W B’aqtun, O K’atun, Y Tun,e Winaq, I Q’ij, u Tijax, toj Paxil.

Guatemala, 30 de marzo de 2009

I q

La traducción, edición e impresión se financió con fondos del Gobierno de Guatemala, a través del Fondo de Desarrollo Indígena Guatemalteco, FODIGUA.

Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total o parcial de la presente edición, a condición de citar la fuente.

La estela de la página anterior indica la fecha de inicio y lugar de la impresión de este libro. Las fechas están indicadas en K'iche' y Castellano.

Etz toj Paxil – Impreso en Guatemala

Nota:

Con la presente publicación el Estado de Guatemala inicia la utilización de idiomas mayas en la Oficina Nacional de Servicio Civil, para cumplir la Ley de Idiomas Nacionales. Esta versión es para su mejora continua. Cualquier diferencia de interpretación, consultar la versión en español.

Kawb’il Ti’jKyaq’un Xjal

TU’JIL KAWB’IL 1748TU’N K’LOJ B’INCHKAWB’ILTE QTANAM PAXIL

Ttxolil Kawb’il Ti’jKyaq’un Xjal

TU’JIL KAWB’IL 18-98TU’N K’LOJ B’INCHKAWB’ILTE QTANAM PAXIL

Ley de Servicio CivilDECrETO 1748 DEL CONgrEsO DE LA rEPúBLICA

y su ReglamentoAcuerdo GubernAtivo 18-98

En Idioma Mam

Paxil - Guatemala 2009

Primera edición, 30 marzo de 2009

Choltun: W 1 O 2 Y 3 e 4 I 5 A 1,362 días del 13 B'aqtun, 21 de diciembre de 2012

Cholq'ij: u q

Traductores: Mam, alonso Rodrigo aguilón Crisóstomo Kaqchikel, Pakal B'alam Rodríguez Guaján K'iche', Obispo Pablo Puac Puac Q'eqchi', Agustín Pelicó Pérez

Editorial: Maya' Wuj, editorialmayawuj@yahoo.com Diagramación: Nelson Chicol Portada: Douglas Franco Ixcot Impresión: Nawal Wuj S.A. Fuentes TrueType: © Números Mayas y glifos del Cholq'ij, Editorial Maya' Wuj Fuente de texto: Calibri modificado por Editorial Maya' Wuj

ONSECOficina Nacional de Servicio CivilDirección 13 Calle, 6-77, zona 1,

Edificio PanamericanaTeléfono: 2321 4800

FODIGUAFondo de Desarrollo Indígena Guatemalteco

Dirección Ruta 6 8-19, zona 4Teléfono: 2412 1700

K’utojQ’uMab’il tQaNil ....................................................................... o 9tu’jil KaWb’il 1748 ..................................................................... Q 11Tu’njo .............................................................................................. Q 11KaWb’il ti’j KYaQ’uN Xjal ....................................................... E 13tNEjil tb’iJUNXCH’IN TQIKY’Nimaq Ttxolil ................................................................................ E 13tKab’iN tb’iNuk’b’inte ....................................................................................... T 15TNEJIL TQIKY’Qe’ Q’il Twitz ................................................................................ T 15TKAB’IN TQIKY’K’lojb’il Ti’j Kyaq’un Xjal Twitz Qtanmi ...................................... Y 16TOXIN TQIKY’Tja Aq’untl Ti’j Kyaq’un Xjal Twitz Qtanam ............................... O 19toXiN tb’iJUNX TQIKY’Pa’b’inte Aq’untl Twitz Tnam ..................................................... q w 22tKYajil tb’iJUNX TQIKY’Pa’b’inte Kyten Aq’untl ............................................................... q r 24tjWE’YiN tb’iSk’ob’ilkye Aq’unal ...................................................................... q u 27TNEJIL TQIKY’Tu’n Qokx Toj Ttxolil Sk’ob’in Aq’untl ...................................... q u 27TKAB’IN TQIKY’Qe’ Xjelb’il .................................................................................. q u 27TOXIN TQIKY’Tu’jil Aq’untl. ................................................................................ q p 30TKYAJIN TQIKY’Amb’il Tu’n Tyek’it Qa Kb’antel Aq’untl. .................................. q Q 31TJWE’YIN TQIKY’Tu’n Tjax Laq’e Toj Aq’untl. ...................................................... q E 33TQAQIN TQIKY’Ch’exb’il Aq’untl Ex Xi’yil Toj Juntl Aq’untl ............................. q R 34

tQaQiN tb’iJUNX TQIKY’Oklenj, Aq’untl Ex Mya’ Tu’n Tb’ant ........................................ q R 34Vii tb’iJUNX TQIKY’Kmuj Te Aq’untl Ex Ojlab’il ...................................................... q O 39Viii tb’iTNEJIL TQIKY’Tumel Twi’ Kyk’u’j Xjal ............................................................... w P 40iX tb’iTNEJIL TQIKY’Ttxolil Tz’eywitzb’il ....................................................................... w w 42II TQIKY’Ttxolil Q’ib’il Aq’untl. .................................................................. w e 43III TQIKY’Qanb’il Ka’yb’ilte Twi’ Yol .......................................................... w u 47X tb’iJUNX TQIKY’Ti’j K’loj Ajxnaq’tzal Te Qtanmi ................................................ w o 49Xi tb’iJUNX TQIKY’Junjuntl Kawb’il Tz’aqtzab’il ....................................................... w o 49Xii tb’iJUNX TQIKY’Kawb’il Te Ch’in Amb’il.............................................................. w W 52ttXolil KaWb’il ti’j KYaQ’uN Xjal 18-98 ......................... w U 57TU’NJO: ....................................................................................... w U 57ttXolil KaWb’il ti’j KYaQ’uN Xjal .................................... w O 59tNEjil tb’iNOQX JUN TQIKY’Tumil Tqanil ................................................................................ w O 59tKab’ tb’iNOQX JUN TQIKY’Pa’b’inte Aq’untl Twitz Tnam ..................................................... e q 61

toXiN tb’iNOQX JUN TQIKY’Pa’b’inte Kyten Aq’untl ............................................................... e w 62tKYajiN tb’iNOQX JUN TQIKY’Sk’ob’ilkye Aq’unal ....................................................................... e t 65jWE’ tb’iNOQX JUN TQIKY’Qe Tu’jil Q’ob’il Aq’untl .............................................................. e p 70QaQ tb’iNOQX JUN TQIKY’Oksb’il Aq’unal ............................................................................ e T 75WuQ tb’iNOQX JUN TQIKY’Tu’n Kyjax Laq’e Aq’unal Toj Juntl Aq’untl Mo Kyoklen ........ e I 78tWajXaQiN tb’iNOQX JUN TQIKY’Kytx’exb’il Aq’unal Kyaq’un ........................................................ r P 80Ex Smab’il Aq’unal Toj Juntl Ttenb’il Aq’untl .......................... r P 80b’Elaj tb’iNOQX JUN TQIKY’Ka’yb’il Ex Xjelb’il Tb’inchajtz Aq’untl Tu’n Aq’unal ................. r w 82laj tb’iOklenj, Kyaq’un Ex Ti’chaq Mya’ B’a’n Tu’n Tb’ant Kyu’n Taq’unal Qtanmin. ................................................. r t 85TNEJIL TQIKY’Qe Oklenj ..................................................................................... r t 85TKAB’ TQIKY’Qa Aq’untl Il Kyi’j Ex Ilb’il Mya’ B’a’n Tb’inchajtz .................. r R 94tjuNlajiN tb’iNOQX JUN TQIKY’Tkawb’il Aq’untl ......................................................................... r U 97tKab’lajiN tb’iNOQX JUN TQIKY’Tz’ib’inqe. ...................................................................................... t w 102

toXlajiN tb’iNOQX JUN TQIKY’B’ajsb’il Ttxoil, Qe Ttxolil Noq Te Jun Amb’il Ex Ti’chaq Ok Elel Q’iyit .................................................................. t r 104K’loj Yol ............................................................................... t u107

YEK'b'il ttXolil u'j

Tu’n tel qniky’ ti’j tyol tu’jil Kawb’il Ti’j Kyaq’un Xjal ex Ttxolil, nej kkanetil nuk’b’inte ti’chaq tb’i tyol toj k’utoj, tyol kawb’il ex txilen ttxolil ti’j junjun wiq ti’chaq, tu’ntza tel tx’ole toj qnab’il.

9 9

Q’uMab’il tQaNil

Tu’n tb’ant twitz taq’un Tnejenel Qtanam Álvaro Colom Caballeros, tze’n mo tza’n tku’x toj Nuk’b’il Taq’un, ja’tzan tz’ib’inkux tq’uqb’il aq’untl lu’: “Tu’n txi ojtzqet ex tu’n tkub’ nimit kyxim ex kynab’il qxjalil maya, ja’tzan tkyaqil aq’untl tu’n tok kyipumal kykyaqil kyanq’ib’il qtanam ex atza tumil ex kyxim qxjalil tib’aj Qtxu Tx’otx’, nimxix kyajb’in ja’lo te joyb’il tch’iyb’il junjun tnam toj qtanam” Ex tu’n kyxi aq’unet aq’untl nchi kyq’um’an kawb’il o chi oktz ttziyin Qtanam te ka’yb’il ex nimil kyoklen qxjalil toj Qtanam, aqe kawb’il lu’: Tu’jil Kawb’il Ti’j Kyoklen Qxjalil Twitz Tx’otx’ i o (169) etz tu’n Nuk’b’il Kye Tanmib’il Ti’j Aq’untl (NTTA = OIT) ex, Tu’jil Kawb’il Kyi’j “Qe Kyyol Qxjalil Nchiyolajtz toj Qtanam” O-tPe (19-2003) etz q’o’n tu’n K’loj B’inchkawb’il toj Qtanam.

Tu’ntzan tb’ant aq’untl ti’j tkyaqil ntq’uma’n pk’ojyol nejne twitzjo lu’, a Tja Aq’untl ti’j Kyaq’un Xjal ex K’lojb’il Aq’unal Tpwaq Kych’iyb’il Qxjalil toj Qtanam, ma kub’ kymojin aq’untl tu’n kykub’ tz’ib’it ex tu’n kyex chitpit qe tu’jb’il Kawb’il Ti’j Kyaq’un Xjal ex Ttxolil, kyojqe nimaq yol Kaqchikel, K’iche’, Mam ex Q’eqchi’.

A Kawb’il Ti’j Kyaq’un Xjal, ntq’uma’n toj tnejil ex tkab’in totx’il qa te nukb’il kyten aq’unal twitz tnam ex aqe kyoklen taq’unal qtanam ate’kux toj kawb’il, minlay chi et q’iyit, ja’ku b’ant tu’n kyku’x tz’aqtzit tu’ntzan kyel b’yan tze’nkux mo tza’nkux ntqanin txilen ex tb’atlin tu’n Nuk’b’il Qtanam; ex a txilen Kawb’il tu’n tnuk’et ti’j kyten taq’unal qtanam tuk’il Iq’b’il Ti’j Taq’un Qtanam, tu’ntzan tb’anil tu’n tela aq’untl kyu’n aq’unal, tu’n tten kyoklen ex tu’n kytzalaj toj kyaq’un ex tu’n tnuk’et tb’anil ttxolil Nuk’b’inte Ka’yb’il Kyi’j Aq’unal.

Toj laj tajlal q’ij toj tjwe’yin txjawil ab’q’i 1968 tetz q’o’n Kawb’il Ti’j Kyaq’un Xjal 1748 tu’n K’loj B’inchkawb’il te Qtanam, ex xi qe taq’pit

100

toj tnejil q’ij tajlal tnejil txjawil ab’q’i 1969. Atzan Ttxolil Kawb’il atza tku’xa toj Tu’jil Tkawb’il Tnejenel Qtanam 18-98 etz toj jwe’laj q’ij tajlal tnejil txjawil ab’q’i 1998.

Atzan Tnejenel Qtanam twi’xil kawil ti’j Kaq’un Xjal ex in iky’x tq’o’n b’inchb’il aq’untl te taq’un Tnejenel ONSEC. Ex atzan juntl K’lojb’il ti’j aq’untl a Ch’uq Q’il Aq’untl Ti’j Kyaq’un Xjal Twitz Qtanam, toj lu’ at jun Ajtz’ib’ ex Kab’e Nejenel chq’o’nqek tu’n Kawb’il Ti’j Kyaq’un Xjal, ex atzan kyaq’un tu’n tkub’ kyaq’unan ex tu’n tetz kytzaq’b’in kyu’j aq’unal npon kanin tu’n txi aq’unet kawb’il.

Atzan tu’jb’il kawb’il lu’, jun mojb’il tu’n kyokin Kyyol Qxjalil Maya, tu’ntza a K’lojb’il Aq’unal Tpwaqb’il Kych’iy Qxjalil toj Qtanam ex Tja Aq’untl ti’j Kyaq’un Xjal, nchi mojin, nchi onin ex nchi aq’unan ti’chaq kych’iy Kyyol ex kyanq’ib’il Qxjalil.

O’kxsin ttenjo,

Paxil, toxin txjawil ab’q’i 2009.

Marcotulio Meoño RamírezTnejenel Tja Aq'untl Ti'j

Kyaq'un Xjal Twitz QtanamONSEC

Guadalupe Zamora LópezTnejenel K'lojb'il Aq'unal Tpwqabil

Kych'iy Qxjalil toj Qtanam, FODIGUA

11 !

Etz twitz Chitpub’il Tqanil Tnam toj 23 tajlal tjwe’yin xjaw te 1968. B’a’n * tka’yit junjun jikysb’il i etz tojxjo u’n lu’ toj 26 tajlal tkab’lajin xjaw te 1968.Atzanjo etz b’inchin toj 1965, ex el q’i’n toj 1982. Tojo Txuyil Kawb’il etz 1. tziyin toj 1985, tuk’il junjun tx’ixpub’il toj 1993, nchi ka’yit kyoj totx’il 108-117.

TU’JIL KAWB’IL 1748*

A K'LOJ B'INCHKAWB'IL TE QTANAM PAXIL

TU’NJOTu'n tok tz'aqsit tkawb'il tnam Paxil tuk'ilxi Kawb'il ti'j Ttxolil Aq'untl ex Kawb'il ti'j Nuk'b'inte Ka'yb'ilte Kychwinqil Aq'unal te qtanam Paxil1, in ojqelin jun Kawb'il ti'j Kyaq'un Xjal tu'n txi b'inchit ex tu'n ttxolin ti'j tumil aq'untl tz'ib'inkux toj Ttxuyil Tkawb'il Qtanmi Paxil, kyoj totx'il 118, 119, 120, 121 y 122 ex tu'n ttxolin ti'j kyxilen aj aq'unal tuk'il Tkawb'il tnam.

TU’NJOTu'n in ojqelin tu'n tb'yan taq'un Tkawb'il Tnam, tu'n tten jun ttxolil nuk'u'n tten, nq'on numb'il, tzak'b'il ex tb'anil aq'untl kyu'n xjal nchi aq'unan tuk'il Nuk'tnam, tu'ntzan tb'antxix jni' aq'untl lajo'n tu'n Nuk'tnam tu'n tajb'en te kyaqil k'loj xjal twitz qtanmi.

TU’NJOTu'n a tajb'il ex txim Kawb'il ti'j Kyaq'un Xjaljo tu'n tten tb'anil aq'untl nxi tb'inchin Nuk'tnam, tu'n tq'uman ex tu'n tok kyoklen aq'unal toj taq'un Nuk'tnam; tu'n kychjet aq'unal toj tb'anil ex toj tumel, tu'n

12"

Aqej tajb’il ex txim kawb’il ate’kux tu’n Kawb’il ti’j Chojb’il te tkawb’il tnam, 2. tz’ib’inqekux tojo u’j lu’. B’a’n tka’yit.Ajo kawb’il tziyintz toj ab’q’i 1965.3.

kychjet aq'unal tza'nx jni' aq'untl nb'ant kyu'n, qa tb'anil ex qa ojtxi tok ten aq'unal; tu'n kykyij ten aq'unal toj kyaq'un te junmajx kyojele aq'untl nchex tb'inchin tkawb'il qtanmi ex mya' tu'n ttenjo nb'ant kyu'n xjal aj tokx kyi'n o'kqex kyxjalil, kxel ka'yit tumel tza'n tu'n kyjawi aj aq'untl toj juntl aq'untl ex aj pon amb'il tu'n tel taq'un; kxel ka'yit tu'ntzan ajo tpwaq tkawb'il tnam tz'okin tojxix tumil, tza'nku chojb'il ti'chaq nb'aj tu'n junjun xjal ex mya' tu'n tiky'x tib'aj ti'chaq tajb'il qtanmi; ex tu'n tel tniky'tzajtz qa aj tok jun xjal te taq'unal Nuk'tnam in ok te taq'unal tnam, tu'njo lu', at taq'un tu'n tb'ant ex ate' qe toklen nchi ok2.

TU’NJOTu'n kyaqiljo ma b'aj txolit ja'ku b'ant qa ma kub' nuk'et jun k'lojxjal tu'n taq'unan ex tu'n ttxolin ti'jo ak'aj txolb'il lu' ex tu'ntzan cheb'a txi taq'una'n junjun tumel kchi okil,

TU’NTZANTu'n amb'il q'o'ntz toj tnejil tqiky' toj waqxaqk'al tlajin totx'il te Ttxuyil Tkawb'il qtanmi, ex tza'nx ntq'uma'n tqaqk'alin totx'il ex II te tje'b'in q'ij, texjo kawb'il lu'3,

IN ETZ TQ’O’N

13 #

Qka’yinx jwe’k’al twajxaqin totx’il te Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi.4. Qka’yinx qe’ totx’il 113 ex 136 b) txol te Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi.5. Qka’yinx 4º. totx’il toj Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi; ex 19 toj 6 tajlal ex 65 6. toj tnejil tajlal tejo kawb’il lu’.

KAWB’IL TI’J KYAQ’UN XJAL

TNEJIL TB’I

JUNXCH’IN TQIKY’NIMAQ TTXOLIL

1 TOTX'IL. Txilen kawb'il.

Ajo kawb'il lu' twitz tnam tkub'a ex qe' oklenj tz'ib'inqekux toj, mlay chi el kyi'j qe taq'unal qtanmi, ja'ku chi ok tz'aqset qa at il ti'j ex qa ja'ku b'ant tu'n Nuk'tnam. Tu'njo lu', mixti' kyoklen, tu'nx kawb'il, kyaqilqe ti'chaq ex qa kawb'il tu'n kyel oklenj, tu'n kykub' ajsit mo tu'n kykub' chuksit aqej oklenj tziyinqetz tu'n Ttxuyil Kawb'il, aqej nchi tzaj tyek'in ajo kawb'il lu' ex qe' tziyinqetz ojtxi.

2 TOTX'IL. Tajb'il.

A tajb'enjo kawb'il lu' tu'n tten nuk'b'il kyxol twawb'il tnam kyuk'il aj aq'unal, tu'n tb'ant aq'untl, tu'n juniky' tz'ela aq'untl, tu'n kyok chu'chit toj kyaq'un ex tu'n tten junjun ttxolil tu'n kyka'yit mo kynuk'et qe aq'unal4.

3 TOTX'IL. Tq'uqb'il.

Aqe tq'uqb'iljo kawb'il lu':

Kyaqilqe ajpaxil at kyoklen tu'n kyok te aq'unal twitz tnam, ex mix 1. a'lqe ja'ku txi q'met qa mlay, qa b'a'n tok aq'unal ex ntyek'in kyaqil ti'chaq ntzaj qanin tu'n kawb'il. Tu'n kyxi' aq'untl kxe'l ka'yit ti'chaq b'a'n tu'n xjal, txnaq'tzb'il, tb'anil taq'un ex tb'anil twitz tchwinqil5.

Tu'n kyxi' aq'untl kye xjal, mlay tz'ok iky'b'il tu'n tpaj tyajil, tqab', 2. tten toj mujeb'lin, tokslab'il, titz'jlen, tten txol tnam mo tpwaqb'il mo txim ti'j tten tnam. Aqej ky'ixb'ini ti'j txmilal jun xjal mo jun tyab' twi' jun xjal, mlay chi maqon tu'n txi taq'un xjal, noqtzan tu'n kxe'l tka'yin ajo k'loj xjal ka'yil kyaq'un xjal, qa ja'ku b'ant aq'untl tu'n xjal lu' ex ajo tyab' mlay maqon ti'j taq'un6.

14$

Qka’yinx 1º. Totx’il tkawb’il Chojb’il Aq’untl twitz Tnam.7. Qka’yinx 31 tu’n tpon ti’j 34 totx’il tejo kawb’il lu’ ex 12 tu’n tpon ti’j 24 8. te Ttxolil Kawb’il lu’.Qka’yinx 1º. Totx’il tkawb’il Chojb’il Aq’untl twitz Tnam ex 70 tkab’in txol 9. tejo kawb’il lu’.In txi ka’yb’aj 61 totx’il te Txoliljo Kawb’il lu’.10. Qka’yinx 1º. Totx’il ttxolil Kawb’il lu’.11.

Ajo ttxolil aq'untl twitz qtanmi Paxil kaq'unal tu'n tel b'yan Nuk'aq'untl 3. twitz tnam ex tu'n tok kyoklen aj aq'unal ex tu'n kykolit qe' oklenj7.

Qe' aq'untl te Nuk'aq'untl twitz tnam kchi xe'l kye' xjal at b'a'n kyu'n, 4. at kyxnaq'tzb'il y tb'anil twitz kychwinqil. Tu'njo lo, il ti'j tu'n tten jun ttxolil sk'o'b'il tu'n kyxi' aq'untl, tu'n txi qe jun tb'anil nuk'aq'untl. Alkyeqe kye' aq'untl mi' nchi iky' toj sk'o'b'il tu'n kyximb'etz ex kyaq'un, kchi k'welix tz'b'it toj kawb'il8.

Kxel chjet twi' tk'u'j xjal tza'nx taq'un nb'ant toj juniky' oklenj, qa 5. tb'anil taq'un ex qa ojtxi tok ten aq'unal, tu'patza'n, toj Nuk'aq'untl twitz Tnam, kchi xe'l nuk'et kyaqil aq'untl, kchi k'wel k'lojit ex kchi ka'yit ti'chaq kqanajtzil tu'n tkamb'et aq'untl tu'n jun xjal, ti' taq'un kb'atel ex ti'chaq il kchi okil ti'j, tu'ntzan txi chjet tza'nx twiqil aq'untl, tu'n tten juniky'b'il chojb'il tza'nx aq'untl kb'antel9.

Aqej aj aq'unal toj Nuk'aq'untl twitz Tnam k'wel kyk'lojin kyib' tu'n 6. kykolinte kyib' qa ate' aq'unal ÿi etz q'i'n noq kukxjo, qa mya' tku'x toj kawb'il. At kawb'il ktemb'il kyi'j aj aq'unal ex ktzajil q'o'n chojb'il tu'n nchi aq'unan ex ti'chaq tu'n kyten toj tb'anil10.

4 TOTX'IL. Aj taq'unal tnam.

Tojo kawb'il lu', in ok tb'i te taq'unal tnam ajo xjal kokix aq'unal toj Nuk'aq'untl twitz tnam tu'n kxe'l toklen, tu'n tu'jil aq'untl mo juntl ttxolil tku'x toj kawb'il, tu'njo lo kokil il ti'j tu'n taq'unan mo tu'n tb'ant jun aq'untl tu'ntlaj ktzajil chjo'n, tjaq' tkawb'il ex ttxolil aq'untl ktzajil tq'o'n Nuk'b'il Taq'un Qtanmi11.

15 %

Tza’nx tku’x toj 45 totx’il tejo Kawb’il 37-92, etz q’o’n tu’n k’loj B’inchil 12. Kawb’il te Qtanmi, etzni twitz u’j 25 tajlal twuqin xjaw tw 1992, ajo u’j t’inb’in mixti’ in okintl toj qtanmi Paxil.Qka’yinx totx’il 115, toj txol a) te txolb’iltejo kawb’il lu’.13. Qka’yinx qe’ totx’il 182 ex 183 toj txol n) te Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi ex 14. 6º. tejo tkawb’il B’inchb’il Taq’un Qtanmi.

5 TOTX'IL. Tz'aqtzb'il kawb'il.

Ti'chaq mixti' tku'x tojo kawb'il lu', kxel b'inchet tza'nx tximjo kawb'il lu', txim ttxolil ka'yb'ilkye aq'unal twitz tnam, juniky'b'il, qe txqantl kawb'il ex tximb'il kawb'il kyxol xjal.

6 TOTX'IL. Tu'n mi' tz'ela peyb'il mo chojb'in.

Ti'jb'inxi tu'jil aq'untl mo tu'jil kyojlen xjal ti'j jun aq'untl, mi' chi chojin peyb'il aqej u'j lu': t'inb'in u'j12 ex piÿ u'j chojb'il, kyaqilqe u'j twitz jun ajkolil ex qe tu'jil kyaqil ti'chaq nchi b'ant tu'n tok toklenjo kawb'il lu'.

7 TOTX'IL. Aqe ajpaxil nej.

Aqej taq'unal tnam nchi yolajtz tojo kawb'il lu', ajpaxil qe' tu'n kyok, o'kx ja'chi chi ok xjal te junjuntl tnam qa mixti'qe ajpaxil b'a'njo aq'untl nq'umlajtz kyu'n, me nejxix kelitz ttziyin ajo K'loj Xjal Ka'yilt Kyaq'un Xjal te Qtanmi, atzun k'loj xjaljo kaq'unal tu'n tel kyaqil tqanil kajb'el tejo ttxolil lu'13.

TKAB'IN TB'INUK’B’INTE

TNEJIL TQIKY’QE’ Q’IL TWITZ

8 TOTX'IL. Nim q'il twitz.

Ajo twi'xin qtanmi atzan nim q'il twitzjo kyaq'un xjal, tza'nx ntq'uma'n kawb'il lu'14.

