx 6. rusolik chi re, achi'el pa kicha'ik samajela', kitz'ukik samaj, rujalik kisamaj, rupab'axik samaj, kijalik samajela'23.

MOKAJ 20. Rajtz'ib' ri amaq'el k'amöl taq b'ey chi samaj winaqilal. Ri ajtz'ib' xtik'aq ruwäch xtiya' apo, ja re' ri samaj k'o pa ruq'a'.

Napon pa ronojel rumoloj ri amaq'el k'amöl taq b'ey chi samaj 1. winaqilal.

Nuk'waj ri retal tzij moloj, chuqa' nuchajij ronojel ri wuj nk'atzin 2. chi ke.

18(

Page 19: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj tzij 7 Ruchojmilal runuk’ik Kisamaj Samajela’ Saqamaq’.24. Nch’o chi rij ri xelesäx rutzijol ri juna’ 1965. Chupam ri Cholk’aslemal 25. pa ri Mokaj 144.

Nub'än ronojel ri samaj nchilab'ëx chi re ruma ri amaq'el k'amöl taq 3. b'ey chi samaj winaqilal chuqa' ch'aqa chik ri k'atzinel chi ke.

Ja rija' ri nk'utb'en richin ri amaq'el k'amöl taq b'ey chi samaj 4. winaqilal.

Ja rija' ri k'amöl b'ey chi ke ri samajela' chupam ri amaq'el k'amöl 5. taq b'ey chi samaj winaqilal.

Xa b'a achike na samaj xtiya' pa ruq'a' ruma ri amaq'el k'amöl taq 6. b'ey chi samaj winaqilal24.

ROX PERAJSAMAJAY RICHIN SAMAJ WINAQILAL

MOKAJ 21. Ri samajay richin samaj winaqilal. Ri Samajay richin samaj Winaqilal, jun molojri'il k'o pa ruq'a' rokisaxik re Taqanem Tzij re'. K'o chi k'o jun ruk'amöl B'ey, jun ruka'n k'amöl b'ey chuqa' ch'aqa chik rusamajela' ri e k'atzinel richin nsamajïx pa ronojel rulewal ri Iximulew. Ri Champomanel tikirel yeruya' samajay akuchi nutz'ët chi k'atzinel.

MOKAJ 22. Rucha'ik ri k'amöl b'ey chuqa' ri ruka'n k'amöl b'ey. Ri K'amöl B'ey chuqa' ri Ruka'n K'amöl B'ey ja ri Champomanel xkeya'on apo. Xa xe tikirel xkejal tikirel xke'elesäx el pa kisamaj achi'el nub'ij chupam ri Mokaj 76 chuqa' 79 pa re Taqanem Tzij re'.

MOKAJ 23. Rajowaxik.

Richin nya' apo ri K'amöl B'ey chuqa' ri ruka'n K'amöl B'ey, k'o chi eta'am ruwäch chi utziläj winäq chuqa' re nub'ij qa wawe':

K'o chi aj wawe' Chi Iximulew achi'el nub'ij ri Mokaj 5 chi re 1. ri Cholk'aslemal25; juwinäq lajuj rujuna', majun nq'aton richin ruch'ojib'al.

Nuk'utb'ej chi k'o retamab'al pa kitz'etik samajela' chuqa' ri Saqil 2. Samajinïk.

K'o ta chi k'o ruwujil richin pa Nimatijob'äl.3.

19 )

Page 20: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 42 k’a 47 re Taqanem Tzij re’.26. Titz’et ri Mokaj 11 ruka’n motzaj tzij Taqanem Tzij Ajil Samaj pa 27. Saqamaq’ chuqa’ ri 48 re Taqanem Tzij re’.

MOKAJ 24. Man okel ta. Man tikirel ta nya' apo jun K'amöl B'ey chuqa' jun Ruka'n K'amöl B'ey chupam ri Samajay richin Samaj Winaqilal, ri winäq k'o kik'ayewal achi'el nub'ij ri Mokaj 15 pa re Taqanem Tzij re'.

MOKAJ 25. Rusamaj ri k'amöl b'ey. Ri K'amöl B'ey richin ri Samajay richin samaj Winaqilal, nuk'waj rub'ey ronojel ri samaj, chuqa' nunik'oj we ütz ntajin rub'anik ri samaj. Ja re' k'o chi nub'än:

Nuchajij chi pa rub'eyal nokisäx re Taqanem Tzij re', yerunük' ri 1. samajela' richin Saqil Samajinïk, pa rub'eyal nub'ij re Taqanem Tzij re';

Nunük' ri Samajay richin samaj Winaqilal, yeruya' qa ri samajela', 2. yerujäl el ri samajela', pa rub'eyal re Taqanem Tzij re'.

Kicha'ik ri samajela' xke'ok chupam ri samaj richin tikirel nb'an 3. ronojel ri samaj, achi'el nub'ij re Taqanem Tzij re'26.

Nuk'waj jun rucholajil kib'i' ri samajela' ri kan e cha'om e ya'om 4. apo chuqa' ri xa choj k'aqom kiwäch e ya'om apo, pa rub'eyal ri taqanib'äl tzij27.

Nusamajij kitijonik ri k'ak'a' taq samajela' k'a xke'ok apo chuqa' ri 5. yetajin chik yesamäj.

Nuch'öb chuqa' nuya' rutzijol pa ruwi' rokisaxik re Taqanem Tzij re' 6. chi re ri champomanel chuqa' chi re ri Amaq'el K'amöl taq B'ey chi Samaj Winaqilal.

Nuya' rusolik we k'o nk'utüx chi re pa ruwi' kichajixik samajela' 7. chuqa' pa ruwi' rokisaxik re Taqanem Tzij re'.

Ruch'ob'ik jun k'ayewal, yeruch'ab'ej ri xetz'eton richin, yeruch'ab'ej 8. ri keta'am pa ruwi' ri k'ayewal, richin rokisaxik re Taqanem Tzij re'.

201=

Page 21: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 10 Ruchojmilal Kimoloj Kisamaj ri K’amöl b’ey Samaj 28. Winaqilal.Titz’et ri Mokaj 19 rajilab’al 3 re Taqanem Tzij re’.29.

Napon pa taq rumoloj ri Amaq'el K'amöl taq B'ey chi Samaj 9. Winaqilal toq nk'utüx chi re chuqa' toq ke ri' nub'ij re Taqanem Tzij re'28.

Nuya' rutzijol chi re ri Champomanel chuqa' chi re ri Amaq'el 10. K'amöl taq B'ey chi Samaj Winaqilal, ronojel ri samaj xb'an chupam ri jun juna'.

Ri ch'aqa chik samaj ach'iel nub'ij re Taqanem Tzij re'11.

MOKAJ 26. Rusamaj ri ruka'n k'amöl b'ey. Ri ruka'n k'amöl b'ey ja rija' ri ruka'n k'amöl b'ey chupam ri Amaq'el Samajay Winaqilal, ja re' ri rusamaj:

Nok ruk'exel ri K'amöl b'ey toq man k'o ta rija' ruma yab'il chuqa' 1. ruma ruk'utun kan q'ij.

Nub'än ri samaj nk'utüx chi re ruma ri K'amöl b'ey.2.

MOKAJ 27. Taqanib'äl tzij. Ri K'amöl b'ey k'o chi nunük' ri taqanib'äl tzij e k'atzinel richin rokisaxik re Taqanem Tzij re'. Xtuya' apo chusolik chi kiwäch ri Amaq'el K'amöl taq B'ey chi Samaj Winaqilal, ja rije' xkeb'in we ütz we man ütz ta. Toq xjikib'äx chi ütz kuma ri Amaq'el K'amöl taq B'ey chi Samaj Winaqilal, ri K'amöl b'ey xtuya' apo chi re ri Champomanel richin xtujikib'a' pe rokisaxik, chuqa' k e re' nb'an chi re toq k'o nk'ojöx rupam29.

MOKAJ 28. Taqanib'äl tzij pa kiwi' samajela'. Xa b'a achike taqanib'äl tzij pa kiwi' samajela' chuqa' xa b'a achike molojri'il richin ri Saqamaq', k'o chi nq'ax pa ruq'a' ri K'amöl b'ey chi re ri Samaj Winaqilal chuqa' xjikib'äx ruma ri Amaq'el K'amöl taq B'ey chi Samaj Winaqilal, richin ke ri' nchap rokisaxik. Majun rejqalem we man ke ta re' rub'eyal nb'an chi re.

MOKAJ 29. Cha'onela' samajela'. Ja winäq re' k'o pa kiq'a' kiya'ik qa ri samajela' nub'ij re Taqanem Tzij re':

2111

Page 22: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 183 motzaj tzij 5) richin ri Cholk’aslemal chuqa’ ri 25 30. motzaj tzij 1) Ruchojmilal tzij re’.Titz’et ti Mokaj 194 motzaj tzij b) richin ri Cholk’aslemal, chuqa’ 25 31. motzaj tzij 2).Titz’et ri Mokaj tzij 43 ruka’n motzaj tzij re Taqanem Tzij re’.32. Titz’et ri Mokaj 3 rajilab’al 4 richin re Taqanem Tzij re’.33. Titz’et ri Mokaj tzij 90, 91 re Taqanem Tzij re’ chuqa’ 8 pa Ruchojmilal 34. tzij re’.

Ri Champomal yeruya' qa ri samajela'achi'el nub'ij ri 1. Cholk'aslemal30.

Ri aj Chitüy pa rub'eyal ri Cholk'aslemal, yeruya' qa ri samajela' 2. k'atzinel chupam qa ri chitüy akuchi' pa'äl chuwäch, achi'el nub'ij re Taqanem Tzij re'31.

Ri nima'q taq rusamajela' ri champomal, xkekiya' qa ri samajela' 3. achi'el nub'ij ri Cholk'aslemal.

MOKAJ 30. To'ik nkiya' ri samajela' champomal. Ri K'amöl b'ey tikirel nuk'utuj kito'ik ri ch'aqa chik samajela' richin nkinik'oj ri tojtob'enïk. Ri K'amöl b'ey tikirel nuya' qa ruk'exel jun winäq pa rusamaj, toq re winäq re' nto'on pa jun cha'onïk. Ri samajela yeto'on apo majun nya' ta jun chik ajil chi ke ruma ri jun chik samaj ye'ajin, xa xe ntzolïx chi ke ri pwaq nkik'ïs ruma ri samaj ye'ajin32.

ROX TANAJ

XA JUN PERAJRUKOJOLIL RI SAMAJ33

MOKAJ 31. Rukojolil samaj. Ja re' rukojolil ri jujun samaj nub'ij re Taqanem Tzij re':

Ri man k'o ta wawe';1.

Ri xa choj nk'aq kiwäch;2.

Ri nb'an pa cha'onïk.3.

MOKAJ 32. Ri man nok ta wawe'. Ja re' ri samajela' man nok ta chupam re Taqanem Tzij34 re':

2212

Page 23: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Xelesáx kan rokisaxik pa 1982. Ri Cholk’aslemal man nutaqej ta.35. Ri amaq’el Ch’akoj Etz’anem xk’is ruwäch ruma ri chitüy tzij 391-90 36. xelesäx rutzijol ri 15 de mayo juna’ 1990Xelesäx kan rokisaxik pa 1982. Ri Cholk’aslemal man nunataj ta.37. Titz’et ri Mokaj 9 richin Ruchojmilal tzij re’.38. Man k’o ta, pa ruk’exel xtzük pa ri juna’ 1969 chuqa’ ch’aqa chik 39. samajay, titz’et ri chitüy tzij 232-94.

Ri samajela' yeruya' qa ri Champomanel chuqa' ri Rajpopi' 1. Saqamaq'35.

Ri nab'ey chuqa' ruka'n k'amöl b'ey Chitüy, Rajtz'ib' Champomanel, 2. K'amöl taq b'ey pa taq nimatinamït.

Samajela' e k'o pa rub'i' ri Chi Iximulew pa ch'aqa chik tinamital.3.

Amaq'el pwaqinel.4.

Tz'ib'anel richin ri champomal;5.

K'amöl b'ey par i Amaq'el Ch'akoj Etz'anem6. 36;

Samajela' chupam ri Rajpop Saqamaq'7. 37,

Tz'ib'anela' b'eyomäl (ulew, jay, ch'aqa chik)8.

K'amöl b'ey pa ruwi' samaj;9.

Ri samajela' e k'o pa ruq'a' ri Champomal;10.

Ri chajinela'11. 38;

Ri samajela' yesamäj pa rub'i' jun chik winäq ruk'utun q'ij;12.

Rusamajela' Rajtz'ib' Champomal13. 39;

Man nik'o chi re lajuj samajela' pa jujun Chitüy e ya'om qa ruma 14. ütz kina'oj;

Ri winäq majun kajil yesamäj.15.

MOKAJ 33. Ri kan choj nk'aq kiwäch. Ja re' ri samajela' ri kan choj nk'aq kiwäch yeya' qa:

Ya'öl na'oj pa ruwi' samaj;1.

Ya'öl Na'oj pa ruwi' Q'atb'äl tzij;2.

K'amöl taq b'ey pa aq'omab'äl jay3.

2313

Page 24: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 20 nab’ey motzaj tzij; 62, 70, 90, re Taqanem Tzij re’.40. Titz’et ri Chitüy tzij 1222-88 Mokaj 2 rajilab’al 11) chuqa’ chitüy tzij 9-91; 41. chi e ka’i’ e junam. Titz’et chuqa’ Mokaj 5 Taqanem Tzij Ajil Samaj pa Saqamaq’ chuqa’, 70, 71 richin re Taqanem Tzij re’.

Re samajela' re' k'o chi nkiya' rejqalem re Taqanem Tzij re', xa xe ri kiya'ik apo chuqa' ri kelesaxik el pa samaj, man nutaqej ta wawe'40.

MOKAJ 34. Ri nb'an pa cha'onïk. Ri samaj pa cha'onïk, ja ri' ri man xa choj ta nk'aq kiwäch ri winäq, kan k'o na jun cha'onïk nb'an richin nya' chi re jun winäq.

RUKAJ TANAJ

XA JUN OK PERAJKIKOJOLIL RI SAMAJ

MOKAJ 35. Nuk'ulem kojolil. Richin rokisaxik re jun Taqanem Tzij re', ri Amaq'el Samajay Winaqilal xtunük' kikojolil ri samaj, achike rajowaxik nb'an pa jujun samaj, ri xa choj nk'aq kiwäch41, ri kan yecha', ruma ri' ri k'amöl b'ey richin ri amaq'el Samajay Winaqilal jantape' ruya'om rejqalem re':

Jun rucholajem ri jujun samaj akuchi nq'alajin rukojolil ri jujun 1. samaj;

Jun wuj akuchi nub'ij pe achike k'o chi nb'an pa jujun samaj chuqa' 2. achike retamab'al rajowaxik jun winäq pa jujun samaj;

Jun wuj akuchi nub'ij pe achike rub'eyal naya' kikojolil ri jujun 3. samaj.

MOKAJ 36. Rayib'äl richin re kojolil re'. Pa jujun samaj xtiq'alajin pe achike k'o chi nub'än ri winäq pa rub'anik ri samaj, xtiq'alajin pe chuqa' achike retamab'al rajowaxik ri winäq nb'ano ri samaj, achi'el rutijonik, retamab'al pa ruwi' ri samaj, we mitij pa ruwi' ri samaj; ja re' chuqa' xtik'atzin richin nya' rukojolil rujikib'axik

2414

Page 25: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et kikojolil ri ajil pa Chitüy tzij 598-92, elesan rutzijol ri 21 de Julio 42. ri juna’ 1992, tz’aqatisan ruma ri Chitüy tzij 791-94, xelesäx rutzijol ri 18 de enero ri juna’ 1995. Pa taq ri juna’ 1996 petenäq k’a wamaki, titz’et ri Amaq’el Taluwuj chuqa’ jumul pa ONSEC.Titz’et ri Mokaj 12, 13 re Ruchojmilal tzij re’; 2 rajilab’al 11) richin ri 43. chitüy Tzij 1222-88 chuqa’ ri 2 richin ri Chitüy tzij 9-91.Titz’et ri Mokaj 2 rajilab’al 4) chuqa’ 7) ri Chitüy tzij 1222-88.44.

rajil42 ri winäq; pa ruwi' ri ajil k'atzinel chuqa' nya' rejqalem we ri winäq k'o chik juna' tisamäj, we ütz rub'anom chi re ri samaj.

Ri jujun ruwäch samaj k'o chi k'o jun rub'i' ri xtiq'alajisan ri k'o chi nb'an chupam ri samaj, ja rub'i' re' xtokisäx pa ronojel wuj xtisamajïx.

Majun winäq xtiya' qa rusamaj pa cha'onïk chuqa' xa choj ta xtik'aq ruwäch pa jun samaj ri man jikib'am ta rub'i' ri samaj ruma ri Amaq'el Samajay Winaqilal.

Ri samaj xkejach kiwäch pa taq molaj, xtikik'waj ki' ri xa junam kib'anikil, junam kib'eyal rajowaxik chi kib'anik.

MOKAJ 37. Rutzij ri k'amöl b'ey richin ri amaq'el samajay winaqilal. Ri K'amöl b'ey k'o pa ruq'a' tikirel yerub'än jaloj chupam ri nuk'b'alil kojolil samaj we nutz'ët chi k'atzinel; re jaloj xkerub'än re' xtijikib'äx rokisaxik toq ri Champomanel xtuya' rutzij pa ruwi'43.

MOKAJ 38. Ruya'ik samaj.

Ri K'amöl b'ey k'o pa ruq'a' ruya'ik jun samaj pa jun chik molaj samaj, xa xe k'atzinel nrak'axaj kitzij ri e pa'äl pa ruwi' kiya'ik apo ri samajela'.

Toq ntz'uk qa jun k'ak'a' samaj, toq nb'an jaloj chupam jun samaj, k'atzinel chi ri yeya'on apo re na'oj re', nab'ey nkiya' apo rutzijol chi re ri K'amöl b'ey richin ri Amaq'el Samajay Winaqilal richin nusol rij we tikirel nchap ri jaloj, ja rija' xtina'ojin chuqa' xtub'än ri jaloj44.

MOKAJ 39. Ri man xtib'an ta. Man tikirel ta xtib'an:

Nya' qa chuqa' njotob'äx pa rusamaj jun winäq samajel chupam ri 1. Champomal, we majun nq'alajisan chi jotob'am chik pe chupam ri

2515

Page 26: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 7 richin ri Taqanem Tzij Ajil Samaj pa Saqamaq’.45. Titz’et ri Mokaj 28 richin ri Cholk’aslemal; chuqa’, 19 rajilab’al 6), re 46. Taqanem Tzij re’.Titz’et ri Mokaj 5 richin ri Chitüy tzij 1222-88; 25 rajilab’al 3) richin re 47. Taqanem Tzij re’; chuqa’ 15 k’a 19 richin re Taqanib’äl re’.

samaj, chi jotob'am chik pe rajil rusamaj, chuqa' we ri winäq man nq'alajin ta pe rub'i' chi kikojol ri samajela' e cha'om pe.45

Nichup ruwäch jun samaj richin nelesäx el jun winäq pa rusamaj.2.

Njotob'äx jun samaj richin njotob'äx rajil ri samajel toq ri samajel 3. man qitzij ta chi ruk'amom nb'an.

Nqasäx rejqalem jun samaj akuchi man nb'an ta pa rub'eyal ri 4. nub'ij ri Mokaj 38 chupam re Taqanem Tzij re'

Xa b'a achike jun chik b'anoj ri xa nuxolq'otij re nub'ij re Taqanem 5. Tzij re'.

MOKAJ 40. Ch'ojib'al pa ruwi' jun nik'oxik. Ri Samajela' aj Saqamaq' we nkajïx ri kich'ojib'al pa ruwi' ri kisamaj, tikirel tikik'utuj jun runik'oxik chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal, achi'el nub'ij ri taqanib'äl tzij. Ri k'isb'äl rutzij ri K'amöl b'ey tikirel xtisöl rij kuma ri Rajpop Amaq'el Samaj Winaqilal46.

Ri xtijikib'äx pe man xkerukajij ta kich'ojib'al ri samajela' e k'o apo ruma cha'onik.

MOKAJ 41. Rutzijol chuwa wuj. Ruya'ik apo jun samaj kan k'o wi pe chuqa' jun k'ak'a' samaj pa cha'onïk chuqa' xa choj k'aqom kiwäch, k'atzinel chi chanin nya' apo rutzijol pa K'amoj B'ey Rokisaxik Pwaq chuqa' K'amoj B'ey Rajilaxik Pwaq richin ri Saqamaq', richin rujikib'axik jarupe rajil ri winäq xtichapon ri samaj.

RO' TANAJKICHA'IK SAMAJELA' 47

NAB'EY PERAJOKEM PA CHA'ONÏK

2616

Page 27: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 35rajilab’al 2) richin re Taqanem Tzij re’.48. Titz’et ri Mokaj 54 richin re Taqanem Tzij re’.49. Titz’et ri Mokaj 16 richin re Taqanib’ál tzij re’.50. Titz’et ri Mokaj 30 richin re Taqanem Tzij re’.51.

MOKAJ 42. Rub'eyal ri okem.

Ja re' k'atzinel richin ri okem ruma cha'onïk:

K'o awetamab'al pa ruwi' rub'anik ri samaj chuqa' ki' ak'u'x nab'än 1. ri samaj;

Yatikïr pa ruwi' ronojel ri nutaqej ri rub'eyal rub'anik ri samaj2. 48;

Yatikïr nab'än ri samaj, nach'äk ri tojtob'enïk richin cha'onïk achi'el 3. nub'ij re Taqanem Tzij re';

Cha'om pe chuqa' ya'om pe rub'i' kuma ri cha'onela', jikib'am pe 4. chuwa wuj ruma ri Amaq'el Samajay Winaqilal;

Ütz nub'än chi re ri samaj chupam ri ruq'ijul ya'om chi re richin 5. ri tojtob'enik49;

Nutz'aqatisaj ri ch'aqa chik nub'ij re Taqanem Tzij re'.6.

RUKA'N PERAJTOJTOB'ENÏK50

MOKAJ 43. K'amöj b'ey chuqa' rub'eyal ri tojtob'enïk. Pa ruq'a' ri Amaq'el Samajay Winaqilal k'o ri runuk'ik relesaxik rutzijol jun samaj, chuqa' ri rub'anik ri tojtob'enïk pa rub'eyal nub'ij re Taqanem Tzij re'.

Re Samajay re' tikirel chuqa' nuk'utuj kito'ik ri e ruq'a' raqän ri saqamaq' akuchi najowatäj wi ri samajel, to'ik pa ruwi' rub'anik ri tojtob'enïk51.

Chupam ri tojtob'enïk tikirel ye'ok konojel ri ye'ajowan ri samaj, re tojtob'enïk re' xtiq'alajisan achike winäq k'o retamab'al chub'anik ri samaj. Ri tojtob'enïk tikirel pa rutz'ib'axik chuqa' pa ruch'ab'exik.

MOKAJ 44. Tojtob'enïk richin awujil. Pa rub'eyal nub'ij re jun tanaj re' pa ri Mokaj 43, k'o jun chik tojtob'enïk richin nya' ri wujil samaj pa rub'eyal nub'ij ri Taqanem Tzij.

2717

Page 28: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 18, 19 richin re Taqanib’äl tzij re’52. Titz’et ri Mokaj 22, 23, 24 richin re Taqanib’äl tzij re’53. Titz’et ri Mokaj 31 richin ri Cholk’aslemal.54.

MOKAJ 45. Ruk'utuxik ri okem chuqa' rutzijol samaj. Xa b'a achike winäq tikirel nok pa cha'onïk, xa xe rajowaxik chi re winäq re' k'o retamab'al pa ruwi' ri samaj. Ri K'amöl b'ey pa ri Amaq'el Samajay Winaqilal tikirel nrelesaj kan rub'i' jun winäq we rija' nutz'ët chi re winäq re' man tikirel ta nok ruma manaq retamab'al pa ruwi' ri samaj achi'el nub'ij ri Taqanem Tzij52.

Ri rutzijol samaj k'o chi nya' apo wolajuj q'ij chuxe' rub'anik ri tojtob'enïk, re rutzijol re' k'o chi nya' pa jun amaq'el taluwuj chuqa' pa jun taluwuj ri k'ïy yesik'in richin.

Chupam ri rutzijol samaj k'atzinel chi nb'e el achike retamab'al rajowaxik ri winäq richin nub'än ri samaj, ruq'ijul ri tojtob'enïk chuqa' ri ramaj akuchi nb'an wi.

MOKAJ 46. Ri cha'äl winäq. Ri winäq xticha' chi re ri samaj k'o chin nrelesaj 75 puntos pa retaxik 1 k'a 100, pa ronojel ri tojtob'enïk nb'an chi re.

Ri winäq xticha' nya' rejqalem ri winäq samajinäq chik pe pa jun ruq'a' raqän ri Saqamaq', chuqa' ri k'o k'ïy kach'alal yekilij, achi'el nub'ij re Taqanem Tzij re'53.

MOKAJ 47. Rutzijol ri tojtob'enïk. Ri jarupe xkelesaj ri winäq chupam ri tojtob'enïk , xtiya' rutzijol chupam apo ri 60 q'ij chi rij rub'anik ri tojtob'enïk. Chi kijujunal xtiya' apo rutzijol chi ke jarupe xkelesaj chupam ri tojtob'enïk.

Xa b'a achike winäq xub'än rutojtob'enïk tikirel nb'erunik'oj jarupe xrelesaj chupam ri rutojtob'enïk. Chupam ri 30 q'ij chik apo we k'o man pa rub'eyal ta xb'an chi re ri runik'oxik rutojtob'enïk, tikirel tuch'ojij apo chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal54, we kan qitzij k'o sachoj chupam, xa xtib'an ruk'ojlem.

2818

Page 29: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 19 rajilab’al 6 richin re Taqanem Tzij re’.55. Titz’et ri Mokaj 31 richin ri Cholk’aslemal; ruka’n motzaj tzij Taqanem Tzij 56. Ajil Samaj pa Saqamaq’; chuqa’ 25 rajilab’al 4) re Taqanem Tzij re’.Titz’et ri Mokaj 78 richin re Taqanem Tzij re’.57. Titz’et ri Mokaj 48 ruka’n motzaj tzij richin re Taqanem Tzij re’; chuqa’, 58. 22 richin re Taqanib’äl re’.

We jun winäq man ki' ta ruk'u'x ruma rutzij xujikib'a' pe ri K'amöl b'ey pa ruwi' ri tojtob'enïk, tikirel nsujun apo chuwa ri Amaq'el K'amöl B'ey Winaqilal, richin tib'an ruk'ojlen55. Ri xtijikib'äx pe ja re' ri ruk'isb'äl tzij.

MOKAJ 48. Rutz'ib'axik chuwa wuj. Ri Amaq'el Samajay Winaqilal xkerunük' ri wuj akuchi tz'ib'am kib'i' ri winäq nya' kisamaj, njotob'äx rejqalem kisamaj, richin kichajixik kisamajixik ri wuj achi'el nub'ij ri taqanib'äl tzij56.

Ri winäq xtikich'äk ri tojtob'enïk xtitz'ib'äx kan chupam ri wuj pa kicholajil kib'i' samajela' chuqa' pa rucholajil ri rajilab'al xkelesaj chupam ri kitojtob'enïk.

Ri K'amöl b'ey xkeruyäk kicholajil kib'i' ri winäq e samajinäq chik pe chuqa' ri jalom pe ri kisamaj, xa xe man ruma ta k'eyewal. Ruq'ijul ri ruyakik re wuj re' nusöl rij chupam ri taqanib'äl tzij, man xtik'o ta chi re oxi' juna'57.

ROX PERAJRUYA'IK SAMAJ

MOKAJ 49. Ruwujil jun samaj. Richin ruya'ik jun samaj chi re jun winäq pa rub'eyal ri cha'onïk, ri K'amöl b'ey nya'o ri samaj, xtuk'utuj chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal, jun rucholajil kib'i' ri winäq achi'el nub'ij ri Taqanem Tzij58.

MOKAJ 50. Kicha'ik ri samajela'. Ri K'amöl b'ey cha'onel, xtucha' ri k'ak'a' samajel chi kikojol konojel ri xe'ok pa cha'onïk, ri xtuya' apo ri K'amöl b'ey richin ri amaq'el Samajay Winaqilal pa ruq'ijul nub'ij ri Taqanem Tzij.