9 TOTX'IL. Q'il twitz aq'untl.

Nchi kub' tenjo q'il twitz aq'untl lu' tu'n taq'petjo kawb'il lu'.

16&

Qka’yinx qe’ totx’il 154 ex 155 te Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi ex 8, 9, 10, 13 15. ex 17 tejo Kawb’il ti’j Kyb’a’nil ex Kyaq’unan Ajkawil ex Taq’unal Qtanmi.Qka’yinx 4º. Totx’il Ttxolil Nuk’bente ex Tuq’unajtz kyxolku xjal toj K’lojb’il 16. ti’j Kyaq’un Xjal Twitz Qtanmi.Qka’yinx 9º. Totx’iljo ttxolil ma qa yolin ti’j jawni.17. Ajo q’o’metz toj 1965. Tojo Ttuyil Tkawb’il Qtanmi ja’lo, tku’x toj 144 18. totx’il.

K'lojb'il ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi.1.

Tja aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi.2.

10 TOTX'IL. Kyaq'un taq'unal qtanam.

Kyaq'un tq'ob' twi'xin qtanmi ex kyaqilqe taq'unal qtanmi ate'kx toj ttxolil Kyaq'un Xjal, tu'n tok toklenjo kawb'il lu' ja'x tumel nchi aq'unana15.

TKAB’IN TQIKY’K’LOJB’IL TI’J KYAQ’UN XJAL TWITZ QTANMI

11 TOTX'IL. K'lojb'inte.

Ajo K'lojb'il ti'j Kyaq'un Xjal Twitz Qtanmi nb'ant kyu'n oxe xjal majx ate' ex kab'e noq te xelb'aj, chq'o'nqek tu'n twi'xin qtanmi tu'n kyaq'unan oxe ab'q'i. O'kx ja'ku chi el q'i'n ti'j kyaq'un tu'n ti'chaq ex tza'nx ntq'uma'n kawb'il lu'.

12 TOTX'IL. Minti' nkanin ex qa mix a'l chq'o'nk.

Qa at jun xjal mixti' nkanin ex qa o tz'el ti'j aq'untl, b'e'x ktzajil txket jun xelb'aj. Qa at jun xjal mixti'x nkanin chq'o'n te majx ex qa te xelb'aj, b'e'x kokil chq'et juntl xjal te txel tu'n tpon b'aj amb'il q'o'ntz tejo xjal o tz'ex16.

13 TOTX'IL. Nuk'b'inte.

Toj tnejil chmo'b'il kokil tu'n k'loj, kjawil sk'et jun kyuk'il tu'n tok te Nejelb'aj ex kaq'unal ti'j junjun chemb'il tza'n ntq'uma'n ttxolil taq'unajtzjo kawb'il lu'17.

14 TOTX'IL. Alkyeqe chi okil.

Aqej xjal chi okil toj K'lojb'il Q'il Twitz Aq'untl, ajchojil ajpaxilqe tza'nx ntq'uma'n 5º. totx'il tku'x toj Ttxuyil Kawb'il18 ex tib'aj junk'al laj kyab'q'i,

17 /

Qka’yinx ajo 78 totx’il kawb’il lu’.19.

ex il ti'j tu'n tten jun ajkolil kyxol. Il ti'j tu'n tten kyojtzqib'il ti'j tu'n kyka'yit aq'unal ex ttxolil tkawb'il taq'un qtanmi.

15 TOTX'IL. Mlay chi ok.

Mlay chi ok toj K'lojb'il ti'j kyaq'un xjal Twitz Qtanmi:

Aqej kywitze'l twi'xin ex tkab' twi'xin qtanmi ex kywitze'l aqej 1. tq'ob' twi'xin qtanmi, toj tkyajin tiky'len qyajil ex tkab'len tiky'len qxb'ojb'il qib'.

Aqej o kub' q'o'n jun tz'e'ysb'il kywitz tu'n tpaj e'wb'il ti'chaq, elq'in, 2. q'ol mo tzyul pwaq toj kawb'il, xoksb'il kawb'il, schalkawb'il, xoksb'il tokin tpwaq tnam mo jun tixti' mya' b'a'n tza'nx ntq'uma'n kawb'il lu' ex ttxolil19.

Aqej o kub' q'o'n tz'e'ysb'il kywitz tu'n tchjet pwaq ex mixti' o txi 3. kyb'inchin ex mixti' o chi kyij toj tzaqpib'il.

Aqej xjal nchi kamb'in pwaq tu'ntlaj nchi chmon taq'unal qtanmi, 4. ti'j junjun tq'ob' tkawb'il qtanmi, k'lojb'il nkykawin kyib', k'lojb'il noq ch'in nkykawin kyib', qe' tnam, aqej in ok kyq'o'n kyib' tjaq' k'as ex qa xtisb'il tok kyi'j.

Aqej xjal nchi kolin mo nchi q'in kywitz k'lojb'il ex qa xjal nchi 5. k'amon tpwaq tnam tu'ntlaj kyaq'un nb'ant.

Aqej kynejel okslab'il mo k'ulb'il.6.

Aqej q'il twitz k'lojb'il kyaj tu'n kypon toj kawb'il.7.

16 TOTX'IL. Tu'n txi kyoklen xjal te aq'unal toj k'lojb'il ti'j kyaq'un xjal twitz qtanmi.

Qa ajo xjal in ok chq'et toj K'lojb'il lu', okx aq'unal tu'n kamb'in taq'un kyxol oxe xjal, b'a'n tmeltz'aj aq'unal toj taq'un aj tpon b'aj taq'un toj k'lojb'il. Kxel ka'yit toj ttxoliljo kawb'il lu' tza'n kokila.

18(

Qka’yinx 9º. Totx’il te Ttxolil K’lojb’inte ex Taq’unajtz kyxol xjal ate’kx toj 20. K’lojb’il ti’j kyaq’un xjal twitz Qtanmi.Qka’yinx qe’ totx’il 28, tkab’in txol, te Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi, 19 qe’ txol, 21. 6, 40, 41 ex 80 tejo kawb’il lu’, 11 tejo Ttxolil k’lojb’inte ex Taq’unajtz tojx k’lojb’il ti’j kyaq’un xjal twitz Qtanmi.Qka’yinx 27 ex 28 totx’il ajo kawb’il lu’.22.

17 TOTX'IL. Chojb'il wab'aj.

Aqej xjal mo kyxel chq'o'nqek tu'n kyaq'unan, kxel chjet ch'in twi' kywa aj kyok kchmet. Noq jun maj kxe'l mojb'il twi' kywa junjun q'ij ex jwe' maj toj k'loq'ij. Toj ttxolil kawb'il k'welix jte' kxe'l te junjun20.

18 TOTX'IL. Twi'kawb'il.

Aqej kawb'il kchi eletz tu'n K'lojb'il ti'j kuaq'un xjal twitz Qtanmim kchi k'wel nimet tu'n ila' kyb'aj toj k'lojb'il ex mlay chi jaw meltz'it, o'kx tza'n qa ti'j tu'n tel jun xjal ti'j taq'un, qu'n ja'ku txi stisil twitz Kolb'il Aq'untl mo Ka'yb'il Aq'untl21.

19 TOTX'IL. Kyaq'un ex ti'chaq tok kyi'j.

Ti'jb'inxi aqej aq'untl ntq'uma'n kawb'il lu', atzan kyaq'un K'lojb'il ti'j kyaq'un xjal twitz Qtanmi:

Tu'n txi tqanil te Twi'xin qtanmi ex kye b'inch'il kawb'il, tqanil ti'chaq 1. aq'untl twitz jun ab'q'i ex txqantl nqanajtz.

Mojil tu'n tel b'yan ajo Ttxolil kyaq'un xjal twitz qtanmi.2.

Tziyil mo mi' aqej kawb'il nchi b'ant tu'n nejelb'aj, na'mxtaq kytzaj 3. ttziyin twi'xin qtanmi22.

Tu'n tk'amon kawb'il tu'n k'lojb'ilte ex taq'unajtz kyxol k'lojb'il, aqej 4. kchi okil aj kykub' ttziyin twi'xin qtanmi Paxil.

Tu'n txi toklen mo tu'n tel ajtz'ib'il mo junjuntl xjal naq'unan toj qa 5. at il tu'n tel jun xjal.

Xpich'il ex aq'pil kawb'il toj aq'untl, qa at jun xjal xqaninte, ti'j jni' 6. ti'chaq k'wel tz'ib'it tzalu': jyob'il, sk'o'b'il, chaq'b'il, q'ol aq'untl ex qa

19 )

In tka’yit 3º. totx’il toj tkab’in txol; totx’il 40, 47, 60, 79 toj tkab’in txol 23. ex 80 tejo kawb’il lu’ ex 1, 2 ex 3 tejo Tkawb’il Chojb’il Kyaq’un xjal twitz tnam.B’a’n tka’yit 7º. totx’il tejo Nuk’b’ente ex Taq’unajtz tojx K’lojb’il ti’j 24. Kyaq’un xjal twitz Qtanmi.

q'ol aq'untl tkab'in maj, smal aq'unal toj juntl plaj, we'b'in aq'untl, tu'n tel jun xjal ti'j taq'un toj jun amb'il ex qa te junmajx23.

20 TOTX'IL. Tajtz'ib'il k'lojb'il ti'j kyaq'un xjal twitz qtanmi.

Noq kokil chq'et jun xjal toj k'lojb'il, mlay tz'ok sk'ob'il, at taq'un toj k'lojb'il ex txqantl lu':

Tu'n tten kyoj kyaqilqe chmo'b'il toj k'lojb'il.1.

Tu'n kytz'ib'in tz'ina'b'in, tu'jil ex tu'j k'lojb'il.2.

Tu'n taq'unan ti'x ktzajil tq'uma'n k'lojb'il ex ti'chaq txqantl kb'antel 3. tza'nx taq'un ex ti'chaq kk'wel twitz k'lojb'il.

Tajyolil k'lojb'il4.

Kynejel aj aq'unal toj k'lojb'il.5.

Ti'x juntl taq'un kxel tq'uma'n k'lojb'il ti'j kyaq'un xjal twitz Qtanmi, 6. tza'nx taq'un k'lojb'il tku'x toj kawb'il24.

TOXIN TQIKY’TJA AQ’UNTL TI’J KYAQ’UN XJAL TWITZ QTANAM

21 TOTX'IL. Tja aq'untl ti'j kyaq'un xjal twitz qtanmi.

Ajo Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un xjal Twitz Qtanmi atzanjo kaq'unal tu'n taq'pet kawb'il lu'. Ktel jun nejenel ex jun tkab'nejenel ex txqantl xjal tu'n tb'ant taq'un twitz tkyaqil qtanmi. Ja'ku b'ant tu'n tten junjun tja taq'un toj junjun tnej ttx'otx' qtanmi, qa ikyjo chi twi'xin qtanmi.

22 TOTX'IL. Tu'n tok nejenelb'aj ex tkab' nejenelb'aj.

Ajo nejenelb'aj ex tkab' nejenelb'aj kcho okil tq'o'n twi'xin qtanmi, o'kx ja'ku chi eljo tu'n ti'chaq ex tza'nx nkyq'uma'n totx'il 76 ex 79, tejo kawb'il lu'.

201=

Tojo etzni toj 1965. Tojo tkawb’il qtanmi ja’lo, atz tku’xa toj 144º. totx’il.25. Qka’yinx qe’ totx’il 42 tu’n tpon ti’j 47 tejo kawb’il lu’.26. Qka’yinx 11 totx’il, toj tkab’in txol te Kawb’il ti’j Chojb’il te Kawb’inte taq’un 27. tnam, ex 48 tejo kawb’il lu’.

23 TOTX'IL. Ti'chaq kqanajtzil.

Tu'n tok jun xjal te nejelb'aj mo tkab' nejelb'aj ti'j kyaq'un xjal, nqanajtz qa ojtzqi'n taq'un xjal kyu'n xjal ex extzan qa:

Ajpaxil tza'nx ntq'uma'n tjwe'yin totx'il Ttxuyil Tkawb'il Qtanmi,1. 25 iky'ni tib'aj junk'al laj tab'q'i ex tb'anil ajchojil.

Tu'n tyek'it qa at tojtzqib'il ti'j ka'yb'ikye aq'unal mo qa o tz'aq'unan 2. ti'j Ka'yb'il taq'un tnam.

Qa at, tu'n tten tu'j q'o'metz tu'n ma'jaxnaq'tzb'il.3.

24 TOTX'IL. Maqb'il.

Mlay chi ok qe xjal te nejenelb'aj ex tkab' nejenelb'aj te Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un xjal twitz Qtanmi kyu'n ti'chaq nchi tyolin 15 totx'il tejo kawb'il lu'.

25 TOTX'IL. Taq'un ex ti'chaq kb'antil tu'n nejenelb'aj.

Ajo nejenelb'aj, tu'ntlaj nejenel q'il twitz Tja aq'untl ti'j kyaq'un xjal twitz qtanmi, k'wel nej twitz kyaqil aq'untl ex tu'n kyka'yit kyaqilqe aj aq'unal. Lu'qe taq'un ex kb'antel tu'n lu':

Kka'yil ti'j taq'piljo kawb'il lu' ex ttxolil, tu'n tnuk'un ti'j jun ttxolil 1. taq'un Qtanmi, tza'nx tximb'iljo kawb'il lu'.

Tu'n tnuk'et Tja aq'untl ti'j kyaq'un xjal twitz qtanmi, tu'n kyjaw sk'et 2. ex qa tu'n kyel aq'unal, tza'nx ntq'uma'n kawb'il lu'.

Jyol, sk'ol ex yek'il kye aq'unal tu'n kyok Sk'o'b'il kye aq'unal, tza'nx 3. nkyq'uma'n ttxolil kawb'il;26

Tu'n tb'inchet ex tu'n tten jun tu'jil kyaqilqe aj aq'unal nchi iky' toj 4. Sk'o'b'il ex alkyeqe mya' il ti'j tu'n kyiky' toj Sk'o'b'il, tza'n nkyq'uma'n kytxolil kawb'il;27

Tu'n kynuk'et aq'untl tu'n tb'yan kyaq'un xjal kchi okix toj Ttxolil 5. Aq'untl ex tu'n tok xtokit kynaq'txb'il xjal noq nchi aq'unantl.

2111

Qka’yinx 10 totx’il tejo ttxolil Nuk’b’ente ex taq’unajtz toj K’lojb’il ti’j 28. kyaq’un xjal twitz qtanmi.Qka’yinx 19 totx’il, toj toxin txol.29.

Xpich'il, q'umal tqanil ex jyol tumel aq'piltejo kawb'il lu' ex ttxolil te 6. twi'xin qtanmi ex te k'lojb'il ti'j Kyaq'un xjal twitz qtanmi.

Tu'n tel tx'ole ti'chaq ti'j nuk'b'il ex ka'yb'il kye aq'unal ex tumel tu'n 7. taq'petjo kawb'il lu' ex qe' ttxolil.

Xpich'il ti'chaq nb'aj, txkolkye iky'witzb'il, q'il tqanil kyyol xjal axixtok 8. ex qanil kyaqil techil tu'n taq'petjo kawb'il lu' ex qe' ttxolil.

Tu'n tten kyoj chmo'b'il te K'lojb'il ti'j Kaq'un Xjal twitz Qtanmi, qa 9. nqanajtz tu'n tten ex qa tku'x tojo kawb'il lu' ex ttxolil;28

Tu'n tq'on tqanil aq'untl te twi'xin qtanmi ex te K'lojb'il ti'j Kyaq'un 10. xjal twitz Qtanmi ti'j ti'chaq aq'untl xb'ant twitz ab'q'i.

Aqej txqantl aq'untl ex toklen ntq'uma'n kawb'il lu' ex qe' ttxolil.11.

26 TOTX'IL. Taq'un ex kb'antil tu'n tkab' nejenelb'aj.

Ate tkab' nejelb'aj tkab'in q'il twitz tkawb'il Tja Kyaq'un xjal twitz Qtanm ex lu'qe taq'un ex ti'chaq kb'antel tu'n lu':

Tu'n tten te txel nejenelb'aj qa at amb'il o tqanin tu'n mi' tten, qa 1. yab' ex qa mi' npon toj aq'untl tu'n noqx ti'chaq.

B'inchil ti'chaq aq'untl kxel tq'um'an nejenelb'aj.2.

27 TOTX'IL. Qe' ttxolil.

Taq'un nejelb'aj tu'n kyb'ant aq'untl tu'n kyokin te ttxolil kawb'il lu'. K'wel tyek'in twitz K'lojb'il ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi tu'n kytzaj tziyin ex tu'n tkub' ka'yit qa mixti' nmaqon ti'jo tyol kawb'il lu'. Aj ttzaj tziyin tu'n K'lojb'il ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi, kxel tq'o'n nejelb'aj te twi'xin qtanmi tu'n ttzajxix tziyin ex tu'n tchitpet. Ax ttxoliljo kxel lajet tu'n kyok tz'aqset ttxolil kawb'il.29

28 TOTX'IL. Ttxolil ti'j kyaq'un xjal toj tq'ob' kawb'il.

Kyaqil ttxolil kawb'il ti'j kyaq'un xjal, toj noqx alkye tq'ob' tkawb'il qtanmi nlajet tu'n kawb'il lu', ktel tjaq' tkawb'il Nejelb'aj te Kyaq'un Xjal

2212

Qka’yinx 183 totx’il, txol s) te Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi; ex 25, 1) txol te 30. ttxoliljo kawb’il lu’.Qka’yinx 194 totx’il, txol b) te Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi; ex 25, 2) txol.31. Qka’yinx 43 totx’il, tkab’in txol tejo kawb’il lu’.32. Qka’yinx toxin totx’il, tkyajil txol tejo kawb’il lu’.33.

ex tziyin tu'n K'lojb'il ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi tu'n taq'pet. Mixti' toklen, tu'nx kawb'il, kyaqil ttxolil qa mixti' tok tojo kawb'il lu'.

29 TOTX'IL. Ajkawil q'ol oklenj.

Aqej oklenj tu'n kyok qe xjal te taq'unal tnam, tza'nx ntq'uma'n kawb'il lu', kxe'l amb'il kyejo ajkawil lu':

Te twi'xin tnam, te tajkawil tnam ex taq'unal tnam tz'anx ntq'uma'n 1. Ttxuyil Kawb'il ex tu'n txqantl tq'ob' kawb'il ex kye' txqantl aj aq'unal mya' at juntl chq'olkye;30

Kyejo Tq'ob' Wi'xin, tz'anx ntq'um'an Ttxuyil Kawb'il, at amb'il kye tu'n 2. kyq'on kyoklen aj aq'unal tojx junjun kyaq'un lajo'n, tu'n tok toklen ajo Sk'o'b'il Aq'unal ntq'uma'n kawb'il lu' ex qe' ttxolil;31

Kye tajkawil mo taq'unal tnam, tza'nx ntq'uma'n Ttxuyil Kawb'il ex qe' 3. tq'ob' kawb'il32.

30 TOTX'IL. Kyokin taq'unal tnam.

Nxi amb'il te nejelb'aj tu'n tqanin kymojb'il ajkawil ex taq'unal tnam tu'n kyb'ant, kyok ex kyka'yit xjelb'il. Aqej ajkawil q'o'nx amb'il kye tu'n kyok aq'unal, kxel kyjyo'n kyxel aqej aj aq'unal nchi ok chq'o'n tu'n nejelb'aj tu'n kysk'o'n kyi'j aq'unal noqx jte'x amb'il tajb'il aq'untl. Aqej ajkawil ex taq'unal tnam nchi ok chq'o'n sk'ol aq'unal, mixti' chojb'ilkye kxe'l ti'jb'inxi twi' kyk'u'j, me kxel chjetjo jni'x kb'ajel kyu'n tu'n tb'ant aq'untl nxi q'o'n kye ti'j siky'b'il aq'unal .

TOXIN TB’I

JUNX TQIKY’PA’B’INTE AQ’UNTL TWITZ TNAM33

31 TOTX'IL. Pa'b'inte.

Tu'n taq'petjo kawb'il lu' ex ttxolil, aqej aq'untl tuk'il Nuk'tnam iky pa'b'inte kyjalu' :

2313

Qka’yinx qe’ totx’il 90 ex 91 tejo kawb’il lu’; ex 8 tejo ttxolil kawb’il 34. lu’.O tz’el q’i’n toj q982. Nti’ tku’x toj Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi.35. Tku’x tojo k’loj kawb’il lu’.36. Ajo Kamsqach twitz qtanmi b’e’x el q’i’n tu’njo tkawb’il wi’xin 391-90 37. tajlal, etz twitz u’j toj 15 te tjwe’yin xjaw te 1990.O tz’el q’i’n toj ab’q’i 1982. Nti’tl tku’x toj Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi.38. Qka’yinx 9 totx’il ttxoliljo kawb’il lu’.39. Mixti’ te’ lu’; te txel, -tzajni qe twitz 1969, ila’ tumel Tajtz’ib’il qtanmi. 40. In tka’yit tkawb’il wi’xin 232-94 tajlal.

Aq'untl tzaqpi'n tten ;1.

Aq'untl mya' toj sk'ob'in ;2.

Aq'untl toj sk'ob'in.3.

32 TOTX'IL. Aq'untl tzaqpi'n tten.

Aqej aq'untl lu', mya' ate'kx tjaq'jo kawb'il lu'34, aqej aq'untl lu':

Aqej ajkawil nchi ok chq'o'n tu'n twi'xin tnam, q'o'ntz tu'n Tpopb'il 1. Nuk'tnam35.

Tq'ob' ex tkab'in tq'ob' ajkawil, tajtz'ib'il, tkab'in tajtz'ib'il tnam ex 2. ajq'ol tumel te twi'xin tnam, qe' nejelb'aj ex tajkawil maqtnam.

Tajkawil ex taq'unal Yek'b'il tb'I qtnami kywitz txqantl tnam, tza'nx 3. ntq'uma'n kawb'il ti'j Yek'b'il tb'I Qtanmi36.

Q'il twitz tpwaq qtanmi.4.

Tajtz'ib'il tkawb'il qtanmi.5.

Q'il twitz aq'untl ti'j kamsqach te qtanmi6. 37.

Tajkawil tpopb'il qtanmi7. 38.

Ka'yil kyetzb'in xjal ex qe' taq'unal.8.

Ka'yil aq'untl twitz qtanmi.9.

Aqej tajkawil twi'xb'il qtanmi, atza xikyliqe ti'j twi'xin qtanmi.10.

Aqej xq'uqil tchwinqil twi'xin tnam11. 39.

Aqej xjal nche'x te kyxel aj aq'unal, nchi aq'unan noq ch'in tqan ex 12. toj ch'im amb'il b'inchin tu'jil at jun txilen.

Aqej taq'unal Q'il twitz ttz'ib'b'in Qtanmi13. 40.

2414

In tka’yit 20 totx’il, tnejil txol; 62, 70 ex 90 tejo kawb’il lu’.41. In tka’yit tkawb’il wi’xin 1222-88 tajlal, 2 totx’il, 11) txol; ex Tkawb’il Wi’xin 42. 9-91 tajlal, atekux tojo k’loj kawb’il lu’. Ex qka’yinx 5 totx’il tejo kawb’il ti’j Chojb’ilkye Kawil ti’j Taq’un Tnam; ex 70 ex 71 tejo kawb’il lu’.

Aqej taq'unal junjun tq'ob' wi'xin, sk'o'nqe tu'n q'uqle tk'u'j kyi'j, me 14. mya' tu'n tiky'x ti'jb'inxe laj kyb'aj.

Aqej xjal nchi aq'unan kukxjo.15.

33 TOTX'IL. Aq'untl mya' toj sk'o'b'in.

Aqej aq'untl mya' toj sk'ob'in, aqetzanjo lu':

Q'ol tumel aq'untl.1.

Q'ol tumel kawb'il.2.

Nejelb'aj kye Nim jaq'anb'il.3.

Aqej aq'unal lu', ate'kx tjaq'jo kawb'il lu', o'kx mi' ti'j Chq'ob'ilkye ex qa tu'n kyel ti'j kyaq'un41.

34 TOTX'IL. Aq'untl toj sk'ob'in.

Aqej aq'untl lu', aqetzanjo mya' ate'kx kyxol aq'untl tzaqpi'n kyten ex kyxol aq'untl mya' toj sk'ob'in kyten ex ate'kux kyxoljo aq'untl kchi iky'il toj Ttxolil Aq'untl at Sk'ob'il kyi'j, tza'nx ntq'uma'n kawb'il lu'.

TKYAJIL TB’I

JUNX TQIKY’PA’B’INTE KYTEN AQ’UNTL

35 TOTX'IL. Nuk'b'il pa'b'inte.

Tu'n taq'petjo kawb'il lu', ajo Tja Aq'untl twitz Qtanmi k'wel tb'inchin jun Nuk'bel Pa'b'inkye aq'untl, ex k'welix alkyechaq taq'un ex toklen junjun aq'untl ate'kux toj ttxolil aq'untl mya' toj sk'ob'in ex toj sk'ob'in42, ex kchi k'wel tk'lojin aq'untl toj wiqin. Tu'n tb'antjo lu', ajo nejelb'aj toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal ktel tqanil tu'n ti'j:

Jun tu'jil twiqil aq'untl ex twiqil aq'untl tu'n kyq'met;1.

2515

Qka’yinx jni’chaq chojb’il toj Tkawb’il Wi’xin 598-92, chitpintz toj 21 tajlal 43. tqaqin xjaw te ab’q’i 1992, nimsinx tu’n tkawb’il wi’xin 791-94, etzni twitz u’j 18 tajlal tnejil xjaw te 1995. Tejo ab’q’i 1996 ex jatzku, qka’yinx toj tu’jil tqanil qtanmi ex qa toj ONSEC.Qka’yinx 12 ex 13 totx’il ttxolil kawb’il lu’; 2, 11) txol te tkawb’¡l wi’xin 44. 1222-88 ex 2 tejo tkawb’il wi’xin 9-91 tajlal.

Jun tu'jil twiqil aq'untl, ja' tku'xa ti'chaq kyaq'un kb'antel, il kokil 2. kyi'j aq'unal ex ti'chaq kqanjel tu'n kyokx aq'unal.

Jun tu'jil tu'n tq'uman alkyechaq ttxolil tu'n kykamb'in ti'j aq'untl.3.

36 TOTX'IL. Tten ex ti'chaq ktenb'il toj pa'b'inkye aq'untl.

Junjun wiq aq'untl, kq'umal toklen ex tkawb'il junjun aq'unal, ti'chaq kb'antel tu'n, tu'njo lu', kqanjel ti'chaq txnaq'tzb'il, taq'un o b'ant, tipumal, tojtzqib'il ex ti'chaq nb'ant tu'n tu'ntzan tb'antxix aq'untl; kchi okil tu'jil xjelb'il kyi'j kyaqilqe xjal kyaj tu'n kyaq'unan; ex iky tu'n kyxi chjet43 aq'unal tza'nx kyaq'un nb'ant, qa tb'anil tz'aq'unan ex qa ojtxi toklen ten aq'unal.

Junjun wiq aq'untl k'wel jun tb'i tu'n tq'uman ti'chaq aq'untl kb'antel tu'n aj aq'unal, ajo tb'i lu' kokil kyi'j qe kyu'j xjal ex tu'jil aq'untl, nuk'b'ente kyten aq'unal, twi' ti'chaq ex pwaq.

Mix a'l jun xjal ja'ku tz'ok aq'unal ti'j jun aq'untl toj sk'ob'in mo toj mya' sk'ob'in, a mixti' tb'i o tz'etz tziyin tu'n Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal Twitz Qtanmi ex qa mya tku'x toj nuk'b'ilte tkamb'ajtz aq'untl.

Aqej wiq aq'untl ja'ku chi nuk'et k'lojin kyten, pa'n kyten tu'n ti'pumal kykawb'il, kych'uÿil, il kokil kyi'j xjal ex toklen aq'untl kb'antel.

37 TOTX'IL. Tkawb'il ex taq'un tnejelb'aj tja aq'untl ti'j kyaq'un xjal twitz qtanmi.

At tkawb'il ex taq'un nejelb'aj tu'n kyb'ant ch'ixpub'il ti'j ttxolil tu'n tkamb'et jun aq'untl ex tu'n chq'al kyka'yit kyaqil aq'untl tojo ttxolil lu'. B'e'xku kchi okiljo ch'ixpub'il lu' o'kx aj kytzaj tziyin tu'n twi'xin qtanmi44.

38 TOTX'IL. Q'ol ex q'ol juntl maj aq'untl.

At toklen nejelb'aj tu'n tch'ixpin twiqil jun aq'untl, me nej k'wel tb'i'n tyoljo ajkawil nq'on aq'untl.

2616

Qka’yinx 2 totx’il, 4 ex 7 txol tejo tkawb’il wi’xin 1222-88.45. Qka’yinx 7 totx’il kawb’il ti’j Chojb’il ti’j Nuk’b’il taq’un tnam.46. Qka’yinx 28 totx’il Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi; ex 19, 6) txol, tejo kawb’il lu’.47.

Na'mxtaq tku'x jun ak'aj aq'untl toj Ttxolil Sk'ob'in Aq'untl mo tu'n tku'x jujun ch'ixpub'il nim kyoklen ti'j taq'un ex tkawb'il jun aq'untl, nej ajo ajkawil q'ol aq'untl kxel ttz'ib'in te Tnejelb'aj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi ti'chaq ktaq'iljo aq'untl kxe'l tnejil mo qa tkab'in maj, qa ntzajku tziyin45.

39 TOTX'IL. Ti'chaq mya' tu'n tb'ant.

Tu'n tok mo tu'n txi q'umet tu'n tok jun taq'unal tnam qa mixti' techil 1. tkol ex alkye tten aj txi qe ex aj tjapon b'aj, mo ajqa mixti' tb'i xjal tku'x kyxoljo lipchiqetz ti'j jun aq'untl.

Tu'n tkub' najset jun techil tkol mo jun aq'untl noqx tu'n tpaj tu'n tex 2. lajet jun taq'unal, kolin tten tu'njo kawb'il lu'46.

Tu'n tjax laq'et jun aq'untl toj jun nim techil kol, noqx tu'n tpaj 3. tu'n tiky'x jun aq'untl toj juntl techil kol, ex mixti' ma tziky' ja'x tu'n tiky'a.

Tu'n tkutz laq'e jun aq'untl toj juntl techil kol mya' toj ttxolil tza'n 4. ntq'uma'n 38 totx'il.

Kyaqil maj, toj kyaqil b'inchb'in mo ewb'in tu'n mi' tz'oka toklenjo 5. kawb'il lu' ex ttxolil.

40 TOTX'IL. Oklenj tu'n tkub' ka'yitl juntl maj.

Aqej taq'unal tnam in ok mya' b'a'n toj kyaq'un tu'n tpaj jun chaq'b'il jun aq'untl tnejil mo tkab'in maj, at oklenj kye tu'n txi kyqanin te Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi tu'n tkub' ka'yit, tza'n ttxolil b'inchin. Ajo tyol nejelb'aj ja'ku txi ka'yit ti'j twitz K'lojb'il ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi47.

Aqej chaq'b'il, tnejil maj mo tkab'in majxi, mya' tu'n tel kyi'n kyoklen taq'unal tnam q'o'ntz toj ttxolil Aq'untl toj Sk'ob'in.

41 TOTX'IL. Q'ol tqanil.

Aj kyok chq'et, tnejil mo tkab'in majin toj noq alkye aq'untl mo toj jun ak'aj aq'untl toj Ttxolil Aq'untl Mya' toj Sk'ob'in ex toj Sk'ob'in, b'inchinqe

2717

Qka’yinx 5º. totx’il Tkawb’il Wi’xin 1222-88; 25, 3) tajlal tejo kawb’il lu’, 48. ex 15 -19 5 te ttxolil kawb’il lu’.In tka’yit 35 totx’il, 2) txol tejo kawb’il lu’.49. In tka’yit 54 totx’il tejo kawb’il lu’.50. In tka’yit 16 totx’il ttxoliljo kawb’il lu’.51.

tza'nxjo kawb'il lu' ex ttxolil, b'e'xku kxe'l tqanil toj Nejelb'il Ka'yil Twi' Aq'untl ex toj Nejelb'il ti'j Ajlab'il Pwaq te Nuk'tnam tu'n tb'ant tka'yit ex tu'n tq'umet chojb'ilte twi' tk'u'j aq'unal, tza'nx tumel chojb'il.

TJWE’YIN TB’ISK’OB’ILKYE AQ’UNAL48

TNEJIL TQIKY’TU’N QOKX TOJ TTXOLIL SK’OB’IN AQ’UNTL

42 TOTX'IL. Tumil tu'n qokx aq'unal.

Tu'n qokx aq'unal toj Ttxolil Sk'o'n tten, ktel:

Tu'n tten tb'an'bil qchwinqil, qnab'il ex qxmilal tu'n tb'ant aq'untl;1.

Tu'n kychmet kyaqil nqanajtz tejo aq'untl nxi qqanin, tza'n tu'jil2. 49.

Tu'n tyek'in qa b'a'n qo aq'unan kywitz xjelb'il, xpich'b'il mo yek'b'il, 3. tza'nx ntq'uma'n kawb'il lu' ex ttxolil.

Tu'n qjaw sk'o'n ex tu'n ttzaj q'o'n qoklen tu'n ajkawil nq'on aq'untl 4. kyxol quk'il ma tz'oktz kyu'j ti'j aq'untl tu'n Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi.

Tu'n tpon b'aj toj tb'anil ajo amb'il ntzaj q'o'n tu'n tok xjel qi'j5. 50.

Tu'n kychmet txqantl ti'chaq ntzaj qanin tu'njo kawb'il lu'.6.

TKAB’IN TQIKY’QE’ XJELB’IL51

43 TOTX'IL. Kawb'il ex ttxolil xjelb'il.

A Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un xjal twitz Qtanmi knuk'ul, ktxokil, kq'umal ja' chi okil xjelb'il tu'n qok ex tu'n qjaw laq'e toj qaq'un, tza'nx ntq'uma'n kawb'il lu' ex qe' ttxolil.

2818

In tka’yit 30 totx’iljo kawb’il lu’.52. In kyka’yit 18 ex 19 totx’il ttxoliljo kawb’il lu’.53. In kyka’yit 22, 23 ex 24 totx’il ttxolil kawb’il lu’.54.

Ja'ku b'ant tu'n Tja Aq'untl, qa ikyjo chitzan nejelb'aj, tu'n tjyet mojb'il ttxolil aq'untl tu'n ajkawil at aq'untl tuk'il mo tmojb'il juntl k'loj xjal tu'n kyb'ant ex tu'n kyok xjelb'il, qa ja'ku b'ant52.

Aqej xjelb'il kchi okil kyi'j kyaqil kyaj tu'n kyaq'unan, ex atzan kyajb'enjo tu'n tka'yit ti'chaq b'a'n tu'n junjun xjal tu'ntzan tb'ant aq'untl tu'n. Ja'ku chi ok xjelb'il yolin mo tz'ib'in kyten, yek'in tuk'il qxmilal mo kyoxilx junx smo'n kyten.

44 TOTX'IL. Xjelb'il ti'j kyu'j xjal.

Tejo tqiky' lu', kyi'jb'inxi xjelb'il ma chi q'umet toj kab'k'al ox totx'il, at xjelb'il kokil ti'j kyu'j xjal, k'wel q'umet tumel tojx ttxolil.

45 TOTX'IL. Qanb'ilte qokix ex txokb'il.

At tzaqpib'il tu'n kyok kyaqil xjal kywitz xjelb'il qa ja'ku chi oksin ti'jo aq'untl nq'umj. Me ja'ku tzaj tq'uma'n Tnejelb'aj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi qa mlay tz'ok jun xjal tu'n tpaj jun tixti' k'wel tz'ib'it ex kjawitz najset tb'i xjal toj tu'jil kyb'i xjal kyaj tu'n kyaq'unan, mo tu'n mi' tz'ex tq'o'na tu'jel txjelb'il jun xjal, qa mlay tz'oksin chitzan nejelb'aj, tza'nx ntq'um'an kawb'il lu' ex qe' ttxolil53.

Ajo txokb'il kelix jwe'laj q'ij na'mxtaq tok xjelb'il q'uma'ntz tu'n Tja Aq'untl, kelix tqanil toj tb'anil tb'eyil tu'ntzan tpon tqanil. Ex ja'ku tz'ex toj Tu'jil Tqanil Qtanmi ex qa toj juntl chitpil tqanil npon twitz kyaqil qtanmi.

At tex tqanil, k'welix tz'ib'it ti'chaq aq'untl tu'n tb'ant, ti'chaq b'a'ntla tu'n tten ex ti'chaq il ti'j tu'n tten, ttxolil qanb'ilte xjel, tajlal xjaw, ja' tumel ex alkye kmuj tu'n tok xjelb'il.

46 TOTX'IL. Aqej qanil aq'untl ja'ku chi ok.

Tu'n tq'umet qa ja'ku tz'ok aq'unal, il ti'j tu'n tjatz 75 chojb'ilte txjel, kyxol kyaqil xjelb'il kchi okil, ti'j 1 tu'n tpon ti'j 100.

Kyxolqex xjal kchi kamb'il kyaqilqe xjel, kxel ka'yit ch'intl chojb'ilte kyxjel ex k'wel tz'ib'it ti'j tu'jel kyxjel, aqej xjal o chi aq'unanxi tuk'il Nuk'tnam ex qa ila' xjal tu'n kyka'yit tu'n, tza'nx ntq'uma'n ttxolil kawb'il.54

2919

In tka’yit 19 totx’il Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi.55. In tka’yit 19 totx’il, 6) txol tejo kawb’il lu’.56. In tka’yit 31 totx’il Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi; 11 toj tkab’in txol tejo Kawb’il 57. ti’j Chojb’il Nuk’b’il Taq’un Tnam; ex 25 toj 4) txol tejo kawb’il lu’.

47 TOTX'IL. Tqanil chojb'ilte xjelb'il xjatz.

Aqej chojb'ilkye xjelb'il ex tu'jil tu'n kytz'ib'it kyaqil chojb'ilte xjelb'il xjatz, kxel kab'e xjaw tu'n tb'ant tb'ajlenxi kyaqil aq'untl te xjelb'il. Teyele junjun xjal xpon toj xjelb'il kxel q'umet jte' xjatz tu'n ex alkye tajlal ja' xkyije kyxol tuk'il.

Kyaqil xjal ma tz'ok toj xjelb'il at toklen tu'n txi tka'yit ti'j txjelb'il sok ex ti'j chojb'ilte saj q'o'n, tza'nx ntq'uma'n ttxolil kawb'il. At jun junk'al laj q'ij ti'jb'inxe aj tetz q'o'n tqanil, tu'n txi tqanil te Nejelb'aj toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi tu'n txi jikysit55 jun mya' b'a'n setz toj chojb'ilte txjelb'il ex kxjel jikyxet, qa ikytaqku'.

Aqej xjal mixti' nkub' tyol nejelb'aj toj kywitz tu'ntlaj mya' b'a'n soka chojb'ilte xjelb'il tu'n nejelb'aj toj kyxim, at oxe q'ij amb'il kye aj tetz tqanil tu'n nejelb'aj tu'n tkub' kyq'o'n twitz K'lojb'il ti'j Kyaq'un xjal Twitz Qtanmi, tu'ntzan txi ka'yit qa ikyjo.56

Ajo twi' tyol K'lojb'il atzan kyjel b'antjo.

48 TOTX'IL. Tu'n tten tqanil kyaq'un xjal.

Ajo Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi k'wel tnuk'u'n ex kxel tk'u'n tqanil alkye amb'il xi qe aq'untl, aj tjaw laq'e xjal ex txqantl in okin toj nuk'bilte kyaq'un xjal, tza'nx ntq'uma'n ttxolil kawb'il.57

Ajo kyb'i xjal kkamb'etil xjelb'il kyu'n, k'wel tz'ib'it toj jun tu'jil jtoje i ok ex tumel tu'n kyjaw laq'e tu'njo chojb'ilte kyxjelb'il.

Ajo amb'il kteljo tu'jil tqanil lu', a nejelb'aj te Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi k'wel q'umante, me mya' tu'n tku'tz tjaq qaq xjaw ex mya' tu'n tiky'x ti'jb'inxi kab' ab'q'i.

K'wel tb'inchin ex k'wel tk'u'n nejelb'aj tqanil kyb'I xjal ma chi meltz'aj aq'unal, aqej xjal ma chi el q'i'n ti'j kyaq'un mya' toj kyil, tza'nx

3010

In tka’yit 78 totx’iljo kawb’il lu’.58. In tka’yit 58 totx’il, tkab’in txol tejo kawb’il lu’; ex 22 tejo ttxolil kawb’il 59. lu’.

ntq'uma'n kawb'il lu' ex qe' ttxolil. Aj amb'il tu'n kyten tu'jil kyokitz tkab'in maj aq'unal k'welix toj ttxolil kawb'il ex mlay tziky'x tib'aj ox ab'q'i.58

TOXIN TQIKY’TU’JIL AQ’UNTL.

49 TOTX'IL. Aq'un chi kyij ten ex kyb'i ja'ku ok te txel.

Tu'n tok jun aq'unal toj jun aq'untl nkyij ten toj Sk'ob'in Aq'untl, ajo ajkawil nq'on aq'untl kxel tqanin te Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi kyb'i qe' xjal ja'ku chi ok toj aq'untl lu', tza'nx ntq'uma'n kawb'il lu'.59

50 TOTX'IL. Sk'ob'ilkye aq'unal.

Ajo ajkawil nq'on aq'untl kjawil tsk'o'n alkye xjal kokix aq'unal kyxoljo ma tzaj sma'n kyb'i tu'n Nejelb'aj toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi, toj amb'il ntq'uma'n ttxolil kawb'il.

Aj tk'amet tu'jil kyb'i xjal ja'ku chi ok aq'unal, wajxaq q'ij at te ajkawil q'ol aq'untl tu'n tjaw tsk'o'n alkye xjal kaq'unal ex kxel tq'o'n tqanil te Nejelb'aj toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi alkye ma jaw sk'o'n.

51 TOTX'IL. Qa mixti' mo mya' ila' kyb'aj xjal ja'ku chi ok.

Aj tkyij ten jun aq'untl tk'atz jun ajkawil q'ol aq'untl ex mixti' mo mya' ila xjal ja'ku chi ok aq'unal q'uma'ntz tu'n Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi, ajo ajkawil q'ol aq'untl ja'ku tzaj tjyo'n jun xjal tu'n taq'unan toj ch'in tqan me il ti'j tu'n ttzaj ttziyin Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal, ilx ti'j tu'n tyek'it qa ja'ku b'ant aq'untl tu'n xjal. Ajo aq'untl lu' mlay tziky'x ti'jb'inxi qaq xjaw ex mlay txi juntl qaq xjaw, tojo amb'il lu' ajo Tja Aq' untl k'welix ttz'ib'in tqaniljo aq'untl lu'.

52 TOTX'IL. Tu'jil aq'untl noq te ch'in amb'il ex qa ilx ti'j.

Qa ikyjo tza'n ntq'uma'n totx'il ma kyij jawni moqa ilx ti'j tu'n tok jun xjal aq'unal, ex mlayx txu'kux chi jyet xjal tza'nx ntq'uma'n kawb'il, ajo

311!

In tka’yit 155 totx’il Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi; ex 432 de Kawb’il 60. Tz’eywitzb’aj.In kyka’yit 16 ex 24 totx’il, tnejil txol, teju Kawb’il Chojb’il Nuk’b’ente 61. Taq’un Tnam

ajkawil q'ol aq'untl ja'ku txi tq'o'n tu'jil taq'un noqx alkye jun xjal nchmet ti'chaq nqanajtz tu'n tb'ant aq'untl tu'n. Aqej chaq'b'il ikyjo b'e'x kxe'l tqanil toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un xjal twitz Qtanmi ex noq te qaq xjawqe, kxel ajlet amb'il aj tok toklen ti'j aq'untl ex mlay txi nuqpet mo tu'n txi qaq xjawtl.

53 TOTX'IL. Najsab'il tu'jil aq'untl ex chq'ob'il.

B'e'x k'wel najset kyaqil tu'jil aq'untl nb'ant mya' toj tumeljo kawb'il lu' ex qe ttxolil, me qa otaq tz'aq'unan xjal ex kyaqil taq'un tb'anil xb'ant, at toklen taq'un. Ajo xjal ma tz'aq'unan ja'ku txi q'umal tqanil kye ajkawil tu'ntzan txi ka'yit alkye at tpaj ti'j tu'jil taq'un, ex mixti' til qa at mya' b'a'n sel jyet toj tu'jil taq'un.60

Mix a'l jun ajkawil ja'ku tz'et ttziyin mo tz'et tq'o'n chojb'il twi' tk'u'j jun xjal ma tz'ok toj Sk'ob'in Aq'untl, qa ajo tu'jil taq'un mixti' o tz'etz tz'ib'in tu'n Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi.

Kyaqil pwaq kelix te chojb'ilte taq'un jun xjal mya' toj ttxolil tza'n ntq'uma'n kawb'il lu' ex qe ttxolil, kelil peyit ti'jo xjal sex tziyinte, aj xkub' tz'ib'inte tu'jil pwaq, tu'jil kyb'I mo chaq'b'il chojb'il, il ti'j kokitz tchjo'n. Ajo pwaq lu', b'e'x kokix toj K'ub'il Tpwaq Qtanmi.61

TKYAJIN TQIKY’AMB’IL TU’N TYEK’IT QA KB’ANTEL AQ’UNTL.

54 TOTX'IL. Amb'il tu'n tka'yit qa kb'antel aq'untl.

Kyaqil xjal nkamb'et jun taq'un toj Sk'ob'in Aq'untl, k'welix tz'ib'it tb'i toj tu'jil ex ktemb'il jun amb'il tu'n tkub' tyek'in qa kb'antel aq'untl tu'n. Ajo amb'il lu', kxel qe at txi toklen te aq'unal, kxel qe tu'n tka'yit, mlay tziky' ti'jb'inxi qaq xjaw qa ak'aj aq'unal, atzan qa tu'n tjax laq'e toj taq'un, oxe xjaw.

Qa ma tz'el q'i'n xjal ti'j taq'un toj amb'il ka'yb'il taq'un, tu'n jun tixti' mya' il, at toklen xjal tu'n tmeltz'aj toj taq'un.

321"

In tka’yit 13 totx’il, 2º. Tajlal ex 22 toj 1º ex 2º tajlal te Kawb’il Chojb’il 62. Nuk’b’inte Taq’un Tnam extzan 49 ex 50 tejo ttxolil kawb’il lu’.In tka’yit 50 totx’iljo ttxolil kawb’il lu’.63. In tka’yit 49 totx’iljo ttxoli kawb’il lu’64.

Qa at jun xjal in aq'unan noq toj ch'in tqan, ja'ku tz'okjo lu' te tajlal amb'il nqanajtz te ka'yb'il aq'untl.

At tb'ajo amb'il ka'yb'il aq'untl toj tb'anil, ajo taq'unal tnam lu' b'e'x kokil te aq'unal iky tza'n txqantl.62

55 TOTX'IL. Tipumal ajkawil nq'on aq'untl ex tnejelb'aj tja aq'untl ti'k kyaq'un xjal twitz qtanmi.

Toj amb'il ja' nka'yit taq'un jun xjal ex tza'nx ntq'uma'n kawb'il, ja'ku tz'el ti'n ajkawil nq'on aq'untl jun xjal qa mixti' nb'ant aq'untl tu'n, qa ikyjo ntq'uma'n jni' tqanil taq'un ntzaj tq'o'n ka'yil taq'un; ex qa mya' b'a'n jni' nb'ant tu'n toj taq'un, ex at ox q'ij tu'n txi tqanil ti'chaq nb'aj te Nejelb'aj toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi.63

Noq oxe aq'unal ja'ku chi el ti'j kyaq'un toj amb'il ka'yb'il aq'untl, me nejxix ktzajil ttziyin Nejelb'aj.

Ajo Nejelb'aj toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi, ja'ku tzaj tq'o'n jun chq'ob'il tu'n tel jun xjal ti'j taq'un qa ajo tu'j mya' b'a'n xb'ante mo at jun mya' b'a'n toj, me at toklen xjal tu'n tkub' b'iyit tza'n toke jni' mya' b'a'n nxi ka'yit, at oxe q'ij tu'n txi jyet jun amb'il ja' k'wel b'iyit tyol.

56 TOTX'IL. Xjelb'il amb'il ka'yb'il aq'untl.

Ajo ajkawil nq'on aq'untl kxel tq'uma'n te Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un xjal Twitz Qtanmi toj tajlal xjaw ex tza'nx tumel ntq'uma'n kawb'il tza'n xb'ante aq'untl, twitz tchwinqil ex txqantl xb'ant tu'n aq'unal tej toj toj ka'yb'il.

Ex laj q'ijtaq tu'n tpon b'aj amb'il ka'yb'il taq'un jun xjal, ajo ajkawil q'ol aq'untl kxel tq'uma'n te Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi, tza'n tumel ntq'uma'n kawb'il, tza'n tiky' aq'untl tu'n xjal, ti'chaq nb'ant tu'n ex kxel tz'ib'it qa b'a'n txi tlajo'n aq'untl mo mi'. Kxel jun tilb'il tqanil tejo xjal at toj ka'yb'il.64

331#

In kyka’yit 9º ex 11º. totx’iljo Kawb’il Chojb’il Nuk’b’ente Taq’un Tnam; 65. 61, toj 10) ex 12) txol tejo kawb’il lu’ ex, 37 ex 38 te ttxoliljo kawb’il lu’.In tka’yit 53 totx’iljo kawb’il lu’.66. In kyka’yit 13 totx’il, 2) txol te Kawb’il Chojb’il Nuk’b’ente Taq’un Tnam; 67. 3 totx’il 12) txol tejo tkawb’il wi’xin 1222-88 ex 39 totx’il ttxoliljo kawb’il lu’.

TJWE’YIN TQIKY’TU’N TJAX LAQ’E TOJ AQ’UNTL.

57 TOTX'IL. Jax laq'e.

In ok tb'I te Jax laq'e mo tu'n tjaw aj tza'n jun taq'unal tnam in iky'x toj juntl aq'untl nim toklen, tuk'il ttziyb'il Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi.65

Tu'n tjax laq'e jun xjal toj taq'un, ja'ku tzaj q'uma'n tu'n ajkawil q'ol a'quntl tu'ntlaj o tzaj qanin tu'n ka'yil taq'un aj aq'unal, ex qa otaq txi tqanil te Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twiz Qtanmi ex qa nyek'it kyaqil nqanajtz ti'jo juntl aq'untl ja' njax laq'eya.

Tu'n tjaw jun xjal toj juntl aq'untl, kxel tqanin, ex ktzajil tziyin ex kokil xjelb'il ti'j tu'n Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi ex kchi okil tjaq' kawb'il ti'j ka'yb'il aq'untl tz'ib'inkux toj 54 totx'iljo kawb'il lu'.

Mixti' toklen tu'n tjaw laq'e xjal qa mixti' ma tziky' toj ti'chaq ntq'uma'n ajo kawb'il lu' ex qe ttxolil.66

58 TOTX'IL. Jawx laq'e toj ch'in amb'il.

Ja'ku jax laq'e jun xjal toj ch'im amb'il qa ajo tajawil aq'untl mixti' ex nb'ant aq'untl tu'n juntl xjal njaw laq'e. Qa ikyjo, o'kx chojb'ilte xjaljo kelix ajo twi' tk'u'jo xal mixti'.67

Tu'n tjax laq'e jun xjal ikyjo, o'kx ktziyajtziljo qa mixti' tajawil aq'untl tib'ajxi oxk'al laj q'ij ex qa il ti'j aq'untl.