2919

Page 30: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 155 richin ri Cholk’aslemal; chuqa’, 432 richin ri Ruq’atb’al 59. ch’a’oj.Titz’et ri Mokaj 16 chuqa’ 24 nab’ey motzaj tzij RuTaqanem Tzij Ajil 60. Samaj pa Saqamaq’.

Chupam apo ri waqxaqi' q'ij toq xk'ul ri kicholajil b'i'aj, ri K'amöl b'ey xtucha' ri winäq, re' xtuya' apo rutzijol chi re ri K'amöl b'ey pa Amaq'el Samajay Winaqilal chuqa' chi re ri winäq xcha' kan.

MOKAJ 51. Toq man ncha'otäj ta ri winäq. Toq ri k'amöl b'ey k'o chi nucha' jun winäq richin nuya' apo pa jun samaj, ri amaq'el Samajay Winaqilal man nrïl ta ri winäq richin nuya' apo pa samaj achi'el nub'ij ri Taqanem Tzij; ri K'amöl b'ey tikirel nukanoj jun winäq richin nuya' apo richin jun ka'i' oxi' q'ij, re' ja ri Amaq'el Samajay Winaqilal xtiya'on q'ij; k'atzinel chi re winäq chuqa' re' k'o jub'a retamab'al. Re samajel re' xa xe xtiya' apo richin waqi' ik', man tikirel ta nik'o chi re ruq'ijul re'.

MOKAJ 52. Ruya'ik apo jun samajel pa aninäq tzij. Toq kan qitzij k'o ri k'ayewal achi'el xb'itäj kan, man nilitäj ta ri winäq richin nya' qa pa samaj, achi'el nub'ij ri Taqanem Tzij; ri k'amöl b'ey tikirel nukanoj qa jun winäq nuya' qa pa samaj, xa xe k'atzinel chi chanin tiya' apo rutzijol pa ri Amaq'el Samajay Winaqilal, waqi' ik' tikirel xkesamäj, man tikirel ta nb'e raqän ruq'ijul.

MOKAJ 53. Nelesäx rejqalem jun ruya'ik samaj. Majun rejqalem ruya'ik jun samaj chi re jun winäq, toq man pa rub'eyal ta re Taqanem Tzij re' nya' chi re, xa xe k'o rejqalem ri samaj xub'än we pa rub'eyal ri Taqanem Tzij. Ri samajel man xya' ta rejqalem ruya'ik ri rusamaj, tikirel yerusujuj chuwäch ri q'atb'äl tzij ri winäq xeya'o ri samaj chi re59.

Majun samajel richin ri saqamaq' tikirel ta nub'än jun tojonïk chi re jun samajel xch'akon ruma cha'onïk, we ri Amaq'el Samajay Winaqilal man ruya'om ta pe rutzijol chuwa wuj.

Ri pwaq xtoj chi re jun samajel we man pa rub'eyal re Taqanem Tzij re', k'o chi ntzolïx, xtik'utüx chi uchuq'a' chi re ri winäq xya'o el, re pwaq re' xtok chik qa pa rupwaq ri Saqamaq'60.

3010

Page 31: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Ketz’et ri Mokaj 13 rajilab’al 2 chuqa’ ri ajilab’al 1, 2 RuTaqanem Tzij Ajil 61. Samaj pa Saqamaq’; chuqa’ 49, 50 Rutaqanib’al tzij re’.Titz’et ri Mokaj 50 Rutaqanib’al tzij re’.62.

RUKAJ PERAJRUTOJTOB'EXIK SAMAJ

MOKAJ 54. Rub'eyal ri tojtob'exik samaj. Xa b'a achike winäq nya' qa rusamaj ruma xch'akon pa jun cha'onïk, k'o chi ntojtob'ëx jun ruq'ijul rusamaj. Re tojtob'exik samaj re' ntikïr el toq xya' ri samaj pa ruq'a', nb'ekïs ruq'ijul pa waqi' ik', toq ri winäq xa xjotob'äx rejqalem ri rusamaj, xa xe oxi' ik' ntojtob'ëx rusamaj.

Toq ri samajel nq'alajin chi man ntikïr ta nub'än ri k'ak'a' samaj, ntzolïx chik chupam ri ojer rusamaj, xa xe we man ruma ta jun rumak nelesäx ri samaj chi ruq'a'.

We ri winäq xa choj ok ya'om apo pa aninäq tzij, ri ruq'ijul nsamäj tikirel najiläx apo achi'el ta jun rutojtob'exik.

Toq nb'ek'is ruq'ijul rutojtob'exik jun winäq , re samajel re' njikib'äx chi re winäq re' jun samajel61.

MOKAJ 55. Ri tikirel nub'än ri k'amöl b'ey cha'onel chuqa' ri k'amöl b'ey richin ri amaq'el samajay winaqilal. Xa b'a janpe ruq'ijul jun samajel nya' apo ruma cha'onïk, k'atzinel chi ntojtob'ëx ri rusamaj pa rub'eyal re Taqanem Tzij re', ri k'amöl b'ey cha'onïk tikirel nrelesaj el ri samajel pa rusamaj we nutz'ët chi ri winäq man nna'on ta chub'anïk ri rusamaj, man ütz ta nub'än chi re rusamaj, chuqa' we kan ke ri' nub'ij pe ri ruk'amöl b'ey. K'atzinel chi nuya' apo rutzijol chi re ri K'amöl b'ey richin ri Amaq'el Samajay Winaqilal chupam apo ri oxi' q'ij toq ke ri' xub'än62.

Xa xe oxi' samajela' ri yetojtob'ex chupam jun samaj tikirel ye'elesäx pa kisamaj, ruma we nik'o chi re oxi' k'atzinel chi nk'utüx q'ij chi re ri K'amöl B'ey.

Ri K'amöl b'ey richin ri Amaq'el Samajay Winaqilal tikirel yerujäl pa kisamaj ri winäq yetojtob'ëx, xa xe we nq'alajin chi ri ruya'ik ri kisamaj xa man pa rub'eyal ta xb'an chi re; xa xe chuqa' k'atzinel chi ri winäq

311!

Page 32: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 49 Rutaqanib’al tzij re’.63. Titz’et ri Mokaj 9, 11 RuTaqanem Tzij Ajil Samaj pa Saqamaq’; 61 64. rajilab’al 10), 12) richin re Taqanem Tzij re’; chuqa’, 37, 38 Ruchojmilal tzij re’.Titz’et ri Mokaj 53 richin re Taqanem Tzij re’65.

njal rusamaj tak'axäx rutzij, re nya' chi re chupam ri oxi' q'ij toq nuk'utuj apo.

MOKAJ 56. Rupajik ri ruq'ijul ri tojtob'enïk. Ri K'amöl b'ey xtuya' apo rutzijol chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal, ri rub'anob'al chupam ri samaj, ronojel ri rub'anikil chupam ri ruq'ijul samaj tojtob'enïk63.

Lajuj q'ij man tik'is ruq'ijul rutojtob'enïk jun winäq, ri K'amöl b'ey xtuya' apo rub'ixik chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal, achi'el nub'ij ri taqanib'äl tzij pa ruwi' ri k'ojlem, ja k'a re' xtik'atzin richin npaj rij we k'a tikirel nk'oje' kan ri winäq pa rusamaj. Jun ruka'ib'äl re wuj re' xtiya' chi re ri winäq.

RO' PERAJRUJOTOB'ANEM SAMAJ

MOKAJ 57. Rujotob'anem samaj. Rujotob'anem samaj nb'ïx chi re toq ri samajel njote' pa jun chik xak samaj, ja k'a ri Amaq'el Samajay Winaqilal xtijikib'an pe rub'ixik64.

Ri rujotob'axik samaj ja ri k'amöl taq b'ey chi re jun samaj xkek'utun apo chuqa' xtikiya' apo rutzijol chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal, nb'an ri jotob'anem samaj toq ri winäq kan ntikïr chuqa' k'o retamab'al pa ruwi' ri samaj.

Ri jotob'anem samaj xtuk'utuj apo chuwa wuj ri najowan ri samaj chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal, chuqa' xtiya' jun ruq'ijul tojtob'enïk chi re richin nq'alajin we ntikïr nub'än ri samaj.

Majun rejqalem jun jotob'anem samaj we man xtib'an ta pa rub'eyal nub'ij re taqanib'äl tzij re'65.

321"

Page 33: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 13 rajilab’al 2) RuTaqanem Tzij Ajil Samaj pa Saqamaq’; 66. rajilab’al 12 Chitüy tzij 1222-88; chuqa’, 39 Rutaqanib’al tzij re’.Titz’et ri Mokaj 13 rajilab’al 1) RuTaqanem Tzij Ajil Samaj pa Saqamaq’; 67. chuqa’, 40, 41, 42 richin Ruchojmilal re’.Ketz’et ri Mokaj 57 chuqa’ 61 rajilab’al 5) , 10) richin re Taqanem Tzij 68. re’; chuqa’, 43 Ruchojmilal tzij re’Titz’et ri Mokaj 19 rajilab’al 6); chuqa’, 80 richin re Taqanem Tzij re’.69.

MOKAJ 58. Jotob'anem samaj xa xe richin jun ruq'ijul. Nb'an ri jotob'anem samaj xa xe richin jun ruq'ijul, toq jun samajel man nk'oje' ta jun ruq'ijul, k'atzinel chi ri winäq njotob'äx el, k'o retamab'al pa ruwi' ri samaj. Ri samajel njotob'äx el xtuch'äk rajil achi'el nuch'äk rajaw ri samaj man k'o ta66.

Ri tojtob'anem samaj xa xe richin jun ruq'ijul, nb'an toq kan k'atzinel chuqa' toq ri samajel nel el jun ka'i' ik'.

RUWAQ PERAJRUK'EXIK K'OJLIB'ÄL SAMAJ67

MOKAJ 59. Ruk'exik k'ojlib'äl samaj. Ruk'exik k'ojlib'äl samaj xa xe tikirel nb'an chi kikojol samajela' ri junam ruwäch ri kisamaj, ja ri k'amöl b'ey k'o chi nna'ojin pa ruwi', xtuya' apo rutzijol chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal chupam ri lajuj q'ij apo; we man junam ta ruwäch ri kisamaj k'atzinel chi ja ri Amaq'el Samajay Winaqilal xtijikib'an tzij pa ruwi'.

MOKAJ 60. Ruq'axanik juk'am chik. Toq jun samajel nuk'utuj chi tiq'axäx juk'am chik, toq ntz'etetäj chi ri samajel man nna'on ta chub'anik ri rusamaj, ri k'amöl b'ey tikirel nuna'ojij ruq'axaxik ri samajel juk'am chik akuchi ntikïr nub'än ri samaj, k'o chi nretamaj ri Amaq'el Samajay Winaqilal68. Re jun rub'eyal re' man ruk'amom ta pe jaloj rik'in ri rajil nuk'ül, xtuk'ül rajil ri jantape ruk'ulun pe.

Ruq'axaxik jun winäq juk'am chik ruma man nna'on ta rik'in ri rusamaj, ri winäq we man ki' ta ruk'u'x tikirel nuch'ojij chupam ri oxi' q'ij apo toq xya' rutzijol chi re69.

331#

Page 34: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 51 k’a 74 Ruchojmila tzij re’.70. Titz’et ri Mokaj 3 rajilab’al 6) richin re Taqanem Tzij re’.71. Titz’et ri Mokaj 51, 52 Ruchojmilal tzij re’.72. Titz’et ri Chitüy tzij 841-8973. Titz’et ri Mokaj 60 k’a 62 richin ri Ruchojmilal tzij re’.74. Titz’et ri Mokaj 73 richin re Taqanem Tzij re’; chuqa’ ri 44 Ruchojmilal 75. tzij re’.Titz’et ri Mokaj 65 k’a 72 Ruchojmilal tzij re, chuqa’, Choltaqanel tzij 76. 1633 Rajpopi’ Amaq’.Titz’et ri Mokaj 82 richin re Taqanem Tzij re’.77. Titz’et ri Mokaj 79 k’a 81 richin re Taqanem Tzij re’.78.

RUWAQ TANAJ

XA JUN OK PERAJCH'OJIB'ÄL, RI K'O CHI NB'AN CHUQA' RI MAN TIB'AN

MOKAJ 61. Kich'ojib'al ri samajela' richin ri champomal70. Ri e rusamajela' ri champomal ya'om qa kisamaj, k'o kich'ojib'al achi'el nub'ij ri Cholk'aslemal chuqa' re Taqanem Tzij re':

Man tikirel ta nelesäx jun winäq pa rusamaj xa we majun rumak 1. achi'el nub'ij ri Taqanem Tzij71;

Nuxlan juwinäq (20 q'ij) ruma jun juna' samaj, chuqa' ntoj re 2. uxlanem re'72.

Man tikirel ta nmol ruchi' ri uxlanem, chuqa' man ruk'amom ta xa retal nsamäj k'a ri' ntoj chi re, xa xe toq kan qitzij k'atzinel;

Juwinäq lajuj q'ij nya' chi ke ri samajela' ri xesamäj akuchi kan 3. k'ayewal samaj xkib'än, re' xtirojqaj rij re taqanib'äl tzij re'73.

Nuk'utuj q'ij ruma yab'il, ruma tijonïk, xa b'a achike ri nub'ij re 4. Taqanem Tzij re'74.

Nretamaj ütz we man ütz ta tz'etom ri rusamaj5. 75.

Nuk'ül jun sipam ajil pa ri ka'i' nab'ey taq wuq richin ri ik' 6. diciembre, xtib'an achi'el nub ‘ij ri Taqanem Tzij76.

Nuk'ül jun tojik ruma nb'ekïs ri samaj7. 77, ruma nelesäx rusamaj78, re tojik re' ja ri rajil jun ik' samaj ruma jujun juna' samaj. We k'a

341$

Page 35: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Xchojmirisäx ruma ri Mokaj 110 richin ri Cholk’aslemal, tikirel nya’ k’a 79. lajuj ajil ruma to’ik.Titz’et ri Mokaj 114, 117 richin ri Cholk’aslemal, RuTaqanem Tzij Samajela’ 80. aj Saqamaq’ man yesamäj ta chik.Titz’et ri Mokaj 9, 11 RuTaqanem Tzij Ajil Samaj pa Saqamaq’; 57, 73 81. richin re Taqanem Tzij re’; chuqa’ 37, 39 Ruchojmilal tzij re’.Titz’et ri Mokaj 1, 4, RuTaqanem Tzij Ajil Samaj Saqamaq’; chuqa’, 70, 82. 71 richin re Taqanem Tzij re’.Pa rub’eyal ri Mokaj 152 RuTaqanem Tzij Samaj, ya’on rutz’aqat ruma 83. ri Mokaj 12 richin ri Choltaqanel tzij 61-92 Rajpopi’ Amaq’, ri ruq’ijul uxlanem ruma alanïk ja ri 54 q’ij, titz’et chuqa’ ri Chitüy tzij 965 richin ri IGSS; chuqa’, ri 64 Ruchojmilal, tzij re’.

man jani rub'anom jun juna' samaj, njik' rij jarupe ik' samajinäq. Ri rajil ri tojik xtijik' chuqa' chi rij jarupe ruch'akom pe chupam ri ruk'isb'äl waqi' ik' samajinäq pe. Re jun ch'ojib'äl re' man xtik'o ta chi re wo'o' ajil79.Re jun tojik re' xtib'an pa jujun ik' chi rij rupab'axik ri samaj, k'a xtitojtäj na ronojel. We nb'e'apon rub'eyal achi'el nub'ij ri Mokaj 46 richin re Taqanem Tzij re', ri samajel xelesäx rusamaj we ntzolin chik pa jun samaj akuchi xtuch'äk chik junam rik'in ri ruch'akom pe; ntanab'äx ruya'ik ri tojik chi re; we ri rajil xtuch'äk xa qajinäq chuwäch ri ruch'akom pe nab'ey, k'a xtiya' na chi re, k'a xtik'is na rutojik.Man ye'ok ta chupam re jun peraj re, ri samajela' xtikik'ül tojik ruma xtz'aqät kijuna', xtiya' ri tojik chi ke k'a toq xtikïl ri tojik. Ri molojri'il e pa'äl pa rusamajixik re wuj re' k'o chi nkelesaj pa kaji' ik';Nuk'ül ri ajil to'ik pa rub'eyal nub'ij ri Taqanem Tzij,8. 80

Nuk'ül jun to'ik chi ke rach'alal, we k'o ri pwaq;9. We njotob'äx rejqalem rusamaj jun winäq, njotob'äx chuqa' ri rajil 10. achi'el nub'ij ri Taqanem Tzij81;Jun ütz rajil rusamaj richin ntikïr nk'ase, we ütz chuqa' rub'anik 11. nub'än chi re rusamaj82.Juwinäq lajuj q'ij uxlanem chuxe alanïk chuqa' kawinäq wo'o' q'ij chi 12. rij ri alanem, chuqa' nuk'ül rajil stape nuxlan83.

351%

Page 36: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 20 nab’ey motzaj tzij, 33 chuqa’ 90 richin re Taqanem 84. Tzij re’.Xchojmirisäx ruma ri Mokaj 116 ruka’n motzaj tzij chupam ri Cholk’aslemal. 85. Titz’et ri Choltaqanel tzij 71-86 Rajpopi’ Amaq’, xchojmirisäx ruma ri Choltaqanel tzij 35-96 Rajpopi’ Amaq’.Titz’et ri Mokaj 75 chuqa 76 Ruchojmilal re Taqanem Tzij re’.86. Titz’et ri Mokaj 168 ruka’n motzaj tzij richin ri Cholk’aslemal.87. Titz’et ri Mokaj 34 Ruchojmilal re Taqanem Tzij re’.88. Titz’et ri Mokaj 10 richin re Taqanem Tzij re’.89. Titz’et ri Mokaj 419 richin ri Ruq’atb’al Ch’a’oj, ruma man nb’an ta ri 90. taqoj rub’ixik; chuqa’, 420 ruma man nb’an ta ütz chi re ri samaj. Titz’et chuqa’ ri Mokaj 156 richin ri Cholk’aslemal.Titz’et ri Mokaj 418, 423, 425 richin ri Nuk’iq’atb’al Poqonal.91. Titz’et ri Mokaj 76 rajilab’al 5) richin re Taqanem Tzij re’.92.

MOKAJ 62.

Ri Samajela' aj Saqamaq'ri xa choj k'aqom kiwäch e ya'om apo, ye'ok chuqa' chupam ri Mokaj xik'o kan, xa xe man nkitaqej ta ri motzaj tzij 7 chuqa 10 achi'el pa kiya'ik apo chuqa' kelesaxik pa samaj84.

MOKAJ 63. Ch'ojib'äl pa ruwi' moloj. Rusamajela' ri Chnapomal k'o kich'ojib'al richin nkimöl ki' nkiya' chi kiwäch pa ruwi' xa b'a achike na'oj ri nk'atzin chi ke, xa xe re moloj re' man tikirel ta ye'ok pa taq moloj chi re rucha'ik tata'al tinamital. Man nya' ta q'ij chi ke nkipab'a' kisamaj ruma jun ch'ojinïk85.

MOKAJ 64. Ri k'o chi nkib'än rusamajela' ri champomal86. Ronojel ri nub'ij ri Taqanem Tzij87, chuqa' ri k'o qa rub'ixik wawe':

Nuchajij rub'anik ri nutaqej ri Cholk'aslemal1. 88;

Nuchajij rub'anik ri nutaqej re Taqanem Tzij re'2. 89;

Nub'än ronojel taqoj rub'anïk3. 90 nuya' pe chi re ruma ri ruk'amöl b'ey, k'o chi ütz nub'än chi re. K'o rutojik ch'a'oj we k'o samajela' pa ruq'a' ri man pa rub'eyal ta xuya' rub'ixik91 ri samaj chi ke;

K'o chi nuchajij ri tzij nub'ij stape' man nsamäj ta chik, ruma k'o 4. re' man ruk'amom ta nel rutzijol92;

Tuk'utu' ütz runa'oj pa rusamaj kik'in ri winäq, kik'in rachib'il, kik'in 5. ri k'amöl taq b'ey, tuchajij rub'anikil, tub'ana' aninäq rusamaj;

361&

Page 37: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 77 richin Ruchojmilal tzij93. Titz’et ri Mokaj 168 motzaj tzij a) chupam ri Cholk’aslemal; chuqa’, 10 94. rajilab’al 3), 4), 5) richin ri Chitüy C.M. 39-70.Titz’et ri Mokaj 4 richin ri Cholk’aslemal chuqa’ 3 motzaj tzij 2 richin re 95. Taqanem Tzij re’.Titz’et ri Mokaj 116 nab’ey motzaj tzij richin ri Cholk’aslemal.96. Titz’et ri Mokaj 439 k’a 444 richin ri Nuk’iq’atb’al Poqonal.97.

Mani nub'än itzel taq b'anob'äl pa rusamaj, pa taq b'ey chuqa' pa 6. rochoch, tuchajij ruch'ajch'ojil rusamaj ri Champomal,

Napon tz'aqät ramaj pa rusamaj7. 93;

Man nna'ojin ta tzij pa rusamaj;8.

Nuya' k'ak'a' taq runa'oj richin rutzil rusamaj chuqa' rutzil rusamaj 9. ri Champomal;

Nujäch apo chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal ri wuj o rutzijol 10. nk'utüx pe chi re pa rub'eyal re Taqanem Tzij re'.

MOKAJ 65. Mani nb'an. Ri Samajela' aj Saqamaq' man tikib'än ronojel ri man ruk'amom ta nb'an achi'el nub'ij re Taqanem Tzij re'94 chuqa' re b'anob'äl re':

Ye'ajech'uj ri winäq ruma jun wi ri kina'oj, jun wi ri jkinimab'äl k'u'x, 1. ruma ixöq, ruma achi, man nya' ta q'ij chi ke ye'ok pa rusamaj ri chnapomal95;

Majun samajel nya' q'ij chi re chi yerutaqchi'ij ri samajela' e k'o 2. pa ruq'a', chi tikib'ana' samaj richin rucha'ik rutata'al tinamital chuqa' rub'anik itzelal chi re jun moloj nkisamajij chi ye'ok pa Champomalen96.

MOKAJ 66. Chuqa' man tib'an re'. Rusamajela' ri Champomal man nya' ta q'ij chi ke :

Nkik'utuj rajil, nkik'utuj sipanïk chi ke ri kisamajela' e k'o pa kiq'a' 1. chuqa' e k'o pa kiwi', xa ruma man nkib'än pa rub'eyal jun samaj, richin yekoch' qa pa samaj97;

Nkik'utuj rajil, nkik'utuj sipanïk richin nkiya' jun samaj, nkijotob'a' 2. jun ajil, xa b'a achike chik jun;

371/

Page 38: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 112 richin ri Cholk’aslemal chuqa’ 22 rajib’al 4) Taqanem 98. Tzij Ajil Samaj pa Saqamaq’.Titz’et ri Mokaj 78, 79 Ruchojmilal tzij re’.99. Titz’et ri Mokaj 79 Ruchojmilal tzij re’.100.

Nuk'utuj pwaq chi ke ch'aqa chik rusamajela' ri chnapoma, xa xe 3. nya' q'ij toq pa rub'eyal ri Taqanem Tzij;

Nuya' rejqalem, nuya' ruchuq'a' jun moloj ri nkisamajij ye'ok rutata'al 4. tinamital;

Yerucha' ri winäq yeruto' pa ri samaj, xa ruma junam ri moloj 5. akuchi k'o wi;

Nuq'ät chuwäch jun winäq richin nuya' rujuch' pa jun rucha'onïk 6. tata'al tinamital;

Jun winäq man tikirel ta nuchäp ka'i' samaj chuqa' nukül ka'i' ajil, 7. xa xe ri tijonela' pa taq tijob'äl tikirel ke ri' nkib'än, xa xe man tuxoch'ij ri ramaj nuya' tijonïk.98

RUWUQ TANAJ

XA JUN OK PERAJRUQ'IJUL SAMAJCHUQA' UXLANEM

MOKAJ 67. Q'ij samaj.

Ruq'ijul samaj xtijikib'äx kuma ri Amaq'el Ajpop Samaj winaqilal chupam ri taqanib'äl tzij, xa xe man tiqa pe chi re kak'al ramaj pa jun wuq chuqa' man tik'o chi re kak'al kaji' ramaj pa jun wuqq'ij. Chupam ri taqanib'äl tzij xtijikib'äx ri jujun q'ij, ri ramaj samaj tokaq'a' rojqam rij ri rajowaxik ri samaj99.

MOKAJ 68. Uxlanem pa jun wuqq'ij. Xa b'a achike samajel richin ri Champomal k'o chi nuxlan jun q'ij pa jun wuqq'ij, re q'ij uxlanem re' k'o chi ntoj chi re.

Tiq'ax chi, we ri tojik nb'an pa jujun wuq, wewi pa ka'i' wuq, wewi chi jun ik', k'o chi ntoj ri q'ij uxlanem chuqa' ri q'ij k'o chupam ri ruq'ijul samaj ri kan jikib'am wi richin uxlanem100.

381(

Page 39: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Chi Choltaqanel tzij 25-94 Rajpopi’ Amaq’ xelesäx rutzijol ri 11 de marzo 101. ri juna’ 1994, xjikib’äx chi ri 26 de abril kiq’ij ri Tz’ib’anela’, ruma ye’uxlan janipe nkib’än re samaj re’. Titz’et ri Chitüy tzij xelesäx ri 23 de septiembre ri juna’ 1964 akuchi xjikib’äx ri uxlanem chuqa’ chi nitoj kajil; ri 24 de septiembre kiq’ij ri etamanela’ pa ruwi’ q’atb’äl tzij; Chitüy tzij 1385-90 xelesäx ri 23 de enero ri juna’ 1991 nujikib’a chi ri 23 de Julio kiq’ij ri etamanela’ pa ruwi’ na’oj k’aslem, nya’ ri uxlanem chi ke, chuqa’ nitoj kajil; Chitüy tzij 133-2001, xelesäx rutzijol ri 20 de abril 2001 nujikib’a ri 6 de agosto kiq’ij ri Etamanela’ pa ruwi’ pwaqilem, nya’ ri q’ij uxlanem chi ke chuqa’ nitoj ri kajil.Titz’et ri Mokaj 33, 34 richin re Taqanem Tzij re’.102. Titz’et ri Mokaj 1, 4, Taqanem Tzij Ajil Samaj Saqamaq’; 3, rajilab’al 5); 103. chuqa’, 61 rajilab’al 4) Ruchojmilal tzij re’.

MOKAJ 69. Ch'aqa chik q'ij uxlanem. Chuqa' re q'ij re' e ruq'ijul uixlanem, chuqa' k'o chi yetoj: 1º. de enero, ri loq'oläj q'ij: jueves, viernes, sábado santos, 1 de mayo, 30 de junio, 15 de septiembre, 20 de octubre, 1 de noviembre, nik'aj q'ij 24 de diciembre, nik'aj q'ij 31 de diciembre, chuq'a ruq'ijul nimaq'ij pa ri tinamït.

Ri 10 de mayo konojel ri teja' ye'uxlan chuqa' ntoj chi ke.

Xa xe rik'in jun Taqanem Tzij tikirel nya' qa chuqa' nelesäx kan jun q'ij uxlanem pa ruwi' ri xesik'ïx qa101.

RUWAQXAQ TANAJ

NAB'EY PERAJRUB'EYAL RI AJIL

MOKAJ 70. Rub'eyal. Xa b'a achike samaj k'o jun rajil, manaq rajil we kan ke ri' jikib'am ruma jun Taqanem Tzij102.

Konojel ri Samajela' aj Saqamaq'ri e cha'om e ya'om apo chuqa' ri choj k'aqom kiwäch, k'o chi k'o rajil ri kisamaj, k'o chi ri rajil rojqam rij ri ruk'ayewal rub'anik ri samaj, chuqa' k'o rejqalem we k'o chik juna' tisamäj pe103 ri winäq.