341$

In tka’yit 13 totx’il 1) txol te Kawb’il Chojb’il Nuk’b’ente Taq’un Tnam; ex 68. 40, 41 ex 42 te ttxoliljo kawb’il lu’.In kyka’yit 57 ex 61 totx’il, 5) ex 10) tajlal; 73 tejo kawb’il lu’; ex 43 te 69. Ttxoliljo kawb’il lu’.Qka’yinx 19 totx’il, 6) tajlal; ex 80 tejo kawb’il lu’.70. In kyka’yit 51 – 74 totx’iljo kawb’il lu’.71.

TQAQIN TQIKY’CH’EXB’IL AQ’UNTL EX XI’YIL TOJ JUNTL AQ’UNTL.68

59 TOTX'IL. Ch'exb'il aq'untl.

O'kx ja'ku tziyajtz tu'n kytx'exb'in kyaq'un aqej aq'unal junx tkolil kyaq'un, tuk'il ttzoyb'il ajkawil q'ol aq'untl ex tuk'il kytz'iyb'il kykab'il xjal ex at laj q'ij tu'n txi tqanil te Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Aq'untl. Qa mya' junx tkolil kyaq'in, mlay b'an tu'n kych'exb'in kyaq'un, o'kx ja'ku b'ant qa ma tz'etz tziyin tu'n Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtnami.

60 TOTX'IL. Xi'yil toj juntl aq'untl.

Qa ma tzaj tqanin aj aq'una tu'n txi toj juntl plaj mo qa in ok ka'yin qa mi' nb'ant aq'untl tu'n xjal, ajo ajkawil q'ol aq'untl ja'ku q'uman qa tu'n txi aqunal toj juntl aq'untl, tuk'il ttziyb¡il Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi, juntl aq'untl a ja'ku b'ant tu'n tza'nx nkyq'uma'n tqanil taq'un xjal ntzaj q'o'n tu'n ka'yil taq'un.69 Qa ma txi jun xjal toj juntl aq'untl, mlay kutz q'i'n chojb'ilte twi' tk'u'j.

Qa ma txi jun aq'unal toj juntl aq'untl tu'ntlaj mi'taq nb'ant taq'un chitzan ka'yil taq'un, at ox q'ij te aq'unal tu'n tqanin tiqu'nil twitz Tja Aq'untl, ti'jb'inxe amb'il aj ttzaj q'uma'n te.70

TQAQIN TB’I

JUNX TQIKY’OKLENJ, AQ’UNTL EX MYA’ TU’N TB’ANT

61 TOTX'IL. Kyoklen taq'unal tnam.71

Aqej taq'unal tnam ma chi okx toj Sk'ob'in Aq'untl, aqetzan kyoklen ate'kux toj Ttxuyil Tkawb'il Qtanmi, tojo kawb'il lu' ex qe' lu':

351%

In tka’yit 3º. totx’il, 6) tajlal.72. In kyka’yit 51 ex 52 totx’iljo ttxolil kawb’il lu’.73. In tka’yi tkawb’il wi’xin 841-89 tajlal.74. In kyka’yit 60 -62 totx’il ttxoliljo kawb’il lu’.75. In kyka’yit 73 totx’iljo kawb’il lu’; ex 44 tejo ttxolil.76. In kyka’yit 65-72 totx’il ttxoliljo kawb’il lu’; ex, 1633 tajlal Tkawb’il K’loj 77. B’inkawb’il te Qtanmi.In tka’yit 82 totx’iljo kawb’il lu’.78. Qka’yinxqex 79 – 81 totx’iljo kawb’il lu’.79. O ch’ixpet tu’n 110 totx’il Tkawb’il Ttxuyil Qtanmi, ex ntq’uma’n qa laj 80. chojb’il xjaw kelil q’o’n te jun taq’unal tnam in el q’i’n.

Tu'n mi' chi el q'i'n ti'j kyaq'un, o'kx qa at twitz kyil xku'x ex ma 1. ka'yit tza'nx tku'x tojo kawb'il lu'.72

Tu'n tex junk'al tq'ij aq'untl tojlab'il xjal ti'j jun ab'q'i njawul kanin, 2. aq'untl mixti' nkyij tzaqpaj twitz ab'q'i.73

Mi' nchi chmet kye' tq'ij ojlab'il; kchi elix toj junjun ab'q'i ex mlay chi chjet, o'kx qa mixti' saj q'o'n amb'il te xjal ex ja'lo mixti' in aq'unantl.

At junk'al laj q'ij kye aj aq'unal ja'ku tz'ok yab'il kyi'j tu'n tpaj 3. aq'untl, aqej tz'ib'inqekux toj ttxolil kawb'il.74

Tu'n tex amb'il kye aq'unal chjo'nqe mo mi', tu'n tpaj yab'il, 4. iky'chujil, xnaq'tzb'il ex junjun, tza'n ntq'uma'n ttxolil kawb'il.75

Tu'n tb'inte jni'chaq chojb'il ka'yb'ilte taq'un njatz, chq'al.5. 76

Tu'n tk'amon toj tniky'ajil tkab'lajin xjaw jun oyaj pwaq tu'n 6. nimq'ij k'ul kanin, aj pwaq lu' kq'umetil tza'n ntq'uma'n kawb'il ex ttxolil.77

Tu'n tej chjet aq'unal qa ma kub' najsin aq'untl7. 78 moqa noq sex q'i'nxi mo cheb'a in el q'i'n79, jun chojb'il xjaw kelix te aq'unal ti'j junjun ab'q'i ma tz'aq'unan, qatzan na'm tjapon jun ab'q'i taq'unan, kxel ka'yi jni' kelix jte'x q'ij ma tz'aq'unan. Ajo chojb'il kxe'l atza kxel ka'yite ti'j twi' tk'u'j xjal setz tojo qaq xjaw aq'untl xjawul kanin tej xkub' najsin aq'untl. Ajo oklenj lu' mya' tu'n tiky'x tib'aj jwe' chojb'ilte xjaw aq'untl.80

361&

In tka’yit 114 ex 117 totx’il Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi; ex Kawb’il kyi’j Xjal o 81. chi b’aj Aq’unan tuk’il Nuk’tnam ex ttxolil.In kyka’yit 9º ex 11º. totx’il te Kawb’il Chojb’il Nuk’b’ente Taq’un Tnam; 57 82. ex 73 tejo kawb’il lu’; ex 37, ex 39 tejo ttxolil kawb’il lu’.In kyka’yit 1º ex 4º totx’il kawb’il Chojb’il Nuk’b’ente Taq’un Tnam; ex 70-83. 71 tejo kawb’il lu’.Tza’nx ntq’uma’n 152 totx’il Tkawb’il Aq’untl, ch’ixpin tu’n 12 totx’il kawb’¡l 84. 61-92 te K’loj B’inchkawb’il te Qtanmi, ajo amb’il chujb’il titz’linxi ne’ÿ, 54 q’ij. In tka’yit Kawb’il 965 te IGSSS., ex 64 totx’iljo ttxolil kawb’il lu’.In tka’yit 20 totx’il, tnejil txol; ex 33 ex 90 tejo kawb’il lu’.85.

Ajo chojb'ilte xjal kelix xjawin tten ex mi' tu'n pa¡yit txol, kxel qe aj kub' najsin aq'untl ex kpol b'aj aj tex b'aj tpwaq xjal. Ojtzqi'n qa, ikyjo ntq'uma'n 46 totx'iljo kawb'il lu', ma meltz'aja xjal aq'unal tuk'il twi'taq tk'u'j mo ma nimix ch'intl, b'e'x kxel take ajo chojb'ilte xjal tu'n sex q'i'n, aj txi tu'jil taq'un xjal. Qa mya'le twi' tk'u'j xjaljo tza'n attaq, kxe'l chjet tpwaq xjal jte'x xjaw tu'n ttzqet ajo chojb'il lu'.

Ajo chojb'il lu', mi txi kye taq'unal tnam ma japon b'aj twitz kyaq'un, me kelix chojb'ilkye qa na'mxtaq tb'ant kyu'j tu'n kyojlan. Tu'njo lu', aqej aq'unal b'inchil kye' u'j lu', kokil kyq'o'n tilil aq'untl tu'n tb'an u'j tjaq' kyaj xjaw;

Tu'n tten jun ttxolil ajlab'il aj tpon b'aj twitz aq'untl, tu'n tex ch'in 8. tpwaq ex k'ub'inte tpwaq el peyin tej saq'unan, tza'nx ntq'uma'n kawb'il.81

Tu'n tk'amon ch'in pwaq te tjaxjal aj qa ma chmet tpwaq tnam, tza'n 9. ntq'uma'n kawb'il.

Tu'n tjax laq'e toj taq'un ex tu'n tjax twi' tk'u'j, aj tka'yit qa tb'anil 10. tz'aq'unan ex ti'chaq nb'ant tu'n, tza'nx ntq'uma'n tumel kawb'il lu'.82

Tu'n tten twi' tk'u'j tu'n tanq'in toj tb'anil, tza'n taq'un nb'ant ex 11. ti'chaq nb'ant tu'n; ex,83

Tu'n tex amb'il te tu'n tajlan junk'al laj q'ij na'mxtaq tkub' chujin ex 12. kab'k'al aj tkub' chujin, chjo'n twi' tk'u'j.84

62 TOTX'IL. Aqej taq'unal tnam toj aq'untl mya' toj sk'ob'in.

At kyoklen tojo totx'il ma kyij, o'kx mi' ti'j 7 ex 10 tajlal, exjo ti'j tu'jil taq'un ex aj tel ti'j toklen mo taq'un.85

371/

Ch’ixpin tu’n 116 totx’¡l, tkab’in txol tejo Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi. In 86. tka’yit 71-86 Tkawb’il K’loj B’inchkawb’il te Qtanmi, tx’ixpun tu’n 35-96 kawb’il tu’n K’loj B’inchkawb’il te Qtanmi tku’x tojo latz’ kawb’il lu’.In kyka’yit 75 ex 76 totx’il ttxoliljo kawb’il lu’.87. In tka’yit 168 totx’il, tkab’in txol tejo Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi.88. In tka’yit 34 totx’il tejo ttxolil kawb’il lu’.89. In tka’yit 10 totx’il kawb’il lu’.90. In tka’yit ajo 419 totx’il Tkawb’il Aq’untl nyolin ti’j qa mi’ nb’ant aq’untl; 91. ex 420 ti’j tza’j qa mi’ nkub’ kyb’i’n ajkawil ex taq’unal tnam. Ex in tka’yit 156 totx’il Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi.In kyka’yit 418, 423 ex 425 totx’il Tkawb’il Aq’untl.92. In tka’yit 76 totx’il, 5) tajlaljo kawb’il lu’.93.

63 TOTX'IL. Oklenj ti'j chmo'b'il.

Aqej taq'unal tnam at kyoklen tu'n tok kychmo'n kyib' tu'n tka'yit kyxnaq'tzb'il, mojb'il kyib', onb'il, kyxilen kyxolx ex tch'iyb'il kyanq'ib'il. Aqej chmo'bil nb'ant kyu'n taq'unal tnam mlay chi aq'unan tu'n kypon te twi'xin tnam. Mya' tziyin tu'n tkub' kywa'b'in taq'un tnam aq'unal.86

64 TOTX'IL. KYAQ'UN TAQ'UNAL TNAM.87

Ti'jb'inxi' aqe nchi tq'uma'n kawb'il88 ex qe ttxolil, kyaq'un taq'unal tnamjo lu':

Tziyil, nimil ex kolil Ttxuyil Tkawb'il Qtanmi;1. 89

B'inchil ex ka'yil tu'n tnimetjo kawb'il lu' ex qe ttxolil.2. 90

K'wel tb'i'n ti'chaq aq'untl ex chaq'b'il ntzaj q'o'n kyu'n q'il twitz 3. aq'untl, tza'nx ntq'uma'n kawb'il,91 tu'n tb'ant toj tb'anil kyaqil aq'untl q'o'ntz te taq'un, ex qa ajkawil, mya' tu'n tiky' tib'aj tkawb'il92, ex tu'n ttzaq'win ti'j ti'chaq nb'ant kyu'n xjal ate'kx tjaq' tkawb'il, majx ktzyetil ti'j ti'chaq nb'ant kyu'n aq'untal tjaq' tkawb'il.

K'wel tk'u'n ttz'i, ex qa otaq tz'el ti'j taq'un, ti'j ti'chaq mya' b'a'n 4. tu'n tkub' yolit kywitz txqantl xjal, tza'nx ntq'uma'n kawb'il, ttxolil ex qa tumel kawb'il.93

Tu'n tyek'in tb'anil tchwinqil ex nimb'il twitz tnam, q'il twitz aq'untl, 5. tuk'il ex qa ate' ate'kx tjaq' tkawb'il, tu'n tok tka'yit tib' ex tu'n tb'ant tza'nx amb'il taj kyaqil aq'untl ex toj junx oklenj kyaqil aq'untl at toj tq'ob'.

381(

In tka’yit 77 totx’iljo ttxolil kawb’il lu’.94. In tka’yit 164 totx’il, a) txol te Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi; ex 10 toj 3), 4) ex 95. 5) tejo Kawb’il C.M. 39-70 tajlal.In tka’yit 4º totx’il te Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi; ex 3º toj 2) txol tejo kawb’il 96. lu’.In tka’yit 116 totx’il, tnejil tnej, te Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi.97.

Tu'n mi' txi tb'inchin ti'chaq mya' b'a'n twitz kawb'il ex twitz chwinqil 6. toj taq'un ex qa ti'jxe, mlay txi tb'inchin ti'chaq ja'ku tz'ok tyajin tb'i Nukb'ente Taq'un Tnam.94

Tu'n tpon lwey tza'n amb'il te aq'untl.7.

Tu'n tok tq'o'n tk'u'j ti'j taq'un nb'ant.8.

Tu'n tmojin ex tu'n taq'unan tu'n tel b'yan aq'untl ja' tumel in 9. aq'unana ex tu'n tel b'yan Nuk'b'ente Taq'un Tnam.

Tu'n txi tb'inchin kyaqil u'j mo tqanil ntzaj qanin tu'n K'lojb'il ex qa 10. Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Tnam, tu'n tel b'yanjo kawb'il lu'.

65 TOTX'IL. Ti'chaq mya' tu'n tb'ant.

Ti'jb'inxi nchi tq'uma'n kawb'il lu', ex junjuntl ja'ku chi aq'pet, aqej taq'unal tnam, mlay txi kyb'inchin lu':95

Tu'n tiky'in tu'n tpaj txim, txilen kyxol xjal, tokslab'il, tyajil ex tqab' 1. juntl xjal, a ja'ku maqon mo mojin ti'j jun taq'unal tnam, mo kyi'j aqej kyaj tu'n kyok toj Ttxolil Kyaq'un Xjal.96

Mix a'l jun ajkawil mo taq'unal tnam ja'ku tz'ok tq'o'n ipb'il mo tu'n 2. tkub' ttziyin tu'n tok chq'et aqej ate'kx tjaq tkawb'il tu'n taq'unan tu'n tpon jun xjal toj kawb'il, toj mo ti'jb'inxe taq'un tuk'il tnam, ex mya' tu'n tmojin mo tu'n tmaqon ti'j jun k'lojb'il taj tu'n tjapon toj kawb'il.97

66 TOTX'IL. Junjuntl mlay chex b'inchet at kyxilen.

Mlayxix txi kyb'inchin taq'unal tnam aqej lu':

Tu'n tqanin mo tu'n tk'amon oyaj pwaq mo oyaj kyu'n ate'kx tjaq' 1. tkawb'il mo kyu'n noq xjalxiqe, ex qanil, q'ol mo k'amol oyaj pwaq kye q'il twitz aq'untl mo kye noq xjalxiqe, tu'n tb'ant, tu'n mi' txi

391)

In tka’yit 439 – 444 totx’il te Tkawb’il Aq’untl.98. In tka’yit 112 totx’il Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi ex 22 toj 4) txol tejo 99. Tkawb’il Chojb’il Nuk’b’ente Aq’untl twitz Tnam.In kyka’yit 78 ex 79 totx’il ttxoliljo kawb’il lu’.100.

tb'inchin, mo tu'n tojqelin mo cheb'a tu'n tb'ant jun aq'untl at txilen mo ti'chaq tku'x toj taq'un tu'n tb'ant.98

Tu'n txi b'inchet noqx alkye aq'untl ma chi q'umet tojo tajlal ma 2. kyij tu'n tetz tu'jil aq'untl, tu'n tjax twi' tk'u'j, tu'n tjaw laq'e mo juntl nimsb'il ti'chaq te jun xjal.

Tu'n tqanin mo tu'n txi ti'n, axix mo tu'n juntl xjal, pwaq te mojb'il, 3. tu'n tku'x tb'i jun xjal ex qa tu'n tel peyit pwaq kyi'j junjuntl taq'unal tnam, o'kx qa ilxix ti'j tza'nx tku'x toj ttxolil kawb'il.

Tu'n taq'unan mo tu'n ttxokin ti'j kymojb'il xjal tu'n tjapon jun k'loj 4. toj kawb'il toj ttemb'il ex amb'il te aq'untl.

Tu'n txi tka'yin alqi'j nchi mojina xjal tu'n kypon te ajkawil, tu'n 5. tmojin mo tu'n tmaqon ti'j kysanjel xjal.

Tu'n tmaqon axix mo tu'n juntl xjal ti'j tzaqpib'il ti'j sk'ob'il kawil 6. ex,

Mix a'l jun xjal ja'ku tz'aq'unan toj kab'e taq'un mo toklen te ajkawil 7. extzan chjo'n, o'kx qa nchi aq'unan toj jaxnaq'tzb'il ex qe' k'lojb'il mojb'il xjal, noqtzan tu'n kxel ka'yit qa mi' nmuje amb'il.99

VII TB’I

JUNX TQIKY’KMUJ TE AQ’UNTL EX OJLAB’IL

67 TOTX'IL. Kmuj te aq'untl.

Ajo amb'il te aq'untl k'wel tq'uma'n K'lojb'il ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi toj ttxolil kawb'il ex mlay ku'tz tjaq kab'k'al kmuj ex mya' tu'n tiky'x tib'aj kab'k'al kyaj kmuj junjun k'loq'ij. Toj ttxolil kawb'il k'welil tz'ib'it jte' kmuj junjun q'ij, qoniky'in ex qa sma'n tten ex ttxolil tu'n tnuk'et amb'il qa ilx ti'j ntqanin aq'untl.100

402=

In tka’yit 79 totx’il ttxoliljo kawb’il lu’.101. In tka’yit Tkawb’il K’loj B’inchkawb’il 25-94, etzni twiz tu’jil tqanil qtanmi 102. toj 11 te toxin xjaw te 1994 a ntq’uma’n 26 te tkyajin xjaw te tq’ijil ajtz’ib’il; tkawb’il wi’xin 1385-90, chitpintz toj 23 tajlal tnejil xjaw te 1991, aj tq’uma’n qa ajo 23 te twuqin xjaw te tq’ijil ajtzqib’ximb’il; tkawb’il wi’xin 133-2001, etzni twitz u’j toj 20 tajlal tkyajin xjaw te 2001, ntq’uma’n qa ajo 6 tajlal twajxaqin xjaw “tq’ijil ojtzqil Pwaqb’il”; tkawb’il wi’xin 314-2002, etzni twitz u’j toj 10 tb’elajin xjaw te 2002, ntq’uma’n qa toj 24 te twajxaqin xjaw “tq’ijil ojtzqil tilb’il twitzb’il” ex qa ajo 05 te tb’elajin xjaw “tq’ijil ojtzqil b’inchb’il nimja”.

68 TOTX'IL. Ojlab'il toj junjun k'loq'ij.

Kyaqil taq'unal tnam at toklen tu'n tojlan jun q'ij toj jun k'loq'ij aq'untl, mo aj tjapon qaq q'ij aq'untl tu'n mixti' nxi tzaqpaj.101

Ojtzqi'ntl qa ajo chojb'il twi' tk'u'j xjan in ex jwe'lajq'ijin, xjawin mo jun amb'il nim toj tqan, nchi ex chejtjo tq'ijil ojlab'il toj junjun k'loq'ij ex qe' q'ij te ojlab'il tu'n iky'sb'il.

69 TOTX'IL. Ojlab'il tu'n iky'sb'il.

Aqej tq'ijil ojlab'il tu'n iky'sb'il chjo'nqe, aqej lu': tnejil q'ij te nexjaw; juq'ij, wiq'ij ex saq'ij te xjan q'ij, tnejil q'ij te jwe'yin xjaw, 30 te tqaqin xjaw, 15 te tb'elajin xjaw, 20 te tlajin xjaw, 1 q'ij te tjunlajun xjaw, 24 te tkab'lajin xjaw niky'jin q'ij, 25 te tkab'lajin xjaw ex niky'jin q'ij te 31 te tkab'lajin xjaw. Exjo tq'ijil nimq'ij te kojb'il.

Toj 10 te tjwe'yin xjaw, at ojlab'il chjo'nqe aqej txub'aj nchi aq'unan tuk'il Nuk'tnam.

O'kx tuk'il kawb'il ja'ku jax laq'e, tu'n tch'ixpet mo tu'n kyeljo q'ij lu'.102

VIII TB’I

TNEJIL TQIKY’TUMEL TWI’ KYK’U’J XJAL

70 TOTX'IL. Nimaq ximb'il.

Kyaqil aq'untl mya' o'yin tten, il ti'j kchjetil tza'nx ntq'uma'n kawb'il, ex junelne kchjetile.

4121

In kyka’yit 33 ex 34 totx’iljo kawb’il lu’.103. In tka’yit 1º ex 4º totx’il Kawb’il Chojb’il Nuk’b’ente Aq’untl twitz Tnam; 104. 3º toj 5) tajlal; ex 61 toj 4) tajlal tejo kawb’il lu’.Tx’ixpin tb’i tza’n tku’x toj tu’jil tu’n 1º totx’il tejo Kawb’il 106-71 te 105. K’loj B’inchkawb’il, etzni twitz u’j toj 20 tajlal tkab’lajin xjaw te 1971.In kyka’yit 5º ex 10º totx’il Tkawb’il Chojb’il Nuk’b’ente Taq’un Tnam.106. In tka’yit tkawb’il wi’xin 9-91 tojo latz’ lu’; ex 35 ex 37 totx’iljo kawb’il 107. lu’.Tu’njo tku’x toj 5 totx’il Tkawb’il Chojb’il te Nuk’b’ente Taq’un Tnam, 108. ajo ka’yb’ilte ab’q’ichaq kb’antel, tu’n jun nuk’b’ente chojb’il tziyintz tu’n twi’xin tnam toj yol kyuk’il Tq’ob’ Wi’xin, tojo ab’q’i nq’umj. In tka’yit tal tqanil txe u’j ti’j 36 totx’il tejo kawb’il lu’.

Aqej taq'unal tnam ma chi ok toj Sk'ob'in Aq'untl ex Aq'untl mya' toj Sk'ob'in103, il ti'j kchi chjetil junelne tten tza'n kyaq'un nb'ant, twiqil kyaq'un, tb'anil aq'untl ex qa ojtxi kyok ten aq'unal.104

71 TOTX'IL. Nuk'b'ente twi' kyk'u'j xjal.

Tuk'il ttziyb'il Tq'ob' wi'xin Ka'yil Pwaq,105 tuk'il ajkawil q'ol aq'untl, ajo Nejelb'aj toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi, k'wel tnuk'u'n jun ttxolil chojb'il ex kxel tq'o'n tu'n ttzaj ttziyin Twi'xin Qtanmi, ja' tumel k'welix tz'ib'it chojb'il twi' kyk'u'j ajkawil ex taq'unal tnam toj Sk'ob'in Aq'untl mo Aq'untl mya' toj Sk'ob'in, tejo lu', k'wel tq'o'n nejelb'aj jte'chaq twi' tk'u'j junjun aq'unal tza'nx wiq aq'untl, alkyecha mya' nim ex alkyechaq nim twi' kyk'u'j extzan alkyechaq noqxix aku chojb'ilkye.106

Tu'n taq'petjo kawb'il lu', ajo nejelb'aj il ti'j tu'n tkub' tka'yin ajo ti'chaq nqanajtz ti'j junjun aq'untl toj Nuk'b'ente Kamb'el Aq'untl,107 aqej chojb'il twi' kyk'u'j aq'unal toj tja aq'untl nkykawin kyib'x kyib', noq niky'jin nkykawin kyib' ex qej te Nuk'tnam slamin tten, ex toj Kyaq'un Xjal kyib'x kyib', aj kyumel tu'n kynuk'unte kyib' ex txqantl ti'chaq ex tten tu'n tok ka'yit.

K'wel tka'yin nejelb'aj ttxolil chojb'il ichaqx jun maj ch'in toj junjun kyaje ab'q'i, tu'n txi ka'yit qa at jun ch'ixpub'il ntqanin.108

4222

In tka’yit 10 totx’il tejo Kawb’il Chojb’il Nuk’b’ente Taq’un Tnam109. In kyka’yit 9 ex 11 totx’il te Kawb’il Chojb’il Nuk’b’ente Taq’un Tnam; 110. 57, 60 ex 61 toj 5) ex 10) txol tejo kawb’il lu’ ex 44 totx’il tejo ttxolil kawb’il lu’.In tka’yit 21 toj tnejil txol totx’il Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi; 76 ex 79 tejo 111. kawb’il lu’; ex 80 ex 81 totx’il ttxolil.

72 TOTX'IL. Amb'il tu'n tten nuk'b'il.

Atzan twi'xin tnam, tu'n tq'ob' tkawb'il in aq'unante, kxel tsma'n twitz K'loj B'inchkawb'il ajo tu'jil tu'n tetz te kawb'il, ajtzan tetz tziyin ex tetz q'o'n, kokil te Tkawb'il Chojb'il te kyaqil wiq aq'untl toj Sk'ob'in Aq'untl ex Aq'untl mya' toj Sk'ob'in.

Ajo tumel nuk'b'il chojb'il kaq'pitel kyu'n ajkawil ti'j tpwaq tnam tu'n tex chjet twi' kyk'u'j aq'unal, tu'n txi q'iyit tajlal ex jte' kb'ajel ex txqantl.109

73 TOTX'IL. Xjelb'il.

Kyaqil ajkawil q'ol aq'untl, tjaq' tkawb'il tza'n ntq'uma'n ttxolil kawb'il ex tu'n junjun q'il twitz aq'untl, kokil jun xjel ichaq noq jun maj toj jun ab'q'i ti'j kyaq'un aq'unal ate'kx tjaq' tkawb'il. Ajo xjelb'il lu' kajb'el tu'n tjax laq'e aq'unal, tu'n tok xnaq'tzb'il ex tu'n tjax laqe' twi' tk'u'j, tza'n nuk'b'ente chojb'il ex qa at tpwaq Nuk'tnam.110

IX TB’I

TNEJIL TQIKY’TTXOLIL TZ’EYWITZB’IL

74 TOTX'IL. Tz'eywitzb'il.

Tu'n kyaq'unan taq'unal tnam toj tb'anil ex tu'n tkub' tz'e'ysit kywitzjo aq'unal nchi iky'x tib'aj kawb'il toj kyaq'un,111 at kyaje tz'eywitzb'ajil:

Noq kxel yolit, kokil qa mya' nim tpaj aq'unal, tza'nx ntq'uma'n ttxolil 1. kawb'il lu'.

Kxel tz'ib'it tqanil tij qa tojx jun xjaw, kab' o nimx maj ma txi yolit ti'j 2. til nchi ku'x toj taq'un ex txqantl twitz il tza'nx ntq'uma'n kawb'il.

4323

In tka’yit 13 totx’il, 3º tajlal tejo kawb’il Chojb’il Nuk’b’ente Taq’un 112. Tnam.Tza’nx Kawb’il 51-92, Kawb’il ti’j ttxolil Tz’eywitzb’il, etzni twitz u’j toj 113. 14 te tkab’lajin xjaw te 1992, ja’la at tzuyb’il, jupb’¡l tu’n mi tz’oqa xjal, wa’b’il tb’e xjal. In kyka’yit 257, 259 ex 266 totx’il.In kyka’yit 46 ex 48 totx’il, tkab’in txol, tejo kawb’il lu’.114. In tka’yit 83 totx’il ttxoliljo kawb’il lu’.115. In kyka’yit 59, 60, 81 ex 82 totx’il Tkawb’il Aq’untl Yek’il Qtanmi kywitz 116. Tnam; 42 ex 43 te Kawb’il Ka’yb’il toklen ex Ka’yb’il Kyb’i Ajxnaq’tzal te Qtanmi; ex 80 toj 4) txol te ttxoliljo kawb’il lu’.

Kxel takpet junk'al laj q'ij taq'un twitz jun ab'q'i3. 112 ex mlay txi chjet, qa nim twitz til xku'x, tojo lu', nej k'wel b'iyit tyol aq'unal tiqu'nal nb'ant tu'n.

Ajo tu'n txi takpet aq'untl ex mya' tu'n tex chjet kaq'pitel qa ma 4. txi tzyu'n xjal tu'n kawb'il ex qa ma ku'x jpu'n toj jajupb'il toj ch'in tqan, tojo amb'il lu'113 ti'j tnejil mo tkab'in, qa ma tz'et tzaqp'in xjal lu' ex qa ma tz'etz tq'uma'n xtisb'il qa mixti' til xjal, b'e'x kokil aq'unal ti'j taq'un toj jun amb'il te junk'al laj q'ij, ajla'ntz ti'j amb'il tej setz toj jajpub'il, alkye sok te txek tojo amb'il lu', at toklen tu'n tku'x tb'i te tnejil toj tu'jil tu'n kyok te aq'unal,114 ti'j aq'untl in aq'unantaq toj.

75 TOTX'IL. Ti' nb'ant tu'n tz'eywitzb'il.

Aqej tzeywitzb'il nchi kub' kyi'j aq'unal nku'x kyil tza'n ntq'uma'n totx'il ma kyij, miti' txqantl kb'antel tu'n ti'jb'inxi ti'chaq ma q'umet aj taq'pet ex, tu'npatzu'n, mya' in el tiq'in oklenj q'o'nqetz tu'n kawb'il lu'.

Aqej tz'eywitzb'il kchi k'welix tz'ib'it toj jun tal tu'jel ex kchi k'wel k'u'yet kyej u'j toj tu'j xjal aj aq'unal.115

II TQIKY’TTXOLIL Q’IB’IL AQ’UNTL.

76 TOTX'IL. Q'ib'il aq'untl at txilen.

Aqej taq'unal tnam tu'n Sk'ob'in Aq'untl ex Aq'untl mya' toj Sk'ob'in, o'kx ja'ku tz'el q'i'n kyaq'un qa ma ku'x jun kyil tu'n kyel ti'j aq'untl ex ka'yinx ta'.116

4424

In tka’yit 3º totx’il toj 3) ex 6) txol; 61 toj 1) txol; ex 79 ex 83 tejo 117. Kawb’il lu’.In tka’yit 64 totx’il, 4) tajlal tejo kawb’il lu’.118.

Qa atxix tiqu'nil, Q'o'nx oklenj te ajkawil q'ol aq'untl tu'n tel q'i'n jun xjal ti'j taq'un tu'n Sk'ob'in Aq'untl ex toj Aq'untl mya' toj sk'ob'in ex mlay tz'ok te tpaj:117

Qa toj tq'ancha'lil mya' b'a'n toj chwinqil xjal nxi tb'inchin, qa nxtz'imin, 1. qa njaw b'ant ti'chaq tu'n ex qa in ok meltz'aj ti'j q'il twitz aq'untl mo ti'j kyaq'un tq'ob' tnejenel;

Aj txi tb'inchin jun taq'unal tnam ti'chaq ma b'aj q'umet tojo txol 2. jawni ti'j juntl taq'unal tnam, qa tu'n lu' nim xitb'il ma tzaj kyxol xjal ex qa ma ttakpin taq'un k'loj aq'unal.

Aj tb'ant tu'n jun aq'unal, ti'jb'inxi ttemb'il ex amb'il te aq'untl, 3. nxtz'imin, njaw b'ant ti'chaq tu'n mo in ok meltz'aj ti'j taq'un tnejenel mo kyi'j tq'ob' nejenel, kxel ka'yit qa mya'qex xjal ÿi ok yek'inte aq'unal, ex tu'n tb'ajo nb'ant tu'n aq'unal, mixti' tb'anil kyxol aq'unal tu'n tb'ant jni' aq'untl.

Aj tku'x jun twitz til aq'unal ti'j tetzb'il Nuk'tnam, tetzb'il jun tuk'il 4. toj aq'untl mo te ti'j juntl xjal toj aq'untl; ex iky aj txi tb'inchin, tu'nx tnab'il mo tu'n mi' in ok tq'o'n tk'u'j ti'j aq'untl, jun mya' b'a'n kyi'j aq'unb'il, k'uxb'il, makb'il, ti'chaq ex txqantl nimxix kyoklen toj aq'untl nb'ant.

Aj qa mixti' xkub' tk'u'n xjal ttzi, tza'n ntqanin taq'un ex qa ma 5. kub' tq'uma'n ti'chaq mya' tu'n tq'umet tu'ntlaj in iky' twitz ti'j toj taq'un.118

Aj qa mi' npontl xjal aq'unal ex miti' amb'il o tzaj tqanin mo miti' 6. ma q'umet tu'n tiqu'n mi' nkanin aq'unal, tiky'len kab'e tq'ijil aq'untl mo kyaje niky'jin tq'ijil aq'untl toj jun xjaw.

Ajo tqanil tiqu'n mi' xpon aq'unal kpol tu'n xjal aj txi tzyet juntl q'ij taq'un, qa na'mxtaq tzaj tsma'n;

Aj qa ma q'ancha'lix qa mi' ntqiy aq'unal tu'n txi tb'inchin ti'chaq tu'n 7. mi' tzaja jun il, aqej tumil tu'n mi' chi tzaja ky'ixb'ini ex qa yab'il.

4525

In tka’yit 44 totx’il Kawb’il Tz’eywitzb’il ex qe’ tch’ixpub’il.119. In tka’yit 80 totx’il toj 1), 2) ex 3) tajlal te Ttxoliljo kawb’il lu’.120. In tka’yit Kawb’il kyi’j xjal o chi Aq’unan tuk’ Nuk’tnam ex Ttxolil, 121. kykab’il ate’kux tojo latz’ kawb’il lu’.In kyka’yit 418 – 452 totx’il Kawb’il Tz’eywitzb’il.122.

Aj qa ma q'ancha'lix qa mi' xkub' tb'¡'n kyaqil jni' aq'untl mo tumel 8. ntzaj tq'uma'n tnejenel mo tu'n tq'ob' nejenel, tu'n tel b'ant aq'untl tojxix ttxolil ex tu'n tyek'in twitz aq'untl;

Aj qa ma tziky'x xjal tib'aj ti'chaq mya' tu'n txi b'inchet q'uma'ntz 9. te, tza'nx nkyq'uma'n tumel ex ttxolil aq'untl ja' in aq'unana, ex qa otaq txi q'umet jun maj tz'ib'in tten te xjal tu'n mi' tb'inchin.

Mya' il ti'j tu'n txi tz'ib'it te xjal ti' til qa ntx'ujte, extzan tu'n lu', nkub' kywinqil xjal toj il, qa ja'ku tz'ok tq'o'n jun mya' b'a'n kyi'j xjal ex ti'chaq at te Nuk'tnam.

Qa mi' nxi tb'inchin xjal taq'un q'o'ntz, qa mya' b'a'n twitz tchwinqil, 10. qa mi' nniman, qa at xitb'il nb'ant tu'n, noqx ntx'ujte ex nim ttzu'jil q'e'n ti'j toj taq'un;

Qa ma jaw tzyu'n aj aq'unal tu'n tpaj nim til ex qa nkub' tz'e'ysin 11. twitz toj jajpub'il tu'n xtisb'il.119

Qa at jun twitz til aq'unal xku'x nim njaw twitzjo kawb'il lu' ex qe 12. ttxolil, qa njaw kywitz qe' tumel aq'untl ex ttxolil aq'untl ja' tumel in aq'unana xjal. Ajo ttxolil kawb'il kxel tka'yin jni'chaq njaw xjal twitz kawb'il.120

Tojo Kawb'il Tz'eywitzb'il at ja'lo, mya' tku'x ajo tz'eywitzb'il tzyu'b'il tu'n nim til ex tz'eywitzb'¡l toj jajpub'il te jikysab'il.

77 TOTX'IL. Tu'n kyel oklenj.

Kyaqil q'ib'il aq'untl mlay tz'ok te tpaj Nuk'tnam ex tpajo ajkawil q'ol aq'untl, ex b'e'x kchi elil kyaqil qe toklen taq'unal tnam ate'kux tojo kawb'il lu' ex qe ttxolil, o'kx chi kyjeljo chojb'¡l tu'n npon b'aj aq'untl, onb'il kye tij xjal o chi aq'unan ex ajo tpwaq xjal xchmet tej saq'unan121 ex qe' txqantl kchi yek'itel.

Ojtzqi'ntl, qa ma tz'el q'i'n taq'unal tnam kyu'n txqantl kawb'il, at toklen Nuk'tnam tu'n txi tlajo'n jun xtisb'il ti'j xjal kywitz qe ajxtisb'il.122

4626

In tka’yit 82 totx’il ttxoliljo kawb’il lu’.123. In tka’yit 16 totx’il Kawb’il kyb’anb’il ex Kyaq’un tajkawil ex taq’unal tnam; 124. ex 15 toj 2) tajlal tejo kawb’il lu’.In tka’yit 21 totx’il Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi; 74 ex 76 tejo kawb’il lu’; ex 125. 80 toj 49 tajlal te ttxoliljo kawb’il lu’.In tka’yit 52 totx’iljo kawb’il lu’.126.

78 TOTX'IL. Tu'n tmeltz'aj aq'unal.

Kyaqil taq'unal tnam toj Sk'ob'in Aq'untl el q'i'n ti'j taq'un tu'n noqx alkye tiqu'nil ma q'umet toj 76 totx'il, ja'ku meltz'aj toj Ttxolil Kyaq'un Xjal aj tb'aj ox ab'q'i,123 kchi tzajel ajlet ti'j amb'il tej xq'umet til xjal tu'n tel ti'j taq'un, noq tu'n kxel ka'yit qa tojo amb'il lu', ma tyek'in xjal tb'anil twitz tchwinqil ex qa ma tz'ok kywitz xjelb'il txolilqe tu'n kawb'il ex qe ttxolil tu'n kysk'et aq'untl. Mlay chi oktztl kye' xjal ma kub' tz'eysb'il kywtz tu'n tpaj ma tz'ok kymeltz'in kyib' ti'j aq'untl, mi' xkub' kyk'u'n kytzi' ti'j ti'chaq mya' tu'n tq'umet, mi' ÿi xq'uqit u'j tza'n tumel, in ok kyq'o'n kyib' ti'j juntl aq'untl, ma chi peyin pwaq mya' toj ttxolil, ma txi kyq'o'n mo kyk'mo'n pwaq tu'n tb'ant jun ti', mya' b'a'n sokina tpwaq tnam kyu'n, maqb'il, chaqyolil ex xmiletz'il ti'j taq'un tnam, b'iyb'il ex kyaqilqe il nchi ok ti'j tetzb'il Nuk'tnam.124

79 TOTX'IL. Tumil q'ib'il aq'untl.

Tu'n tel taq'un jun taq'unal tnam at toj Sk'ob'¡n Aq'untl, atzan tumeljo lu':

Ajo ajkawil q'ol aq'untl at toklen tu'n tel ti'n taq'un jun taq'unal tnam 1. toj Sk'ob'in Aq'untl,125 me na'mxtaq tb'antjo lu', kchi xel q'umet til ex k'wel b'i'yet, aj tb'ajo lu', kxel tz'ib'et ti' twi' tyol te aj aq'unal ex k'wel tz'ib'it tiqu'nil kelil taq'un tza'nx tku'x toj kawb'il. Jun twitzb'iljo u'j lu' kxe'l te Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi. B'e'xku kelil taq'unal tnam ti'j taq'un ikyjo, qa ikytzan chitzan ajkawil q'ol aq'untl. Tuk'il ttziyb'il Nejelb'aj toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi, ajo ajkawil q'ol aq'untl ja'ku tzaj tjyo'n jun aq'untal te txeljo xjal sex, noq te ch'in amb'il,126 qa ikytaq taj aq'untljo, ktemb'il twitzjo amb'il kxe'l ti'n tu'n tb'ant kyaqil ti'chaq tqanb'iljo aq'unal ma tz'el q'i'n.

Ajo Nejelb'aj toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi, kxel tq'uma'n 2. tej xjal ma tz'el ti'j taq'un alkye twi' tyoljo kawb'il q'ol aq'untl, tu'ntzan

4727

In tka’yit 19 totx’il, 6) tajlal, tejo kawb’il lu’.127. In tka’yit 28 totx’il toj tkab’in txol te Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi; 11 totx’il 128. te Nuk’b’ente ex Taq’unajtz tojx K’lojb’il ti’j Kyaq’un Xjal twitz Qtanmi; ex, 18 ex19 tejo kawb’il lu’.

twitz o'kxixjo ox tq'ijil aq'untl, ajla'ntz alkye q'ij xi' tqanil te xjal, tu'n txi tqanin juntl ka'yb'ilte tten twitz K'lojb'il ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi, tza'nx ntq'uma'n 80 totx'iljo kawb'il lu'.127

III TQIKY’QANB’IL KA’YB’ILTE TWI’ YOL

80 TOTX'IL. Tumel.

Ajo qanb'il ka'yb'ilte ntq'uma'n toj 6 txol, te 19 totx'iljo kawb'il lu', ex txqantl nq'uma'n, kchi xel b'inchet kyjalu': ajo xjal nqanin ti'j kxel ttz'ib'in tqanb'il te Nejelb'aj toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi, twitzjo ox q'ij ti'jb'inxi tqanil ajo twi' yol nqanin ka'yb'ilte.

Aj tpon qanb'il tz'ib'in tten, b'e'x kxel tsma'n Nejelb'aj tu'jil te K'lojb'il ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi, at junk'al laj q'ij tu'n tetz tq'u'manjo k'lojb'il tza'n kyjele, ajla'nx ti'j amb'il tej tk'amet u'j kyu'n. Qa miti' twi' yol setz tq'o'n k'lojb'il tojo amb'il nq'umaj, o'kx qa ti'j tu'n ma tz'el xjal ti'j taq'un, kq'umetil qa ma pon b'aj kyaqil tumel ka'yb'ilte ti'j ex tu'njo lu', miti' ntzaj tziyin te xjal, at amb'il te xjal tu'n txi kywitz xtisb'il ti'j Aq'untl ex Ka'yb'ilkye Xjal q'umalte tqanb'il. Aqej jaxtisb'il lu', kxel k'wel kypju'n qanb'il tza'nx tumel tkawb'il aq'untl ex o'kx kpole.

Tijo txqantl tumel ntq'uma'n kawb'il lu', ajo k'lojb'il kchi xel tka'yin qanb'il twitz junk'al laj q'ij extzan aqej twi' tyol kchi elitz, te junmajqex ex mlay txi'tl qanb'il ka'yb'ilkye.128

Kxel tq'o'n K'lojb'il kab'k'al wajxaq kmuj te xjal tu'n tkub' tq'uma'n tiqu'n mi' nkub' ttziyin aqej twi' yol o chi etz.

Aj tb'inte k'lojb'il tyol xjal, b'e'xkux kxel tqanin te Nejelb'aj toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi, qa il ti'j nxi ka'yit, tu'n txi nimset xpich'b'il, tu'n tk'amet txqantl techil ex tu'n txi b'inchet junjuntl aq'untl tu'n teljo xtisb'il toj tb'anil; ti'jo lu', ajo k'lojb'il at nim toklen tu'n tkub' tka'yin ti'chaq at kyxilen tuk'iljo tixti' tu'n tpjet.

4828

Aqe twi' yol tu'n kyel aq'unal, kchi k'wel chmet tojx tja ttz'ib'il.

81 TOTX'IL. Ti' nb'aj aj tetz twi' yol.

Aj tel q'i'n jun xjal ti'j taq'un, ajo K'lojb'il ti'j Kyaq'un xjal twitz Qtanmi, k'wel tq'uma'n qa b'an mo mya' tu'n tiky'x. Qa b'a'n chitzan, ajo ajkawil q'ol aq'untl b'e'xkux kxel tb'inchin, qa na'mtaq txi ttakpin taq'un xjal. Qa mlay tz'el, chitzan k'lojb'il, b'e'x kxel tb'inchin ajkawil q'ol aq'untl ajo twi' yol ex te jumajx. At toklen k'lojb'il ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi, tu'n ttzaj jun chaq'b'il te ajkawil q'ol aq'untl tu'n txi aq'pet kyaqilqe chojb'il paj ate'kux tojo kawb'il lu' ex tu'n ttzaj tq'uma'n txqantl tumel tu'n tten tb'anil ex nuk'b'il toj aq'untl. Mlay tzaj kymaqo'njo twi' yol kchi etzil aqej oklenj ate'kux tojo kawb'il lu'.

Qa aqej xpich'b'il ÿe'x tb'inchin Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmo mo ajo twi' tyol K'lojb'il ti'j Kyaq'un xjal twitz Qtanmi, nchi xtokin ti'j aj aq'unal o kub' takpin taq'un, b'e'x kokil ti'j taq'un ex kxel chjet ajo twi' tk'u'j twitzjo amb'il xtake taq'un. Ajo ttxoliljo kawb'il lu' nq'uman alkyecha tumel tu'n taq'petjo ma b'aj q'umet.

82 TOTX'IL. Tu'n kyel aq'untl.

At kyoklen ajkawil q'ol aq'untl tu'n kyxi aq'untl toj juntl aq'untl qa ma kub' najsinjo taq'untaq, ja'ku kub' najsit jun aq'untl qa ilxtaq ti'j, qa mixti' pwaq mo at jun ak'aj nukb'il, na'mxtaq txi b'inchit, ilx ti'j kxel qanit ttziyb'il Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi. Qa ma b'ajo lu', aqej taq'unal tnam at kyoklen nhi tyolin 61 totx'il, toj twuqin tajlal.

83 TOTX'IL. Tu'n qmeltz'aj ti'j qaq'un.

Aj tmeltz'aj jun taq'unal tnam, b'e'x kxel xkye jun ak'aj amb'il aq'untl, me nchi ok tklo'n kyaqilqej oklenj otaq chi k'amet ojtxi ex mxti' ma chex yekj, o'kqex mi' aqej ma chi el q'i'n tu'n tpaj ti'chaq nchi tq'uma'n 76 totx'il.

84 TOTX'IL. Tu'n tel b'aj taq'un xjal te junmajx.

In el b'aj taq'un taq'unal tnam te junmaj toj Sk'o'b'in Aq'untl, aj kyb'antjo lu':

Aj tex ti'n tib'xtib' taq'unal tnam1.

4929

In tka’yit 76 -79 totx’iljo kawb’il lu’.129. In tka’yit 6 – 14 totx’il Tkawb’il kyi’j aj taq’unb’en Nuk’tnam.130. In tka’yit 78 totx’il Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi; 1º. ti’j Ka’yb’ilte ex Q’il 131. kyb’i Ajxnaq’tzal te Qtanmi; ex, 28 totx’il Tkawb’il Chojb’il Nuk’b’ente Taq’un Tnam.In kyka’yit 65 ex 66 totx’iljo kawb’il lu’.132.

Aj tel q'i'n ti'j taq'un mo tu'n ma txi sma'n toj juntl aq'untl.2. 129

Tu'n ky'ixb'ini, qa toj tkyaqilin3. 130

Tu'n ma japon b'aj twitz taq'un, tza'nx ntq'uma'n kawb'il ti'jo lu'.4. 131

X TB’I

JUNX TQIKY’TI’J K’LOJ AJXNAQ’TZAL TE QTANMI

85 TOTX'IL. K'loj ajxnaq'tzal te qtanmi.

Aj kyxilen txjalil k'loj Ajxnaq'tzal te Qtanmi tuk'il Nuk'tnam, kyi'j aqej aq'untl tjaq' 1485 tajlal kawb'il, o'kx ti'jo kawb'il lu' kchi xe'l lipeya, jun kawb'il in ok te ttzab'il Kawb'il ti'j Kyaq'un Xjal, ex o'kx te tz'aqtzab'il, kokiljo kawb'il lu'.

XI TB’I

JUNX TQIKY’JUNJUNTL KAWB’IL TZ’AQTZAB’IL

86 TOTX'IL. Mya' tu'n tb'ant.132

Mya' tu'n kyb'antjo lu':

Tu'n kyqanit aq'untl junxitl tten tza'n tku'x tojo kawb'il lu'.1.

Tu'n txi q'umet mo tu'n txi qanitxix, twitz jun u'j in ajb'en te 2. qanb'ilte aq'untl tqanil ti'j txim xjal mo alkye k'loj xjal nchi tmojin tu'n kypon toj kawb'il, tten xjal txol tnam mo tokslab'il jun xjal nqanin taq'un, te jun xjal tku'xtl tb'I toj kyu'jil ch'intl kyok te aq'unal mo te jun taq'unal tnam.

Kyaqil tqanil ktzajil tq'o'n xjal ti'jo ti'chaq ma q'umet jawni, mi' tz'ok te tajlal.

5020

Tziyil, xikyb'il mo ipb'il moqa iky'b'il tu'n tmojit mo tu'n tnej jun xjal 3. nqanin taq'un, ti'j jun xjal tku'xtl tb'i toj tu'jil aqej ch'intl kyok aq'unal mo noqx alkye jun taq'unal tnam tu'n tpaj tyajil, ka'yin, tqab', txim xjal, tmojb'il xjal ti'j k'loj taj tu'n tpon toj kawb'il, tten xjal twitz tnam mo tokslab'il.

Ex mya' b'a'n tu'n tmaqon jun xjal ti'j taq'pub'iljo kawb'il lu' ex qe 4. ttxolil toj junelne, noqx alkye tumel tu'n tmaqon.

87 TOTX'IL. Tu'n tb'aj tq'ob' kawb'il.

Kyaqilqej b'inchb'en ex oklenj nchi ok tu'njo kawb'il lu' ex qe ttxolil, b'aj kb'ajel tq'ob' tb'ajlenxi ox xjaw, ex ate' mi' nb'aj kyq'ob' tza'nx kchi k'wel tq'uma'n ttxolil kawb'il kelitz ti'jo lu'.

88 TOTX'IL. We'b'il b'ajb'il tq'ob' kawb'il.

Ja'ku b'ant tu'n twe' b'ajb'il tq'ob' kawb'il aj txi qanit tz'ib'in tten twitz K'lojb'il ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi mo twitz ja'x tu'n tpona.

89 TOTX'IL. Qe' paj.

Nku'x paj tu'n taq'unb'en mo tu'n mi' nxi tb'inchin txjal aj ti'chaq ntq'uma'njo kawb'il lu' ex qe ttxolil, ex qa in el pwaq te tz'e'ysb'il twitz xjal, tza'n ntq'uma'n tqanil tz'ib'in kub'ni:

Aj tiky'x xjal tib'aj jun ti'xti' mya' tu'n tb'inchet, kelil winqin ex qa 1. junk'al q'uq' pwaq, k'wel takpet taq'un ex qa nim twitz il, ja'ku tz'el aq'untl, na'mtaq tb'antjo lo, k'wel b'i'yet xjal tu'n K'lojb'il ti'j Kyaqu'n Xjal twitz Qtanmi.