391)

Page 40: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Xchojmirsäx rub’i’ achi’el k’o chupam ri wuj Mokaj 1 Choltaqanel tzij 104. 106-71 Rajpopi’ Amaq’ xelesäx ri 20 de diciembre 1971.Titz’et ri Mokaj 5, 10, Taqanem Tzij Ajil Samaj Saqamaq’.105. Titz’et ri Chitüy 9-91 Runuk’ik kijachik samaj pa ri Molaj Samajitaqanel 106. tzij; chuqa’ ri Mokaj 35, 36, 37 richin re Taqanem Tzij re’.Ri nub’ij ri Mokaj 5 Taqanem Tzij Ajil Samaj Saqamaq’, ri runik’oxik 107. k’o chi nb’an ronojel juna’, nb’an pa rub’eyal jun rucholajil, ja ri Champomanel kik’in ri jalajöj ajchitüy yejikib’an pe. Titz’et ri Mokaj 36 richin re Taqanem Tzij re’.Titz’et ri Mokaj 10 Taqanem Tzij Ajil Samaj pa Saqamaq’.108.

MOKAJ 71. Runuk'ik ri tojik.

Pa ruch'ab'exik ri Ruchitüy B'eyomäl Amaq'104 chuqa' ri K'amöl taq b'ey Samaj, ri K'amöl b'ey richin ri Samajay Winaqilal xtunük' el jun rub'eyal kitojik ri samajela' e ya'om apo ruma cha'onïk chuqa' ri xa choj k'aqom kiwäch, ja re' xtuya' apo pa ruq'a' ri Champomal; oxi' rub'eyal ajil xtib'e el ri jujun samaj: jun loman, jun xtik'o jub'a ruwi', jun ri man nb'erila' ta ri loman105.

Richin rokisaxik re jun taqanib'äl tzij re', ri K'amöl b'ey k'o chi nuya' rejqalem ri rajowaxik richin nb'an ri jujun samaj106, ri rajil okisam pa ch'aqa chik ruq'a' raqän ri Saqamaq' chuqa' ri ch'aqa chik molojri'il.

Ri K'amöl b'ey k'o chi pa kajkäj juna' nunik'oj ri runuk'ulem ajil richin nutz'ët we k'atzinel k'o jaloj nb'an chupam107.

MOKAJ 72. Rokisaxik ri nuk'ulem.

Ri Champomanel pa rub'eyal ri Ruchitüy Samaj, xtuq'axaj apo chi ke ri Molaj Tz'ib'ataqanel tzij ri na'oj Taqanem Tzij , richin nkisöl rij nkijikib'a' rokisaxik, we xtijikib'äx rokisaxik, ja re' xtichapon richin ri jalajöj samaj chupam ri Champomal.

Ri K'amöl taq b'ey xkeb'anon ri tojik xtikokisaj ri rub'eyal nuk'ulem ajil jikib'am pa rutojik ajil samaj108.

MOKAJ 73. Tojtob'enïk.

Konojel ri k'amöl taq b'ey k'o pa kiq'a' kib'anik kitojtob'enik ri samajela' achi'el nub'ij ri Taqanem Tzij, re' k'o ta chi nb'an jun b'ey pa jujun juna'. Re

402=

Page 41: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 9, 11, Taqanem Tzij Ajil Samaj pa Saqamaq’; 57, 60, 109. 61, rajilab’al 5), 10) richin re Taqanem Tzij re’; chuqa, 44 Ruchojmilal tzij re’.Titz’et ri Mokaj 21 nab’ey motzaj tzij richin ri Cholk’aslemal; 76, 79 110. richin ri Taqanem Tzij re’; chuqa’, 80 , 81 Ruchojmilal tzij re’.Titz’et ri Mokaj 13 rajilab’al 3, Taqanem Tzij Ajil Samaj pa Saqamaq’.111. Ri Choltaqanel tzij 51-92, Nuk’iq’atb’al Poqonal xelesäx rutzijol ri 14 de 112. diciembre ri juna’ 1992, wakami nchap ri ajch’a’oj. Titz’et ri Mokaj 257, 259, 266.Titz’et ri Mokaj 46, 48 ruka’n motzaj tzij richin re Taqanem Tzij re’.113.

tojtob'enïk re' xtik'atzin richin njotob'äx jun winäq pa rusamaj, njotob'äx rajil we k'o pwaq, nya' rejqalem kitijonïk chupam ri samaj109.

RUB'ELEJ TANAJ

NAB'EY PERAJRUCHUQ'AB'AL SAMAJ

MOKAJ 74. Rutojik ri man ruk'amom ta nb'an.

Richin chi kan qitzij ütz rub'anik rusamaj110 jun samajel richin ri Champomal, richin chi man tub'än ri man ruk'amom ta, k'o kaji' rub'eyal rutojik ri ch'a'oj:

Ruch'olixik pa tzij toq xa loman ri k'ayewal achi'el nub'ij re Taqanem 1. Tzij re';

Ruch'olixik chuwa wuj toq ri samajel xch'olïx yan ka'i' mul pa tzij, 2. chuqa' ruma ri nub'ij re Taqanem Tzij re';

Nelesäx jun ik' pa rusamaj chuqa' man ntoj ta rajil3. 111 toq kan nïm ri k'ayewal, k'atzinel chi nak'axäx rutzij ri samajel;

Majun rajil xtuk'ül we ntanab'äx chi re rusamaj toq nb'e pa che'4. 112

nq'at tzij pa ruwi', toq ruma ch'a'oj q'eleb'en rij ruma ri q'atb'äl tzij, we xb'e pa che' toq xtitzolin pe k'o jun ik' chi re richin ntzolin pa rusamaj; ri winäq xkanaj kan pa ruk'exel k'o ruch'ojib'al chi ri rub'i' tik'oje' kan pa kicholajil b'i'aj richin we xtajowatäj jun samajel, ja rija' xtijëk' apo113.

4121

Page 42: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 83 richin Ruchojmilal tzij re’.114. Titz’et ri Mokaj 59, 60, 81, 82, Taqanem Tzij richin Ulanem pa Iximulew; 115. 42, 43, Taqanem Tzij chuya’ik kiq’ij ri Amaq’el Tijonela’ chuqa’ 80 rajilab’al 4) Ruchojmilal tzij re’.Titz’et ri Mokaj 3, rajilab’al 3) chuqa’ 6); 61 rajilab’al 1); chuqa’, 79, 83 116. richin re Taqanem Tzij re’.

MOKAJ 75. Ruk'ayewal ri xb'anatäj.

Ruya'ik jun tojb'alil ch'a'oj achi'el ri xb'itäj yan kan, majun chik jun ruk'ayewal, xa xe ri xb'itäj yan kan, man nuq'ät ta chik ri ch'ojib'äl k'o chupam re Taqanem Tzij re'.

Ri k'ayewal xtitz'ib'äx kan chuwa wuj nyak kan pa ruwujil ri samajel114.

RUKA'N PERAJRELESAXIK SAMAJEL

MOKAJ 76. Relesaxik samaj pa rub'eyal.

Ri Samajela' aj Saqamaq'ri e ya'om qa ruma cha'onïk chuqa' ri xa choj k'aqom kiwäch, tikirel nelesäx kisamaj xa xe toq kan k'o jun ruma ri kan qitzij xk'ulwachitäj115.

Jun K'amöl b'ey tikirel nrelesaj pa rusamaj jun winäq cha'om ya'om qa pa samaj toq ke re' nk'ulwachitäj116:

Toq ri samajel nna'ojin tzij pa rusamaj, nutz'uk tzij chi rij ruk'amöl 1. b'ey samaj chuqa' k'amöl taq b'ey richin ri molojri'il;

Toq ri samajel nna'ojin tzij nutz'ük tzij chi rij jun chik samajel ri 2. nuk'äm pe k'ayewal chi kikojol, nutz'ila' ri samaj;

Toq jun samajel, man pa rusamaj ta, man pa ramaj ta chi re 3. rusamaj, nub'än tz'ukum tzij, nchapon chi rij, nutz'ük tzij chi rij ri k'amöl rub'ey chuqa' chi rij rachib'il ri K'amöl b'ey, we majun aruma nub'än ke re', xa nuk'äm pe ch'upum k'u'x chi kikojol;

Toq ri samajel nub'än jun ch'a'oj chi re rub'eyomal ri Saqamaq', 4. chi ke ri rachib'il pa samaj, xa b'a choj chi re; chuqa' toq we chub'anikil we xa ruma man nna'on ta, xretzelaj jun samajib'äl pa rub'anik rusamaj;

4222

Page 43: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 64 rajilab’al 4) richin re Taqanem Tzij.117. Titz’et ri Mokaj 44 richin Nuk’iq’atb’al Poqonal chuqa’ ri 118. ruchojmirsanem.Titz’et ri Mokaj 80 rajilab’al 1), 2), 3) Ruchojmilal tzij re’.119. Titz’et ri Taqanem Tzij kichin Samajela’ aj Saqamaq’ man yesamäj ta 120. chik, chuqa’ ri Ruchojmilal, chi e ka’i’ e junam.

Toq ri Samajel kan k'o chi nuchajij ri rutzij ruma ri k'ayewal samaj 5. nub'än, xa man nuyäk ta tzij117;Toq ri samajel man ruk'utun ta q'ij man napon ta pa rusamaj, man 6. ya'om ta q'ij chi re, man napon ta ka'i' q'ij rojqalom ri', chuqa' kaji' nik'aj taq q'ij pa jun ik'.

Rutzijol ruma man xapon ta pa samaj k'o chi nuya' apo toq napon chik pa samaj;Toq ri samajel man nunimaj ta tzij rub'ixik nb'ïx chi re richin man 7. nrïl k'ayewal pa ri samaj;Toq ri samajel man nunimaj ta rutzij ri k'amöl rub'ey chub'anik 8. rusamaj, richin ütz nel ri samaj;Toq ri samajel xaretal nub'än ri b'in chi re chi man tub'än chupam 9. ri taqanib'äl tzij, xa xe k'atzinel chi nab'ey nya' rub'ixkil chi re chuwa wuj;Toq jun samajel majun nuya' rejqalem ri ntaq rub'ixik chi re, itzel 10. runa'oj, nuqasaj rejqalem jun rachib'il, yalan nq'ab'är pa rusamaj;Toq jun samajel nq'at tzij pa ruwi' ruma jun ch'a'oj nb'e pa 11. che'118;Toq ri samajel nuq'äj xa b'a achike chik peraj chi re re Taqanem 12. Tzij re' chuqa' rutaqanib'al tzij ri molojri'il akuchi nsamäj wi. Ri taqanib'äl tzij xtujikib'a' runimilen ri ch'a'oj119.Ri Taqanem Tzij nokisäx wakami, man nutaqej ta jun okem pa che' 13. xa xe ta ruma jun ko'öl q'ilonïk.

MOKAJ 77. Sachib'äl ch'ojib'äl.Majun rumak ri Saqamaq' toq jun winäq nrelesaj el pa rusamaj toq kan k'o ruma, ri ajmak nusäch ronojel ruch'ojib'al k'o chupam re Taqanem Tzij re'. Xa xe man ke ta ri' pa ruwi' ri ajil to'ik120 we ntajin nuk'ül pe.

4323

Page 44: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 418 k’a 452 richin Nuk’iq’atb’al Poqonal.121. Titz’et ri Mokaj 82 richin Ruchojmilal tzij re’.122. Titz’et ri Mokaj 9 richin ri Taqanem Tzij Ruchajixik kisamaj ri Samajela’ 123. aj Saqamaq’; chuqa’, 15 rajilab’al 2) richin re Taqanem Tzij re’.Titz’et ri Mokaj 21 richin ri Cholk’aslemal; 74, 76 richin re Taqanem Tzij 124. re’; chuqa’, 80 rajilab’al 4) Ruchojmilal tzij re.Titz’et ri Mokaj 52 richin re Taqanem Tzij re’.125.

Relesaxik jun samajel pa rusama, xa xe we kan k'o jun q'ajoj rutzij ri Taqanem Tzij, ri Saqanamq' tikirel nutob'ej ri' choj chuwäch xa b'a achike q'atb'äl tzij121.

MOKAJ 78. Ruchojmirsaxik k'aslem. Xa b'a achike samajel richin ri Saqamaq' xelesäx rusamaj achi'el xb'itäj kan pa ri Mokaj 76, tikirel ntzolin chik pa rusamaj toq xtik'o apo oxi' juna'122 chi rij toq xmakun chuwa ri Taqanem Tzij; xa xe k'atzinel chi chupam re ruq'ijul re' k'o chi nuk'utb'ej ütz runa'oj. Man tikirel ta chik yetzolin pa samaj ri xemakun ruma ka'i' kipaläj xkib'än pa kisamaj, ri man ruk'amom ta xkiya' rutzijol, ri man xkichajij ta ri wuj xya' pa kiq'a', ri man ütz ta xkik'waj b'ey, ri k'o wachinäq xsach pa kiq'a', ri k'o wuj xekitz'ila', ri k'o winäq xkikamisaj, ri xkib'än xa b'a achike ch'a'oj chi re ri Saqamaq'123.

MOKAJ 79. Relesaxik jun samajel.

Ja re' rub'eyal relesaxik pa rusamaj jun rusamajel ri Champomal ya'om qa chi cha'onïk124:

Ri K'amöl b'ey tikirel nrelesaj el pa rusamaj jun Samajel aj Saqamaq' 1. ya'om qa chi cha'onïk, xa xe kan qitzij xq'at tzij pa ruwi'; re' nuya' apo rutzijol chuwa wuj chi re ri winäq nelesäx pa rusamaj, k'atzinel chi nb'e el rutzijol achike ruma nelesäx el. Jun ruka'ib'al re wuj re' ntaq apo pa ri Amaq'el Samajay Winaqilal. Ri samajel xtuk'ül re wuj re', kan ja ri' xtitane' chi re rusamaj. Ri K'amöl b'ey Samaj Winaqilal xtuya' apo q'ij chi re ri K'amöl b'ey chi re ri samaj richin nukanoj ri winäq achike xtik'oje' lokik125 nsol rij ri k'ayewal ruma k'atzinel k'o npa'e' chuwa ri samaj.

Ri K'amöl b'ey pa ri Amaq'el Samajay Winaqilal xtuya' apo rutzijol 2. chi re ri samajel, ri xjikib'äx pa ruwi', richin chi chupam ri oxi'

4424

Page 45: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 19 rajilab’al 6) richin re Taqanem Tzij re’.126. Titz’et ri Mokaj 28 ruka’n motzaj tzij richin ri Cholk’aslemal; 11 Ruchojmilal 127. Runuk’ik ri Molojri’il ri Amaq’el K’amöl B’ey Samaj Winaqilal; chuqa’, 18, 19 rajilab’al 6 richin re Taqanem Tzij re’.

q'ij apo ajilatäl toq xuk'ül rutzijol, nuya' apo chuwa wuj chi re ri Amaq'el K'amöl taq B'ey chi Samaj Winaqilal, akuchi nuq'alajrisaj el chi man ruk'amom ta ri nb'an rik'in achi'el nub'ij chupam ri Mokaj 80 richin re taqnem tzij re'126.

ROX PERAJRUCH'OJIXIK WUJ

MOKAJ 80. Rub'eyal. Ri ch'ojinïk nusöl rij chupam ri jun motzaj tzij 6 richin ri Mokaj 19 richin re Taqanem Tzij re', ke re' rub'eyal nb'an chi re: ri winäq nb'anon apo ri ch'ojinïk k'o chi chwa wuj nuya' apo rub'ixik chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal, pa ri oxi' q'ij apo chi rij toq xuk'ül rub'ixik.

Toq xk'ul apo ri wuj, ri Amaq'el K'amöl taq B'ey chi Samaj Winaqilal k'o jun ik' ruq'ijul richin nusöl rij ri k'ayewal; we re K'amöl b'ey re' xkisöl rij chi kan k'o wi ruma ri xjikib'äx chi rij. Ri winäq nch'ojin apo tikirel nb'erukanoj ruto'ik pa ri Q'atb'äl tzij pa ruwi' samaj, ja rije' xtikijikib'a' chik tzij pa ruwi' pa rub'eyal ri Taqanem Tzij richin Samaj.

Pa ri ch'aqa chik k'ayewal achi'el nub'ij re Taqanem Tzij re', ri K'amöl b'ey xtusöl rij pa jun ik', ronojel ri rutzij xtujikib'a' apo k'o chi k'o rejqalem127.

Ri Amaq'el K'amöl taq B'ey chi Samaj Winaqilal xtuya' kak'al waqxaqi' ramaj richin chi ri winäq nch'ojin apo, xtuq'alajrisaj apo chi man ki' ta ruk'u'x pa ruwi' ri xjikib'äx chi rij.

Ri Amaq'el K'amöl taq B'ey chi Samaj Winaqilal toq xkeruk'ul ri wuj, xtuk'utuj apo chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal chi tich'öb' rij we kan qitzij k'o xumakuj, richin ke ri' nq'alajin ri ch'a'oj xk'ulwachitäj.

Ri wuj richin kelesaxik samajela', xtiya' pa rusamajay ri ajtz'ib'.

4525

Page 46: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 76 k’a 79 richin re Taqanem Tzij re’.128.

MOKAJ 81. Rejqalem ri wuj.

Pa relesaxik ri samajel, ri Amaq'el K'amöl taq B'ey chi Samaj Winaqilal xtujikib'a' we kan k'o ruma nelesäx we man nelesäx ta ri samajel pa rusamaj. We kan k'o ruma nelesäx ri rusamaj, kan ja chanin ri' nub'än ri wuj akuchi nujikib'a relesaxik ri rusamaj ri winäq. We man ruk'amom ta nelesäx ri rusamaj, ja chanin ri' nuya' rutzijol chuwa wuj. Ri Amaq'el K'amöl taq B'ey chi Samaj Winaqilal k'o pa ruq'a' nujikib'a' xa b'a achike rutzij pa ruwi' jun k'ayewal; richin ke ri' pa ruchojmil nb'an chi re ri samaj. Majun b'ey ta ri xtijikib'äx xa nuq'äj ta rupam re Taqanem Tzij re'.

Toq ri ch'ob'oj xub'än ri Amaq'el Samajay Winaqilal chuqa' toq ri rutzij ri Amaq'el K'amöl taq B'ey chi Samaj Winaqilal, xtuto' ri samajel elesan el pa rusamaj, k'o chi ntoj rajil ri samajel ri jarupe ruq'ijul man xsamäj ta. Ri taqanib'äl tzij xtuya' achike rub'eyal xtib'an toq ke re' xtik'ulwachitäj.

MOKAJ 82. Nchup ruwäch jun samaj. Ri K'amöl taq b'ey k'o pa kiq'a' nkichup ruwäch jun samaj toq man tikirel ta chik nk'oje' ruma manaq chik pwaq richin yetoj samajela', xa k'atzinel chi kan ke ri' nujikib'a pe ri Amaq'el Samajay Winaqilal. Ri samajela' k'o kich'ojib'al achi'el nub'ij re Taqanem Tzij re' pa ri motzaj tzij richin ri Mokaj 61.

MOKAJ 83. Ruya'ik chi rusamaj. Ruya'ik chik rusamaj jun samajel, ntz'ukutäj chik el jun k'ak'a' rub'eyal samaj, xa xe k'o rejqalem we k'a k'o ruch'ojib'al man xk'is ta ruya'ik chi re. Man ke ta re' we xel el pa rusamaj achi'el nub'ij ri Mokaj 76.

MOKAJ 84. Rutanab'axik samaj.

Ri rutanab'axik rusamaj jun samajel richin ri Champomal ri ya'om apo ruma cha'onïk, nk'ulwachitäj ruma re jun ka'i' oxi' rub'eyal re':

Toq ri samajel chuwa wuj nuya' rub'ixik chi man nrajo' ta chik ri 1. samaj;

Ruma njal pa rusamaj2. 128;

4626

Page 47: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 6 k’a 14 Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj Saqamaq’.129. Titz’et ri Mokaj 78 richin ri Cholk’aslemal; 1 Taqanem Tzij nuya’ 130. Rejqalem ri Amaq’el Tijonela’; chuqa’, 28 Taqanem Tzij Ajil Samaj pa Saqamamq’.Titz’et ri Mokaj 65, 66 richin re Taqanem Tzij re’.131.

Toq metz'aqät pa ruch'akul3. 129;

Toq nb'etz'aqät rujuna' chi re samaj4. 130.

RULAJ TANAJ

XA JUN OK PERAJRI AMAQ'EL TIJONELA'

MOKAJ 85. Amaq'el tijonela'. Ri e k'o chupam ri Amaq'el Tijonela' kesamäj pe rik'in ri Saqamaq' e ruchapom pe ri Choltaqanel tzij 1485, k'a ja re' xkechapon kichin, re Taqanem Tzij re' nok rutz'aqat ri Taqanem Tzij okisan pe, toq k'atzinel xtokisäx re jun Taqanem Tzij re'.

RUJULAJ TANAJ

XA JUN OK PERAJRUTz'AQAT

MOKAJ 86. Man nya' ta q'ij131.

Ja re' man nya' ta q'ij:

Nak'utuj jun samaj ri man pa rub'eyal ta achi'el nub'ij ri Taqanem 1. Tzij;

Nataqchi'ij chupam jun tojtob'enïk, chi ri winäq nuya' runa'oj pa 2. ruwi' rucha'ik tata'al tinamital, runa'oj pa ruwi' nimab'äl k'u'x chuqa' pa ruwi' jun chik winäq nrajo' nok samajel.

Xa b'a achike rutzijol xtipe pa ruwi' ri xb'itäj kan, man tiya' rejqalem.

Nakanoj rub'eyal chi nb'an jech'unïk chi re jun winäq nuk'utuj 3. rusamaj, jun winäq ri cha'om chik, jun winäq samajel rik'in ri Saqamaq', ruma ri rub'anikil, ruma we ixöq chuqa' ruma achi, ruma ri runimab'äl k'u'x, xa b'a achike ruma;

4727

Page 48: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 32, 33 richin re Taqanem Tzij re’.132.

Man tikirel ta jun winäq nupab'a' ri' chi man tokisäx re jun 4. Taqanem Tzij re' xa b'a achike rub'eyal.

MOKAJ 87. Nb'ek'is. Ronojel ri ch'ojib'äl petenäq chi rij re jun Taqanem Tzij re' nkitäq apo rub'ixik pa oxi' ik', re' ja ri rutaqanib'al tzij xtiya'on pe rub'eyal.

MOKAJ 88. Ruq'atik toq nb'ek'is. Ri taqoj rub'ixik nq'at chuwäch toq k'o jun ruch'ab'exik chuwa wuj chi ke ri Amaq'el K'amöl taq B'ey chi Samaj Winaqilal.

MOKAJ 89.MAKUNÏK.

Nb'ïx mak chi ke ronojel ri q'ajoj tzij nub'än jun winäq chi re re Taqanem Tzij re', chuqa' ri k'o rutojb'alil jikib'an:

Toq k'o nb'anatäj ri jikib'an chi man tib'an, k'o chi k'o jun rutojb'alil 1. ri 20 k'a 100 quetzales, ntanab'äx chi re rusamaj, nelesäx jumul ri rusamaj, xa xe k'atzinel chi nuya' rutzij ri Amaq'el K'amöl taq B'ey chi Samaj Winaqilal;

Toq jun samajel nuq'äj jun rub'eyal ri Taqanem Tzij, k'o rutojb'alil 2. ri 10 quetzales k'a 50 quetzales, we ri Q'atb'äl tzij richin Samaj nujikib'a' chi kan jun wi ch'a'oj.

Q'alajrisan chi xa xe pa kiq'a' ri Q'atb'äl tzij Samaj, k'o ruya'ik tojb'alil pa ruwi' jun ch'a'oj, chuqa' we ri xb'anon ri mak, kan jun wi samajel. Chuwäch relesaxik rusamaj, nab'ey nb'an ch'onïk rik'in.

Richin rutz'etik ri ch'a'oj chuqa' ri rutojb'alil, k'o chi nojqäx rij ri 3. nub'ij ri Mokaj 269, 270, 271, 415, richin ri Nuk'iq'atb'äl Samaj; ri rujikib'axik rutojik ri ch'a'oj nya' apo chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal.

MOKAJ 90. Rujalik ri samaj. Ri samajela' yetajin chi re samaj rik'in ri Saqamaq', ye'ok chupam jun chik rub'eyal samaj, man nkisäch ta ri kich'ojib'al achi'el nub'ij chupam re Taqanem Tzij re'132.

4828

Page 49: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 32 richin re Taqanem Tzij re’; chuqa’, 8 Ruchojmilal 133. tzij re’.Titz’et ri Mokaj 109 richin ri Cholk’aslemal akuchi nub’ij chi ri Samajela’ 134. yetoj chi cholajil wuj, xtijunamäx kitojik, ajil to’ik, ronojel kich’ojib’al ri Samajela’ aj Saqamaq’. Titz’et chuqa’ ri Chitüy 242-88; chuqa’, Choltaqanel tzij 1633 Rajpopi’ Amaq’ Mokaj 5.Titz’et ri Mokaj 73, 74 Ruchojmilal tzij re’; chuqa’, 26 Taqanem Tzij Ajil 135. Samaj pa Saqamaq’.Titz’et ri Mokaj 250 richin ri Cholk’aslemal; chuqa’, 29 Taqanem Tzij Ajil 136. Samaj pa Saqamaq’.

MOKAJ 91.

Ri taqanib'äl k'o chupam ri motzaj tzij 2, 4, 6, 8, richin ri Mokaj 61 richin re Taqanem Tzij re' nokisäx chuqa' kik'in ri nkijäl rub'eyal kisamaj133.

MOKAJ 92. Samajela' e k'o pa cholajil. Ri samajela' e k'o pa cholajil, xkeruchapej jun taqanib'äl tzij, akuchi xtub'ij pe ri rub'eyal xe'ok apo pa samaj, ri kich'ojib'al, ri kajil, ri ramaj yesamäj. Re jun taqanib'äl tzij re' ja ri Amaq'el Samajay Winaqilal xtib'anon, ja ri Amaq'el K'amöl taq B'ey chi Samaj Winaqilal xtijib'an rokisaxik134.

MOKAJ 93. Ch'ojib'äl pa ruwi' kamïk. Toq nkäm jun rusamajel ri Champomal, ri rach'alal k'o chi yeto' chumuqik ri kamel; chuqa' ri ak'wala' k'a e koköj na, ri ruk'ulel, ri rute' rutata', xtikik'ül jun ik' rajil ruma ri jujun juna' samaj rub'anom pe; re tojik re' man xtik'o ta chi re wo'o' ik' ajil samaj, re' tikirel ntoj chi ke pa jujun ik', achi'el nub'ij ri, ruchojmilal tzij, taqanib'äl tzij135.

Ri Saqamaq' ntel kan ri ejqa'n pa ruwi' toq ri IGSS xtuya' ri to'ik ajil jarupe ri ruk'amom nkik'ül ri ach'alalri'il.

MOKAJ 94. Ri e k'o chupam ri ajlab'al. Ri samajel chupam ri Ajlab'al richin Chi Iximulew chuqa' xa b'a achike winäq nuk'ül ajil pa Amaq'el Ajlab'al, man nokisäx ta re Taqanem Tzij re' kik'in136.

4929

Page 50: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

RUKAB'LAJ TANAJ

XA JUN OK PERAJIK'OWEL TAQ TzIJ

MOKAJ I. Kib'anikil chuwäch q'atb'äl tzij ri samajela' aj saqamaq' e ya'om apo ruma cha'onïk. Toq xtichap rokisaxik re jun Taqanem Tzij re' konojel ri Samajela' aj Saqamaq'e ya'om apo ruma cha'onïk, xke'ok jantape' rusamajela' ri champomal, xa xe k'atzinel chi chupam apo ri waqi' ik' chi rij toq xtichap rokisaxik re Taqanem Tzij re', njikib'äx re jun ka'i' oxi' rub'eyal re':

We ya'om apo pa samaj pa rub'eyal ri Taqanem Tzij;1.

Ri samaj akuchi k'o wi, nq'alajin chupam ri runuk'b'alil samaj 2. jikib'an;

Ri rajil man nik'o ta chi re ri jikib'an chi re ri samaj najin;3.

Ri K'amöl xya'on apo k'o chi pa rub'eyal re Taqanem Tzij re' xtuya' 4. apo rub'ixik chi ri samajel k'o retamab'al k'atzinel chub'anik ri samaj ya'om chi re;

Ri K'amöl b'ey pa rub'eyal re Taqanem Tzij re' xtuya' apo rutzijol chi 5. re samajel re' ütz rub'anom pe ri rusamaj chupam ri waqi' ruk'isb'äl taq ik' samaj, majun makuynäq ta pe.