Aj tku'x jun il nxitin ti'j nuk'b'ente aq'untl, kel laj ex qa kab'k'al laj 2. q'uq' pwaq tz'e'ysb'il twitz xjal, qa ajo b'inchb'in, jun il toj txim xtisb'il ti'j Aq'untl ex Ka'yb'ilkye Aq'unal.

Ojtzqi'ntl, o'kqex Xtixb'il ti'j Aq'untl ex Ka'yb'ilte Aq'unal ja'ku chi q'on tz'e'ysb'il kywitz taq'unal tnam tok tjaq'jo kawb'il lu', k'wel b'i'yet xjal na'mxtaq tel q'i'n taq'un, qa na'mxtaq ttzaj q'um'an tu'n tel.

Tu'n tq'umet ti'chaq kb'ajel ti'j xjal ma ku'x jun til ex alkye ttz'eywitzb'il 3. k'wel, atza kxel ka'yite ti'j tku'x kywitz 269, 270, 271, 415 ex qe' txqantl chi ul tejo Tkawb'il Aq'untl, me ajo tu'jil tz'eywitzb'il atza k'wel tz'ib'ite toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi, tu'ntzan txi lajet txqantl ti'chaq tzul.

512!

In kyka’yit 32 ex 33 totx’iljo kawb’il lu’.133. In tka’yit 32 totx’iljo kawb’il lu’ ex 8 totx’il tejo ttxolil.134. In tka’yit 109 totx’il Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi, nyolin qa aqej aq’unal 135. ate’kux toj tu’jil chojb’il at kyoklen tun tel junelne chojb’ilkye, ka’yb’ilkye ex kyoklen tza’n txqantl taq’unal Nuk’tnam. Ex in tka’yit tkawb’il wi’xin 242-88 tajlal; ex, Tkawb’il K’loj B’inchkawbil 1633 tajlal.In kyka’yit 73 ex 74 totx’iljo ttxolil kawb’il lu’; ex, 26 te Kawb’il 136. Chojb’ilte Nuk’b’ente taq’un Tnam.

90 TOTX'IL. Tu'n tch'ixpet sk'ob'inte aq'untl.

Aqej taq'unal Nuk'tnam nchi aq'unan toj qq'ijil ex nchi iky' toj k'loj Aq'untl mya' toj Sk'ob'¡n mo tzaqpi'n kyten, mlay chi el kyoklen otaq chi ok tza'nx ntq'uma'n kawb'il lu' ex qe ttxolil.133

91 TOTX'IL. Ti'j aq'untl tzaqpi'n tten.

Aqej tumel kawb'il toj 2, 4, 6 ex 8 tajlal 61 totx'il tejo kawb'il lu', ikyx nchi aq'pet kyi'j qej aq'untl tzaqpi'n kyten.134

92 TOTX'IL. Qe' aq'unal toj tu'jel chojb'il.Aqej aq'unal ate'kux toj jun tu'jil chojb'il kchi nuk'etil tu'n jun tekux ttxolil, ex ktel jni' tumel sk'ob'inkye, kyoklen, twi' kyk'u'j, amb'il te aq'untl, nuk'b'nte ex txqantl tumel. Ajo ttxolil lu', kb'antel tu'n Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi ex tziyintz tu'n K'lojb'il twitz Qtanmi.135

93 TOTX'IL. Oklenj tkyimlenxi aq'unal.

Qa ma kyim taq'unal tnam, at toklen tjaxjal tu'n tchjet muqb'ilte; at kyoklen tk'wal na'm kychojin mo aqej at ky'ixb'ini ti'j kyxmilal, a txq'elab' ex qe' manb'aj ite'ktaq te tka'yb'il, tu'n kyk'amon tu'n tkyaqil jun xjaw chojb'il aq'untl toj junjun ab'q'i ma tz'aq'unan iqin kyib' ab'q'i mo mi'. Ajo oklenj lu', mlay tziky'x tib'aj jwe' xjaw, ex xjawin kelixa tza'nx ntq'uma'n ttxolil kawb'il.136

B'e'x kxel takpet tejo chojb'il lu' tu'n Nuk'tnam aj tetz chjo'n tpwaq qtzan xjal tu'n K'lojb'il Ka'yb'il kye Xjal twitz Qtanmi, kyinxjo mo tib'ajo pwaq nqyolin ex kxel pa'n, qa ikytaq ttenjo.

522"

94 TOTX'IL. Kyi'j qe' ajxo'l q'aq'.137

Aqej xjal at kyxilen tuk'il Ajxo'l q'aq' te qtanmi Paxil ex qej xjal nchi etz chjo'n tu'n Kolb'ilte Qtanmi, mya' ate'kx tjaq'jo kawb'il lu'.

XII TB’I

JUNX TQIKY’KAWB’IL TE CH’IN AMB’IL.

I TOTX'IL. Kyten aq'unal twitz kawb'il ma chi oktz toj sk'ob'in aq'untl.

Aj txi qe toklenjo kawb'il lu', kyaqil taq'unal tnam ma tz'oktz tu'n Sk'ob'¡n Aq'untl, kokel toklen te aq'unal ex at taq'un ex toklen tza'n ntq'uma'njo kawb'il lu', qa ikyjo xb'ant aj tb'aj qaq xjaw txi toklen:

Ma tz'ok toklen te aq'unal tza'nx tumel ntq'uma'n kawb'il.1.

Ajo taq'un ma tz'et tku'x toj Ttxolil Sk'ob'inkye Aq'unal tziyintz tu'n 2. kawb'il.

Qa ajo twi' tk'u'j mi' in iky'x ti'b'ajo tku'x toj ttxolil chojb'il b'antlin 3. ti'j.

Qa ajo ajkawil q'ol aq'untl mo tq'ob' ntzaj ttz'ib'in qa ma chi ok 4. kyaqilqex ti'chaq nchi qanajtz tu'n txi aq'untl te xjal, tza'nx tku'x toj Ttxolil Sk'ob'inkye Aq'unal.

Qa ajo ajkawil q'ol aq'untl mo tq'ob' tza'nx ntq'uma'n kawb'il ex qe 5. ttxolil, ntzaj ttz'ib'in qa ajo aq'unal nb'ant taq'un toj tb'anil ex mixti' twitz til o ku'x.

Aj kyb'antjo nchi qanajtz lu', ajo Nejelb'aj toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi b'e'x k'welix tq'o'n tb'i aq'unal toj tu'jil.

II TOTX'IL. Jtoj ktemb'il kyoklen ttxolil sk'ob'inkye aq'unal ex tumel chojb'il.

Ajo Ttxolil Sk'ob'inky Aq'unal ex Tumel Chojb'il nchi tyolinjo totx'il ma kyij, kxel qe kyoklen te kawb'il aj tb'aj kyaj xjaw kxel ajlet aj txi toklenjo kawb'il lu'.

In tka’yit 250 totx’il Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi; ex, 29 te Tkawb’il Chojb’il 137. Nuk’b’ente Taq’un Tnam.

532#

III TOTX'IL. Tu'n tb'ant tnejil k'lojb'il.

Tu'n tb'aj nuk'et tnejil K'lojb'il ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi, junk'al laj q'ij tu'n tb'ant ajla'nx at tok toklenjo kawb'il lu', toj tnejil chmo'b'il, kjawil sk'o'n q'il twitz aq'untl, aqetzan kye' txqantl xtol kyb'I kokil.

IV TOTX'IL. Tnejil nejelb'aj.

Ajo tnejil Nejelb'aj toj Tja Aq'untl ti'k Kyaq'un Xjal twitz Qtanmi kokil q'o'n tu'n twi'xin qtanmi, aj junk'al laj q'ij tu'n tokjo xjal lu'. Ajo Tziyb'il Kawb'il kelitz q'o'n kyu'n tq'ob' wi'xin ti'j Aq'untl ex Ka'yb'ilkye Xjal, Pwaqb'il, ex Tpwaq Tnam.138

V TOTX'IL. Aj taq'unb'en tnam.

Toj kab' ab'q'i ajla'nx ti'j amb'il tziyb'il ti'jo kawb'il lu', ajo Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twiz Qtanmi kxe'l tsma'n te Twi'xb'il Qtanmi kyaqil tqanil toj qq'ijlalil tza'n ate'qe xjal aj taq'unb'en tnam, tu'ntzan txi ka'yit kyi'j toj tb'anil, kyaqiljo lu' k'wel ka'yit tza'nx ntq'uma'n 67 totx'il tejo Kawb'il 295 te K'loj B'inchkawb'il te Qtanmi, ex tza'n nkyq'uma'n xnaq'tzb'il ate' tib'ajo lu'.

Ajo tja Aq'untl, aj kyb'antjo xnaq'tzb'il ti'j tza'nchaq ta'ya toj qq'ijil, ja'ku ku'x jni' tu'jil ka'yb'il kychwinqil xjal qa ka'yin ta' toj kawb'il ex qa nchi kolin ti'j kyoklen tjaq'jo kawb'il lu', ex qa aqej xjal lu' nchi o chi mojin tu'n tk'achet pwaq, o'kqex mi' chi ok te tajlal aqej ma chi ok te ajb'inchkawb'il ex qe' at kypwaq in ex tu'n o chi aq'unan, o pon b'aj twi' kyaq'un ex qa in ex ky'waq ti'jo o chmet kyu'n tej ÿi aq'unan, kxe'l ka'yit ti'j amb'il ma chi aq'unan.139

VI TOTX'IL. Junjuntl taq'unal nuk'tnam.

Tza'nx ntq'uma'n 117140 totx'il Ttxuyil Tkawb'il Qtanmi, aqej B'inchkawb'il te Qtanmi ex Aq'pul Xtisb'il ex qe' Tja Tnam141 ex txqantl b'inchil aq'untl

Ch’ixpun tb’i tza’n tku’x toj u’j, tu’n 1º. totx’il kawb’il 106-71 te K’loj 138. B’inchkawb’il te Qtanmi.In tka’yit Kawb’il kyi’j Aj taq’unb’en Qtanmi ex Ttxolil139. Toj Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi at toj qq’ijil atza tku’xi toj 108 totx’il. Ex in 140. tka’yit toj 2º totx’iljo kawb’il lu’.In tka’yit Kawb’il Taq’un Tja Tnam, kawb’il 1-87 te K’loj B’inchkawb’il, 141. etzni twitz u’j toj 17 tajlal tkab’in xjaw te 1987.

542$

nkykawin kyib'x kyib', aqej at ch'in kykawb'il kyib'x kyib' ex qe' tq'ob' taq'un tnam, qa toj kykawb'il tku'x kyxilen kyuk'il aq'unal, qa kyinxjo mo nim ch'intl chojb'il kya'yb'ilkye aq'unal tza'n ntq'um'an Kawb'il ti'j Kyaq'un Xjal, kchi tel tjaq'jo kykawb'il b'inchin, o'kx mlay txi b'inchetjo tu'n tjaw kychmo'n kyib' xjal tu'n mi' chi aq'unana.142 Aqej tq'ob' taq'un tnam miti' kykawb'il, k'wel kyaq'una'n ex kyxel kysma'n te K'loj B'inchkawb'il toj jun ab'q'i tetznijo kawb'il lu'.

Ja'kx in ok kyoklenjo kawb'il lu', aqej a'unal nchi aq'unan kyojo tq'ob' taq'un tnam lu', tjaq' Kawb'il ti'j Kyaq'un Xjal kchi tela, kyaqil aqej ttxolil kawb'il ja'ku chi aq'pet kyi'j.

VII TOTX'IL. Cheb'a kchi okil junjuntl.

Aqej ttxolil kawb'il ate'kux tzalu', in ok kyoklen te ttxolil jun kawb'il ti'j kyaq'un xjal. Tu'npatzu'n, ajo K'loj B'inchkawb'il k'wel kyka'yin kawb'il aj tb'aj kyaj ab'q'i txi toklen kawb'il, mo na'mtaq tjapon amb'il lu', tu'ntzan cheb'a chi ok junjuntl tz'aqtzab'il tu'n ttzqet Kawb'il ti'j Kyaq'un Xjal.

VIII TOTX'IL. Pwaq kokil.

Ajo Twi'xb'il Tnam k'wel tq'uma'n tu'n Tq'ob' Kawb'il ti'j Pwaq143 toj Ttxolil tkyaqil Pwaq kb'ajel tu'n Nuk'tnam, aqej tajlal pwaq tu'n txi aq'petjo kawb'il lu' ex qe ttxolil.

IX TOTX'IL. Q'ib'il kawb'il.

Aj tokjo kawb'il lu', b'e'x kchi eliljo tkawb'il wi'xin 584 te 29 tajlal tkab'in xjaw te ab'q'i 1956, toj tkyaqiljo aj ntzaj tmaqo'n ti'jo kawb'il lu'; ajo Kawb'il 379 te 16 tajlal tb'elajin xjaw te 1965 ex kyaqilqex kawb'il ntzaj kymaqo'n kawb'il lu' ex qe ttxolil.

X TOTX'IL. Jtoj kxel qe.

Ajo tkawb'il k'loj b'inchkawb'il lu', kxel qe tipumal toj tnejil q'ij te tnejil xjaw te ab'q'i 1969.

Tiky'x te Twi'xb'il Qtanmi tu'n tetz twitz u'j ex tu'n txi aq'pet.

In tka’yit 116 totx’il, tkab’in txol, te Ttxuyil Tkawb’il Qtanmi.142. Ch’ixpin tb’i tza’n tku’xa twitz u’j, tu’n 1º totx’il Kawb’il 106-71 te K’loj 143. B’inchkawb’il te Qtanmi, etz twitz u’j toj 20 te tkab’lajin xjaw te 1971.

552%

Q'ontz toj tja K'loj B'inchkawb'il, toj twi' tnam te Paxil, toj tkab'in q'ij te tjwe'yin xjaw te ab'q'i 1968.

J. GREGORIO PREM BETETA JORGE ARÍSTIDES VILLATORO HERRERA

Wi'xin Tnejil ajtz'ib'il

Tja Qtanmi: Paxil, laj tajlal tjwe'yin xjaw te ab'q'i 1968.

IN TQ'UMET EX TU'N TAQ'PET.

JULIO CÉSAR MÉNDEZ MONTENEGRO

572/

TTXOLIL KAWB’IL TI’J KYAQ’UN XJAL 18-981

Tja Qtanam Paxil, Jwe'laj q'ij tajla tnejil txwajil ab'q'i 1998.

Tu'n Twi'xil Qtanam.

TU'NJO:Ntq'uma'n toj jwe'k'al wajxaq totx'il Ttxuyil Tkawb'il Qtanam Paxil, ajo tumil kyxilen K'lojb'il Qtnaman, qe tq'ob' ex qe kykawb'inx kyib' kyuk'il taq'unal, antzan nuk'unkuxa ttxolil toj Kawb'il ti'j kyaq'un xjal, ex o'k in exjo ti'jxe aqe nuk'u'n kyi'j toj kykawb'il junjun chomob'il.

TU'NJO:Tu'n tb'ant taq'unet tkyaqil ntq'uma'n Kawb'il Ti'j Kyaq'un Xjal, il ti'j tu'n tkub' chiky'b'it ex tu'n tkub' nuk'et tumil ex ttxolil tb'inchajtz ex tu'n tel sipit nuk'b'inte aq'untl twitz tnam.

TU'NJO:Tu'n tkub' b'inchitjo aq'untl ntq'uma'n junk'al wuq totx'il kawb'il 1748 tu'n K'loj B'inchkawb'il te Qtanam Kawb'il ti'j Kyaq'un xjal, ajo nenejel toj tja kawb'il ti'j kyaq'un xjal, kub' tb'inchin ttxolil kawb'il ex ok kytzikyin tu'n K'lojb'il Twitz Qtanam ti'j Kawb'il Kyaq'un Xjal, tze'nkux ntq'uman kawb'il.

Etz q’o’n toj Aq’pil Tqanil toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala, toj junk’al laj 1. tajlal tq’ijil tnejil txjawil ab’q’i 1998.

582(

TU'NTZAN:Toj tumil taq'un q'o'nx toj txolb'il “e” toj 183 totx'il Ttxuyil Tkawb'il Qtanam ex ntzaj qe toj junk'al totx'il kawb'il 1748 tu'n Kloj B'inchkawb'il te qtanam:

ETZ KYQ'O'NTziyb'il ex toklen Ttxolil Kawb'il Ti'j Kyaq'un Xjal, kawb'il 1748 tu'n Koj B'inchkawb'il te Qtanam;

592)

B’a’n tku’x ka’yit tkyajin totx’il Kawb’il ti’j Kyaq’un Xjal.2. Kub’ tz’aqsin tu’n tnejil totx’il tkawb’in Tnejenejl Qtanam. 128-2002, etz 3. q’o’n toj toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj Junk’al oxe tajlal tkyajin xjaw te ab’q’i 2002.

TTXOLIL KAWB'IL TI'J KYAQ'UN XJAL

TNEJIL TB'I

NOQX JUN TQIKY'TUMIL TQANIL

1 TOTX'IL. Taq'unal qtanam2

Tu'n tkub' aq'unet Kawb'il Ti'j Kyaq'un Xjal ex exjo Ttxolil, aqe taq'unal qtanmin mo tmos qtanmib'il lu'n:

Tajb'inel Tnam: A jun xjal at toklen mo taq'un, jaw sk'o'n kyu'n tnam a) mo noq ok q'o'n toklen tze'n ntq'uman kawb'il, tu'ntzan at toklen, tkawb'il, tipumal tb'inchb'in ex iqin tipumal tb'i k'lojb'il tu'n ja' tumil tokxe, ex at chojb'il twi' tk'u'j.

Taq'unal Tnam: A jun xjal tokx toj aq'untl twitz tnam kyoj klojb'il b) tten ttanam, kawinqe tu'n kawb'il ti'j kyaq'un xjal, etz q'o'n taq'un te aq'unal twitz tnam mo te b'inchil jun aq'untl tjunalx ex at chojb'il twi' tku'j tok ti'j ex tokx tjaw tkawb'il iqil twitz aq'untl toj k'lojb'il ja' tumil in aq'unana ex tjaq' tkawb'il tnejenel ti'j aq'untl.

Mya' tajb'inel ex taq'unal qtanmin qe xjal noq twi' kywa in ex chjet, mya' twi' kyk'u'j te ikyjo ex ikyqexjo xjal noq nxi kyk'ayin twitz kyaq'un ex kyaq'un, tze'nkuxjo ntq'uman kawb'il ti'j joyb'il aq'unal te Qtanmin.3

603=

2 TOTX'IL. Tumil Q'ib'il Twitz Kyaq'un Ajtaq'unal Tnam.

Ntq'uman toj tjwe'yin totx'il Kawb'il Ti'j Kyaq'un Xjal, qa a tumil q'ib'il twitz kyaq'un ajtaq'unal tnam, jni' ttxolil ex q'umb'il chq'al nb'aj kub' b'inchin kyi'j aq'unal mo tmos qtanam, tu'n Tja Kyaq'un Xjal ex K'lojb'il ti'j Kyaq'un Xjal, toj junx tumil.

3 TOTX'IL. Qe Tq'ob' Tja Aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal Twitz Qtanam.

Tze'nkuxjo ntq'uma'n junk'al jun totx'il Kawb'il Ti'j Kyaq'un Xjal, ajo Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal Twitz Qtanam, tu'n tkawb'il Tnejenel Qtanam ok kchi jqetel Tq'ob' Tja aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal tojela junjun plaj ttx'otx' Qtanam, tu'ntzan tajb'in te ka'yil xjal tu'n kyokx aq'unal toj junjun K'lojb'ilaq'untl, Tz'ib'ib'il ex junjuntl K'lojb'il tq'ob' tajkawil qtanam. Tu'ntzan aq'untl ikyjo, a Tja Aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal Twitz Qtanam, kxe'l ka'yinte ja'chaq il ti'j tu'n kyjaqeta tq'ob' ex kxe'l q'oyit kyoklen tu'n jun q'umb'il kawb'il tu'n Tnejenel Qtanam.

4 TOTX'IL. Kyaq'un Tq'ob' Tja Aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal Twitz Qtanam Paxil.

Aqe tq'ob' Tja Aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal, kchi ka'yil kye aq'unal, atzun taq'un tu'n tojtzqinte ex tu'n txi taq'un aq'untl kyi'j aq'unal ktzajil q'o'n te taq'un tu'n Tnejenelb'il Tja Aq'untl Ti'j KYaq'un Xjal Twitz Qtanam.

5 TOTX'IL. Ttenb'il.

Aqe tq'ob' Tja Aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal, antza nchi k'wel tena toj junjun plaj ttx'otx' qtanam mo kyoj qe K'lojb'ilaq'untl, tz'ib'ib'il ex junjun toj junjun k'lojb'il ja'tzan b'a'n kytena, ex aqe kykyaqil ajkawil il ti'j tu'n kymojin ex tu'n ttzaj kyq'o'n ti'chaq tajb'in te nuk'b'ilkye ex tu'n tb'ant kyaq'un.

6 TOTX'IL. B'inchb'il Ti'chaq Kajb'il ex Ttxolil Tkawb'il Aq'untl.

A Tja Aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal Twitz Qtanam, ok kchi kk'wel tb'inchin kykyaqil jni' ttxolil ex tkawb'il tb'inchajtz aq'untl, tu'ntza tb'anil tz'ela aq'untl kyu'n qe Tq'ob' Tja Aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal.

7 TOTX'IL. Chq'ob'il

A Tnejenel Tja Aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal Twitz Qtanam, ok kxe'l tq'o'n chq'ob'il kye tnejenel tq'ob' Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal te ka'yil ex b'inchil

6131

aq'untl kyi'j aj aq'unal, ti'chaq kyaq'un tu'n tb'an tze'nkux ntq'uma'n kawb'il.4

TKAB' TB'I

NOQX JUN TQIKY'PA'B'INTE AQ'UNTL TWITZ TNAM

8 TOTX'IL. Aq'untl Tzaqpin Tten.

Aqe aq'untl tzaqpin kyten ex aqe ajkawil nchi ok jyonkye xjal ja q'uqle tk'uj ti'j te aq'unal ex noqx alkye ja'ka tz'ok ex noqx jte' twi' tk'u'j kxe'l chjet5.

9 TOTX'IL. Qe K'loj Ajxq'uq'il.

Tze'nkux ntq'uma'n junlaj tajlal junk'al kab'laj totx'il kawb'il, aqe kye k'lohj ajxq'uqeljo lu':

Tnejenelb'il Ajxq'uqil Xjal Twitz Qtanam exqe tq'ob';a)

Tnejenelb'il Nuk'b'inte Chojb'il IL ex qe tq'ob';b)

K'lojtz'ib'il Ka'yil Ti'j Ti'chaq ex Xq'uqb'il Tnejenel Qtanam ex qe c) tq'ob'; ex

Tnejenelb'il Tnab'il Xjal Twitz Qtanamd) 6.

10 TOTX'IL. Qe Aq'untl Mya' Sk'ob'in.

Aqe aq'untl minti' nchi ok xjal toj sk'ob'il aq'unal, tze'nku ntq'uman Kawb'il Ti'j Kyaq'un Xjal toj Tnejil ex Tkab' Tqiky' toj Jwe' Tb'i toj kawb'il7.

Kub’ tz’aqsin tze’n ta’ tya toj kawb’il ja’lin, tu’n tu’jil tkawb’in Tnejenel 4. Qanam.564-98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj Junk’al junlaj tajlal twajxaqin txjaw te ab’q’i 1,998. B’a’n tu’n tku’x ka’yit junk’al jwe’ totx’il Kawb’il ti’j Kyaq’un xjal. B’a’n tkub’ ka’yit Junk’al kab’laj totx’il Kawb’il ti’j Kyaq’un xjal. 5. Kub’ tz’aqsin tz’e ta’ya toj kawb’il ja’lin, tu’n tu’jil tu’jil tkawb’in Tnejenel 6. Qanam. . 480-2006, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj kya q’ij tajlal tkab’lajin txjaw te ab’q’i 2006. B’a’n tku’x ka’yit Junk’al oxlaj toj Kawb’il Kyaq’un Xjal. 7.

6232

11 TOTX'IL. Aq'untl toj sk'ob'in.

Aqe aq'untl toj sk'ob'in, tu'n kyok jyet xjal aq'unal kyi'j, il ti'j kchi iky'il toj ttxolil sk'ob'il aq'unal, tu'ntzan kykanet tb'anil aq'unal ex tu'n tb'ant tkyaqil ntqanin kawb'il ex kawb'in kyten tu'n kawb'il8.

TOXIN TB'I

NOQX JUN TQIKY'PA'B'INTE KYTEN AQ'UNTL

12 TOTX'IL. Q'ob'il Aq'untl.

Tu'n tkub' nimitjo ntq'uma'n Kawb'il Ti'j Kyaq'un Xjal, tu'n kyex q'oyitjo ak'aj aq'untl nchi kyqanin ajkawil q'ol aq'untl, nej tu'n tok jun kyb'i, ti' kyxnaq'tzb'il xjal taj ex jte' chojb'il twi' kyk'u'j tu'n Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanam. Tu'ntzan kyetz qanit, kchi iky'ex toj ttxolil lu':

A tajkawil jun K'lojb'ilanq'untl mo jun K'lojb'il nqanin ti'j jun aq'untl 1. mo ila' aq'untl, nej ok okex tq'o'n tu'j te qanb'il aq'untl toj Tnejenelb'il Ka'yil Ti'j Pwaq toj K'lojb'ilaq'untl Ti'j Tpwaq Tnam, ok okex tq'o'n Tu'jil mo qe kyu'jil Xjelb'il Oksb'in Ti'j Pa'b'inkye Aq'untl, nojsinqe ex tziyb'in tu'n ajkawil kyi'j, tu'jil nuk'b'inte tten k'lojb'il chmob'il tq'ob' kawb'il ex kyten aq'untl, ex ikyxjo, tkyaqil tqanil ti'tzan qu'nil nchi qanajtza aq'untl;

A Tnejenelb'il Ka'yil Ti'j Pwaq kk'wel u'jinte ex kk'wel ka'yinte tu'jil 2. qanb'il aq'untl ex kk'wel tka'yin qa at pwaq te, tu'ntza tel tniky'tzaj qa at pwaq tu'n kyok aq'unal. Qa jak'u b'ant tu'n kyex q'oyit aq'untl, b'e'x kxe'l tsama'n tu'jil tqanil qanb'il aq'untl toj Tja Aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal Twitz Qtanam, tu'ntzan tkub' tnuk'u'n ti'j tu'n tex q'oyint aq'untl;

A Tja Aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal Twitz Qtanam, kk'wel ka'yinte tu'jil 3. qanb'il aq'untl ex tkyaqil jni' u'j lipaj, qatzan qa mya' tz'aqle mo qa at jun tqanil tu'n tokin, oktzan ktzajil tqanin tz'aqsb'il tqanil te ajkawil nqanin ti'j ttenb'il aq'untl, ex il ti'j tu'n txi tsama'n jun paqx;

Aj tpon tzqet tqanil, a Tja Aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal Twitz Qtanam, ok 4. kk'wel tka'yin ex kxe'l tb'inchin jni' xpich'b'il taj tu'ntzan tex ttziyin aq'untl, te ikyjo, achaqtzan ok okil tka'yin lu':

B’a’n tku’x ka’yit Junk’al kyajlaj toj Kawb’il Kyaq’un Xjal.8.

6333

Tkyaqil tkujil, tnimil ex ti'chaq iqtz tok ti'j aq'untl, ex ikyxjo e) twiqil ex jte' maj at il tu'n kykub' b'inchit kyi'j;

Twiqil ka'yb'il ti'j aq'untl nb'ant ex npon ti'j.f)

Ti'chaq tok ti'j tu'n tkyaqil tic'haq at, aq'untb'il, k'uxb'il, pwaq g) ex jni' u'j nim tipumal, alquk'ichaq in aq'unana ex ti'chaq tumil nkub' tsk'o'n.

Ti'chaq at te b'inchb'il aq'untl, ti'chaq il ja'ku tzaj ti'j ex ti'chaq h) ja'ku b'aj mo taq'b'il.

Jni' ipb'il in ok te b'inchb'il aq'untl tuk'il txmilal ex tnab'il.i)

Ja'chaq tumil ex jni' tokela jun aq'untl toj nuk'b'inte tkyaqil j) k'lojb'il; ex,

Ti'chaq aq'untl ja'tumil kchi kyjela aq'untl.k)

Aj tpon b'aj ka'yb'il ex xpich'b'il ti'j q'ob'il aq'untl, a Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal Twitz Qtanam kq'umalte qa tu'n tiky'x mo mya' tu'n ti'ky'x qanb'il, tej lu', qa ma tziky'x, kxe'l ttz'ib'in jun u'j te tziyb'il te Nejneb'il Ka'yil Ti'j Pwaq te K'lojb'ilaq'untl Ti'j Tpwaq Qtanam ex te Ajkawil Q'ol Aq'untl tu'ntza txi kyaq'unan. A Nejneb'il Ka'yil Ti'j Pwaq kk'wel q'umante tajlal amb'il jtoj b'a'n kyex aq'untl9.

13 TOTX'IL. Q'ol Juntl Majl Aq'untl.

Atzan q'ol juntl majl aq'untl a tu'n tel tx'ixpit tb'i, chojb'ilte ex kyxnaq'tzb'il xjal toj jun aq'untl ate'x tu'n ttx'ixpit te jun majx kyaq'un. Te a, atzan ttxolil tb'inchajtz lu':

A Ajkawil Q'ol Aq'untl te jun K'lojb'ilaq'untl mo k'lojb'il nqanin ti'j 1. q'ol junlt majl aq'unl, nej tu'n tpon tu'j te qanb'il twitz Tnejenelb'il Ka'yil Ti'j Tpwaq K'lojb'ilaq'untl Ti'j Tpwaq Qtanam, ex ok okex tq'o'n Tu'jil mo qe kyu'jil Xjelb'il Oksb'in Ti'j Pa'b'inkye Aq'untl, nojsinqe ex tziyb'in tu'n ajkawil kyi'j, tu'jil nuk'b'inte tten k'lojb'il chmob'il tq'ob' kawb'il ex kyten aq'untl, ex ikyxjo, tkyaqil tqanil ti'tzan qu'nil nchi qanajtza aq'untl;

Kub’ tz’aqsin tze’n ta’ya tz’ib’inte, tu’n tu’jil tkawb’in Tnejenel Qtanam. 9. 564-98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj q’ij tajlal twajxaqin txjawil ab’q’i 1998.

6434

A Tnejenelb'il Ka'yil Ti'j Pwaq kk'wel u'jinte ex kk'wel ka'yinte tu'jil 2. qanb'il q'il juntl majl aq'untl ex kk'wel tka'yin ti'j qa at pwaq te, tu'ntzan tel tniky'tzajtz qa at pwaq tu'n kyex q'oyit juntl majl aq'untl. Qa jak'u b'ant tu'n kyex q'oyit juntl majl aq'untl, b'e'x kxe'l tsama'n tu'jil tqanil qanb'il aq'untl toj Tja Aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal Twitz Qtanam, tu'ntzan txi tchiky'b'inxix qanb'il kyue juntl majl aq'untl;

A Tja Aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal Twitz Qtanam, kk'wel ka'yinte tu'jil 3. qanb'il aq'untl ex tkyaqil jni' u'j lipaj, qatzan qa mya' tz'aqle mo qa at jun tqanil tu'n tokin, oktzan ktzajil tqanin tz'aqsb'il tqanil te ajkawil nqanin ti'j ttenb'il aq'untl, ex il ti'j tu'n txi tsama'n jun paqx;

Aj tpon tzqet tqanil, a Tja Aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal Twitz Qtanam, ok 4. kk'wel tka'yin ex kxe'l tb'inchin jni' xpich'b'il taj tu'ntzan tex ttziyin aq'untl, te ikyjo, achaqtzan ok okil tka'yin lu':

Tkyaqil tkujil, tnimil ex ti'chaq iqtz tok ti'j aq'untl, ex ikyxjo twiqil a) ex jte' maj at il tu'n kykub' b'inchit kyi'j;

Twiqil ka'yb'il ti'j aq'untl nb'ant ex npon ti'j.b)

Ti'chaq tok ti'j tu'n tkyaqil tic'haq at, aq'untb'il, k'uxb'il, pwaq ex c) jni' u'j nim tipumal, alquk'ichaq in aq'unana ex ti'chaq tumil nkub' tsk'o'n.

Ti'chaq at te b'inchb'il aq'untl, ti'chaq il ja'ku tzaj ti'j ex ti'chaq d) ja'ku b'aj mo taq'b'il.

Jni' ipb'il in ok te b'inchb'il aq'untl tuk'il txmilal ex tnab'il.e)

Ja'chaq tumil ex jni' tokela jun aq'untl toj nuk'b'inte tkyaqil k'lojb'il; f) ex,

Ti'chaq aq'untl ja'tumil kchi kyjela aq'untl.g)

Aj tpon b'aj ka'yb'il ex xpich'b'il ti'j q'ob'il juntl majl aq'untl, a Tja 5. Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal Twitz Qtanam kq'umalte qa b'a'n tu'n kyex q'oyit juntl majl aq'untl, tej lu', qa ma tziky'x, kxe'l ttz'ib'in jun u'j te tziyb'il te Nejneb'il Ka'yil Ti'j Pwaq ex te Tnejenelb'il Q'il Tajlal Pwaq, kykab'il te K'lojb'ilaq'untl Ti'j Tpwaq tu'ntzan txi kyaq'unan, kpol u'j te

6535

Kub’ tz’aqsin tze’n taya ja’lin, tu’n tu’jil tkawb’in Tnejenel Qtanam. 564-10. 98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj q’ij tajlal twajxaqin txjawil ab’q’i 1998. B’a’n tkub’ ka’yit juk’al wajxaqlaj totx’il Kawb’il Ti’j Kyaq’un Xjal.Kub’ tz’aqsin tze’n taya ja’lin, tu’n tu’jil tkawb’in Tnejenel Qtanam. 564-11. 98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj q’ij tajlal twajxaqin txjawil ab’q’i 1998. B’a’n tkub’ ka’yit juk’al wajxaqlaj totx’il Kawb’il Ti’j Kyaq’un Xjal.

Ajkawil Q'ol Aq'untl, tu'ntzan txi tq'o'n tqanil kye ajqanil. A Nejneb'il Ka'yil Ti'j Pwaq kk'wel q'umante tajlal amb'il jtoj b'a'n tten tipumal q'ol juntl majl aq'untl10.

14 TOTX'IL. Ka'yil Juntl Majl Ti'j Q'ol ex Q'ol Juntl Majl Aq'untl.

Tu'n tokx qanit tu'n tkub' ka'yit juntl majl tu'jil qanb'il jun ak'aj aq'untl mo q'ob'il juntl maj aq'untl, a nqanin ti'j, ok okex tq'o'n tu'j toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twiz Qtanam, kyojo junk'al laj q'ij nxi qe kyajlab'il toj juntl q'ij aj tpon tqanil b'a'n ax tu'n ajkawil. Aj tokx tzyu'n u'j te qanb'il ka'yb'il juntl maj tu'jil qanb'il jun ak'aj aq'untl mo q'ol juntl majl aq'untl, a Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal ok kk'wel tka'yin ex kxe'l ttz'ib'in twi'yol te q'ol tqanil te Ajkawil Q'ol Aq'untl, te ajqanil ex te K'lojb'ilaq'untl Ti'j Tpwaq Qtanam, tze'nkux ntq'uma'n kawb'il11.

TKYAJIN TB'I

NOQX JUN TQIKY'SK'OB'ILKYE AQ'UNAL

15 TOTX'IL. Tumil ex Ti'chaq Tu'n Kyok Xjal Aq'unal

Tz'aqtzb'ilte ntq'uma'n kab'ka'l kab' totx'il kawb'il, il ti'j tu'n ttzqetjo lu':

O japin tab'q'i toj tchojin, ajpaxil tze'nkux ntq'uma'n wuqk'al kyaj a) totx'il Ttxuyil Tkawb'il Qtanam ex oksin ntq'uma'n wuq totx'il Kawb'il kyaq'un xjal;

Tz'ib'inkx tb'i ex at tajlal q'o'ntz tu'n taq'unan, si para el desempeño b) del puesto se requiere el ejercicio de una actividad profesional universitaria; y,

6636

Qa tu'n tokx juntl majl aq'unal, qa noq sel q'in ti'j taq'un ex minti' c) tpaj, il ti'j tu'n tokx tyek'in tu'jil twi' yol qa minti' til etz q'o'n te tu'n Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Tnam.

16 TOTX'IL. Qe Xjelb'il.

A Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal Twitz Qtanam, ok kxe'l tq'o'n toj kyq'ob' K'lojb'ilaq'untl ex kye tq'ob' K'lojb'il Tkawil Qtanam, tu'n tok kyq'o'n jun tnjeil sk'ob'il kyij aj aq'unal, tze'nku ttxolil lu':

Ajo K'lojb'ilaq'untl mo jun tq'ob' k'lojb'il nej kxe'l tqanin toj Tja Aq'untl 1. ti'j Kyaq'un Xjal twitz tnam, tu'n ttzaj chq'o'n un xelb'ajil te xjelil ex ka'yil ttxolil aq'untl ti'j tnejil sk'ob'il aj aq'unal.

Aj tpon b'aj aq'untl ti'j tnejil sk'ob'il aj aq'unal, a xelb'ajil te xjelil 2. exjo xjal ti'j tb'i K'lojb'ilaq'untl mo junxil k'lojb'il, kjawil kytz'ib'in tu'jil ttxolil xjelb'il ex kk'welex kychiky'b'in alkyechaq tumil ex ttxolil sk'ob'il sokb'in kyu'n ex ti'chaq xb'ant kyu'n kyoj xjelb'il sok kyi'j xjal ÿi pon kanin toj sk'ob'il; y

Atzan tu'jo xjal mo qe xjal ÿi jaw sk'et, ok kxe'l smet toj Tja Aq'untl 3. ti'j Kyaq'un Xjal, ex ok eletz q'o'n tu'jil kyoksb'il toj sk'ob'il aj aq'unal, tu'ntzan tz'etza tu'jil aq'untl te kye12.

17 TOTX'IL. Ttxolil Sk'ob'il.

Atzan ttxolil sk'ob'il kye aq'unal kab'e tnej elne, jun txokb'il ex juntl xjelb'il.

18. Totx'il. Txokb'il.

A Tja Aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal kyuk'il qe K'lojb'ilaq'untl ex junjun tq'ob' Kawb'il Qtanam, ok elex tq'o'n tqanil aq'untl kyoj qe aq'pil tqanil twitz tnam kchi jawil tsk'o'n.

Toj tqanil aq'untl, ok elex q'umet tb'i aq'untl, ttenb'il, ja'tumil tu'n tb'ante aq'untl, taq'un aj aq'unal ti'j aq'untl, chojb'il twi' tk'u'j aj aq'unal, amb'il, ti'chaq taj tu'n toksin jun aq'unal ex ti'chaq nqanajtz tu'ntzan tb'anil tz'ela aq'untl tu'n aq'unal; ex majx tajlal q'ij, kmujb'il ex tenb'il ja'tumil tu'n kyokx q'oyite u'j ex ja'tzan ok okela xjelb'il.

B’a’n kykub’ ka’yit Kab’k’al ox tu’n tpon toj kab’k’al wajxaq totx’il Kawb’il 12. Ti’j Kyaq’un Xjal.

6737

19 TOTX'IL. Tu'jil qanb'il tu'n tokx jun xjal toj sk'ob'il.

Kykyaqil xjal a kyaj tu'n kyokx aq'unal ti'j aq'untl in etz q'o'n tqanil ex qa ok ktzqetel ti'chaq ntqanin, il ti'j tu'n kypon kanin toj ttenb'il k'amob'il u'j ex xjelb'il, etz q'uma'n ex ok keletz kyqanin jun u'j tu'n tku'x kynojsin tqkyaqil jni' ntzaj tqanin u'j ex tu'n tokx tmujb'in tkyaqil u'j ntzaj tqanin te.

Toj tkyaqil tu'jil qanb'il tu'n tokx jun xjal toj sk'ob'il aq'unal, il ti'j tu'n kyokx tzqetzjo u'j lu':

Tu'jil qanb'il aq'untl nojsinkub';1.

Tilb'il tu'jil tnajb'il.2.

Tu'jil minti' til xjal.3.

Tilb'il Tu'jil Tb'i Txnaq'tzb'il, qe tu'j nchi etz ti'j junjuntl wiq xnaq'tzb'il 4. ex tu'jil tqanil junjun txnaq'tzb'il qa tzmaku nxanq'tzin; ex

Tu'jil tkyaqil aq'untl ja'tumil o tena aq'unal, ajqa nqanajtz tu'n 5. aq'untl ok okex tqanin, q'ometz kyu'n k'lojb'il ja'chaq tumil o tena aq'unal.

Ex ja'chi chi okx tq'o'n u'j lu':

Tu'jil junjuntl wiq txanq'tzb'il o tz'etz noq ja'chaq.1.

U'jb'il, ttz'ib'in, tu'jil junjun ti'chaq ex tu'jil xpich'b'il o chi b'ant tu'n 2. mo noq ti' juntl u'jb'il at txilen tu'jil aq'untl in okx tqanin.

Aqe qe tu'jil tb'i txnaq'tzb'il ex qe tu'jil taq'ub'in kchi okexjo ttxuyil ex qe tilb'il, tu'ntzan kykub' ka'yit, ex ja'ku tz'ok tk'amo'n ajnejenel juntl u'j mo juntl ti', qa b'a'n toj twitz tu'n tmojin te sk'ob'il tb'anil aq'unal13.

20 TOTX'IL. Q'umab'il alkye wiq xjelb'il.

A Tja Aq'untl Kye Xjal Twitz Tnam, kk'wel ka'yinte alkye wiq xjelb'il tu'n tok kyi'j xjal kyaj chi okx aq'unal, nej kk'wel ka'yit ti'chaq tu'n tb'ant kyu'n toj aq'untl ex ti'chaq xnaq'tzb'il ex taq'unb'in taj, chiky'b'inkux toj

Kub’ tz’aqsin tze’n taya ja’lin, tu’n tu’jil tkawb’in Tnejenel Qtanam. 564-13. 98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj q’ij tajlal twajxaqin txjawil ab’q’i 1998. B’a’n tkub’ ka’yit juk’al wajxaqlaj totx’il Kawb’il Ti’j Kyaq’un Xjal.

6838

B’a’n tu’n kykub’ ka’yit kab’k’al wuqlaj ex wajxaqlaj totx’il Kawb’il ti’j 14. Kyaq’un Xjal.B’a’n tu’ tkub’ ka’yit kab’k’al qaq totx’il Kawb’il ti’j Kyaq’un Xjal.15.

tu'j aq'untl, at xjelb'il yolin, tz'ib'in ex at tu'n tkub' b'inchit, ex at in ok kyinchaq ti'j junjun wiq xjelb'il; tu'ntzan tel tniky'tzajil ti'chaq b'a'n tu'n xjal tu'n tokx aq'unal.

Atzan tkyaqil jni' kyu'j xjal in okx q'oyit, kk'wel ka'yit ex kk'wel chojb'ilte toj jun tu'jil ka'yb'il kyi'j u'j b'inchin tu'n Tja Aq'untl Ti'j KYaq'un Xjal Twitz Tnam, tkyaqil u'j at jun chojb'ilte, at chojb'il ti'j tb'i tu'j txnaq'tzb'il xjal, ti'j tu'j taq'unb'in ex noq alkye juntl toj twitz Ajnejenel ja'ku mojin tu'n tel tniky'tzajil tb'anil aq'unal.

21 TOTX'IL. Xjelb'il Tu'n Kyjax Laq'e Aq'unal.

Tu'n tjax laq'e jun aq'unal toj juntl aq'untl, il ti'j:

Tu'n tokx tq'uma'n tnejenel ti'j taq'un mo tu'n tokx tq'o'n tqanb'il ti'j 1. aq'untl;

Tu'n kykanb'it xjelb'il tu'n ti'j taq'un in ok junjun ab'q'i;2.

Tu'n kyokx tyek'in tu'j txnaq'tzb'il mo jun juntl ti' tajo aq'untl ntqanin 3. ja'tzan tu'n tjapona; y

Tu'n tiky'x kyoj xjelb'il qa ila'kutaq kyb'aj nqanin ti'j aq'untl4. 14.

22 TOTX'IL. Tu'jil kyb'i alkyeqe ja'ku txi kyaq'un.

Aqe xjal kkanb'itel xjelb'il kyu'n tze'nkux tajb'il ex kpon tzqetel kyu'j ti'j kyxnaq'tzb'in ex kyaq'unb'in ok ajb'il te b'inchb'il aq'untl, b'e'x kchi okex tz'ib'it toj tu'j Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal ex tojo K'lojb'ilaq'untl mo noq alkye juntl tq'ob' Tk'lojb'il Tkawb'il Qtanam, tze'nkux xjakanb'ite xjelb'il kyu'n ex qa ja'ku txi q'oyit aq'untl kye15.

23 TOTX'IL. Ka'yb'il ex Miyb'il Tnejil Tu'jil Q'ob'il Aq'unlt.

A taq'unab'il Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal, nq'onte tu'jil q'ob'il aq'untl, nej kk'wel tu'jin ex kk'wel tka'yinxix tu'jil qanb'il aq'untl ex kyu'jo xjal nchi qanajtz ti'j aq'untl, tu'ntzan tel tniky'tzajtz alkyeqe b'a'n ateya ex alkyeqe mlay chi oksin tu'n jun tqanil lu':

Pon kanin tu'j qanil aq'untl ti'jb'inxi amb'il kub' q'uma'n.1.

6939

B’a’n tu’ tkub’ ka’yit kab’k’al jwe’ totx’il Kawb’il ti’j Kyaq’un Xjal.16.

Qa mya' tz'aqle qe tu'j xjal mo juntl tqanil.2.

Qa minti' npon tzqetz jni' u'j nqanajtz ti'j aq'untl tze'nkux ntq'uma'n 3. ttxoll kawb'il ex chikyb'ilte ttxolil aq'untl.

Qa mlay tz'ok mo mlay b'ant aq'untl tu'n twitz tnam.4.

Qa ate' til twitz kawb'il tze'nkux ntq'uma'n 78 totx'il Kawb'il ti'j 5. Kyaq'un Xjal ex junjun kawb'il ja'tumil in el q'ina toklen xjal tu'n tokx aq'unal toj aq'untl twitz tnam mo toj tnuk'b'il qtanam; y

Qa mya' b'a'n ax tqanil okx tchiky'b'in toj tu'j qanb'il aq'untl ex kyoj 6. tu'j ti'j txnaq'b'il ex taq'unb'in16.

24 TOTX'IL. Kub' naj toklen tu'n tok toj xjelb'il.

Ja'ku kub' naj toklen jun xjal tu'n tokx toj xjelb'il ti'j jun aq'untl kyu'n tqanil lu':

Qa mina xpon kanin toj tenb'il, tajlal q'ij ex kmuj amb'il etz 7. q'uma'n.

Qa mina xi tq'uma'n tb'i aj tok xjelb'il ti'j.8.

Tu'n tokx junxil xjal ti'j tb'i toj xjelb'il.9.

Tu'n kyjaw tb'antsin tu'j mo qa at mya' b'a'n toj tu'j.10.

Qa mina xkub' tnimin ttxolil xjelb'il, kye ajxjelil ex qa ti' juntl xb'ant 11. tu'n te yuch'il xjelb'il mo juntl xim mya' b'a'n; ex

Noq alkye juntl mya' b'a'n sela toj twitz ajxjelil, ja'ku tz'e q'iyit 12. toklen ti'j xjelb'il, il ti'j tu'n tq'ancha'lin ex tu'n txi q'iyit ttziyb'il tnejenel aq'untl ti'j.

7030

B’a’n tu’n ka’yb’aj b’elajk’al kab’ totx’il Ttxuyil Tkawb’il Qtanam toj ttechtz’ib’ 17. “s” ex Junk’al b’elaj totx’il Kawb’il Ti’j Kyaq’un Aq’unal.B’a’n tu’n ka’yb’aj b’elajk’al kyajlaj totx’il Ttxuyil Tkawb’il Qtanam toj 18. ttechtz’ib’ “b” ex Junk’al b’elaj totx’il Kawb’il Ti’j Kyaq’un Aq’unal.Kub’ tz’aqsin tz’en ta’ya tz’¡b’inte ja’lin, tu’n tkawb’il Tnejenel Qtanam. 19. 77-2002, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj wajxaq tajlal q’ij toj toxin txjawil ab’q’i 2002.

JWE' TB'I

NOQX JUN TQIKY'QE TU'JIL Q'OB'IL AQ'UNTL

25 TOTX'IL. Tu'jil Aq'b'il Aq'untl ex Q'ib'il mo Tx'ixpib'il Ttenb'il Aq'untl.

Tu'n kyok q'oyit aq'unal ex tu'n kyel q'iyit mo tu'n kyxi tx'ixpit aq'unal toj jun aq'untl toj Tk'kojb'il Tkawb'il Qtanam, atzan ttxoliljo lu':

Atzan aq'b'il kyoklen ex tu'n tel mo tu'n txi tx'ixpit kyoklen Ajq'ilaq'untl, 1. Qe Kykab' Ajq'ilaq'untl, Ajtz'ib'il ex Kykab' Ajtz'ib'il toj Tnejeneb'il QTanam, exqe Ajnejnel, Tyolil Ajkawil QTanam toj junjun tnam, Ajnejnel Ti'j Aq'untl, Ajnuk'il ex qe Ajnejnel Ti'j Jun K'lojb'il Aq'untl ex aq'unalt toj junjun tq'ob' Tkawb'il Qtanam, ex ikyjo kyaqil aq'untl q'o'nk ti'j Tnejenel Qtanam tu'n Ttxuyil Tkawb'il Qtanam ex junjuntl tu'jil kawb'il, il ti'j kk'wel b'inchit jun Tu'jil Kawb'il tu'n Tnejenel Qtanam ex tuk'il ttziyb'il Ajtz'ib'il te Tnejenelb'il Qtanam mo Ajq'ilaq'untl ti'j17;

Aqe kyu'jil aq'b'il aq'untl kye tajb'inel ex taq'unal tnam kyoj 2. K'lojb'ilaq'untl, ok kk'wel b'inchit kyoj tu'jil yek'b'il aq'unal mo tuk'il tu'jil kawb'in K'lojb'ilaq'untl te aq'b'il aq'untl te jun xjal mo jun ch'uq xjal, ex sqitinqekub' tu'n tnejenel K'lojb'ilaq'untl te Qtanam18. Ex atzan te tx'ixpib'il kye aq'unal kyoj aq'untl, ok kk'wel b'inchit tuk'il tu'jil q'umab'il tumil mo tuk'il tu'jil tkawb'in Tnejenel K'lojb'ilaq'untl te tx'ixib'il kye aq'unal kyoj aq'untl. Toj kykab'il tumil, a ka'yil kyi'j aq'unal toj jun K'lojb'ilaq'untl, kxe'l tqanin kyu'jil kyaq'un aq'unal ex tx'ixpil kyaq'un aq'unal kyojqe Tu'jil Tx'ixpib'il Aq'untl Kye Aq'unal tziyin19.

Aqe tu'jil aq'b'il aq'untl ex tx'ixpib'il kyaq'un aq'unal twitz tnam kyoj 3. Tz'ib'ib'il ex kyoj tq'ob' K'lojb'il Tkawb'il Qtanam ex junjuntl k'lojb'il, ok kk'wel b'inchit tuk'il jun Tu'jil Tkawb'in Ajtz'ib'il, Ajnenel ti'j aq'untl, ajnuk'il mo noq alkye tiqitz nejenel tok; ex

713!