Toq xb'an yan ronojel re rub'eyal re', ri K'amöl b'ey chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal xtuya' qa rub'i' chupam ri k'ak'a' rucholajil xtokisäx.

MOKAJ II. Rokisaxik ri nuk'b'alil ajil. Ri Nuk'b'alil Samaj chuqa' ri rukojolil ajil achi'el xb'itäj chupam ri Mokaj xik'o kan, k'o chi nchap rokisaxik pa kaji' apo ik' chi rij toq xtichap rokisaxik re Taqanem Tzij re'..

MOKAJ III. Kinuk'ik ri nab'ey k'amöl taq b'ey. Ri nab'ey Amaq'el K'amöl taq B'ey chi Samaj Winaqilal k'o chi ninuk'utäj qa chupam ri juk'al lajuj q'ij apo chi rij toq xtijikib'äx rokisaxik re Taqanem Tzij re'. Chupam ri nab'ey kimoloj re k'amöl taq b'ey re', xtikicha' jun k'amöl kib'ey ri ch'aqa chik xke'ok to'onel richin.

5020

Page 51: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

MOKAJ IV. Nab'ey k'amöl b'ey. Ri nab'ey k'amöl b'ey richin ri Amaq'el Samajay Winaqilal xtiya' apo ruma ri Champomanel richin ri Chi Iximulew amaq' pa ri juk'al lajuj q'ij chi rij apo toq xjikib'äx rokisaxik re Taqanem Tzij re'. Ri Chitüy tzij xtujikib'a' apo ri Ruchituy samaj, Ruchituy Pwaqil, Ruchituy B'eyomäl Amaq'137.

MOKAJ V. Uxlanel samajela'. Chupam apo ri ka'i' juna' ajilatäl apo toq xjikib'äx rokisaxik re Taqanem Tzij re', ri Amaq'el Samajay Winaqilal, k'o chi nuq'axaj apo chi re ri Molaj Samajitaqanel tzij, ri ch'ob'oj pa kiwi' ri samajela' ri champomal yetajin chik ye'uxlan, re k'o chi nb'an pa rub'eyal nub'ij ri Mokaj 67 richin ri Choltaqanel tzij 295 richin ri Rajpopi' Amaq', re' k'o ruchuq'a' pa rub'eyal ri ch'ob'oj b'anom pa ruwi'.

Ri Samajay toq xtub'än el ri ch'ob'oj, xtutz'aqatisaj el rik'in runuk'ulem to'ik ri xkeruto' ri Samajela' aj Saqamaq'pa kik'aslem, xa xe k'atzinel chi re samajela' re' yeto'on chutojik, man ye'ok ta wawe' ri e okinäq pe Diputados ri xtikïl to'ik ruma ri kisamaj kib'anom pe138.

MOKAJ VI. Ch'aqa chik rusamajela' ri champomal. Pa rub'eyal nub'ij ri Mokaj 117139 richin ri Cholk'aslemal, ri Molaj Tz'ib'antaqanel tzij, ri Molaj Q'atonel taq tzij, chuqa' ri Q'atb'äl taq tzij pa taq tinamït140, ri ch'aqa chik ruq'a' raqän ri Saqamaq', ri kinuk'un rub'eyal k'aslem kik'in ri kisamajela', we kinuk'um ri junam we ik'owinäq ri ajil to'ik nkiya' chi ke ri kisamajela' pa rub'eyal re Taqanem Tzijz re', xtikokisaj na achi'el kib'anom pe, xa xe man nya' ta chik q'ij ri rupab'axik samaj ruma ch'ojinïk141. Ri e ruq'a' raqän ri Saqamaq' manaq

Xchojmirisäx rub’i’ achi’el k’o pe wawe’, Mokaj 1 Choltaqanel tzij 106-71 137. Rajpopi’ Amaq’.Titz’et ri Taqanem Tzij pa kiwi’ ri Samajela’ Saqamaq’ man yesamäj ta 138. chik chuqa’ ri Ruchojmilal tzij.Chupam ri Cholk’aslemal ja ri Mokaj 108. Titz’et chuqa’ ri Mokaj 2 richin 139. re Taqanem Tzij re’.Titz’et ri Taqanem Tzij richin Q’atb’äl tzij Tinamït, Choltaqanel 1-87 140. Rajpopi’ Amaq’, xelesäx rutzijol ri 17 de febrero ri juna’ 1987.Titz’et ri Mokaj 116 ruka’n motzaj tzij richin ri Cholk’aslemal.141.

512!

Page 52: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

jun kitaqanib'ál tzij, k'o chi nkichäp runuk'ik, nkiya' apo pa kiq'a' ri Molaj Tz'ib'antaqanel tzij, chupam apo ri jun juna' chi rij toq xjikib'äx rokisaxik re Taqanem Tzij re'.

Rokik nnuk' ri taqanib'äl tzij, ri samajela' yesamäj pa taq ruq'a' raqän ri Saqamaq', xtikokisaj re Taqanem Tzij re'.

MOKAJ VII. Rokisaxik.

Ri jarupe nutaqej re jun Taqanem Tzij re' nb'ïx chi xa tijub'a' ok, k'atzinel chi ninimirsäx, ruma k'a ri' ri Rajpopi' Amaq' k'o chi nkinik'oj pa kaji' apo juna', richin nkiya' qa rutz'aqat we k'atzinel.

MOKAJ VIII. Rupwaq. Ri Molaj Samajitaqanel tzij rik'in ri Chituy Rub'eyomal Amaq'142, xtujikib'a apo jarupe pwaq xtik'atzin pa rub'anik ri nutaqej re Taqanem Tzij re'.

MOKAJ IX. Nel kan. Toq xtichap rokisaxik re Taqanem Tzij re' xtel kan pa rokisaxik ri Choltaqanel tzij richin ri Champomanel 584 xelesäx ri 29 de febrero ri juna' 1956, chuqa' ke ri' ri Choltaqanel tzij 379, xelesäx ri 16 de septiembre ri juna' 1965, chuqa' ronojel rub'eyal k'o ri xa nuxoch'ij rokisaxik re Taqanem Tzij re'.

MOKAJ X. Rokisaxik. Re jun Choltaqanel tzij re' xtichap rokisaxik ri nab'ey q'ij richin ri ik' enero ri juna' 1969.

Tiq'ax pa ruq'a' ri Molaj Samajitaqanel tzij richin titalüx chuqa' tichap rokisaxik.

Xya' apo pa rochoch ri Molaj Tz'ib'antaqanel tzij, pa ruk'u'x ri Chi Iximulew Amaq', pa ruka'n q'ij chi re ri ik' mayo ri juna' 1968.

Xchojmirisäx rub’i’ achi’el k’o pe wawe’, Mokaj 1 Choltaqanel tzij 106-71 142. Rajpopi’ Amaq’ xelesäx rutzijol ri 20 de diciembre ri juna’ 1971.

522"

Page 53: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

J. GREGORIO PREM BETETAK'amöl B'ey

JORGE ARISTEDES VILLATORO HERRERANab'ey Ajtz'ib'

GERMAN CASTAÑEDA Y CASTAÑEDA

Rukaj Ajtz'ib'

Runimajay ri Champomal: Chi Iximulew 10 de mayo juna' 1968

TIYA' RUTzIJOL CHUQA' TOKISÄX

JULIO CÉSAR MENDEz MONTENEGRO

K'amöl B'ey Chitüy SamajJOSE LUIS DE LA CRUz SANTA CRUz

532#

Page 54: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,
Page 55: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Xel chupam ri Diario Oficial chupam ri 30 rajilab’al q’ij, nab’ey ik’, chupam * ri juna’ 1998.

RUCHOJMILAL TAQANEM TZIJ PA KIWI’ SAMAJELA’ AJ SAQAMAQ’

CHITUY TzIJ GUBERNATIVO AJILAB'ÄL 18-98*Aqamaq'el Jay, Chi Iximulew, 15 rajilab'al q'ij, nab'ey ik', juna' 1998.

RI NAB'EY CHAMPOMANEL AMAQ'

XA RUMA K’A:Chi a xa achi'el k'a ri rub'anom chupam ri Mokaj 108 richin ri Rucholk'aslemal Chi Iximulew Amaq', ja ri ruximilom ri' rik'in ri Saqamaq' chuqa' ri yonilsamaj molojri'il ralajinem kik'in ri e rusamajela' chi nkinimaj ri RuTaqanem Tzij pa kiwi' Samajela' aj Saqamaq', xe ri man ye'ok ta chupam ri kitzeqelb'em ch'aqa chik Taqanem Tzij kichin ri molojri'il xeqab'ij yan qa.

XA RUMA K’A:Chi xa rik'in k'a nqïl ri nqarayib'ej chuqa' ri rejqalem richin xtalüx ri Taqanem Tzij pa kiwi' Samajela' aj Saqamaq', k'atzinel k'a nk'iyïr rutaqoj, ke ri' chi kan q'aläj ri jeb'el rub'eyal ri rokisaxik, chi tuya' q'ij nutaluj jujun taq ruk'u'x samaj chupam ri Saqil Samajinik.

XA RUMA K’A:Chuq'i'ik rub'anik ri b'itäl chupam ri Mokaj 27 richin ri Jikchi'aj 1748 ruma ri Rajpop Amaq', “Taqanem Tzij pa kiwi' Samajela' aj Saqamaq',” ri K'amöl B'ey richin ri Amaq'el Samajay Winaqilal, xuchäp qa rub'anik

552%

Page 56: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

ri Ruchojmilal ri Taqanem Tzij, ja re' ri b'anom aprobar ruma ri Molaj aj Amaq'el Samajay Winaqilal achi'el nub'ij ri Taqanem Tzij.

RUMA K’A RI’Chub'anik ri samaj ya'om pa ruq'a', ri b'itäl chupam ri motzaj tzij e) richin ri Mokaj 183 richin ri Rucholk'aslemal Iximulew Amaq', chuqa' rik'in ruto'ik ri Mokaj 27 richin ri Jikchi'aj 1748 ruma ri Rajpop Amaq', Taqanem Tzij pa kiwi' Samajela' aj Saqamaq'.

NUJIKIB’A’ APO:Ruq'axaxik re Ruchojmilal ri Taqanem Tzij pa kiwi' Samajela' aj Saqamaq', Jikchi'aj 1748 ruma ri Rajpop Amaq'.

562&

Page 57: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 4 richin ri Taqonem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj 1. Saqamaq’.

RUCHOJMILAL TAQANEM TZIJ PA KIWI’ SAMAJELA’ AJ SAQAMAQ’

NAB'EY TANAJ

XA JUN OK PERAJRUB’EYAL RUCHOJMILAL RI TAQANEM TzIJ

MOKAJ 1. Samajela' aj saqamaq'.1

Richin k'a chi tik'atzin rokisaxik re Taqanem Tzij pa kiwi' Samajela' aj Saqamaq', chuqa' re Chojmilal Taqanem Tzij, yeruk'ül achi'el rusamajela' Saqamaq' ja re yeqanataj qa:

Ajsamaj aj Saqamaq': Ja ri' ri winäq ri nuk'äm jun samaj ruma a) cha'om pan wewi pan elección, wewi pa rub'ixik achi'el nkib'ij ri Taqanem Tzij, ruma k'a ri' nub'än rusamaj, k'o ruq'ij k'o rutzij re winäq re', k'o rucompetencia legal, k'a apo chuqa' chi kiwäch konojel chupam ri molojri'il akuchi nsamäj wi, xa xe' nya' jun rutojik rajil; chuqa'

Samajel aj Saqamaq': Ja ri', ri winäq k'o chupam jun k'ojolb'äl b) samaj richin ri Saqamaq', chupam jun molojri'il jun ruq'a' samajay ri kitzeqelb'em ri Taqanem Tzij pa kiwi' Samajela' aj Saqamaq', pa rub'ixik ya'om ri samaj chi re xa ruma jun k'ultzij achi'el k'a ke ri' chi xa saqil ronojel rucholajem, xa ruma k'a ri' chi kan k'o chi rija' nsamäj, xa pa ruk'exel k'a nuk'ül jun rajil pa ruq'a' ri molojri'il achojk'in nsamäj wi, chuqa' xa pa ruq'a' ri rusamajel Saqamaq' ri pa'äl pa ruwi' ri samaj.

572/

Page 58: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

K’ojom achi’el ntz’etetäj chupam ri wuj, rutzeqelb’em Acdo. Gub. Ajil 2. 128-2002 xel chupam ri Diario Oficial chupam ri 23 rajilab’al q’ij, Abril chupam juna’ 2002.

Man e ajsamaj aj Saqmaq' ta, man e samajel aj Saqamaq' ta, ri choj yetoj dieta ruma re' man tojik samaj ta, man ye'ok ta chupam chuqa' ri choj yetoj ruma honorarios ruma kisamaj ri rutzeqelb'em ri Taqonem Tzij richin Contratación richin ri Saqamaq'.2

MOKAJ 2. Rupixab'anik ri uk'waxik kib'ey samajela' chupam ri samaj winaqilal.

Xa nuto' k'a ri' rik'in ri Mokaj 5 richin ri Taqanem Tzij pa kiwi' Samajela' aj Saqamaq', xa nq'ax k'a chi qawäch ri ruq'ajarik ri rupixab'anik ri uk'waxik kib'ey samajela' chupam ri samaj winaqilal, ja k'a ri solb'äl tzij chuqa' ri e relesaxik taqanel tzij chi xa pa rub'eyal nutzeqelb'ej ri', achi'el b'im pe chupam chojtob'äl winäq ruma ri Amaq'el Samajay Winaqilal, ruma chuqa' ri Molaj Amaq'el Samajay Winaqilal _Junta Nacional de Servicio Civil, xa junam k'a na'oj.

MOKAJ 3. Jachoj rutaluxik amaq'el richin ri amaq'el samajay winaqilal

Achi'el nutäq rub'anik ri Mokaj 21 richin ri Taqonem Tzij pa kiwi' Samajela' aj Saqamaq', chi nb'e apo chi qawäch xa xe' nub'ini'aj ri Taqonem Tzij, ri Amaq'el Samajay Winaqilal chi pa runa'oj ri Champomanel Amaq' xkenuk' Samajay pa taq tinamït richin Samajinïk richin Chojtob'äl Winäq, richin k'a nk'ulb'äx kitzij ri nkik'utuj ri samajela' pa taq Chitüy, Tz'ib'ajay, ch'aqa chik taq Molojri'il richin ri Molaj Samajitaqanel Tzij. Richin k'a achike ri najowäx chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal xutzu' xtub'ij achike jachoj ruk'amom k'atzinel k'a chi xkejaq ri Jachojrinem Samajay. Ri Samajay xenatäx qa xkejaq k'a ruma ri Chitüy Tzij.

MOKAJ 4. Ri Ruk'amom Nkib'än ri Tzob'ajim Samajay.

Ri Tzob'ajim Sajamajay richin ri rucholajem ri Molaj Cha'onel Samajela' tikirel nkitz'ët, nketamaj chuqa nkisöl ri kich'ojinem ri samajela', ri nuya' pa kiq'a ri K'amoj B'ey richin Amaq'el Samajay Winaqilal.

582(

Page 59: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

K’ojom achi’el ntz’etetäj chupam ri wuj, rutzeqelb’em Acdo. Gub. No. 3. 564-98 xel chupam ri Diario Oficial ri 31 rajilab’al q’ij, ik’ Agosto chupam ri juna’ 1998. Titz’et Mokaj 25 richin ri Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj Saqamaq’.Titz’et Mokaj 32 richin ri Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj Saqamaq’.4.

MOKAJ 5. Kilik.Ri Tzob'ajim Sajamajay richin ri rucholajem ri Molaj Cha'onel Samajela', xke'elitäj pa jujun tzob'ajim samajay, we manaq, pa taq Chitüy, pa taq Rajtz'ib' ri Q'atöy Tzij, chuqa' ri jalajoj taq moloj, ri yenojix chi e ruk'amom, richin ri K'amöl taq B'ey ri Yeb'in nch'ojïx chi ke chi nkiya' ronojel richin tikirel nkib'än ri samaj.

MOKAJ 6. Rub'anik tob'al samaj richin runuk'ulem chuqa' pa rub'eyal tzij. Ri Amaq'el Samajay Winaqilal xtub'anala' tob'al samaj richin runuk'ik chuqa' pa rub'eyal tzij ri nunojij chi e ruk'amom, ke ri chuqa' ri rub'eyal richin ri Tzob'ajim Amaq'el Samajay Winaqilal nkib'än kisamaj pa rub'eyal.

MOKAJ 7. Taqanem.Ri K'amöl b'ey richin Amaq'el Samajay Winaqilal, chuwäch apo xtib'ini'äx xa xe K'amöl B'ey, rija' ntikïr nuya' pa kiq'a' ri e pa'äl chuwäch Ri Tzob'ajim Sajamajay richin ri rucholajem ri Molaj Cha'onel Samajela', ronojel ri kowilal ri nuya' q'i ri Taqnem Tzij.3

RUKA'N TANAJ

XA JUN OK PERAJRUJACHIK RUSAMAJ RI CHAMPOMAL

MOKAJ 8. Patan samaj, exento.Ri Patan Samaj ja ri' taq k'ojolb'äl Samaj kuchi ronojel ri samaj nb'an rachb'ilam achk'ulchi'il ruma k'a ri' achi'el xa choj yeya' qa ri samajela' xa choj chuqa' ye'elesäx el chuqa'.4

MOKAJ 9. Chajinïk molaj.Richin ri ruxil 11 richin ri Mokaj 32 richin ri Taqanem Tzij, ri e ajsamaj richin ri chajinïk molaj ja ri:

592)

Page 60: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

K’ojom chik achi’el nq’alajin chupam wuj, tzeqelb’em Acuerdo Gubernativo 5. No. 134-2002 xel chupam ri Diario Oficial chupam ri 25 rajilab’al q’ij, ik’ Abril 2002.Titz’et Mokaj 33 richin ri Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj Saqamaq’.6. Titz’et ri Mokaj 34 richin ri Taqanem Tzij pa kiwi’ ri Samajela’ aj 7. Saqamaq’.

Ri Nimak'amoj B'ey richin ri Policía Nacional Civil, rachb'ilam taq a) ruq'a' samajay.

Ri K'amoj B'ey richin ri Sistema Penitenciario, rachb'ilam taq ruq'a' b) samajay; chuqa'

Tz'ib'ajay richin Asuntos Administrativos, chuqa' Chajinïk Champomanel c) rachb'ilam taq ruq'a' samajay.5

MOKAJ 10. K'ojolb'äl samaj richin samajinïk manaq tojtob'enïk.

Ja re' ri man najowäx ta chi ri winäq e k'utüy samaj ketojtob'ëx chupam ri cha'oj ri jikb'am chupam ri Nab'ey Tanaj (Capítulo I), Ruka'n Tanaj (II) richin ri Ro' Título (V), richin ri Taqanem.6

MOKAJ 11. K'ojolb'äl Samaj ruk'in Cha'onem Tojtob'enïk.

Ri Samaj nb'an ruk'in Cha'onem richin jun ri k'ojolb'äl samaj, ja konojel akuchi ntz'et wi ri nïm rejqalem rajowaxik nuch'ojij ri Taqanem Tzij, yexime' kan ronejel chupam re Taqanem Tzij re'.7

ROX TANAJ

XA JUN OK PERAJKICHA’IK RI K’OJOLB’ÄL SAMAJ

MOKAJ 12. Rujachik ri k'ojolb'äl samaj.

Richin rusamajixij ri Taqanem Tzij pa kiwi' Samajela' aj Saqamaq' k'o chi nq'ax chi ri ruya'ik jun k'ojolb'äl samaj ja ri' ri b'anoj akuchi ri Amaq'el Samajay Winaqilal nuya' jun rub'i' rusamaj, tijonïk chi rij jun samaj, chuqa' rutojik pa ri k'ak'a k'ojolb'äl samaj ri nkik'utuj ri Q'atöy taq Tzij Ya'öl B'i'aj. Richin nya' rusamajixik k'atzinel nb'an re xak re':

Ri Q'atöy taq Tzij Ya'öl B'i'aj richin ri Chitüy ri k'o rurayb'al chi tiya' ri 1. k'olb'äl, k'atzinel nuk'utuj apo pa ri K'amoj B'ey Pwäq Chitüy, nb'e el

603=

Page 61: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Xjalatäj achi’el ntz’etetäj chupam ri wuj, b’enäq chi rij ri Acuerdo 8. Gubernativo No. 564-98 xel chupam ri Diario Oficial ri 31 rajilab’al q’ij, ik’ Agosto chupam ri juna’ 1998. Titz’et Mokaj 38 richin ri Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj Saqamaq’.

chupam ri Tojtob'enïk richin ri Saqamaq' richin Rucha'ik Ruk'ojolb'al Samaj, e cha'om chik pe ruma ri q'atöy tzij, ri runuk'ulem richin ri k'olb'äl, ke ri' chuqa' ri aruma xb'an ri k'utunïk.

Ri K'amöl B'ey richin ri pwäq nunik'oj, nuch'äp ri k'utunïk, richin 2. nutz'ët we k'o pwäq richin ri jun b'anoj. We k'o pwäq, nutäq el ri wujil pa Ri Amaq'el Samajay Winaqilal, nub'ij el ri b'anoj, richin tib'an ri rujachik ri pwäq.

Ri Amaq'el Samajay Winaqilal nub'än ruch'ob'ik ri k'utum el rik'in ri 3. wujil k'ulum kan, chuqa' we man tz'aqät ta, nuk'utuj apo rutzijol, richin ntz'aqatisäx apo aninäq.

Toq tz'aqät chik ronojel ri rutzijol, ri rajowaxik, ri Amaq'el Samajay 4. Winaqilal nuchäp ri nik'onem chuqa' ri ak'axanem ri nunojij chi k'atzinel, richin ri k'o chi nutz'ët:

Jalajoj k'ayewal, rusuq'ulem chuqa' ri ruk'amom nb'an richin nsol a) jalajoj k'ayewal.

Jalajoj nik'oxïk b'anom chuqa' k'ulum.b)

Jalajoj raxnaqilem ruma jalajoj wachinaq, pwäq, okel taq wuj, c) samaj kik'in jalajoj winäq chuqa' runojixik na'oj.

Rub'eyal, ruk'ayewal ri samaj.d)

Ri uchuq'a' ya'om chub'anik ri samaj.e)

Ruk'olb'äl ri samaj chupam ri runuk'ulem.f)

Rusamaj ri ruq'a' ri nuk'ulem chojmilem akuchi xtik'oje' ri g) ruk'ojolb'äl samaj.

Toq b'anom chik runik'oxik ri k'ojolb'äl samaj, ri Amaq'el Samajay Winaqilal nutz'ët la nq'ax la manaq ri k'utum apo, richin ri' ntaq apo rub'ixik pa ri K'amöl B'ey Richin Pwäq pa ri Chitüy chuqa' chi re ri Q'atöy Tzij Cha'onel richin nuya' rutzijol. Pa ruq'a' ri K'amöl B'ey richin Pwäq pa ri Chitüy nk'oje' wi, chi nub'ij jampe tikirel nchap.8

6131

Page 62: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

MOKAJ 13. Rujalik k'ojolb'äl samaj.

Ri rujalik ri k'olb'äl samaj nel chi tzij chi najäl rub'i' ri samaj, ri tijonïk, chuqa' ri ajil kichin ri samajela, ruk'in jub'a' ruma jalik richin q'atzäm, richin xa ka'i' oxi' q'ij pa ri samaj. Richin ronojel re' k'atzinel nb'an re jalajoj xak:

Ri Q'atöy taq Tzij Ya'öl B'i'aj richin ri Chitüy ri k'o rurayb'al chi rij 1. rusiloxik jun, k'iy k'ojolb'äl samaj, k'atzinel nuk'utuj apo pa ri K'amoj B'ey Pwäq Chitüy, nb'e el chupam ri Tojtob'enïk richin ri Saqamaq' richin Rucha'ik Ruk'ojolb'al Samaj, e cha'om chik pe ruma ri q'atöy tzij, ri runuk'ulem richin ri k'ojolb'äl, ke ri' chuqa' ri aruma xb'an ri k'utunïk.

Ri K'amöl B'ey richin ri pwäq nunik'oj, nuch'äp ri k'utunïk, richin 2. nutz'ët we k'o pwäq richin ri jun b'anoj. We k'o pwäq, nutäq el ri wujil pa Ri Amaq'el Samajay Winaqilal, akuchi nub'ij el ri nk'ulwachitäj.

Ri Amaq'el Samajay Winaqilal nub'än ruch'ob'ik ri k'utum el rik'in ri 3. wujil k'ulum kan, chuqa' we man tz'aqät ta, nuk'utuj apo rutzijol, richin aninäq ntz'aqatisäx apo.

Töq tz'aqät chik ronojel ri rutzijol, ri rajowaxik, ri Amaq'el Samajay 4. Winaqilal nuchäp ri nik'onem chuqa' ri ak'axanem ri nunojij chi k'atzinel, richin ri' k'o chi nutz'ët:

Jalajoj k'ayewal, rusuq'ulem chuqa' ri ruk'amom nb'an richin nsol a) jalajoj k'ayewal.

Jalajoj nik'oxïk b'anom chuqa' k'ulum.b)

Jalajoj raxnaqilem ruma jalajoj wachinaq, pwaq, okel taq wuj, c) samaj kik'in jalajoj winäq chuqa' runojixik na'oj.

Rub'eyal, ruk'ayewal ri samaj.d)

Ri uchuq'a' ya'om chub'anik ri samaj.e)

Ruk'ojolb'äl ri samaj chupam ri runuk'ulem.f)

Rusamaj ri ruq'a' ri nuk'ulem chojmilem akuchi xtik'oje' ri g) ruk'ojolb'äl samaj.

6232

Page 63: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Jalom chik achi’el nq’alajin chupam ri wuj, rutzeqelb’em ri Acuerdo 9. Gubernativo No. 564-98 xel chupam ri Diario Oficial ri 31 rajilab’al q’ij, ik’ Agosto, chupam ri juna’ 1998. Titz’et ri Mokaj 38 richin ri Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj Saqamaq’.Jalom chik achi’el nq’alajin chupam ri wuj, rutzeqelb’em ri Acuerdo 10. Gubernativo No. 564-98 xel chupam ri Diario Oficial ri 31 rajilab’al q’ij, ik’ Agosto, chupam ri juna’ 1998. Titz’et ri Mokaj 38 richin ri Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj Saqamaq’.

Toq b'anom chik runik'oxik ri rusiloxik k'ojolb'äl samaj, ri Amaq'el 5. Samajay Winaqilal nutz'ët la nq'ax la manaq ri rusiloxik jun k'ojolb'äl samaj, richin ri' ntaq apo ri Rusolik pa ri K'amoj B'ey Richin Pwäq chuqa' K'amöl B'ey richin rupwaq ri Saqamaq', chi e ka'i' richin ri Chitüy Pwäq Amaq' chuqa' chi re ri Q'atöy Tzij Cha'onel richin nuya' rutzijol. Pa ruq'a' ri K'amoj B'ey richin Pwäq nk'oje' wi chi nub'ij jampe nb'an ri siloxik k'ojolb'äl samaj.9

MOKAJ 14. Runik'oxik ruya'ik chuqa' rusiloxik samaj.

Ri ruk'utik jun siloxik, jun ya'ik, ruma jun samajel nuna' chi tz'ilom, k'atzinel nub'än chuwäch ri Amaq'el Samajay Winaqilal pa juwinäq lajuj q'ij, chi rij ri nya' rutzijol chi re. Xtuk'ül ri ruwujil ri nik'onem, ri Amaq'el Samajay Winaqilal xtub'än ri ch'ob'onem k'a ri' xtuya' apo ri Solb'äl Tzij, ri xtuya' apo rutzijol chi re ri Q'atöy Tzij, chuqa' chi re ri samajel, ke ri chuqa' chi re ri Chitüy Pwäq, pa rucholajem.10

RUKAJ TANAJ

XA JUN OK PERAJKICHA’IK SAMAJELA’

MOKAJ 15. Ri achike rub'anik nkib'än ri winäq richin ye'ok pa samaj richin yesamäj kik'in winäq.

Pa ruwi chik ri nuk'utuj ri Mokaj 42 richin ri Pixa', kan yalan nk'atzin chi kan nkib'än ronojel ri nchol qa:

K'o yan ta kijuna', Nk'atzin chi e alaxnäq Chi Iximulew achi'el a) nunataj ri Mokaj 144 richin ri Cholk'aslemal Chi Iximulew. Tikirel nya' jun chik winäq, we nb'anatäj achi'el nunataj chupam ri Mokan 7 richin ri Taqanem Tzij pa kiwi' ri Samajela' aj Saqamaq'.

6333

Page 64: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Ketz’et ri Mokaj 43 k’a 48 richin ri Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj 11. Saqamaq’.

Nk'atzin chi kan k'o ta ruwujil richin ri retamab'äl we chupam ri samaj b) najowäx jun winäq ri k'o ta retamab'äl richin jun nimatijob'äl.

Jun ri kan k'o ruma xelesäx el pa samaj, ri nrajo' ntok jun b'ey chik, c) k'o chi nuya' apon jun wuj ri nub'ij chi kan tikirel nisamaj chik qa. Ri wuj ri' ja ri Amaq'el Samajay Winaqilal ri xtiya'on.

MOKAJ 16. Ri tojtob'enïk.

Ri Amaq'el Samajay Winaqilal nuya' jun rub'anik kicha'ik ri samajela', kan pa junamil kik'in ri Chituya' chuqa' kik'in ri ch'aqa chik ruq'a' samjib'äl jay chupam ri Nab'ey Ajpop Samajb'äl Jay xtub'än wi. Rik'in ri' xtuya' kuchuq'a' richin yetikïr nkib'än ri nab'ey kicha'ik samajela'. Ke re' nk'atzin nkib'än:

Ri jun Chituy, rik'in jub'a jun chik ruq'a' samajb'äl jay, k'o chi 1. nuk'utuj chi re ri Rusamajib'äl jay Kisamajela' Winäq chu tucha' tuya' pe jun rusamajel richin nub'än ri tojtob'enïk, chuqa' richin nutz'et achike rub'anik nb'an ri samaj.

Toq xb'an yan ri cha'oj samajela', ri jun ri taqom pe ruma ri 2. Amaq'el Samajay Winaqilal junam rik'in ri rusamajel ri jun Chituy, o jun chik ruq'a' samajib'äl jay, xtikitz'ibaj pa ruwa wuj ronojel achike xb'anatäj; chuqa' kan pa ruchojmil xtikiya' kan ronojel achike xkib'än kan konojel ri xetojtob'ëx chupam ronojel ri tojtob'enïk ri xeb'an.

Ri wuj kichin ri winäq chupam ri jun nab'ey kicha'ik samajela' k'o 3. chi yetaq el pa Amaq'el Samajay Winaqilal. K'o chi nk'utüx el chuqa' jun ruk'u'x ruwa wuj kichin ri winäq ri tikirel yecha', richin ke ri' yeb'an ri ch'aqa chik wuj richin nya' ri samaj chi ke.11

MOKAJ 17. Rub'anik kicha'ik samajela'.

Ri rub'anik ri kicha'ik samajela' ka'i' rutz'aqat ruk'wa'n: jun ja ri kipeyoxik ri winäq, jun chik ja ri tojtob'enïk ri nb'an.

MOKAJ 18. Kipeyoxik winäq.

Pa rub'i' ri Amaq'el Samajay Winqilal, ja ri Chituy o ri ch'aqa chik ruq'a' samjib'äl jay chupam ri Nab'ey Ajpop Samajb'äl Jay ri xkekipeyoj ri

6434

Page 65: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

winäq ri nkajo' ri yesamaj, richin ye'ok chikikojol ri nkik'utuj ri k'ojolb'äl samaj ri e jamel richin yecha' pa jun samaj chi kikojol ch'aqa chik. Pa kiq'a' k'o wi achike talunel tzij ri nkajo' nkokisaj.

Chupam ri kipeyoxik winäq, k'o chi nb'e rub'i' ri samaj ri jamäl kan, achike samaj ri k'o chi nb'an, akuchi' k'o wi ri samaj, jarupe' xtich'ak pa samaj, jarupe' ramaj nb'an pa samaj, ri kiwujil ketal etamab'äl, ri achike etamab'äl nk'atzin pa samaj, chuqa' ch'aqa chik achike ri yek'atzin pa samaj. Chuqa' kan e uk'wam niq'alajïx achike q'ij, achike ramaj, chuqa' akuchi' tikirel yeb'eya' kan ri wuj k'utub'äl samaj; chuqa' akuchi' xtib'an wi ri tojtob'enïk.

MOKAJ 19. Rukutuxik ri okem chupam ri kicha'ik samajela'. Konojel ri winäq ri nkajo' nkiya' kuchuq'a' pa jun samaj, ri kan kichajim ronojel ri achike najowäx pa jun samaj akuchi' k'o chi yecha' ri samajela' chikikojol ch'aqa chik; k'o chi kan ye'apon akuchi' nub'ij wi ri peyonïk. Chi ri' tuk'utuj wi ri wuj richin Ruk'utuxik Samaj, richin ke ri', tutz'ib'aj kan ronojel ri k'atzinel; chuqa' tuya' kan ronojel ri wuj ri nk'utüx chi re.

Konojel ri nkik'utuj ye'ok pa jun samaj, kan k'o chi nkik'üt apo ri wuj ri yenatäx qa:

K'o chi nkiya' apon ronojel ri nk'utüx chupam ri kipeyoxik 1. samajela'.

Ruwachib'äl ri kiwujil.2.

Ruk'u'x ruwa wuj richin rutz'etik etzelal.3.

Ruwujil tijonïk, ruwujil etamab'alil, ruwujil nik'aj peraj etamanïk; 4. kiwujil tijonïk ri e ch'akom, chuqa' ch'aqa chik kiwujil tijonïk ri e b'anom. Chuqa' nk'atzin

Ruk'u'x ruwa wuj ri yech'on chi rij ri etamab'äl chi kij ri samaj, we 5. ke ri' nk'atzin pa samaj. Ri wuj ri ja ri empresas, instituciones, o dependencias ri akuchi' samajinäq wi ri nkiya' ri'.

Ruk'u'x ruwa wuj richin xab'achike tijonïk ri k'ulum; chuqa' Rub'i'6.

We k'o samaj b'anom, achi'el tz'aqom wuj banom, rucholajïk b'anikil, 7. tz'ib'am samaj, kanonel na'oj, chuqa' ch'aqa chik talum samaj ri rub'anom ruma ri k'utunel samaj ri ka ruk'wam ri' rik'in ri samaj ri nuk'utuj.

6535

Page 66: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Re’ xjalatäj rub’anïk, kan achi’el nub’ij ri Ruximon tzij ri Nab’ey Ajpop No. 12. 564-98 ri xtalüx rutzijol chupam ri jun rutalitzij Amaq’ chupam ri juk’al julajuj ruq’ij ri ik’ agosto richin ri juna’ 1998.

Konojel ri wuj retal tijonïk, retal etamab'äl, chuqa' ri etamab'äl samaj k'o chi nya' apon pa jun runab'eyal wuj chuqa' pa taq ruwachib'äl richin jun ütz rutz'etik runuk'ik.

Ri K'amöl B'ey chuqa' tikirel nutz'ët achike ch'aqa chik runa'oj ri k'utunel samaj ri kan tikirel yek'atzin pa samaj.12

MOKAJ 20. Ri rub'anik ruchojmirisaxik ri tojtob'enïk.

Ri Rusamajib'äl jay Kisamajela' Winäq, pa ruwi' ri achike samaj ri xtiya', chuqa' chi rij ri achike kitijonïk, achike ketamab'al ri samajela' ri najowäx pa samaj; kan achi'el nub'ij ri k'amöl b'ey wuj, kan ke ri' chuqa' xticha' achike tijonïk ruk'amom nb'an. We rik'in tzij, we tz'ib'am, jun ri kan pa rub'anik nb'an wi la xa yetun che ka'i'. Ke ri' nb'an richin nnab'ëx achike samaj achike kina'oj, achike samaj yetikïr nkib'än; chuqa' richin nnab'ëx achike ketamab'al chi rij ri samaj ri nk'utüx.

Ronojel ri wuj ri e jachom kuma ri yek'utun samaj xketz'et xkenik'ox jeb'el rik'in ri jun wuj ri “ruxe'el tojtob'enïk” rub'i', wuj ri nuk'un ruma ri Rusamajib'äl jay Kisamajela' Winäq richin natäx ri ketamab'äl ri winäq; rik'in ri' nya' rajil chikijujunal ri tijonïk kib'anom ri winäq, chuqa' ruma ri ketamab'äl chi rij ri samaj; chuqa' ch'aqa chik etamab'äl ri nutz'et ri k'amöl b'ey, richin kan jeb'el nb'an chi re ri samaj ruma ri samajel.

MOKAJ 21. Tojtob'enik richin njotob'äx kiq'ij samajela'.

Jun samajel ri njotob'äx pa jun chik samaj richin njote' ruq'ij k'o chi nub'än ronojel ri nchol qa:

Tuk'utuj chi re ri k'amöl rub'ey pa samaj akuchi' k'o wi, richin ke 1. ri' nya' apo rub'i' richin njote' ruq'ij.

K'o chi e ruch'akom ronojel ri retab'äl samaj ri yeb'an juna' juna' 2. pa samaj.

Chuqa' tuk'utu' ruwujil chi kan reta'am ri samaj akuchi' nrajo' chi 3. njotob'äx wi.

6636

Page 67: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Ketz’et chuqa’ ri Mokaj 57 y 58 richin ri Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ 13. aj Saqamaq’.Titz’et ri Mokaj 46 richin ri Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj 14. Saqamaq’.Titz’et ri Mokaj 45 richin ri Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj 15. Saqamaq’.

Chuqa' k'o chi nub'än ri tojtob'enïk ri nb'an, we man xa xe ta rija' 4. nuk'utuj chi tijotob'äx ruq'ij.13

MOKAJ 22. Ri ruq'alajirisaxik kib'i' ri e cha'om samajel. Konojel ri winäq ri kan pa rub'eyal nkich'äk konojel ri tojtob'enïk ri yeb'an kan achi'el nk'atzin; chuqa' kan k'o ronjel ri ruwujil kitijonik ketamab'äl, chuqa' ketamab'äl chi rij ri samaj, chuqa' ch'aqa' chik na'oj ri yek'atzin pa samaj; ri je' kan k'o chi nq'alajïx kib'i chi kan tikirel yecha'öx. K'o chi nya' kib'i' chupam ri cholb'i'aj pa Amaq'el Samajay Winaqilal, chuqa' pa taq Chituya', pa ruq'a' ri Nab'ey Ajpop Samajb'äl Jay. Nab'ey xkeya' ri e k'o pa nab'ey, k'a ja ri' yeb'e ri ch'aqa chik.14

MOKAJ 23. Kitz'etik kijech'uxik b'i'aj.Ri jun ruq'a' ri Rusamajib'äl jay Kisamajela' Winäq, xkerutz'et xkerunik'oj konojel ri samaj ri yesuj. Xkerujunumaj kik'in ri kiwujil ri winäq ri nkajo' ri samaj. Ke ri' xtub'än richin nutz'et achike ri wuj yek'öm kan richin ke ri' yesamajïx qa. Man yek'öm ta kan ri wuj ri kib'anom achi'el nchol qa:

Wi ri wuj xeya' pa ruman ramaj.1. Man xya' ta apon ronojel ri wuj ri nk'utüx.2. Ri Rajaw ri wuj manaq rutijonïk; stape' ta xa xe jub' ok, achi'el 3. nub'ij ri cholb'al samaj achike nk'atzin pa samaj.We jun, k'o ruma man tikirel ta nsamäj xa man ruk'amom ta nya' 4. rusamaj richin nsamäj kik'in winäq.Toq k'o jun ri k'o jun etzelal rub'anom, achi'el nub'ij ri Mokaj 78 5. richin ri Taqanem Tzij pa kiwi' Samajela' aj Saqamaq', chuqa' ch'aqa chik etzelal achi'el nkib'ij ch'aqa chik Taqanem tzij; ruma ri' man tikirel ta nya' jun samaj chi re.Toq jun rutz'ukum tzij chi rij ri samaj ri nsuj; we ke ri' chuqa' 6. rub'anom kik'in ri wuj ri e ruya'om apo.15

6737

Page 68: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

MOKAJ 24. Achike ruma man nya' ta chik q'ij chi ye'ok pa jun tojtob'enïk.

Jun winäq man nya' ta chik q'ij chi re richin ntok pa jun tojtob'enïk ruma:

Man napon ta akuchi' nb'an ri tojtob'enïk, ni ta chupam ri q'ij, ni 1. ta chupam ri ramaj ri nk'atzin napon.

Man ütz ta nub'ij, ntäq nib'an ri tojtob'enïk.2.

Nutäq jun chik pa ruk'ixel chub'anik ri tojtob'enïk.3.

Nujäch apo jun wuj ri man xa alterado.4.

Nub'än retzelal chupam ri tojtob'enïk chuqa' we nuyöq' kan ri 5. tetob'anel winäq, chuqa' we nuya' itzel taq na'oj, richin ye'etzelan chuqa'. Ruma ke ri' rub'anik'il, ri tojtob'enïk man nel ta achi'el najowäx, man nuq'i' ta achike ruma nb'an.

Xa b'a chike chik jun ri nutz'ët ri tojtob'enel chi kan man ütz, ruma 6. k'a ri' k'o chi njech'üx kan ri tojtob'enïk. We ke ri' nb'an, re' kan k'o chi ntz'et ruma ri k'amöl B'ey tojtob'anela'.

RO' TANAJ

XA JUN OK PERAJRI YA’ÖL SAMAJ

MOKAJ 25. Ri rub'anik nya' samaj, rub'anik kisiloxik kisamajela' winäq.

Ri ruya'ik samaj chuqa' ri kisiloxik samajela' chupam ri Nab'ey Rusamajib'äl Jay Ajpo, ke re' xtib'an.

Ri ruya'ik samaj chuqa' kisiloxik samajela', achi'el ri Chituya', ri 1. ruka'n taq Chituya', ri Ajtz'ib'a', ri ruka'n taq ajtz'ib'a' richin ri Nab'ey Ajpopil. Ri Nimak'amöl taq b'ey, ri ri Rutaqonel Amaq', ri Uk'wanela' samaj, chuqa' Ajpopi' Taqanel Samaj, chuqa' ri ch'aqa chik kik'amöl b'ey ch'aqa chik Rusamajib'äl jay richin ri Nab'ey Ajpopil, ke ri' chuqa' konojel ri ch'aqa chik samaj ri yeya' ruma ri Nab'ey Rajpop Amaq', achi'el nub'ij ri Nab'ey Rupixab'alil Amaq' chuqa' ch'aqa chik

6838

Page 69: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 182 tz’ib’ s) chupam ri Cholk’aslemal Chi Iximulew 16. Amaq’, chuqa’ ri Mokaj 29 richin ri Taqanem tzin pa kiwi Samajela’ aj Saqamaq’.Titz’et ri Mokaj 194 tz’ib’ b) richin ri Cholk’aslemal Chi Iximulew 17. Amaq’, chuqa’ ri Mokaj 29 richin ri Taqanem tzin pa kiwi’ Samajela’ aj Saqamaq’.Re’ xjalatäj, kan achi’el nub’ij ri Ruximom Tzij Ajpop No. 77-2002 ri xel 18. chupam Diario Oficial chupam 8 q’ij Marzo, juna’ 2002.Re’ xjalatäj rub’anïk, kan achi’el nub’ij ri Ruximom Tzij Ajpop No. 564-98 19. ri xel chupam ri Diario Oficial chupam ri juk’al julajuj ruq’ij ri ik’ agosto richin ri juna’ 1998.

taqanel tzij ruk'amom yeb'an pa jun Ximom tzij ri juch'un ruwäch ruma ri Nab'ey Rajpop Amaq'. Chuqa' rik'in ri retamaxik ri Nab'ey Rajtz'ib' ri Nab'ey Rajpopil amaq'.o ri Chituya'.16

Ri ruya'ik kisamaj ri nab'ey taq samajela', chuqa' ri xab'achike 2. kisamajela' ri Chituya', xtib'an chupam ri jun Ruwujil richin kisiloxik winäq, chuqa' tikirel nib'an rik'in jun Ruximom tzij richin ri chituy richin kisiloxik samajela'. Chuqa' tikirel nib'an rik'in jun ximom rutzij Chituy, kichin chi kijujunal chuqa' pa molaj. Ri' nk'atzin njuch' ruwäch ruma ri Ruchituy Saqamaq'17 ri nya'on ri samaj. Ja k'a ri kisiloxik ri nab'ey samajela' chuqa' ri ch'aqa chik samajela', xkeb'an rik'in jun solom tzij la jun ximom rutzij chituy pa ruwi' kisiloxik samajela'. Xab'achike ri xtb'an, ja ri molaj peyom samajela' pa taq chutuyal ri xtikichojmirisaj ronojel ri wuj richin kisiloxik samajela' chupam ri jun ruwujil samaj amaq' richin kisiloxik samajela'.18

Ri ruya'ik samaj chuqa' kisiloxik samajela', ri kisamajel winaqilal 3. ri yesamäj chupam ri Ruk'wäy Rusamaj Amaq', ri kichin ri ch'aqa chik samajb'äl jay richin ri Nab'ey Rusamajib'äl Jay Rajpopil Amaq', chuqa' ch'aqa chik Ajpop Taqanel; xkeb'an rik'in jun ximom tzij richin ri Ajtz'ib, ri Nab'ey Ruk'amöl B'ey Samaj, ri Ruk'wäy Ruwäch Samaj; xab'achike chik jun kib'i' ri k'amöl taq b'ey.

Ri ruya'ik samaj chuqa' kisiloxik samajela' winaqilal ri yesamaj 4. chupam ri Ruka'n samajb'äl Jay richin ri Ruka'n Rajpopil Amaq', xkeb'an rik'in jun Ximom Tzij ri juch'un ruwäch ruma ri Ruka'n Rajpopil Amaq'. Chuqa' rik'in ri retamaxik ri Nab'ey Rajtz'ib'.19

6939

Page 70: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Re’ xe’elesäx kan achi’el nub’ij ri Ruximom Tzij Ajpop No. 564-98 ri xel 20. chupam ri Diario Oficial chupam ri 31 rajilab’al q’ij, ik’ Agosto chupam ri juna’ 1998.

MOKAJ 26. Ri ruximom tzij amaq'il richin kiya'ik samaj.

Ri kiximik Tzij richin ri kiya'ik samaj chuqa richin kisiloxik samajela', ri nk'atzin yejuch' ruma ri Nab'ey Rajpop Amaq', nk'atzin yesamajïx ruma ri Nab'ey Ruk'wäy Rusamaj Amaq' richin ri Nab'ey Rajpopil Amaq', richin jun ütz ruk'waxik chuqa' jun ütz rucholajik nik'oje' chi rij ronojel ri'.

MOKAJ 27 Y 28. Xe'elesäx kan.20

MOKAJ 29. Ke re' xkeb'an richin yecha' samajel chi kikojol ch'aqa chik.

Richin ntok chi jun pa jun samaj ri yejame' kan, pa taq samaj akuchi' k'o chi yecha' samajela' chikikojol ch'aqa chik, ri xa k'aja nab'ey ye'ok pa samaj, ri ye'ok apon jun b'ey chik, ri nijotob'äx kiq'ij pa samaj, ri nijal kisamaj; ri jalwachinïk pa samaj; ja ri Molaj Ya'onel Samaj xkecha'on ri winäq chi kikojol ri tikirel yecha', achi'el rub'im kan ri Amaq'el Samajay Winaqilal. Richin kan pa ruchojmil nel, ruk'amom nib'an achi'el ri nchol qa:

Ri Molaj Cha'onel Samajela' o ri molaj tz'etonel samajela' ri e k'o 1. pa taq Chituya' o chupam ri ch'aqa chik ruq'a samajb'äl jay, ri xkeya'on ri samaj, ntäq xtikinojisaj ri Ruwujil Samaj Amaq' richin kisiloxik Samajela'. Chi ri' xtikitz'ib'aj, ri rub'i' ri samajel, chuqa' ronjel chi rij achike rusamaj. Ri wuj ri' k'o chi nijuch' ruwäch ruma ri Molaj Ya'onel Samaj, k'a ja ri' nitaq el akuchi' xtisamaj qa jumul ri samajel.

Toq ri samajel k'o yan qa pa rusamaj, ri samajb'äl Jay, k'o chi 2. nutz'aqatisaj ronojel ri ri nik'atzin, chupam ri Ruwujil Samaj Amaq' chi rij ri kisiloxik samajela', chi rij ri tz'ib'an wuj, k'a ja ri' xtutäq apon chi re ri Rusamajib'äl jay Kisamajela' Winaqilal. Richin ke ri', chi ri' xtib'an wi ri ruk'u'x wuj, achi'el nunataj chupam ri Mokaj 53 Taqanem Tzij.

Ri Amaq'el Samajay Winaqilal, xtrelesaj ri ruk'u'x ruwujil chi rij 3. ri samaj ri xya' chi re ri samajel. Ri ruk'u'x ruwujil samaj, ja ri

7030

Page 71: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Re’ xjalatäj rub’anïk, kan achi’el nub’ij ri Ruximom Tzij Ajpop No. 564-21. 98 ri xel chupam ri Diario Oficial chupam ri 31 Agosto 1998. Titz’et ri Mokaj 31, ajilab’al 3) ri 34 richin ri Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj Saqamaq’.

rutz'etik runik'oxik ronojel ri tz'ib'am chupam ri Ruwujil Samaj Amaq' richin kisiloxik samajela'; richin ke ri' kan nib'an ronojel k'atzinel chupan, ri kan achi'el najowäx. Ke chuqa ri' richin ntz'et we kan k'o pe ri wuj ri nib'in chi kan pa qitzij tikirel ncha' achi'el nub'ij ri Samajb'äl Jay ri natan yan pe. we kan b'anom ronojel kan achi'el xk'utüx, k'a ja ri' xtub'ij jampe' rajil rusamaj ri samajel, kan achi'el ruk'amom nitoj chupam ri samaj ri xya' chi re. Ja k'a we man b'anom ta ronojel achi'el ri xk'utüx, ri Amaq'el Samajay Winaqilal, nitikir nujech'uj kan xab'achike ruya'ik samaj ri man nub'än ta achi'el najowäx chupam ri Taqanem Tzij.

Toq xb'an yan ri ruk'u'x ruwujil, ri Amaq'el Samajay Winaqilal, 4. xtunim apo ri ruya'ik samaj chupam ri talutz'ib' kichin ri kisamajel winaqilal, chuqa' xtutäq ri nab'ey ruwäch wuj chi re ri Molaj Cha'onel Samajela' o chi re ri samajb'äl jay ri achoq che k'o chi nutäq. Chuqa' xtutäq jun ruwachib'äl wuj chi re ri Ruk'amöl B'ey rusamajiy rupwaq Amaq' richin ke ri' niya' qa chikikojol ri cholaj b'i'aj samajela' richin nitoj, chuqa' richin nuyäk qa.21

MOKAJ 30. Ke re' rub'anik xtiya' kisamaj ri winäq ri choj ke ri' yekanöx richin samaj.

Ri winäq ri choj ke ri' yekanöx richin samaj, ri kan achi'el nuq'alajirisaj ri Taqanem Tzij; k'o chi ja ri Molaj Ya'onel Samaj ri ke'oyom kichin. Kan ruk'amom chi konojel ri ye'oyöx, kan k'o ta kitijonïk, k'o ta ketamab'äl chi rij ri samaj ri xtiya' chi ke. we pa samaj nk'atzin chi k'o ta rutijob'äl richin jun Nimatijob'äl, k'o chi nik'utüx chi re ju Ruk'u'x etamab'äl, chuqa' ri ruwujil richin etamanel, ri xa k'a jub'a tiya' chi re.

Ke re ri xtib'an:

Ri molaj ya'onel samaj, k'o chi nikitäq rub'ixik chi re ri Amaq'el 1. Samajay Winaqilal chi rij ri ruya'ik ri samaj, chupam ri Ruwujil Samaj Amaq' chi rij ri kisiloxik samajela'. Tirachb'ilaj el ri wuj ri' oxi' ruwachib'äl ri ximom tzij chi rij ri ruya'ik ri samaj ri'.

713!

Page 72: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Re’ xjalatäj rub’anïk, kan achi’el nub’ij ri Ruximom Tzij Ajpop No. 564-98 22. ri xel chupam ri Diario Oficial chupam ri 31 rajilab’al q’ij agosto richin ri juna’ 1998. Titz’et chuqa’ ri Mokaj 31, ajlab’alil 1).

Ri Amaq'el Samajay Winaqilal, xtutz'ët xtunik'oj ri wuj rik'in ri 2. ximom tzij chi rij ri ruya'ik ri samaj ri'; we ronojel ütz rub'anik xb'an, xtitz'ib'äx kan rub'i' ri samajel. K'a ja ri' xtutzolij ri nab'ey ruwäch wuj richin ri Ruwujil Samaj Amaq' chi rij ri kisiloxik samajela' chuqa ri ruwachib'äl ri ximom tzij chi rij ri ruya'ik ri samaj chu re ri Molaj Cha'onel Samajela' o chi re ri Molaj tz'etonela' samajel o chi re ri nk'atzin ntaq wi. Chuqa' xtutaq ruwachib'äl ri wuj chi re ri K'amöl B'ey rusamajay rupwaq Amaq' richin ke ri' nya' qa chikikojol ri cholaj b'i'aj samajela' richin ntoj, chuqa' richin nuyäk qa.

Wi k'o jun samaj ri xya', ri man b'anom ta el achi'el najowäx, ri Amaq'el Samajay Winaqilal kan tikirel nujech'uj kan ronojel ri wuj taqom el.22

MOKAJ 31. Rub'eyal richin njikib'äx jun samaj ri man nok ta wawe'.

Pa rub'eyal nub'ij ri Mokaj 32 rajilab'al 14 richin ri Taqanem Tzij pa kiwi' ri Samajela' aj Saqamaq', ri K'amöl taq b'ey tikirel nkijikib'a' chupam ri samaj man nok ta wawe' lajuj samaj, ri nya' q'ij chi re yerukanoj ri winäq yeruya' qa chupam ri Chitüy.

Ja re' rub'eyal yeruya' qa:

Ri K'amöl b'ey xtujikib'a' rutzij jarupe samaj ri man ye'ok ta chupam 1. re rub'eyal, tiq'alajin rub'i' ri samaj, rajilab'al retal rokisaxik pwaq, ri nab'ey taq ajil, akuchi xtisamäj wi, k'a ri' xtitaq apo ri wuj chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal richin nk'oje' kan retal.

Toq xb'an yan pa rub'eyal, ri k'amöl b'ey, xtunük' ri wuj retal 2. ruya'ik samaj, ri K'amöl b'ey pa kiwi' samajela' xtunük' jun retal tzij nq'alajrisan ruchapik ri samaj, akuchi nk'oje' kan retal rajilab'al ri wuj, ja re' xtuya' apo pa ri Amaq'el Samajay Winaqilal, oxi' ruka'ib'al ri wuj chi xya' rusamaj, chuqa' ri wuj richin kisiloxik samajela', richin nsöl rij chuqa' nk'oje' kan retal. Chi rij re' ri Amaq'el Samajay Winaqilal, xtutzolij pe jun wuj chuqa' ruka'ib'al ri wuj retal xya' rusamaj, xtuya' apo chi re ri K'amöl b'ey pa kiwi' samajela' richin ri ruq'a' raqän ri Saqamaq' akuchi nya' ri samaj, jun ruka'ib'al re wuj

723"

Page 73: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Chojmirisam achi’el k’o pe wawe’, Chitüy Tzij 564-98 xel chupam Amaq’el 23. Taluwuj _Diario Oficial_ ri 31 de Agosto juna’ 1998. Titz’et ri Mokaj 31 rajilab’al 1).

re' ntaq apo pa ri K'amöl b'ey rajilaxik rupwaq ri Saqamaq', richin nya' pa rucholajil rutojik ri ajil.

We jun samajel nijal rusamaj nya' chik qa jun chik samajel, man 3. k'atzinel ta jun chitüy tzij richin njikib'äx chi man nok ta wawe', xa xe we kan jantape' k'o rejqalem ri jikib'an pe.

Toq ri K'amöl b'ey xtutz'ët chi man k'atzinel ta chik re jun samaj 4. re' man nok ta wawe', xtirelesaj apo ri chitüy tzij akuchi nuq'axaj ri samaj pa jun chik rub'eyal ja ri cha'onik. We toq xtib'an apo re wuj re' k'o jun samajel chapayom ri samaj, re samajel re' tikirel nq'axäx pa jun chik samaj akuchi ntikïr nub'än, chuqa' tikirel nrelesaj el.23

MOKAJ 32. Rub'eyal chi nya' kisamaj ri winäq aj juk'an ya'.

Ri K'amöl b'ey nya'o samaj, k'atzinel chi nuk'utuj q'ij chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal, richin nuya' qa rusamaj ri Saqamaq' jun winäq aj juk'an ya'. Ja re' rub'eyal xtub'än chi re:

Jun wuj akuchi ri nya'on qa ri samaj nuk'utuj q'ij nuya' apo chi re 1. ri K'amöl b'ey, chi nuya' qa rusamaj ri winäq aj juk'an ya', chupam re wuj re' k'o chi nub'ij el achike ruwujil ri winäq, nab'ey taq rajil xtuk'ül, chuqa' rajilab'al ri pwäq xtitojb'ej chi re, chuqa' k'atzinel chi ntz'aqatisäx el rik'in re wuj re':

Ri K'amöl b'ey pa kiwi' ri samajela' richin ri ruq'a' raqän ri a) Saqamaq', k'o chi nuya' pe rub'ixik chi kan qitzij majun winäq aj wawe' ntikïr nub'än re samaj re';

Toq jun samajel aj juk'an ya' chuqa' rusamajel ri Ajaw, pa b) rub'eyal ri xb'itäj kan pa jotöl, ja ri molojri'ïl chapayom richin, ja ri' xtib'anon pe ri wuj;

Pa taq samaj kichin etamanela', ja ri kimoloj etamanela' xtib'in c) pe chi kan qitzij chi wawe' man nilitäj ta qa jun winäq rik'in ri etamab'äl najowäx;

Jun ruwuj nuya' pe ri K'amöl b'ey Q'axajamaq' akuchi nujikib'a' d) pe chi ri winäq kan xk'oje' wi qa wawe' Chi Iximulew;

733#

Page 74: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Chojmirisam achi’el k’o pe wawe’, Chitüy Tzij 564-98 xel chupam Amaq’el 24. Taluwuj Diario Oficial ri 31 de Agosto juna’ 1998.Titz’et ri Mokaj 3 rajilab’al 6) Chitüy tzij 1222-98.25.

Konojel ri wuj k'o chi kan qitzij e jikïl, kik'in re wuj re' e) nq'alajrisäx chi ri winäq aj juk'an ya' k'o retamab'al chi rub'anik ri samaj, chuqa' k'atzinel ronojel ruwujil re winäq re'.

Rik'in ronojel ri wuj xya' apo, ri Amaq'el Samajay Winaqilal xtirelesaj 2. pe jun wuj akuchi nuya' pe q'ij chi tiya' rusamaj ri winäq aj juk'an ya'.

Rik'in ri wuj akuchi nya' pe q'ij chi nya' qa ri samaj, ri K'amöl b'ey 3. xtirelesaj apo ri wuj retal samaj, ja re' xtuya' apo chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal richin tisol rij chuqa' titz'ib'äx kan. Chi rij re' ri Samajay xtuya' apo jun ruka'ib'al wuj pa ri K'amöl b'ey Rajilaxik Pwäq Saqamaq' richin nya' rub'i' pa kicholajil ri ajil yetoj.24

RUWAQ TANAJ

XA JUN OK PERAJRUCHAPIK SAMAJ25

MOKAJ 33. Rajowaxik chi re ri retal tzij.

Xa b'a achike chi samajel nok apo pa samaj xtitoj ri nab'ey ajil chi re ri jikib'an chi re ri samaj. Ri retal tzij chi ruchapik samaj, ja re' xtib'e chupam:

Rajilab'al ri retal tzij;1.

Akuchi nb'an wi: ruq'a' tinamït, nimatinamit;2.

Rub'i' ri ruq'a' raqän ri Saqamaq';3.

Ramaj ntikïr qa chuqa' ramaj nk'is rub'anik ri retal tzij;4.

Kib'i', ruka'n kib'i' ri winäq yek'oje' chupam ri moloj chuqa' ri 5. kisamaj;

Rub'i' ri samaj, rajilab'al pwäq chi rutojik ri samajel, chuqa' jarupe 6. nuch'äk;

Rutz'ib'axik ri k'o pe chupam ri wuj akuchi njikib'äx nya' ri samaj 7. chi re;

743$

Page 75: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Chojmirisam achi’el k’o pe wawe’, Chitüy Tzij 564-98 xel chupam Amaq’el 26. Taluwuj ri 31 de agosto juna’ 1998. Titz’et ri Mokaj 64 rajilab’al 1) Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj Saqamaq’.Titz’et ri Mokaj 14 Taqanem Tzij Ajil Samaj pa Saqamaq’.27.

Tiya' kan retal chi ri winäq xuchäp ri samaj xuya' rutzij chuwa ri 8. Cholk'aslemal chi ütz xtub'än chi re rusamaj;

Rub'i' ri winäq xya' qa ruk'exel, ri q'ij chuqa' ri ramaj xujäch kan ri 9. samaj, we jun k'ak'a' samaj tiya' kan rub'ixik;

Ri q'ij chuqa' ri ramaj xk'is rub'anik ri retal tzij;10.

Kijuch' ri winäq xek'oje' chupam ri moloj.11.

MOKAJ 34. Tzij pa ruchapik samaj.

Ri k'amöl b'ey pa'äl pa ruwi' ruya'ik ri samaj, xtuk'utuj chi re ri k'ak'a' samajel chi tujikib'a' rutzij: Naya' atzij chi at Samajel Saqamaq' naya' rejqalem, nachajij ri Cholk'aslemal ri Iximulew Amaq', konojel ri Taqanem Tzij; nab'än ri asamaj pa rub'eyal richin ruk'iyilem ri Iximulew Amaq'.26

MOKAJ 35. Rajilab'al q'ij ruchapik samaj.27

Jun samaj k'o chi nchap ri 1 ó 16 chi re jujun ik'. Toq re q'ij re' xa ruq'ijul uxlanem, ke re' rub'eyal xtib'an:

Toq xa jun jotob'anem samaj, jun rujalik ruk'ojolb'al samaj, xtichap 1. ri samaj ri q'ij chi ruxe' ri q'ij uxlanem;

Toq k'ak'a' ri samaj chuqa' ri samajel, xtichap ri samaj ri nab'ey 2. samajel q'ij chi rij ri q'ij uxlanem.

We kan k'atzinel chi ri samaj nchap xa b'a achike na samajel q'ij chupam ri ik', tikirel nb'an, xa xe k'atzinel chi tik'oje' kan chupam ri retal tzij ri ruma xya' yan ri samaj chi re jun winäq.

Ri ajil xtitoj xtichap rajilaxik ri q'ij toq ri samajel xuchäp samaj, xa xe k'atzinel chi ri samaj xchap chuxe' paq'ij. We k'a nik'o paq'ij, ri rajil ri q'ij ri' ja ri samajel nel kan xtik'ulun.

753%

Page 76: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Chojmirisam achi’el k’o pe wawe’, Chitüy Tzij 564-98 xelesäx pan Amaq’el 28. Taluwuj ri 31 Agosto 1998.Chojmirisam achi’el k’o pe wawe’ Chitüy Tzij 564-98 xel chupam Amaq’el 29. Taluwuj ri 31 agosto 1998.

We ri winäq nya' ri samaj chi re, man napon ta chi ruchapik ri samaj chupam ri oxi' ik' apo chi rij toq xjikib'äx ri samaj chi re, nusäch ronojel ri ch'ojib'äl pa ruwi' ri samaj.28

MOKAJ 36. Rub'eyal ruchapik chuqa' ruya'ik kan jun samaj.

Ja re' k'atzinel chi ruchapik chuqa' ruya'ik kan jun samaj:

K'o chi k'o jun rajilab'al pwäq chi rutojik ri samaj;1.

Jikib'an pe chuwa wuj ruya'ik jun samaj, chuqa' rutanab'axik jun 2. samaj, chuqa' ruya'ik samaj chuwa wuj richin kisiloxik samajela', re toq yesilöx kik'ojolb'al samajela', toq k'a ri' nab'ey mul ye'ok apo pa samaj, toq nb'an jotob'anem samaj, chuqa' toq nk'is ri samaj;

Tijikib'äx chuwa wuj toq xa ruma nk'utüx q'ij, xa ruma rutojb'alil 3. ch'a'oj, chuqa' ruma ri IGSS nuya' rub'ixik chi nuxlan ri winäq, chuqa' toq ri IGSS nuya' q'ij nchap chik samaj;

Tib'an ri retal tzij.4.

Toq xb'an yan ronojel pa rub'eyal ri xb'itäj kan, nya' apo rutzijol chuwa wuj richin kisiloxik samajela', chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal, re rutzijol re' k'o chi nb'an apo pa ri wo'o' samajel taq q'ij chi rij ruchapik chuqa' ruya'ik kan ri samaj.

Man tikirel ta jun samajel nuchäp jun samaj toq ntajin nuxlan pa rusamaj ri saqamaq'.29

763&

Page 77: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 61 rajilab’al 10); chuqa’ 73 Taqanem Tzij pa kiwi’ 30. Samajela’ aj Saqamaq’; 13 rajilab’al 2); 22 ajilab’alil 2), 3) Taqanem Tzij Ajil Samaj pa Saqamaq’; 3 rajilab’al 11) 12) Chitüy Tzij 1222-88.Titz’et ri Mokaj 9 Taqanem Tzij Ajil Samaj pa Saqamaq’.31.

RUWUQ TANAJ

XA JUN OK PERAJJOTOB’ANEM SAMAJ

MOKAJ 37. Jotob'anem samaj.

Jotob'anem samaj ja ri' toq jun samajel richin ri Saqamaq' njote' pa jun chik samaj nïm rejqalem.30

MOKAJ 38. Jumul chi jotob'anem samaj.

Ri K'amöl b'ey k'o pa ruq'a' nujotob'a' jun samajel pa jun chik samaj nïm rejqalem, xa xe k'atzinel chi ri samajel re' k'o retamab'al richin nub'än ri samaj rajowaxik chi re.

Richin ruya'ik ri ajil pa jun jotob'anem samaj k'atzinel chi nya' rejqalem re':

Nya' ri ajil richin rutikirb'al ri samaj akuchi njote' el, we ri samajel a) xa qajinäq rajil ruk'ulum pe. Toq ri samajel ntajin nuk'ül jun ruwi' ajil, re' man nusäch ta, xa xtutz'aqatisaj ri rajil;

We ri samajel xa junam rajil xtuk'ül rik'in ri ajil ruk'ulun pe b) nab'ey, xtiq'axäx chupam ri ajil rejqalem ri k'ak'a' samaj pa rub'eyal rujotolem rajil samaj;

Majun rujotob'anem ajil ruma jotob'anem samaj xtiqa ta pe chi re c) ri jikib'am pa ruwi' ri samaj.

Ri rutz'aqat ajil nya' apo, re' nya' apo chi re ruma rejqalem ri samajel, man ruma ta ri samaj, ruma ri' we nijal rusamaj, nijal ruk'ojolb'al rusamaj, ri rajil man xtujäl ta. Toq xtik'oje' kan re samaj re', ri jun chik samajel xtochapon ri samaj xtuk'ül ri nab'ey ajil jikib'an chi re ri samaj ri'.31

773/

Page 78: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 58 Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj Saqamaq’, rajilab’al 32. 12) Chitüy tzij 1222-88.Titz’et ri Mokaj 59 Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj Saqamaq’; chuqa’ 33. 13 rajilab’al 1) Taqanem Tzij Ajil Samaj pa Saqamaq’.

MOKAJ 39. Xa jun ruq'ijul jotob'anem samaj.

Nb'an re jotob'anem samaj xa q'alaj ruq'ijul, toq jun samajel nuk'utuj q'ij nik'o chi re ka'i' ik', toq chuqa' rajowaxik.32

K'atzinel chi ri winäq njotob'äx pa ri samaj re', k'o retamab'al chi rub'anik ri samaj achi'el nub'ij ri rub'eyal samaj.

Pa ri ka'i' rub'eyal jotob'anem samaj k'atzinel chi k'o ri wuj akuchi xjikib'äx re jotob'anem samaj re' pa rub'eyal nub'ij ri Mokaj 29 richin ri taqanib'äl tzij re'.

Man tikirel ta nb'an rujotob'axik samaj xa ajilan ruq'ijul, toq ri samaj kan malin kan jumül ruma ri samajel.

RUWAQXAQ TANAJ

XA JUN OK PERAJRUJALIK RUK’OJOLB’AL SAMAJ

MOKAJ 40. Rujalik.

Rujalik ja ri' toq ka'i' samajela' nkiya' chi kiwäch nkijäl chi kiwäch ruk'ojolb'al kisamaj, k'o chi xa junam ri kisamaj, junam kajil, junam ruq'a' raqän Saqamaq' yesamäj.33

MOKAJ 41. Rujalik samaj toq man junam ta kiwäch.

Toq ka'i' samajela' man junam ta kisamaj, nkajo' nkijäl ri samaj chi kiwäch; k'atzinel chi ri k'amöl b'ey nuya' q'ij, chuqa' nuya' apo ruk'utuxik chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal richin nya' q'ij nb'an ri jaloj.

MOKAJ 42. Rajowaxik richin nb'an ri jaloj.

Ri samajela' nkajo' nkib'än ri jaloj k'atzinel chi nkojqaj re rub'eyal re':

We achi'el k'o chupam ri Mokaj 40 richin re Taqanem Tzij re':1.

K'o chi xa junam ri kisamaj chuqa' ri ajil nkik'ül;a)

Nkik'utuj apo chuwa wuj chi re ri k'amöl b'ey;b)

783(

Page 79: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Chojmirisam achi’el k’o pe wawe’, Chitüy tzij 564-98 xel chupam Amaq’el 34. Taluwuj ri 31 de agosto juna’ 1998.

K'o chi samajinäq chik pe jun juna' toq nuk'utuj apo;c)

K'o chi ja ri k'amöl b'ey nuya' q'ij chi nuk'utuj ri jaloj;d)

Nrojqaj rub'eyal ruk'utuxik ri samaj nuk'utuj apo, we ri samaj e) nya' chi cha'onïk.

Ri K'amöl B'ey xtujikib'a chuwa wuj chi ke ri samajela' nkajo' ri jaloj chuqa' chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal.

Ri jalwachinïk k'ojolb'äl samaj achi'el nub'ij ri Mokaj 41 richin re 2. Ruchojmilal Tzij re', xtojqäx rij ri Mokaj tzij xik'o kan, xa xe man nok ta ri motzaj tzij a) chuqa' ri k'amöl b'ey nab'ey xtutäq apo ri wuj pa ri amaq'el Samaj Winaqilal richin njikib'äx pe tzij pa ruwi', k'a ri' xtujikib'a' chik tzij rija'.

We xjikib'äx pe chi nya' q'ij, k'o chi yeb'an ri wuj richin ruya'ik 3. samaj chuqa' nya' apo rutzijol pa Amaq'el Samaj Winaqilal kisiloxik ri samajela' richin nk'oje' kan retal, k'a ri' re Samajay re' xtutäq apo ruka'ib'al ri wuj pa ri K'amoj b'ey rajilaxik rupwaq ri Saqamaq', richin nk'oje' pa kicholajil kitojik ri samajela'.34

MOKAJ 43. Rutaqik juk'am chik.

Ja ri' toq jun samajel nq'axäx juk'am chik k'ojolb'äl pa junam samaj, junam ruq'a' raqän ri Saqamaq'. Re jaloj re' tikirel ja ri samajel nk'utun richin, chuqa' tikirel ja ri k'amöl taq b'ey yena'ojin richin pa rub'eyal rutz'etik ri samaj chuqa' pa rub'eyal nub'ij ri Mokaj 60 richin re Taqanem Tzij re'.

Toq ja ri samajel nk'utun richin, k'atzinel chi nya' rejqalem re rub'eyal re':

Wuj akuchi nuk'utuj apo chi re ruk'amöl b'ey;a)

K'o chi ri k'amöl b'ey nuya' pe rutzij chi tikirel nb'an ri jaloj, we b) man nuya' ta pe q'ij, wawe' npa'e' ri wuj;

K'o chi xok chupam ri cha'onïk;c)

Rujikib'axik nub'än pe ri K'amöl b'ey pa ruya'ik samaj.d)

793)

Page 80: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 44 Ruchojmilal tzij re’.35. Titz’et ri Mokaj 13 rajilab’al 1) Taqanem Tzij Ajil Samaj pa Saqamaq’.36. Titz’et ri Mokaj 61 rajilab’a 5); chuqa’, 73 Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ 37. aj Saqamaq’.

Toq ri K'amöl b'ey nuya' q'ij nb'an ri jaloj, ke re' rub'eyal nb'an chi re:

Ri ruk'amöl b'ey ri samajel nuya' apo jun rutzijol samaj chi re ri a) K'amöl b'ey chi ruya'ik samaj, pa ruwi' ri tojtob'enïk xeb'an chi re ri samajel, chuqa' ri wuj akuchi nk'utüx el ri jaloj;35

Ri K'amöl b'ey chi ruya'ik samaj, pa rub'eyal ri rutzijol samaj, b) xtuq'axaj apo ri wuj pa ri Amaq'el Samajay Winaqilal, xtuk'utuj apo ri jikib'anem tzij pa ruwi';

Ri Amaq'el Samajay xtujikib'a rutzij chuqa' xtotzolij pe ri wuj chi re c) ri K'amöl b'ey chi ruya'ik samaj richin nsamajïx ri wuj.

Chi ka'i' rub'eyal k'o chi nb'an ri wuj chi ruya'ik ri samaj, pa rub'eyal ri nub'ij ri Mokaj 29 richin re Ruchojmilal re'.36

RUB'ELEJ TANAJ

XA JUN OK PERAJRUTOJTOB’EXIK RI SAMAJ

MOKAJ 44. Rutojtob'exik ri samaj chuqa' rupajik rij.

Xtinük' jun rub'eyal rutojtob'exik samaj, ja re' xtik'atzin richin jotob'anem samaj, ruya'ik kitijonik samajela', rujotob'axik ajil chuqa' rujalik ruk'ojolb'al samaj.

Ri tojtob'enik samaj k'o jun ka'i' oxi' rub'eyal richin nipaj rij kisamaj ri samjela' aj Saqamaq'.

Ri tojtob'enïk nk'atzin richin nq'il jun samajel chuqa' richin nyak ruk'u' jun samajel, ja ri ruk'amöl b'ey nb'anon richin, ri xtiq'alajin chupam ri tojtob'enïk k'o chi tik'atzin richin rutzil ri samaj. Re xtiq'alajin chupam ri tojtob'enïk, xtitaq apo pa ri Amaq'el Samajay Winaqilal.37

Oxi' ruwäch ri tojtob'enïk: richin okem pa samaj, ri nb'an chi juna', ri nb'an toq k'ate xtina'ojïx.

804=

Page 81: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

MOKAJ 45. Tojtob'enïk richin okem pa samaj.

Ri tojtob'enïk richin okem, ja re' xtib'an toq ri samajel k'a ri' xok apo pa rusamaj, re' k'o jun ruq'ijul jikib'an, re' xtik'atzin richin njikib'äx chi ri winäq nok jumul jun samajel.

MOKAJ 46. Tojtob'enïk nb'an chi juna'.

Re tojtob'enïk re' xtuq'alajrisaj rub'eyal nsamäj ri winäq, nb'an junb'ey pa jun juna', ja ruk'amöl b'ey jun samajel nb'anon chi re, ja re' xtitaq apo pa Amaq'el Samajay Winaqilal richin nyak apo.

We chupam ri tojtob'enïk nq'alajin pe chi ri samajel man ütz ta rub'anom chi re rusamaj, k'o chi nb'an jun chik tojtob'enïk chupam apo ri oxi' ik' chi rij toq xb'an ri tojtob'enïk. Ri jun chik tojtob'enïk richin tiq'alajin pe we ri samajel k'o rujalon. Re jun tojtob'enïk re junam achi'el ri nk'owisäx ronojel juna', ja re' xtik'atzin richin nojqäx ri nub'ij ri Mokaj 73 richin ri Taqanem Tzij.

MOKAJ 47. Tojtob'enik nb'an toq k'ate nna'ojïx.

Ri tojtob'enïk nb'an toq k'ate nna'ojïx nk'atzin richin runab'exik we ütz ntajin chi rub'anik rusamaj jun samajel aj Saqamaq'. Wawe' xtiq'alajin we ri samajel ütz rajowaxik chi re ri nutaqej ri Mokaj 73 richin re Taqnem tzij re', we man ütz ta ntajin chub'anik ri samaj chuqa' k'o chi ntz'et achike nb'an chi re.

Ri tojtob'eník xtib'an pa rub'eyal rukojolil ri jujun samaj achi'el nub'ij ri Ruchojmilal tzij xtunük' pe ri Amaq'el Samajay Winaqilal.

MOKAJ 48. Samajib'äl richin tojtob'enïk.

Ri rub'eyal ri tojtob'enïk, ri samajib'äl xke'okisäx, k'o chi ja ri jujun ruq'a' raqän ri saqamaq' xtinuk'un richin, re xtib'an pa rub'eyal Ruchojmilal xtunük' pe ri Amaq'el Samajay Winaqilal.

MOKAJ 49. Rutojtob'exik jun samajel k'a ri xok apo.

Xa b'a achike samajel aj Saqamaq' ri ya'om apo ruma cha'onïk, ri k'a ri' nok apo chuqa' ri njotob'äx pa rusamaj, k'o chi ronojel ik' ntojtob'äx pa rusamaj, jarupe na ruq'ijul xtub'ij ri K'amöl nya'on apo pa samaj; richin ke ri' nq'alajin we ntikïr nub'än ri samaj, ke ri' njikib'äx chi samajel o xa nb'an achi'el nub'ij ri ruka'n motzaj tzij richin ri Mokaj 56 richin ri Taqanem Tzij. Ri xtiq'alajin chupam ri tojtob'enïk xtiya' apo rutzijol chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal richin nyak apo.

8141

Page 82: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 54 nab’ey motzaj tzij Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ 38. aj Saqamaq’.Titz’et ri Mokaj 61 rajilab’al 2), 3) Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj 39. Saqamaq’ chuqa’ 41 RuTaqanem Tzij Ulanem pa Iximulew.

We chupam ri tojtob'enïk xtiq'alajin chi ri samajel man nna'on ta chub'anik ri samaj, man ütz ta rub'anom pe ri samaj, man ruk'amom ta chik k'o pa ri samaj; Ri K'amöl b'ey nya' ri samaj, xtunük' ri wuj akuchi nujikib'a' chi nelesäx pa rusamaj. Re' na'oj re k'o chi nya' apo rutzijol pa Amaqel Samajay Winaqilal.38

MOKAJ 50. Kitzij ri k'amöl taq b'ey.

Ri k'amöl taq b'ey yeya'o ri samaj rik'in ri ruq'a' samaj pa'äl pa kiwi' ri samajela', k'o chi xtub'än ri tojtob'eník chi ke ri samajela' aj Saqamaq' chupam ri ruq'ijul richin yetojtob'ëx , richin ke ri' njikib'äx rusamaj chuqa' njotob'äx pa rusamaj. We ri tojtob'enïk nuk'utb'ej pe chi ri samajel ütz nub'än chi re rusamaj, man k'atzinel ta k'ïy ruq'ijul noyob'äx achi'el nub'ij ri Taqanem Tzij.

RULAJ TANAJCH’OJIB’ÄL, RI K’O CHI NB’AN CHUQA’ RI MAN TIKIB’AN RI

SAMAJELA’ AJ SAQAMAQ’

NAB’EY PERAJCH’OJIB’ÄL

MOKAJ 51. Uxlanem.

Ri samajela' aj Saqamaq' richin ri Molaj Samajitaqanel tzij ri k'o chik jun juna' kesamäj pe, nya' ri uxlanem chi ke pa ri ik' noviembre, diciembre chuqa' enero chi re jujun juna'. Ri samajela' aj Saqamaq' ri k'a man jani titz'aqät jun juna' kesamäj pe, npaj rij jarupe q'ij uxlanem nya' chi ke.39

MOKAJ 52. Numöl ri' ri uxlanem.

Ri uxlanem man tikirel ta nmol ruchi', k'o chi nya' pa ruq'ijul xb'itäj chupam ri Mokaj xik'o kan, man tikirel ta chuqa' ntoj chi re ri samajel. Xa xe we man xuxlan ta tz'aqät ruma xa b'a achike k'ayewal; xa xe nya'

8242

Page 83: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 58 Ruchojmilal Tzij re’.40. Titz’et ri Mokaj 88 Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj Saqamaq’.41.

ri uxlanem chi re richin ka'i' juna'. Ri K'amöl b'ey nya'o samaj xtichajin chi ri uxlanem man numöl ta qa ri' ruma xa nusäxh ruch'ojib'al jun samajel.

MOKAJ 53. Jalajöj ruq'ijul ri uxlanem.

Tikirel nnuk' apo ruq'ijul ri uxlanem pa jalajöj ik' man achi'el ta nub'ij ri Mokaj 51 richin re Ruchojmilal tzij re'; ri e rusamajela' ri Saqamaq' e k'o pa ri Molaj Samajitaqanel tzij, achi'el ri aq'omanela' e k'o pa taq aq'omab'äl jay, ri yesamäj pa xik'ach'ich', ri e chajinela', ri yesamäj pa taqowuj, ri nkimöl rupwaq ri Saqamaq', konojel ri samaj man tikirel ta npab'äx kan, samajela' ri man tikirel ta nkipab'a' kan kisamaj achi'el chuqa' ri tz'etöy rusamaj ri Saqamaq'. Ri K'amöl b'ey k'o pa kiq'a' re samaj re' xtikiya' apo rutzijol ri rub'eyal uxlanem richin ke ri' majun k'ayewal nuya' pe ri uxlanem.40

MOKAJ 54. Uxlanem pa taq ruq'a' raqän ri saqamaq' yesamäj pa kiyonil.

Ri e ruq'a' raqán ri Saqamaq' tikirel nkinük' apo jun rub'eyal ruq'ijul ri uxlanem kichin ri kisamajela', achi'el nub'ij Ruchojmilal re'; we ri Molojri'ïl kan jantape' nik'o ruwi' ruq'ijul ri uxlanem nkiya' chi ke ri kisamajela', tikirel ke ri' nkib'än chi re.41

MOKAJ 55. Nq'at ri uxlanem.

Pa taq ruq'a' raqän ri Saqamaq' akuchi' chi qijun nkich'äp ri uxlanem pa rub'eyal re Taqanem Tzij re' majun achike nq'ato kichin pa rokisaxik ri uxlanem.

MOKAJ 56. Rutz'ib'axik ri uxlanem.

Ri e ruq'a' samaj e pa'äl pa kiwi' samajela', k'o chi nkiya' rejqalem rutz'ib'axik ronojel re': rajilab'al q'ij toq ri samajel xok pa samaj, jarupe ruq'ijul ri uxlanem xya' chi re, chuqa' achike juna' rejqalem ri uxlanem xya' chi re.

We nnab'ëx chi ri samajel xsamäj chuqa' pa ch'aqa chik ruq'a' raqän ri Saqamaq', k'o chi nk'utüx chi re ruwujil ri uxlanem xya' chi re.

8343

Page 84: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Chojmirisam achi’el k’o pe wawe’, Chitüy Tzij 564-98 Xtalüx rutzijol ri 31 42. de Agosto juna’ 1998.Titz’et ri Mokaj 53 Ruchojmilal Tzij re’.43. Titz’et ri Mokaj 61 rajilab’al 4) Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj 44. Saqamaq’.

Ri e K'amöl taq b'ey k'o chi nkinik'oj rucholajil ri uxlanem ya'om pe chi ke ri samajela' aj Saqamaq', richin ke ri' pa rub'eyal nya' ri uxlanem chi ke, richin ke ri' ri xtib'e apo xtiya' ri uxlanem chi ke najiläx enero k'a diciembre.

Richin rusolik xa b'a achike k'ayewal pa ruwi' ruq'ijul ri uxlanem, k'o chi nb'an pa rucholajil tz'ib'atäl kan; toq ri samajel nel el pa rusamaj, rutojik ri uxlanem achi'el nub'ij ri Mokaj 52 richin re Ruchojmilal tzij re', xtipaj rij chi rij ri ruk'isb'äl ajil xuk'ül.42

MOKAJ 57. Ri uxlanem toq k'o jaloj chupam ri samaj.

Toq jun samajel aj Saqamaq' nq'axäx apo juk'an chik ruq'a' raqän ri Saqamaq', k'o chi najiläx ronojel ri ruq'ijul samajinäq pe, richin ke ri' man nimaj ta ruch'ojib'al pa ruwi' ri uxlanem.

MOKAJ 58. Ruk'utuxik ri uxlanem pa jalajöj ruq'ijul.

Toq ri samajela' aj Saqamaq' xtz'aqät jun juna' kisamaj, nkik'utuj ri uxlanem pa jun chik ruq'ijul, ri K'amöl taq b'ey xtikik'utuj ronojel ri wuj k'atzinel richin ntz'ët we tikirel nya' chi ke.43

MOKAJ 59. Ri man xjikib'äx ta kan.

Ri K'amöl taq b'ey k'o chi xtikikanoj rusolik xa b'a achike k'ayewal pa ruwi' uxlanem xtiq'alajin pe chi kiwäch.

MOKAJ 60. Ruk'utuxik q'ij k'o ajil chuqa' manaq ajil.44

Ri K'amöl taq b'ey yeya'on ri samaj tikirel nkiya' q'ij toq ke re' rub'eyal:

K'AMÖL TAQ B'EY YEYA'ON QA RI SAMAJ:1.

Jun ik' pa jun juna', ntoj ri ik' chi re, xa xe k'atzinel chi kan a) k'o ruma nk'utüx apo, man ruma ta nub'än jun chik samaj pa jun chik ruq'a' raqän ri Saqamaq', man ruma ta nch'akon juk'am chik;

8444

Page 85: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Chojmirisam achi’el k’o pe wawe’, Chitüy Tzij 564-98 xel chupam ri 45. Diario Oficial ri 31 de agosto ri juna’ 1998.

Oxi' ik' pa jun juna' , xa xe man ntoj ta re ruq'ijul re' chi re, xa b) xe k'atzinel chi kan k'o ruma nk'utüx apo, man ruma ta nub'än jun chik samaj pa jun chik ruq'a' raqän ri Saqamaq', man ruma ta nch'akon juk'am chik;

Jun juna', ruma tijonïk, xa xe k'atzinel chi re tijonïk re' nk'atzin c) chi re pa rub'anik rusamaj. We nya' q'ij chi re chuqa' ntoj ri rajil, re samajel re' k'o chi nujuch' jun wuj akuchi nupab'a' ri' nuk'ül ri tijonïk, nuch'äk ri tijonïk, ütz runa'oj nub'än, ntzolin chik pa rusamaj toq xtuk'ïs rutijonïk, k'o chi nukamuluj ruq'ijul ri xya' q'ij chi re xel el pa rusamaj. We man xtub'än ta, k'o chi nutzolij ri pwäq xya' chi re ruma ri ajil xuk'ül chuqa' ri pwäq xuya' ri Saqamaq' chi re ruma to'ik pa ruwi' rutijonïk. Ri K'amöl b'ey xya'on ri samaj tikirel nuya' qa ch'aqa chik rub'eyal chupam ri wuj xtijuch'.

K'AMÖL TAQ B'EY PA TAQ RUQ'A' RAQÄN RI SAQAMAQ'. Nya' q'ij 2. chuqa' ntoj ri q'ij chi re ri samajel, toq ke re' rub'eyal:

Ruma rukamik ruk'ulel , rukamik jun al jun k'ajol, wo'o q'ij; a) ruma kikamik jun chaq'laxel o nimalaxel, oxi' q'ij;

Ruma nk'ule' pa Q'atb'ál tzij, wo'o q'ij;b)

Ruma ralaxik jun al, jun k'ajol;c)

Ruma jun peyoxik pa q'atb'äl tzij, xa b'a achike na ruma, xa xe d) k'atzinel retal wuj richin ri peyoxik;

Richin yab'e pa IGSS, jarupe na ruq'ijul rajowaxik, ri samajel k'o e) chi nuk'utuj ruwuj richin nq'alajin ri ramaj xok chuqa' xel pe pa aq'omab'äl;

Ruq'ij ralaxik toq ntz'aqät rujuna' ri samajel.f)

Ri rub'eyal nub'ij chupam re jun ajilab'äl re', man k'atzinel ta retal tzij toq nel chuqa' toq nok apo pa samaj ri samajel, xa xe tiya' apo rutzijol chi xya' q'ij, re' pa ri Amaq'el Samajay Winaqilal richin nk'oje' kan retal.45

8545

Page 86: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 113, 136 motzaj tzij d) Cholk’aslemal chuqa’ 3 Taqanem 46. Tzij Samaj Winaqilal.Chojmirisam achi’el k’o pe wawe’, Chitüy tzij 564-98, xelesäx rutzijol pa 47. Amaq’el Taluwuj ri 31 de Agosto juna’ 1998.Xelesäx kan Mokaj 63 Chitüy Tzij 564-98 xelesäx rutzijol ri 31 de Agosto 48. juna’ 1998.Titz’et ri Mokaj 61 rajilab’al 12) Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj 49. Saqamaq’.

MOKAJ 61. Ruk'utuxik q'ij richin okem pa cha'onïk.

Ri K'amöl b'ey nya'on ri samaj k'o chi nuya' q'ij chi ke ri samajela' aj Saqamaq', ri nkik'utuj q'ij ruma nkichäp jun samaj akuchi ja ri winäq xk'aqon kiwäch pa rub'eyal ri Taqanem Tzij richin cha'onïk. Xa xe man tikirel ta ntoj kajil.46

MOKAJ 62. Ruya'ik q'ij richin tijonïk.

Ri K'amöl taq b'ey yeya'on samaj, k'o pa kiq'a' rupajik rij toq k'atzinel nkiya' q'ij chi re jun samajel aj Saqamaq' nutijoj ri', tikirel nujikib'a' we ntoj o man ntoj ta ri rajil. Man tikirel ta nik'o chi re waqxaqi' ramaj pa jun wuqq'ij. Nya' q'ij chi ke ri samajela' ruma kitijonik yetajin nkitojtob'ej ki'; k'atzinel chi k'o ri kiwuj nk'utb'en chi kan qitzij yetajin chi re kitijonïk. Ri K'amöl taq b'ey k'o chi nkitz'ët we kan qitzij yetajin nkitijoj ki'. Pa ruk'isb'äl ri samajel k'o chi nucholajij apo ri xtikïr xuq'i' chupam ri ruq'ijul xya' q'ij chi re. We nq'alajin chi majun nokisäx ta pa rub'eyal ri ramaj nya' chi re', xa nmaj chi re'.

Wawe' xa xe nya' apo rutzijol chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal richin nk'oje' kan retal.47

MOKAJ 63. Xelesäx kan.48

MOKAJ 64. Uxlanem chuxe alanïk chuqa' chi rij alanïk.

Ri teja' samajela' aj Saqamaq' k'o kich'ojib'al richin ye'uxlan chuwäch ri alanïk chuqa' chi rij ri alanïk, xtojqäx rij ri nub'ij ri IGSS.49

Ri ixöq samajel man kuchun ta rij ruma ri IGSS, xti'uxlan chuqa' xtitoj rajil ri jaurpe q'ij xtuxlan, richin tikirel nuxlan, k'o chi nuk'utuj apo ri uxlanem nrachib'ilaj apo jun wuj ya'om pe ruma jun aq'omanel, akuchi' nub'ij pe jarupe ik' ruk'wan chuqa' janpe xtaläx ri ne'y.

8646

Page 87: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 102 Motzaj tzij j) ri Cholk’aslemal. Chojmirisam achi’el 50. k’o pe wawe’, Chitüy tzij 564-98, xel pa amaq’el Taluwuj ri 31 de Agosto juna’ 1998. Titz’et ri Mokaj 61 rajilab’al 6) Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj Saqamaq’ chuqa’ Choltaqanel Tzij 1633 Rajpopi’ amaq’.Xelesäx kan ri Mokaj 67 Chitüy tzij 564-98 xel chupam Amaq’el Taluwuj 51. ri 31 Agosto juna’ 1998.Chojmirisam achi’el k’o pe wawe’, Chitüy tzij 564-98 xel chupam Amaq’el 52. Taluwuj ri 31 de agosto juna’ 1998.

MOKAJ 65. Sipam ajil.

Ri sipam ajil xtiya' chi ke ri samajela' aj Saqamaq', ka'i' rutojik nb'an chi re, nik'aj xtiya' pa ri nab'ey taq wolajuj q'ij richin diciembre, ri nik'aj chik pa ri nab'ey wolajuj taq q'ij richin Enero.50

MOKAJ 66. Ruq'ijul samaj richin nya' ri sipan ajil.

Ri samajela' e samajinäq pe ri 1 de enero k'a 30 de noviembre richin jujun juna', k'o kich'ojib'al richin nkik'ül ronojel ri sipan ajil, re' xtitoj pa rub'eyal nub'ij ri Mokaj, xtijëk' rij chi rij ri ajil xuk'ül pa ri ik' noviembre. Ri samajela' ri man xtz'aqät ta jun juna' kisamaj, xtipaj rij jarupe sipan ajil xtikik'ül.

MOKAJ 67. Xelesäx kan.51

MOKAJ 68. Ri uxlanem majun nuxoch'ij ta ruya'ik ri sipam ajil.

Toq nk'utüx q'ij pa samaj, tojel o man tojel ta, ri uxlanem chuxe alanïk chuqa' chi rij alanïk, uxlanem ruma ja ri IGSS njikib'an pe rub'ixik, man nuxoch'ij ta ruya'ik ri sipan ajil chi ke ri samajela'.52

MOKAJ 69. Ruq'ijul samaj man ajilam ta.

Richin rutojik ri sipan ajil, man ajilatäl ta ri ruq'ijul man xb'an ta samaj chuqa toq man xk'ül ta ajil.

MOKAJ 70. Ruch'ojixik.

Jun samajel aj Saqamaq' we man ki' ta ruk'u'x rik'in ri sipam ajil xuk'ül, man xya' ta ronojel chi re pa rub'eyal nub'ij ri Taqanem Tzij, tikirel nch'ojin apo chuwa ri Samajay nb'ano ri tojik, ja rije' xketz'eton we kan k'o ruma ri ch'ojinïk.

8747

Page 88: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 93 Taqanem Tzij pa ruwi’ Samajela’ aj Saqamaq’.53. Chojmirisam achi’el k’o pe wawe’, Chitüy tzij 564-98 xel chupam Amaq’el 54. Taluwuj ri 31 de Agosto juna’ 1998.

MOKAJ 71. Sipan ajil chi ke ri e k'o pa rucholajil tojik.

Ri samajela' nkik'ül rajil kisamaj e k'o pa jun rucholajil chi q'ij, xtajiläx jarupe kajil kik'ulun pe chi ronojel chupam ri ik' noviembre chi re jujun juna', achi'el nub'ij ri Mokaj 65 richin re Ruchojmilal re'.

MOKAJ 72. Sipan ajil chi re jun samajel k'o qa pa rub'i' jun chik.

Ri winäq ya'om qa pa rub'i' jun chik samajel, k'o chi xtiya' ri sipan ajil chi re, xtipaj rij jarupe ruq'ijul xsamäj.

MOKAJ 73. Ch'ojib'äl ruma kamïk.53

Ja re' ri ch'ojib'äl ruma jun kamïk:

Rutzolixik ri pwäq xokisäx chumuq'ik ruk'ulel, ruchaq', runimal, rute', 1. rutata', tikirel nya' ka'i' mil maq'uq', k'a ka'i' ik' rajil ri kamel; we ri pwäq xk'is chumuqik man napon ta rajil ri ka'i' ik' rajil, xa xe xtiya' rajil ri pwäq xk'is chumuqik.

Ri ixjayilom k'ulan rik'in ri kamel, alk'walaxela', ri te'ej tata'aj yetzuq 2. we ruma ri kamel, xtiya' jun ik' rajil chi ke ruma jujun juna' samajinäq pe, xa xe man xtik'o ta chi re wo'o' ik' rajil.

Ch'aqa chik ajil to'ik, ri ixjayilom ri achijilom we e k'ulan, ri 3. alk'wlaxela', ri te'ej tata'aj, tikirel stape man chi q'atb'äl ta tzij xtikik'ül ri ajil k'o ta chi xukül ri kamel ri k'o ta chi xukül, ke ri' chuqa' rajil ri uxlanem, ronojel ruwäch ruwi' ajil, re' najiläx k'a ri k'isb'äl q'ij samaj xub'än.54

MOKAJ 74. Ke re' xtib'an chi re ri rutojik chi rij ri kamïk. Richin ntoj rajil rusamaj jun kisamajel winaqilal ri xkäm yan, kan nk'atzin nb'an achí'el ri nchol qa:

Nk'atzin chi ri k'utunel, tikirel nuk'utuj pa jun xab'achike wuj, o ri 1. jun wuj ri kan e richin wi ri' chi la pan Amaq'el Samajay Winaqilal. Chuqa' tikirel nuk'utuj chi re ri Samajb'äl Jay akuchi' xsamäj wi ri kaminäq samajel. Ri wuj ri xtitaq chi aninäq pan Amaq'el Samajay Winaqilal.

8848

Page 89: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Rik'in ri k'utunel wuj nk'atzin yeya' el ri ch'aqa chik wuj:

Ruk'u'x wuj akuchi' nub'ij wi chi ri kaminäq kan qitzij xok a) samajel. Ri wuj ri' ja ri akuchi' xsamäj wi xtiya' wi. Chi ri' xtichol wi ronojel ri uxlanib'äl ri xub'än toq k'a nisamäj na; kan k'o chi ruk'wa'n jampe' chike q'ij ri xuxlan, chuqa' achike juna'.

Ruk'u'x wujil kaminaq ya'om pe ruma ri Tz'ib'ab'äl Jay B'i'aj b) Registro Civil pa tinamït;

Ruk'u'x ruwujil k'ulub'ïk o we xa xe ke ri' xkik'äm ki', ri nya' pa c) Tz'ib'ab'äl Jay B'i'aj winaqilal pa tinamït. Re wuj re' nelesäx chi rij ri kamïk.

Ruk'u'x kiwujil ri kalk'wal ri xek'oje' rik'in ri kaminäq, ri nya' pa d) Tz'ib'ab'äl Jay B'i'aj winaqilal pa tinamït.

We ri k'utunel xa jun ruchaq' runimal ri kaminäq, k'o chi e) nuk'üt ri ruk'u'x ruwujil ri nya' pa Tz'ib'ab'äl Jay B'i'aj winaqilal pa tinamït.

We nrajo' chi ntoj ronojel ri janipe' pwäq ri xokusäx richin f) rumuqik ri kaminäq, K'o chi nk'ut ronojel ri retal tojïk.

We ja ri te'ej tata'aj ri nkik'utuj ri rutojik chi rij kamïk, pa kiwi' ri ruj ri yenatäx pa taq retal tz'ib' a) y b) richin ri makaj re', nk'atzin nkik'üt ri ralaxib'äl wuj richin ri samajel kaminäq. Chuqa' nk'atzin chi nkiya' kitzij chi kan qitzij ri nkib'ij; re' tib'an chwäch jun Etamanel Pixab'alil Winäq, ruma jun Rutaqanel ri Nab'ey Ajpop amaq' o chwäch jun rutata'al tinamït. Chi ri' tiq'alajïx pe we ri kaminäq manaq rixjayil ni ta ralk'wal ri e ko'öl ta o jun ri k'o ta ruk'ayewal, ri yerumalkanij ta kan kan. Chuqa' we q'aläj chi ja ri kamina ri xerilij pe ri te'ej tata'aj.

Wi ri kaminäq e k'o ta ru yaj'al yajk'ajol, k'o chi nutz'ët ronojel ri nub'ij chupam ri chupam Ruq'atb'äl Tzij Winaqilal chuqa' achike nub'ij ri Ruk'waxik Q'atb'äl Tzij Winaqilal chuqa' ri kichin K'ayinela. Chuqa' k'o chi nuya' apon jun ya'om tzij ri b'anom chwäch jun Nim Taqanel richin declaratoria judicial, ri kan tz'ib'an pa rub'eyal pa Tz'ib'ab'äl jay B'i'aj winaqilal pa tinamït.

Pan Amaq'el Samajay Winaqilal xtinik'öx ronojel ri k'utunel wuj, k'a 2. ja ri' xtuya jun solom tzij akuch' xtub'ij wi tikirel nya' o man nya' ta ri nk'utüx.

8949

Page 90: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Re’ xjalatäj rub’anïk, kan achi’el nub’ij ri Ruximon tzij ri Nab’ey Ajpop 55. No. 564-98 ri xel chupam Diario Oficial chupam ri juk’al julajuj ruq’ij ri ik’ Agosto richin ri juna’ 1998.Titz’et ri Mokaj 64 richin ri Taqanem Tzij.56.

Ri wuj xtitäq ruma ri Amaq'el Samajay Winaqilal chi re ri chituyal 3. richin ri', richin ke ri' nb'e chik jun b'ey ri rusamajixik ri wuj richin ke ri' ntoj.55

RUK’AN PERAJACHIKE RI K’O CHI NB’AN chuqa’ ACHIKE MAN RUK’AMOM TA

NB’AN

MOKAJ 75. Achike ri kan k'o chi nb'an kuma ri samajela'.56

Ri molaj ya'onel samaj chuqa' ri kitaqanel, kan k'o chi nkib'än ronojel ri achike nub'ij chupam ri cholaj taqanel tzij, chuqa' nk'atzin chi nkitz'ët chi tib'an ronojel ri nub'ij chupam ri jun Chola taqanel re', chuqa' nk'atzin nkanöx rub'anik richin keri' kan pa ruchojmil yesamäj ri samajela', ketz'et ri ramaj pa samaj, chuqa' nk'atzin ntz'et ronojel ri achike samaj nb'an pa ronojel ri samajib'äl jay. Pa ruwi' ri ch'aqa chik taqanel ta tzij ri samajela' k'o chi nkib'än achi'el ri nchol qa:

Kan ütz kina'oj tikib'ana' konojel chupam ri ramaj richin wa'in pa 1. q'ij o richin uxlanïk.

Mani nkijalwachij ri ramaj ri ya'om chi ke richin ye'uxlan o richin 2. yewa' pa q'ij.

Ch'aqa chik ri yeya' pa taq samajb'äl jay.3.

MOKAJ 76. Ruya'ik ruch'arik ri ramaj pa samaj.

Kan kisamaj ri Molaj ya'onel samaj chi nkinük' nkiya' achike ramaj yesamäj ri samajela' pa taq Chituya', pa taq ruq'a' ri Nab'ey Ajpop Samajb'äl Jay, chuqa' ri ch'aqa chik Rusamajib'äl Jay. K'o chi nuya ri rucholajik richin ke ri'.

Ri rucholajik, richin ke ri' kan pa ramaj ye'ok pa samaj.1.

Akuchi' xkesamaj wi, chuqa' achike ramaj ye'ok achike ramaj ye'el.2.

Rucholaj rub'anïk, achi'el yek'atzin pa samaj, chuqa' kan k'atzinel 3. ntz'et ri kijuna' ri samajela', we ixöq we achin; chuqa' ri ruk'waxik

9040

Page 91: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

na'oj, ri kib'anik chikijujunal, ri kina'oj kik'in konojel, kan achi'el nk'atzin pa samaj.

Ri samaj ri nya' richin chajnela', ri samaj ri man nk'atzin ta chi 4. lan jumül yek'oje' apo ri samajela' ri xa xe nk'atzin chi choj ke ri' e k'o apon.

Ri samaj ri man pa jay ta yeb'an ruma ri' nk'atzin chi jantäq ye'el 5. el chuqa' ri kan k'o chi ye'el el jumul richin ne'kib'ana' pe.

Ri samaj ri man k'atzinel ta chi k'o ta jun ramaj ruma xa jun wi 6. chik ruwäch samaj.

MOKAJ 77. Ri okem pa samaj, ri ramaj richin okem.

Konojel ri samajela' k'o chi ka pa ye'apon pa samaj chuqa' kan pa ramaj k'o chi ye'apon achi'el nunataj ri rub'eyal rub'anikil samaj, achi'el nub'ij ri rupixab'alil samaj, chuqa' ch'aqa chik b'anikil ri nya' chupam ri samajb'äl jay, chuqa' ri ch'aqa chik ruwäch samaj ri nk'atzin jun chik rub'eyal rub'anikil richin ri samaj. Richin kan nb'an ronjel ri taqom tzij re' ncholajïx qa re:

Konojel samajel k'o chi nkiya' kan retal ntäq ye'ok pa samaj, chuqa' 1. ntäq ye'el el; ke chuqa' ri' ntäq ye'el el chuqa' ntäq ye'ok pe pa wa'in richin pa nik'aj q'ij. Ja ri samajb'äl jay xtib'in achike rub'anik xtukusaj richin ronojel ri', richin ke ri' kan ntzet, nik'oje' kan retal jun samajel chi kan qitzij xsamäj.

Ri samajel ri nkiya' ka retal chi man pa ramaj ta xe'apon pa samaj, 2. ja yan ri' xeqa chupam ri ruloman ramaj; stape ta kan xe'apon jun q'ij pa samaj. we k'o jun ri man nuya' ta kan retal chi man pa ramaj ta xapon pa samaj, ntel chi tzij chi man xapon ta pa samaj; ri' xa jun mak pa samaj. Xab'achike chike ri b'anikil ri' k'o chi nb'an jun rutojb'äl mak ri nk'atzin. Man nb'an ta we ka ja yan q'ij ri' ri samajel nub'ij apo chi re ri k'amöl rub'ey o chi re ri tz'etonel samaj achike ruma ke ri' xub'än. Ja rije' yan chik we nkinimaj we man nkinimaj ta ri nub'ij ri samajel. Ri Molaj cha'onel samajela o ri cha'onel samajela', nkitz'ib'aj kan ntäq ri samajela' ruloman chik ye'apon pa samaj, chuqa' we man ye'apon ta. Ronojel ri' nk'oje' kan pa taq kib'i chi kijujunal ri samajela', richin nb'an jun ch'ojinïk chi ke, chuqa' richin netäx rusamaj.

914!

Page 92: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Titz’et ri Mokaj 67 richin ri Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj 57. Saqamaq’.

Achi'el nub'ij ri rucholaj rutaqanel ri Rusamajib'äl jay Kisamajela' 3. Winaqilal, chi tib'an jun rutojb'äl mak ri samajel ri numalij kan rusamaj we man ya'om ta q'ij chi re richin ntel el ntäq man jani tapom ri ramaj richin ye'el konojel.

MOKAJ 78. Ri juney ruwäch ramaj samaj.57

Ri juney ruwäch ramaj samaj, ja ronojel ri ramaj ri nuya' jun samajel richin nk'oje' chu xe' rutzij ri Uk'wäy rub'ey samaj, achi'el nub'ij ri jun rub'eyal rub'anikil samaj re'.Ri juney ruwäch ramaj samaj tikirel nb'an pa q'ij, tikirel nb'an chaq'a', tikirel chuqa' ka'i' ruwäch nb'an chi re; achi'el nrajo' ri samaj.Ri juney ruwäch q'ij richin pa jun q'ij, ntikir chupam ri waqi ramaj nimaq'a' yan, richin nk'is pa ruwuq ramaj richin tiqaq'ij. Man tikirel ta nq'ax ruwi' waqxaqi' ramaj q'ij q'ij. Chuqa' man tikirel ta nq'ax ruwi' kak'al kaji' ramaj pa jun xman.Ri juney ruwäch ramaj samaj ri chaq'a', ntikir qa pa ruwuq ramaj richin tiqaq'ij, ne'k'is pa ruwaq ramaj richin ri ruka'n q'ij. Man tikirel ta nq'ax ruwi' waqi' ramaj q'ij q'ij. Chuqa' man tikirel ta nq'ax ruwi' juk'al oxlajuj ramaj pa jun xman.Ri juney ruwäch ramaj samaj pa ka'i' ruwäch ramaj, ja ntaq nchap samaj pa q'ij richin nk'is chaq'a'. Stape' ke ri' rub'anïk, we ri samajel nsamäj kaji' ramaj o nq'ax ruwi' kaji' ramaj pa samaj ri chaq'a', ntel chi tzij chi xsamäj pa jun ruwäch ramaj ri chaq'a'. Re' man tikirel ta nq'ax ruwi' wuqu' ramaj q'ij q'ij; chuqa' man tikirel ta nq'ax juk'al waqxaqlajuj ramaj rik'in nik'aj pa juwuq.

MOKAJ 79. Ri ramaj chupam ri juney ruwäch ramaj samaj. Ri ramaj chupam ri juney ramaj samaj kichin ri samajela' ri yesamäj pa taq samajb'äl jay richin ri nab'ey Ajpop Samajb'äl Jay ri pa Ruk'u'x Amaq'il, ntikir ri pa rub'elej ramaj nimaq'a' richin nk'is pa ro' tiqaq'ij. Pa ch'aqa chik ruperaj Amaq', richin ri qamaq', ri samajela' xke'ok pa samaj ri pa waqxaqi' ramaj nimaq'a' richin ye'el ri pa kaji' ramaj richin tiqaq'ij. Ja k'a chi ka'i' kib'anik samajela' xtikichäp samaj ri pa q'ij Lunes k'a pa q'ij Viernes.

924"

Page 93: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Chojmirisam achi’el k’o pe wawe’ Chituy Tzij 564-98 xel chupam Diario 58. Oficial ri 31 Agosto 1998.Titz’et Mokaj 21 richin Cholk’aslemal Iximulew Amaq’; 74, 75, 76 chuqa’ 59. 79 richin ri Taqanem Tzij pa kiwi’ Samajela’ aj Saqamaq’.

Chi ke konojel ri samajela' kan nya' nik'aj ramaj chi ke richin wi'in pa nik'aj q'ij. Ri ramaj richin wa'in ntikir ri kab'lajuj ramaj pa q'ij, ne'k'is pa ka'i' ramaj ri tiqaq'ij. Richin ütz ntel ronojel, ri molaj ya'onel samaj chuqa' ri kisamajel, k'o chi nikicholajij nkinük' achike rub'anik ye'el el ri samajela' pa wa'in richin ke ri' ri samaj man nyoke' ta kan. Man ruk'amom ta chi ri k'amöl taq b'ey chuqa' ri nab'ey taq samjela' chi nkiya' q'ij chi ri samajela' nkimalij kan ri kisamaj, ruma k'o nkajo nkib'än kichin qa ri je'. we k'o jun ri nuxalq'atuj ri jun Taqanem Tzij re', k'o chi nya' jun tojb'äl mak chi re, achi'el nub'ij ri Taqanem Tzij.

Kan q'aläj wi re', chi ri chupam ri ramaj richin uxlanen o richin wa'in pa q'ij, ri nub'ij chupam jun Mokaj re', ri samajel man k'o ta chuxe' rutzij ri Uk'wäy rub'ey samaj. Ruma ri' chupam ri ramaj ri' manjun troyob'ej jun ütz samaj.

Toq ri rujachik ramaj pa samaj man nuk'ul ta ri' rik'in ri nunataj ri jun Mokaj re', ruma xa ri samajela' yesamäj chaq'a' o xa ka'i' ruwäch ramaj yesamäj wi, ja ri k'amöl taq b'ey xtikinuk' ri ramaj richin nya' ri uxlanen ramaj chi ke.58

RUJULAJ TANAJ

XA JUN OK TANAJRI RUK’WAXIK RI KIB’ANIKIL SAMAJELA’

MOKAJ 80. Ri rub'anik ri tojb'äl mak, ru relesaxik samaj.59

Richin kan nb'anatäj ronojel achi'el ri nub'ij ri Taqanem Tzij, nya' kan ronojel re:

Ch'olinïk: Re' jun tojb'äl mak ri nb'an chi re ri samajel ruma ri 1. ruk'wäy samaj, ruk'amöl b'ey ko'ol molaj, ruk'amöl b'ey jun chik ko'ol ruwäch samaj, ruma k'o jun ko'ol ch'a'oj ri xub'än, ri man kan ta nim, jak'a kan k'o jub'a' k'ayewal nuk'öm pe chi re ri Runuk'ik ri samajb'äl jay. Ri ch'olinïk re' k'o chi nb'an pa ewel, chuqa' nk'atzin chi nya' kan jun retal wuj pa ruwujil ri samajel.

934#

Page 94: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Tz'ib'am ch'olinïk: Re' nk'atzin nb'an ruma ri ruk'wäy samaj, ruk'amöl 2. b'ey ko'ol molaj, ruk'amöl b'ey jun chik ko'ol ruwäch samaj, ntäq ri samajel xub'än jun ch'a'oj ri nim jub'a', ri man ruk'amom ta chi nq'at rub'ey pasamaj, nq'at chuqa' rutojik ri rajil. Ri tojb'äl mak re' nb'an chuqa' ntäq ri samajel nb'an ka'i' oxi' ch'olinïk chi re pa jun rik' samaj. Ri jun tz'ib'am ch'olinïk re' k'o chi nya' kan jun retal wuj chupam ruwujil ri samajel.

Ruq'atik samaj, ruq'atik rajil samaj: Re' pa ruq'a' ri nab'ey ruk'amöl 3. b'ey k'o wi. nb'an ntäq ri samajel nub'än jun nim ch'a'oj ri kan kayew chwäch ri k'amöl b'ey ri xnatäx yan qa; jun ch'a'oj ri man ruk'amom ta chi ruma ri' nelesäx el rusamaj ri samajel, achi'el nnatäx chupam ri Mokaj 76 richin ri Taqanem Tzij, ruma ri relesaxik rusamaj ri samajel, pa ruq'a' ri molaj ya'onel samaj k'o wi. Nim ch'a'oj nb'ix ntäq ri xbanatäj kan k'o nim k'ayewal nuk'öm pe, jalajoj k'ayewal nub'än chi re ri Runuk'ik ri samajb'äl jay Ruk'wäy samaj. Richin nya' ri jun tojb'än mak ri, ke re' nb'an:

Ntäq ri Uk'wäy rub'ey samaj, ruk'amöl b'ey ko'ol molaj, ruk'amöl a) b'ey jun chik ko'ol ruwäch samaj, nutz'et ri ch'a'oj ri xb'an ruma jun samajel, k'o chi nutz'ib'aj kan jun tz'ib'an q'atb'äl wuj chi rij ri xb'anatäj; chuqa' nk'atzin chi nutäq jumul rub'ixik pa wuj chi re ri Molaj Cha'onel Samajela' o chi re ri molaj tz'etonel samajela' chi rij ri ch'aój ri xb'an ruma ri samajel; chuqa' tuya' el ju ruk'u'x ri tz'ib'an q'atb'äl wuj chi rij ri b'anikïl.

Ri Ruk'amöl b'ey ri Molaj Cha'onel Samajela' o ri molaj tz'etonel b) samajela', pa jun wuj xtutäq royoxik ri samajel, richin ke ri' chupam ri oxi' q'ij ri ntikir ntäq ntaq el royoxïk, chuwäch wuj tub'ij pe la k'o xa manaq rumak, richin nuto' ri' chuqa' tuya' el ronojel ruto'onel chi rij ri rub'anob'äl.

Ntäq xeq'ax yan ri oxi' q'ij, ri Ruk'amöl b'ey ri Molaj Cha'onel c) Samajela' o ri molaj tz'etonel samajela', xtutäq rub'ixik chi re ri Nab'ey ruk'amöl B'ey pa ruwi' samajb'äl Jay, ronojel ri b'anön. Chuqa' jun rutzijol chirij ruch'a'oj ri samajel. K'o o man k'o ta el ri wuj ri nub'ij chi manaq ch'a'oj b'anön, ri wuj xtitaq el chi re ri nab'ey k'amöl b'ey pa ruwi' ri samajb'äl jay, richin ke ri' ja ri ja' tib'in pe we ruk'amom nq'at rusamaj ri samajel.

944$

Page 95: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Wi ri k'amöl b'ey pa ruwi' ri samajb'äl jay nutz'et chi kan d) ruk'amom nb'an ri nk'utüx; ka ntikir nuq'at ri rusamaj ri samajel, nuq'ät chuqa' ri rajil rusamaj. K'a jun ik' samaj ntikir nuq'ät ri samaj pa jun juna', rik'in jun solontzij chi rij ri', chuqa' xtuk'utuj chi re ri Molaj Cha'onel Samajela' o chi re ri Molaj Tz'etonel Samajela' richin ke ri' ntaq rub'ixik chi re ri samajel chi rij ronojel ri'; tib'an ri tz'ib'an q'atb'äl wuj, chuqa' richin tutaqa' rub'ixik chupam ri Ruwujil Samaj Amaq' chi rij ri kisiloxik samajela' chi re ri Rusamajib'äl jay Kisamajela' Winaqilal richin runik'oxïk, rutz'ib'axïk; k'aja' chik ri' tutaqa' chi re ri K'amöl B'ey Ruk'waxïk rupwaq Amaq' richin ke ri' man ntoj ta chik ri samajel.

Chuqa', we ri nab'ey k'amöl b'ey pa ruwi' ri samajb'äl jay nutz'et e) chi man ruk'amom ta nq'at qa rusamaj ri samajel, xtuk'utuj chi re ri Molaj Cha'onel Samajela' o chi re ri tz'etonel samajela', chi tuya' jun chik rub'anik tojb'äl mak ri e k'o chupam ri jun Mokaj re'.

Ntäq nmajtäj rusamaj jun samajel: Re' pa ruq'a' ri molaj ya'onel 4. samaj k'o wi. Ke re' xtib'an:

Ntäq ri Uk'wäy rub'ey samaj, ruk'amöl b'ey ko'ol molaj, ruk'amöl a) b'ey jun chik ko'ol ruwäch samaj, nutz'et chi ri ch'a'oj ri xb'an ruma jun samajel, e k'o chupam ri Mokaj 76 richin ri Taqanel Pixab'alil, nk'atzin chi ntz'ib'äx ri tz'ib'än q'atb'äl wuj chi rij ri b'anikïl, chuqa' nk'atzin chi kan ja yan ri ntaq jun tz'ib'an wuj chi re ri Molaj Cha'onel samajela' o chi re ri Molaj tz'etonel samajela', richin nb'ix achike ruch'a'oj xub'än ri samajel; tuya' el chuqa' jun ruk'u'x ri tz'ib'an q'atb'äl wuj, richin ke ri' nb'an ri achike nk'atzin nb'an ruma ri ch'a'oj, chuqa' titaq rub'ixik chi re ri samajel richin ke ri' chupam ri oxi' q'ij ri yetikir jun q'ij chi rij ri rutaqik royoxïk; richin ke ri' tuto' ri', chuqa' tuya pe ronojel ruto'onel richin nuto' ri'.

Ntäq xeq'ax yan ri oxi' q'ij, ri Ruk'amöl b'ey ri Molaj Cha'onel b) Samajela' o ri molaj tz'etonel samajela', xtutäq rub'ixik chi re ri Molaj Ya'onel Samaj ronojel ri b'anön. Chuqa' jun rutzijol chirij ruch'a'oj ri samajel. K'o o man k'o ta el ri wuj ri nub'ij chi

954%

Page 96: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Re’ xjalatäj rub’anïk, kan achi’el nub’ij ri Ruximom tzij ri Nab’ey Ajpop 60. No. 564-98 ri xel chupam Diario Oficial ri 31 Agosto, juna’ 1998.Titz’et ri Mokaj 74, chupam ri ruq’at 4) richin ri Taqanem Tzij pa kiwi’ 61. Samajela’ aj Saqamaq’.

manaq ch'a'oj b'anön, ri wuj xtitaq el richin ke ri' chiri' titz'et, we kan ruk'amom nmajtäj kan rusamaj ri samajel.

Wi chupam ri Molaj Ya'onel Samaj ntz'et chi ronojel ri nub'ij c) apon ri samajel, chuqa' ronojel ri nuk'ut apo manaq ruchuq'a' richin nuk'ut apo chi kan man jun ch'a'oj rub'anön; ri molaj ya'onel samaj kan k'o ruchuq'a' richin numäj kan jumul rusamaj. Ntäq ke ri' nub'än, ja nb'an jun Ximom Tzij pa ruwi' ri majom samaj; chi ri' xtub'ij achike Tananel Pixab'alil ri xexalq'atüx kan, chuqa' ronojel ruwäch ch'a'oj ri nkixim ki', ri kan nkiq'alajij chi ruma ri' nmaj rusamaj jun samajel.

Ntäq ntaq rub'ixik chi e ri samajel; kan ja ri' xtuya' kan d) jumul ri rusamaj. Ja ri' chuqa' ri Molaj Cha'onel Samajela' o ri Molaj Tz'etonel Samajela' xtikib'än ri tz'b'an q'atb'äl wuj chi rij ri rujachik ri ruk'ojolb'äl samaj, chuqa' k'o chi nutäq oxi' ruwachib'äl ri Ximom Tzij pa ruwi' ri majom samaj, chuqa' ri rutzjol chi rij rujachik ri ruk'ojolb'äl samaj, chupam ri Ruwujil Samaj Amaq' chi rij ri kisiloxik samajela' chi re ri Rusamajib'äl jay Kisamajela' Winaqilal richin runik'oxik ruyakik, k'a ja ri' xtitaq rub'ixik chi re ri K'amöl B'ey Ruk'waxik rupwaq Amaq' richin ke ri' nelesäx kan rub'i' chi kikojol ri yetoj, richin chuqa' niyak kan ruwujil.60

MOKAJ 81. Ri achike nb'an richin nq'at jun samajel ruma xchap, ruma xpab'äx pa b'ey chuqa' xtz'ape' jub'a', richin chuqa' rutzolixik pa samaj ri samajel ri q'atom rusamaj.61

Ruq'atik samaj, chuqa' ruq'atik rajil samaj.1.

Ntäq jun samajel nchap, npab'äx pa b'ey chuqa' we ya'om jun a) taqanel tzij chi k'o chi ntz'ape' jub'a', k'o chi nuya' chanin ri rutzijol chi re ri Nab'ey Ruk'amöl B'ey richin ri Rusamajib'äl jay akuchi' nsamaj wi. Jak'a mani nq'ax ruwi' ka'i' q'ij chi rij ri ruk'uluman.

964&

Page 97: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Ri Nab'ey Ruk'amöl B'ey xtib'an wi jun Solom tzij richin ke ri' b) nq'at rusamaj jun samajel, chuqa' man xtitoj ta rajil, chupam ronojel ri q'ij chapom o chuqa' tz'apim qa, chuqa' xtutäq rub'ixik chi re ri ri Molaj Cha'onel Samajela' o ri Molaj Tz'etonel Samajela', xtikib'än ri tz'ib'am q'atb'äl wuj chi rij ri rujachik ri ruk'ojolb'äl samaj, chuqa' k'o chi nuya ri rutzijol chi rij rujachik ri ruk'ojolb'äl samaj, chupam ri Ruwujil Samaj Amaq' chi rij ri kisiloxik samajela' chi re ri Rusamajib'äl jay Kisamajela' Winaqilal richin runik'oxïk, k'a ja ri' xtitaq rub'ixik chi re ri K'amöl B'ey Ruk'waxik rupwaq Amaq' richin ke ri' man ntoj ta.

Richin nya' chi jun b'ey rusamaj ri samajel ke re' xtib'an:2.

Ntäq nchap y ntz'ape' kan:

Ntäq ri samajel nelesäx pe, k'o chi pa jun tz'ib'an wu nuk'utuj chi a) re ri molaj ya'onel samaj chi titzolïx rusamaj. Tuya el chuqa' jun ruk'u'x wuj richin jun q'atb'äl tzij akuchi' nub'ij wi chi xelesäx yan pe, chuqa' jun chik wuj richin ri akuchi' xtz'ape wi, ri nub'ij chi man tz'apäl ta chik chi ri'.

Rik'in ronojel ri wuj re', chi ri' chupam ri molaj ya'onel samaj, b) xtelesäx pe jun solontzij richin ke ri' ri samajel ntzolin pe pa rusamaj, chupam ri jun juk'al lajuj q'ij ri nchapataj jun q'ij chi rij ri q'ij ntäq xel pe.

Ronojel ri solontzij ri nb'an, k'o chi nya' rutzijol chi re ri samajel ri c) ruk'utun. Kan xe enretamaj, kan ja' yan ri' k'o chi ntzolin yan pa rusamaj. Ri jun Molaj Cha'onel Samajela' o ri tz'etonel samajela', xtutz'ib'aj ri jun Tz'ib'an Q'atb'äl Wuj chi rij ri rokib'äl ri samajel, chuqa' xtuya' rutzijol rik'in ri Ruwujil Samaj Amaq' chirij kisiloxik samajela' chi re ri Rusamajib'äl jay Kisamajela' Winaqilal richin runik'oxïk, rukakïk, k'a ja ri' xtitaq rub'ixik chi re ri Ruk'amöl B'ey Ruk'waxik rupwaq Amaq' richin ke ri' nya' qa rub'i' chikikojol ri yetoj.

Ruma nitz'pe' kan:

täq ri samajel nelesäx pe, k'o chi nuk'utuj chi re ri molaj ya'onel a) samaj chi titzolïx rusamaj. Tuya el chuqa' jun ruk'u'x wuj richin jun q'atb'äl tzij akuchi' nub'ij wi chi xelesäx yan pe, chuqa' jun chik wuj richin ri akuchi' xtz'ape wi, ri nub'ij chi man tz'apäl ta chik chi ri'.

974/

Page 98: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Re’ xjalatäj rub’anïk, kan achi’el nub’ij ri Ruximon tzij ri Nab’ey Ajpop 62. No. 564-98 ri xel chupam ri Diario Oficial chupam ri juk’al julajuj ruq’ij ri ik’ Agosto richin ri juna’ 1998.

Wi ntäq xq'at tzij pa rwi man jun rumak xilitäj, k'o chi nuya' apon b) jun ruk'u'x ri ri q'atonel tzij ri'.

Rik'in ronojel ri wuj ri natan kan, chi ri' chupam ri molaj ya'onel c) samaj, xtelesäx pe jun solontzij richin ke ri' ri samajel ntzolin pe pa rusamaj, chupam ri jun juk'al q'ij ri nchapataj jun q'ij chi rij ri q'ij ntäq xel pe.

Ronojel ri solontzij ri nb'an, k'o chi nya' rutzijol chi re ri samajel, d) ri kan xe enretamaj, kan ja' yan ri' k'o chi ntzolin yan pa rusamaj. Ri jun Molaj Cha'onel Samajela' o ri tz'etonel samajela', xtutz'ib'aj ri jun Tz'ib'an Q'atb'äl Wuj chi rij ri rokib'äl ri samajel, chuqa' xtuya' rutzijol rik'in ri Ruwujil Samaj Amaq' chirij kisiloxik samajela' chi re ri Rusamajib'äl jay Kisamajela' Winaqilal richin runik'oxïk, rukakïk, k'a ja ri' xtitaq rub'ixik chi re ri Ruk'amöl B'ey Ruk'waxik rupwaq Amaq' richin ke ri' nya' qa rub'i' chikikojol ri yetoj.

Ntaq chupam ri Molaj Ya'onel Samaj, nnab'ëx chi ntäq tzij pa ruwi' ri samajel kan xilitäj chi kan ajmak wi, k'o chi nuk'utuj chi re ri q'atb'äl tzij jun ruk'u'x wuj chirij ri q'atom tzij ri xtike' kan jumul, chuqa' we kan jumul qajnäq mak pa rwi'. We ke ri' rub'anom, kan ja ri' nmajtäj kan jumul rusamaj ri rusamaj ri samajel. Ri Molaj Ya'onel Samaj o ri tz'etonel samajela', k'o chi nutz'ib'aj ri Tz'ib'an Q'atb'äl Wuj chi rij ri rujachik ri samaj chuqa tutaqa' el rub'ixik chupam ri Ruwujil Samaj Amaq' chi rij ri kisiloxik samajela', chi re ri Rusamajib'äl jay Kisamajela' Winaqilal richin runik'oxïk, ruyakïk, k'a ja ri' xtitaq rub'ixik chi re ri Ruk'amöl B'ey Ruk'waxik rupwaq Amaq' richin ke ri' nelesäx kan rub'i' chikikojol ri yetoj; chuqa' xtuyäk kan ri ruwujil.62

MOKAJ 82. Richin nb'ïx chi jun winäq tikirel nsamäj chik jun b'ey.

Richin kan nb'anatäj achi'el nub'ij ri Mokaj 78 richin ri Taqanel Pixabalil, K'o chi nb'an ronojel ri nchol qa:

Jun ri nuk'utuj chi tiq'alajïx chi kan tikirel nsamäj chik jun b'ey, 1. k'atzinelnchi nuk'utuj pa jun tz'ib'an wuj chi re ri Amaq'el Samajay Winaqilal. Ri ruwuj k'o chi e ruk'wan ri wujil ri nchol qa:

984(

Page 99: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Ronojel rub'i', chuqa' ri ruq'a' b'i'aj; chuqa' ronjel ri nuq'alajij a) achike ri ja'.

Akuchi' tikirel ntaq tzijom wuj chi re.b)

Rub'i' ri Samajb'äl Jay ri Akuchi' samajinäq wi pe.c)

Tub'ij achike' q'ij, chuqa' achike ruma xamjtäj kan rusamaj.d)

Achike rub'i' ri samaj ri ya'om pe chi re.e)

Tuya' apon chuqa Ri ruk'u'x rub'anikïl chwäch q'atb'äl tzij.f)

Ruk'u'x ri Solomtzij ri xb'an ruma ri Molaj e pa'äl chuwäch ri g) Amaq'el Samajay Winaqilal.

Ka'i' q'alajb'äl wuj chi rij chi rij ruch'ajch'ojil rub'anikïl ri e juch'un h) ruma jun Taqanel Pixa' Winäq o ruma chuqa' chuqa' ruma jun Gobernador Deparamental o ruma jun Rutata'al Tinamït.

Ri Amaq'el Samajay Winaqilal, xtutäq ri Rusolontzij pa jun juk'al 2. lajuj samajb'äl q'ij.

Ri jun Solontzij re', k'o chi kan chi re ri k'utunel nya' wi rutzijol, 3. chuqa' k'o chi ntz'ib'äx kan chi kan ntikïr nsamäj chik jun b'ey, chuqa' tiyäk kan ri solom tzij pa taq yakonib'al wuj.

Ntäq jun winäq kan tikirel chik nsamäj, tikirel nsamaj qa pa jun k'ak'a' samaj chupam ri Uk'wäy rub'ey ri Samaj amaq'. Tikirel ntok pa taq tojtob'enïk richin yecha' samajela'.

Ntäq jun winäq tikirel nsamäj chik jun b'ey; man ruma ta ri' kan k'o chi nya' rusamaj ruma ri Molaj Ya'onel Samaj.

RUKAB'LAJ TANAJ

XA JUN OK PERAJRI CHOLAJ YAKOM WUJ

MOKAJ 83. Kere' xkeb'an chi ke ri cholaj yakom wuj yakom b'i'aj.

Richin kan nb'an achi'el nub'ij ri Mokaj 48 richin ri Rutaqanel Pixab'alil chi rij samaj, k'o chi yeb'an ju rucholajïl kib'anik konojel rusamajela' Amaq'. Kan chikijujunal tiya' kib'i' ri samajel pa jun rukuk'ik ajlab'äl. Chiri' tikirel netamäx chi rij kik'aslemal, ri kina'oj, achike rub'anik nsamaj, achike kichajin; ronjel ri' nk'atzin chi re ri Nab'ey Ajpop Samjb'äl Jay ri chin yeya' pa samaj ruma ri Molaj Cha'onel Samajela'.

994)

Page 100: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Richin nb'an jun rucholajik b'i'aj ri xnatäx yan qa, ri Amaq'el Samajay Winaqilal, k'o chi k'o apon rik'in ri rucholaj ri nb'ix qa:

Wi ya'om q'ij chi ke winäq ri e petenäq pa ch'aqa chik amaq'il 1. richin yesamaj qa pa Qamaq'il.

Ri Jalwachinïk2.

Ri jaloj samaj3.

Ri rujotob'exik kiq'ij samajela', ri kan richin jumul, chuqa' ri man 4. richin ta jumul.

Ri peyom samajel pa qe', interinato,5.

Rumalinik samaj6.

Ri rumajtajik samaj.7.

Ri ruq'atik samaj chupam ri ramaj richin tojtob'enïk.8.

Ri ruq'atik samaj, ruma nelesäx kan ri jun ruwäch samaj ri'9.

wi torin kan jun samaj10.

Toq ya'om q'ij richin uxlanen, wewi tojom wewi man tojom ta ri 11. rajil. Chuqa' achike ruma xya' uxlanen.

We ya'om sipam tijonïk12.

We pa Kaq'omanel Jay Samajela' b'im chi tuxlan jun samajel ruma 13. yawab'il (Suspensión por el IGSS)

We pa Kaq'omanel Jay Samajela' b'in chi tuxlan jun samajel ruma 14. jun k'ayewal xk'ulumatäj.

We pa Kaq'omanel Jay Samajela' b'in chi tuxlan jun samajel ruma 15. alanïk.

Ri ruq'atik samaj ruma jun ch'olinïk xb'an.16.

Ri samaje ri e ya'om chike richin ri samaj chi kikojol ch'aqa chik; 17. chuqa ri choj ke ri' xe'oyöx richin ri samaj.

Jampe' rutojik b'anom pe chi ke samajela'18.

Konojel ri tojtob'enïk chuqa ri jampe' retab'äl samaj b'anom19.

Ri etab'äl samaj ri b'anom chi ke ri samajel.20.

We e ya'om ik'b'äl pwäq chi ke ri samajel ri kib'anom yan ri Uxlan 21. Samaj kichin ri samajela' amaq'.

1005=

Page 101: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Janipe' Uxlanib'äl q'ij ya'om chi ke samajela'.22.

Ri Ruya'ik samaj chi ke samajela', chuqa' ri rujachik samaj kuma ri 23. samajela', ruma e k'o samajela' ri nkiya' kan jub'a' ri samaj. O ruma chuqa' ruma xab'achike chik.

Chuqa' we ri samajela' kik'ulum jujun to'onel pwaq, chuqa' we 24. kik'ulum jujun sipanïk ruma kisamaj.

Rumalinik samaj ruma rukamik ri samajel.25.

Ri Sipam rupwaq samaj.26.

Ntäq jun ruwäch nlesäx kan27.

Ri rujalik kisamaj samajela'28.

Rutzolixik samaj, chuqa' rutzolixik ruq'ij jun samaj.29.

Rutojik Ruchuq'a' samajel30.

Ri rutojik rupwaq jun kaminäq samajel.31.

Ch'aqa chik ri k'atzinel.32.

Richin nb'anatäj ronojel ri b'im kan, konojel ri Molaj Ya'onel Samaj, k'o chi nkib'än jun kicholajil kib'anik samajela'. Rik'in ri' ri Komolaj cha'onl samajela' o ri kitze'tonel samajela', kan ik' ik' k'o nkitäq chi re ri Rusamajib'äl jay Kisamajela' Winaqilal ronojel nkib'än ri samajela'. Tikirel nkitäq pa wuj, chuqa' pa kematz'ib' o chuqa' pa ch'aqa chik rub'anïk, ri rutzijol chi rij ronojel ri xenatäx kan. Ja k'a ri Rusamajib'äl jay Kisamajela' Winaqilal xtukanoj rub'anik richin nb'an jun samajb'äl richin runuk'ik ri rucholajil kib'anikïl samajela' richin ruk'waxïk, rusamajixik ronojel ri Runuk'ik kib'nikil Konojel Rusamajela' Amaq'.

Ri rucholajil kib'anik samajela' man xtiq'ax ta ruwi' ka'i' juna' xtik'oje' qa chi ri'.

10151

Page 102: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

Re’ xjalatäj rub’anïk, kan achi’el nub’ij ri Ruximom tzij ri Nab’ey Ajpop 63. No. 564-98 ri xel chupam ri Amaq’el Taluwuj chupam ri 31 rajilab’al q’ij ri ik’ Agosto richin ri juna’ 1998.

OXLAJUJ TANAJ

XA JUN OK PERAJRUK’ISB’ÄL TAQANEM TzIJ, RI E Q’AXEL CHUQA’ RI YE’ELESÄX

KAN

MOKAJ 84. Ri ch'aqa chik b'anikil ri man xenatäx ta kan.

Ri Amaq'el Samajay Winaqilal, rik'in ri Molaj pa'äl chuwäch Amaq'el Samajay Winaqilal, pa kiyonil o chuqa' pa molaj, xkekisöl ri ch'aqa chik b'anikil ri man e natam qa chupam ri jun Chojmilal Tzij re'.

MOKAJ 85. Ruk'u'x tzij.

Konojel ri ruk'u'x tzij ri e k'o nab'ey chikiwäch ri Mokaj e k'o chupam re Chojmilal Tzij re', manaq kejqalem richin yesol qa, ruma ri' man tikirel ta yenatäx ruma manaq kuchuq'a' achi'el ta ruq'ajarik jun Mokaj.

MOKAJ 86. Ri ye'elesäx kan.

Ye'elesäx kan konojel ri Taqanem taq tzij ri man nkik'waj ta ki rik'in ri ruq'ajarik ri jun Chojmilal Tzij re'; achi'el ri Ximom Tzij ri k'o pa rajilab'al C.M 39.70, chuqa' ri Ruximom Tzij Ajpop ri k'o pa rajilab'al: 818-85; ri 1077- 87, ri 1222-88; ri 232-94; ri 559-94; ri 142-96.63

MOKAJ 87. Ri rokisaxik.

Ri jun Ruximom Tzij ri Rajpopil Amaq' re', tikirel nokisäx pa ruka'n q'ij chi rij ri q'ij toq xtel chupam ri Amaq'el Talutzij Diario de Centro América.

TIYA' RUTzIJOL,

10252

Page 103: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

ÁLVARO ARzU IRIGOYEN

JOSÉ ALEJANDRO ARÉVALO ALBUREzCHITÜY RECH UPWAQILAL AMAQ'

RODOLFO A. MENDOzA ROSALESCHITÜY RECH UTzILAL K'OLEM

10353

Page 104: W O Y e I Q’ij, u - onsec.gob.gt · Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total ... En Idioma Kaqchikel Iximulew - Guatemala 2009. Primera edición,

CH'UTICHOLTzIJ

Chitüy = Ministerio

K'amöl b'ey Q'axajamaq' = Dirección General de Migración

Chitüy tzij = Acuerdo Ministerial

Choltaqanel tzij = Decreto

Chanpomal = Gobierno

Chitüy Rub'eyomal Amaq' = Ministerio de Finanzas Públicas

Choltaqanel tzij, jikchi'aj = Decreto

Amaq'el = Nacional

Amaq'el Tijonela' = Magisterio Nacional

Samaj Winaqilal = Servicio Civil

Amaq'el Samajay Winaqilal = Oficina Nacional de Servicio Civil

Aninäq tzij = Emergencia

Sipam ajil = Indemnización

Ajil to'ik = Prestaciones

Rucha'ik tata'al = Actividades políticas

Saqil samajinïk = Administración Pública

Nuk'iq'atb'al Samaj = Código de Trabajo

Molaj Tz'ib'antaqanel tzij = Organismo Legislativo

Molaj Samajitaqanel tzij = Organismo Ejecutivo

Amaq'el taluwuj = Diario oficial

Amaq'el Ajlab'al = Ejército Nacional

Ruchituy Samaj = Ministerio de Trabajo

Samajel aj Saqamaq' = Servidor Público

K'amoj b'ey Rajilaxik rupwaq ri Saqamaq'

= Dirección de Contabilidad del Estado

Molaj Samajitaqanel tzij = Organismo Ejecutivo

Molaj Tz'ib'antaqanel tzij = Organismo Legislativo

Molaj Q'atonel taq tzij = Organismo Judicial

Nuk'iq'atb'al Poqonal = Código Penal

10454