Kub’ tz’aqsin tz’en ta’ya tz’¡b’inte ja’lin, tu’n tkawb’il Tnejenel Qtanam. 20. 564-98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj tajlal q’ij toj twajxaqin txjawil ab’q’i 1998.El q’iyit tu’n wuq totx’il tu’jil Tkawb’in Tnejenel Qtanam. 564-98 toj 08-21. 09-1998. etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj tajlal q’ij toj twajxaqin txjawil ab’q’i 1998.

Ex atzan tu'jil kyaq'un ex tx'ixpib'il kyaq'un taq'unal Tkab' Tnejenel 4. mo Twi'xil Qtanam, noq tuk'il Tu'jijl tkawb'in Tkab' Tnejenel Qtanam ja'ku kub' b'inchite ex tziyb'in tu'n Tajtz'ib'il K'lojb'inte Tkawb'il Qtanama20.

26 TOTX'IL. Qe Tu'jil Aq'b'il Aq'untl Tu'n Tnejenel Qtanam.

Aqe tu'jil aq'b'il aq'untl ex tu'jil tx'ixpib'il kyaq'un aq'unal, qa il ti'j sqitb'il tb'i Tnejenel Qtanam Kyi'j, aku Tajtz'ib'il Tk'lojb'il Tkawb'il Qtanam tu'n tokx qaninte ex aku q'ilte ex nuk'ulte tkyaqil tqanil.

27 TOTX'IL. O Tz'el Q'i'n21.

28 TOX'IL. O Tz'el Q'i'n.

29 TOTX'IL. Kytxolil Tu'jil Aq'b'il Aq'untl Toj Sk'ob'in.

Tu'n tpon kanin jun xjal aq'unal toj jun aq'untl nkyij tzaqpaj kyi'jo toj Sk'ob'in, qa tzma tnejil maj tu'n tokx, tu'n tokx juntl majl, tu'n tjax laq'e aj aq'unal, tu'n tiky'x toj junt ttenb'il aq'untl mo tu'n ttx'exb'in taq'un tuk'il juntl aq'unal, A Ajkawil Q'olkye Aq'untl kxe'l q'onte tu'jil taq'un jun xjal kjawil tsk'o'n kyxoljo kyb'i xjal ja'ku chi ok te aq'unal q'umantz tu'n Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal, te ikyjo il ti'j tu'n tkub' b'inchit tojo ttxolil lu':

Ajo Aq'unab'il Kyi'j Aq'unal te junjun K'lojb'ilaq'untl mo Tq'ob' K'lojb'il 1. Nuk'b'inte Tkawb'il Qtanam, ok kxe'l tb'inchin tu'j aq'b'il aq'untl toj Tu'jil Tx'ixpib'il Kye Aq'unal B'inchin, toj u'j a, kk'welex tz'bit tkyaqil tqanil tb'i xjal ok okil te aq'unal ex majxo tqanil aq'untl, aj tb'aj sqitin tib'aj tu'n Ajkawil Q'ol Kye Aq'untl, b'ex' kxe'l smet toj K'lojb'il ja'tumil tu'n txi toklen aj aq'unal ma tz'ok chq'et;

Aj txi toklen tokix xjal toj aq'untl, b'e'x kk'welex ttz'aqtzin tnejenel 2. K'lojb'il Tqanil toj Tu'jil Tx'ixpib'il Kye Aq'unal, tuk'il tqanil tu'jil oksb'il aq'unal ex kxe'l tsma'n toj Tja Aq'untl ti'j KYaq'un Xjal Twitz

723"

Qtanam, tu'ntzan tkub' b'inchit ntq'uma'n Kab'k'al Oxlaj tox'il Kawb'il Ti'j Kyaq'un Xjal.

A Tja Aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal, ok kxe'l ttz'ib'in tu'jil aq'b'il aq'untl. Atzan 3. txilen tu'n tkub' tka'yinxix qa b'a'n ta'ya tqanil tku'x toj Tu'jil Tx'ixpib'il kye Aq'unal, tu'ntzan minti' tz'el txalpaja ntqanin ex nkyq'uma'n txqantl kawb'il ti'j aq'untl, kk'wel ka'yit qa b'a'n ta'ya tu'j tu'n tok te aq'unal tu'n Tja Aq'untl. Qa b'a'n ta'ya tkyaqil u'j, b'e'x kk'wel q'oyit chojb'il twi' tk'u'j aq'unal tze'nkux tajb'il aq'untl ja'tzan tumil xpon aq'unal, qatzan qa at il toj mo mya' tz'aqle, at toklen Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal Twitz QTanam tu'n tetz miyo'n tkayil tu'jil aq'b'il aq'untl qa mina xpon tzqet tze'nku ntqanin kawb'il ti'j; ex

Aj ttzqet tu'jil aq'untl, A Tja Aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal, ok okex 4. ttz'ib'in tb'i toj Nuk'b'il Kyb'i Taq'unal Tnam ex kxe'l tsma'n tu'jil tqanil te K'lojb'ilaq'untl mo juntl Tq'ob' Nuk'b'inte Tkawb'il Qtanam ja'tza ktenb'ila xjal aq'unal ex kxe'l jun tilb'il toj Tnejenlb'il Q'il Tajlal Tpwaq Tnam, tu'ntza tokx tb'i toj Tz'ib'inte Kyb'i Aq'unal ex K'ub'inte22.

30 TOTX'IL. Ttxolil Tu'n Kyxi Q'oyit Aq'untl Mya' toj Sk'ob'il.

Aqe xjal nchi okx aq'unt nchi okx aq'unal tu'n toj sk'ob'il tze'nkux ntq'uma'n kawb'il Kyaq'un Xjal, aqe Ajkawil Q'olkye Aq'untl tu'n kyex q'o'nte kyu'jil aq'untl ex tu'n tkub' kyka'yin qa npon tzqetz ti'chaq ntqanin aq'untl, kyxnaq'tzb'il xjal ex kyaq'unb'in ntqanin aq'untl ja'tumil tu'n kyokxa, qa ilx ti'j Tb'i Tu'jil Txnaq'tzb'l, b'a'nxix tu'n tpon tu'jil tajlal Tb'i Tu'jil Txnaq'tzb'il tzqeku tetz q'o'n tu'n K'lojb'ilkye.

Atzan ttxolil lu':

Aqe ajkawil q'ol aq'untl il ti'j tu'n tpon kanin tqanil kyu'n te Tja 1. Aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal Twitz Tnam, qa o pon xjal toj aq'untl, toj tu'jil tqanil Ttx'ixpib'il Aq'unal ex kxe'l mujb'it oxe tilb'il tu'jil aq'b'il aq'untl; ex,

Kub’ tz’aqsin tz’en ta’ya tz’¡b’inte ja’lin, tu’n tkawb’il Tnejenel Qtanam. 564-22. 98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj tajlal q’ij toj twajxaqin txjawil ab’q’i 1998. Ex b’a’n tu’n txi ka’yb’aj junk’al junlaj totx’il, toj toxin tajlal ex Junk’al kyajlaj totx’il Kawb’il ti’j Kyaq’un Xjal.

733#

Kub’ tz’aqsin tz’en ta’ya tz’¡b’inte ja’lin, tu’n tkawb’il Tnejenel Qtanam. 23. 564-98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj tajlal q’ij twajxaqin txjawil ab’q’i 1998. Ex b’a’n tu’n txi ka’yb’aj junk’al junlaj totx’il, toj tnejil tajlal.

A Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal, kk'wel tka'yin tkyaqil u'j qa tz'aqle 2. ta'ya, kk'welex ttz'ib'in tu'jil aq'b'il aq'untl ex ktzajil tmeltz'in Tu'jil Tx'ixpib'il Kye Aq'unal ex tilb'ilal Tu'jil Aq'b'il aq'untl toj Aq'unab'il Kyi'j Aq'unal toj K'lojb'ilaq'untl mo noq alkye juntl tq'ob' K'lojb'il. Kxe'l tsma'n kyilb'il kykab'il u'j te Tnejenelb'il Q'ib'il Tajlal Tpwaq Qtanam, tu'ntzan tku'x tz'ib'it tb'i toj Tu'jil Chojb'il Kye Aq'unal.

A Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal, at toklen tu'n tex tmiyo'n tkyaqil tu'jil aq'b'il aq'untl qa mina xpon tzqet tuk'il tkyaqil ti'chaq ex kanit ti'j aq'untl23.

31 TOTX'IL. Ttxolil tu'n kyex q'umet aq'untl Tzaqpin Kyten.

Tze'nkux ntq'uma'n kyajlal tajlal junk'al kab'aj totx'il Kawb'il Ti'j Kyaq'un Xjal, aqe Ajkawil Q'ol Tu'jil Aq'untl at kyoklen tu'n tetz kyq'uma'n noq laj kyqaniljo aq'untl tzaqin kyten ex a kyaq'un a Tnejenel K'lojb'ilaq'untl kq'umalte.

Atzan ttxolil aq'b'il kye aq'unt tzaqpin kyten lu':

A Kawil Q'ol Aq'untl keletz tq'o'n Tu'jil Tkawb'in K'lojb'ilaq'untl, 1. ja'tzan keletza tq'o'na tqanil mo kyqanil aq'untl tzaqpin kyten, kk'wel tyek'in Tu'jil Tb'i Xnaq'tzb'il taj aq'untl, ti'xix b'a'n tu'n jun aq'unal, ja'tzan tumil kjawitza chojb'ilte, jte' tnejil chojb'ilte ex alkyetzan toklen toj k'lojb'il ex yajxit kxe'l tsma'n tilb'ilal Tu'jil Tkawb'in Kyi'j aq'untl toj Tja Aquntl Ti'j KYaq'un Xjal tu'ntzan kyku'x tz'ib'in toj tu'jil ex k'ub'il kyb'i aq'unal;

Aj tpon tzqetzjo tqanil, A Kawil Q'ol Aq'untl ok eletz tq'o'n Tu'jil 2. Tkawin te Aq'b'il Kye Aq'untl ex atzan Tnejenel Aq'unab'il Kyi'j Aq'unal mo tejo tq'ob' nuk'b'inte tkawb'il Qtanam ja'tzan tumil ma tz'ok q'oyite jun mo ila' aq'unal, ok kjawil tz'ib'in tu'jil oksb'il aq'unal toj k'lojb'ilaq'untl ex kk'welex tq'o'n tkyaqil tqanil tb'i aq'unal toj Tu'jil Tx'ixpib'il Kye Aq'unal ex kx'el tsma'n toj Tja Aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal ox tilb'ilal Tu'jil Aq'b'il Aq'untl ex Tu'jil Taqnil Aj aq'unal, tu'ntzan

743$

tkub' ka'yin ex tu'n tku'x tz'ib'in toj tz'ib'il ex k'u'l kyb'i aq'unal. Yajxitl a Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal, ok kxe'l tmeltz'in tu'jil tqanil ex tilb'ilal tu'jil aq'b'il aq'untl te Aq'unab'il Kyi'j Aq'unal toj K'lojb'ilaq'untl mo junxitl tq'ob' nuk'b'inte tkawb'il qtanam ex kxe'l tsma'n kyilb'il kykab'il u'j te Tnejenelb'il Q'ib'il Tajlal Tpwaq Qtanam, tu'ntzan tku'x tz'ib'it toj Tu'jil Chojb'il Kye Aq'unal;

Qa ma tz'el tx'ixpit aq'unal toj aq'untl ex in okxku juntl txel, mya' 3. il ti'j tu'n tetz juntl tu'jil tkawb'il ti'j aq'untl, qa atix tipumal u'j toj amb'il; ex,

Ajtzan tpon tximin Kawil q'ol Aq'untl tu'n tel q'iyit aq'untl qu'n minti'l 4. tokin jun aq'untl tzappin tten, ok keletz tq'o'n juntl tu'jil tkawb'il ex b'e'x ok iky'ex tq'o'n ttenb'il aq'untl kyxol aq'untl toj sk'ob'in. Qatzan aj tetz tu'jil tkawbin nejenel ti'j aq'untl, at xjal in aq'unan toj aq'untl ja'tumil tu'n tiky'xa aq'unal, a Kawil q'ol aq'untl ja'ku txi tz'okx tq'o'n toj juntl aq'untl ja'tzan tumil ja'ka b'ant ttena ex tz'aqle ti'chaq ntqanin kawb'il ti'j mo noq ja'ku tz'el q'iyit toj aq'untl24.

32 TOTX'IL. Ttxoil tu'n Txi Kyaq'un Xjal Te Junxitl Kytanam.

A kawil q'ol aq'untl aj namtaq txi tq'o'n taq'un jun xjal junxitl ttanam, nej kxe'l tqanin toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal, tu'n ttzaj tziyin te tu'n ajo xjal ja'ku tz'okx aq'unal toj jun aq'untl twitz Tnam. Atzan ttxolil lu':

Tu'jil qanb'il tu'n Kawil Q'ol Aq'untl te Tnejenel Tja Aq'untl Ti'j Kyaq'un 1. Xjal, tu'ntzan ttzaj tziyin te tu'n kyok xjal te junxitl tnam, kxe'ltzin tqanil tb'i aq'untl, tb'i xnaq'tzb'il taj aq'untl, chojb'il ex alkye tajlal pwaq klo'nte te ex kxe'l mujb'il tkyaqil u'j lu';

Q'umab'ilte tu'n tnejenel aq'unab'il kyi'j aq'unal ex sqitinx ti'j tu'n a) Kawil Q'ol Aq'untl, ja'tzan tumil ntq'umana qa minti'qe xjal toj qtanam ja'ku b'antjo aq'untl kyu'n a;

Tze'n kye okslal qya mo ichin te junxitl tnam, atzan u'j ntq'uma'n b) tnejil techtz'ib' jawl, a tnejenel jun k'loj okslal mo tkawil jun okslal tu'n ti b'inchinte.

Qa kyoj aq'untl at Tu'jil Xnaq'tzb'il Nqanajtz kyi'j, A Kyja Xnaq'tzb'in c) ti'j wiq kyxnaq'tzb'in, ok eletz ttz'ib'in tqanil ja'tzan tumil ntq'umana qa minti'qe xnaq'tzb'in toj qtanam ti'j twiqil aq'untl;

Axtojnejnin.24.

753%

Kub’ tz’aqsin tz’en ta’ya tz’¡b’inte ja’lin, tu’n tkawb’il Tnejenel Qtanam. 25. 564-98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj tajlal q’ij twajxaqin txjawil ab’q’i 1998.B’a’n tu’n tkub’ ka’yit toxin totx’il, qaq tajlal Tkawb’in Tnejenel Qtanam 26. 1222-98.

Tu'jil Tqanil twi'kawb'il tu'n Tnejenelb'il Ka'yb'il B'etin Xjal, ja'tzan d) tumil xi tziyina te tu'n tkub' ten najal toj Qtanam, tze'n kyten ajq'anil te junxitl tnam nchi oktz aq'unal toj Aq'untl Toj Tja Q'anb'il kye Txjalil Qtanam, chjo'nqe tu'n K'lojb'ilaq'untl ti'j Q'anb'in Kye Xjal, il ti'j tu'n tokx kyu'j ja'tzan tumil ntq'umana qa a tu'jil kytenb'il junjun jteb'in q'ij mo te jun majx toj qtanam; ex,

Tkyaqil tu'j b'a'n ate'ya twitz tkawb'il qtanam ex nkyq'o'n tqanil e) qa o xnaq'tzin xjal ti'j ex ja'ku b'ant tu'n tok te aq'unal ex nim ja'tumil o tz'aq'unana, tu'ntza tb'anil tz'ela aq'untl tu'n, ex qe tu'j tnajb'il.

Tuk'il tkyaqil tu'j xjal te junxitl tnam, a Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal, 2. ok eletz tq'o'n jun tu'jil tziyb'il ex te oksb'il xjal tu'n txi aq'untl te; ex

Tuk'il tu'jil tziyb'ilte xjal te junxitl tnam tu'n taq'unan, a Ajkawil 3. Q'ol Aq'untl ok kxe'l tnuk'u'n ex ok eletz tq'o'n tu'jil tkawb'in aq'bil aq'untl mo kk'wel tnojsin Tu'jil Tx'ixpib'il Aq'unal ex kxe'l tq'o'n tqanil toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal, tu'ntzan tkub' ka'yin ex tu'n tku'x toj k'ub'il kyb'i aq'unal. Yajxit kxe'l tsma'n toj Tja Aq'untl jun tilb'il tu'jil aq'b'il aq'untl toj Tnejenelb'il Q'il Tajlal Tpwaq Qtanam, tu'ntzan tku'x toj Tu'jil Chojb'il kye Aq'unal25.

QAQ TB'I

NOQX JUN TQIKY'OKSB'IL AQ'UNAL26

33 TOTX'IL. Ti'chaq taj Tu'j Oksb'il Aq'unal.

Tkyaqil taq'unal tnam qa tzma tnejil maj ok okex aq'unal mo ok okex juntl maj, a chojb'ilte ok elex a tnejil twi' kyk'u'j aq'unal toj aq'unal ja'tumil kpola. Atzan tu'jil oksb'il aq'unal il ti'j tu'n tku'x tz'ib'it tkyaqil lu' toj:

763&

Kub’ tz’aqsin tz’en ta’ya tz’¡b’inte ja’lin, tu’n tkawb’il Tnejenel Qtanam. 27. 564-98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj tajlal q’ij twajxaqin txjawil ab’q’i 1998. Ex b’a’n tu’n tkub’ ka’yit oxk’al totx’il toj jun tajlal Kawb’il ti’j Kyaq’un Xjal.

Tajlal tu'jil osb'il aq'unal;1.

Tenb'il ja'tumil nxi q'oyite oksb'il te: toj kojb'il tnam mo twi' tnam;2.

Tb'i tq'ob' K'lojb'il Nuk'b'inte Tkawb'il Qtanam;3.

Tajlal q'ij ex tajlal kmuj amb'il aj txi qe ttz'ib'ajtz tu'jil oksb'il 4. aq'unal.

Kyb'i ex kyk'ole xjal kchi tenb'il ex ti'tzan ate'ka mo alkye 5. kyqkawb'il;

Tb'i taq'un aj aq'unal nkub' oksit, tajlal tchojb'il taq'un ex twi' tku'j 6. kelex junjun xjaw.

Ok kk'welex tz'ib'itz jun tnej tyol tu'jil aq'b'il aq'untl, a ja' ntq'uma'na 7. Kawil Q'ol Aq'untl qa nxi tq'o'n aq'untl te xjal q'ilte;

Kk'welex tz'ib'it qa ajo ak'aj aq'unal, ma kub' ttziyin tu'n tkub' tnimin 8. tyol Txuyil Tkawb'il Qtanam.

Kk'welex tz'ib'it tb'i aq'unal npon kanin txel, tajlal q'ij ex amb'il tej 9. xkyij tq'o'n taq'un. Qatzan qa ak'aj aq'untl mo noq namtaq tjyet aq'unal ti'j, kk'welex tz'ib'it qa jun ak'aj aq'untl;

Tajlal ex amb'il aj tpon jpet twi' tu'jil oksb'il aq'untl; ex,10.

Sqitb'il Kyb'i xjal ÿi ten toj chmab'il ex maj tilb'ilal techb'il kykawb'il.11.

34 TOTX'IL. Tziyb'il tu'n aq'unal aj tok oksinkub' toj aq'untl.

A kawil Q'ol Aq'untl mo a aj aq'unal at toklen tu'n tq'o'n oksb'il te jun aq'unal, ok kxe'l tqanin te ak'aj aq'unal tyol tziyb'il lu':

¿Okxix kk'wel ttziyina tu'n toka Aq'unal twitz qtanam, kk'wel tnima ex ok kkolila ti'j Ttxu Kawb'il Qtnama, qe tkawb'il qtanma ex tu'nxix txi taq'una aq'untl toj tb'anil te ch'iysb'il Qtanam Paxil27?

773/

B’a’n tu’n tkub’ ka’yit kyajlal totx’il Kawb’il Ti’j Chojb’il Twi’ Kyk’u’j 28. Aq’unal toj Nuk’b’il Qtanam.Kub’ tz’aqsin tz’en ta’ya tz’¡b’inte ja’lin, tu’n tkawb’il Tnejenel Qtanam. 29. 564-98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj tajlal q’ij twajxaqin txjawil ab’q’i 1998.

35 TOTX'IL. Tajlal q'ij aj txi oksil tib' toj aq'untl28.

Tu'n tok oksit jun xjal toj jun aq'untl, noq kyojjo q'ij jun tu'n tpon toj qaqlaj tajlal junjun xjaw, qatzan qa mya' tq'ijil aq'untl qe q'ij a, ikytzan ttxoliljo kyjalu'n:

Ajqa noq tu'n kyjax laq'e xjal tok junxitl aq'untl, tx'ixpib'il ttenb'il 1. mo ch'exb'il ttenb'il kyaq'un, il ti'j tu'n tpon toj aq'untl mo tu'n tok oksit, jun tq'ijil aq'untl kywitzjo q'uma'nqekub'; ex,

Qatzan jun xjal tnejil maj ok okex aq'unal, kxe'l oksb'il te toj tnejil 2. tq'ijil aq'untl kyib'ajxi tq'ijil q'uma'nqekub'.

Qatzin qa ilx ti'j aq'untl mo iky txilen tumil aq'untl, ja'ku txi toklen jun aq'unal noq alkye tajlal tq'ijil aq'untl toj jun xjaw ex kk'welex tz'ib'it ti'tzan qu'nil xi oksit aq'unal ikyjo.

Antza nxi qye chojb'il twi' tk'u'j aq'unal tojo tajlal q'ij in ok oksit aq'unal ex qa antza xiya toksb'il toj aq'untl aj namtaq tniky'jin junjun chojb'in amb'il aq'untl, qatzan qa otaq tziky', texte ojtxe aq'unal mo a kyjel q'o'nte aq'untl.

Qa mina xpon kanin xjal oksil tib' toj aq'untl kyoj oxe xjaw, tib'ajxi tkub' sqitin tu'jil aq'b'il aq'untl kyu'n Kawil Q'ol Aq'untl, b'e'x kyjel naj tkyaqil toklen29.

36 TOTX'IL. Txilen Tkyaqil Tumil Jun Oksb'il Aq'unal ex Aq'b'il mo tkyijlen jun Aq'untl tu'n jun aq'unal.

Aj tok oksit jun aq'unal mo aj tkyi'j jun aq'untl tu'n jun aq'unal, il ti'j tu'n ttzqetjo nqanajtz lu':

Qa at tajlal tpwaqil chojb'il aq'unal.1.

Qa at Tujil Tkawb'in Tnejenel ti'j Aq'untl te aq'b'il te mo te yupb'ilte 2. mo tu'jil aq'b'il aq'untl toj Tu'jil Tx'ixpib'il Kyaqu'n Xjal, tu'n Kawil Q'ol Aq'untl, tze'nku qa tnejil maj kchi okex xjal aq'unal, mo kchi

783(

Kub’ tz’aqsin tz’en ta’ya tz’¡b’inte ja’lin, tu’n tkawb’il Tnejenel Qtanam. 30. 564-98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj tajlal q’ij twajxaqin txjawil ab’q’i 1998.B’a’n tu’n txi ka’yb’aj oxk’al jun totx’il toj laj tajlal ex oxk’al oxjlaj totx’il 31. Kawb’il Ti’j Kyaq’un Xjal; oxlaj totx’il toj kab’ tajlal, junk’al kab’ totx’il toj kab’ tajlal ex ox totx’il Kawb’il Ti’j Chojb’il Twi’ Kyk’u’j Aq’unal toj Qtanam; ox totx’il toj junlaj tajlal ex kab’laj totx’il Tkawb’il Tnejenel Qtanam. 1222-88.

okex juntl majl, kchi jawix laq'e toj juntl kyoklen mo aq'untl, tx'ixpib'il tenb'il kyaq'un, tx'exb'il ttenb'il kyaq'un mo tu'n tel q'in kyaq'un xjal junmajx.

At tu'jil twi'kawb'il tu'n tex tu'n Kawil Q'il A'quntl, qa ma tz'ex amb'il 3. kye, oksb'il junmajl mo tu'n tel q'iyit tu'n tpaj til mo tu'n txi takpit aq'unal jun jte' amb'il tu'n Ka'yb'il ex Q'anb'il Kye Taq'unal Tnam, qe tu'jil takpib'il aq'untl ex qe tu'n txi qe juntl maj toj aq'untl; ex,

Tu'nxix tjaw b'inchit tb'anil u'j tuk'il tkyaqil tipumal.4.

Aj tpon b'aj ttxol ma b'aj chiky'b'it, b'e'x kxe'l tqanil oksb'il aq'unal mo aq'b'il aq'untl, toj Tu'jil Kyqanil Aq'unal toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal Twitza Tnam, toj jwe' tq'ijil aq'untl kxe'l qe kyajlet aj toksit aq'unal mo aq'b'il aq'untl.

Mix a'l jun taq'unal tnam ja'ku pon oksil tib' toj jun aq'untl mo k'amolt juntl toklen qa tzamataq at kyoj tziyb'in amb'il tuk'il chojb'il twi' tk'u'j mo minti' twi' tk'u'j kyoj takpin ex u'jlab'il30.

WUQ TB'I

NOQX JUN TQIKY'TU'N KYJAX LAQ'E AQ'UNAL TOJ JUNTL AQ'UNTL MO KYOKLEN

37 TOTX'IL. Tu'n kyjax laq'e aq'unal toj juntl aq'untl mo kyoklen.

Nchi jax laq'e aq'unal toj juntl aq'untl mo toj juntl kyoklen tze'nkux ntq'uma'n kab'k'al wuqlaj tajlal totx'il Tkawb'il Kyaq'n Xjal, ajo yek'b'il kye aq'unal nxi b'inchit tu'n tjax laq'e taq'unal tnam toj juntl aq'untl nimxitl toklen31.

793)

B’a’n txi ka’yb’aj b’elaj totx’il Kawb’il Chojb’il Twi’ Kyk’u’j Aq’unal toj 32. Qtanam.

38 TOTX'IL. Tu'n Tjax Laq'e Aq'unal te jun Majx.

A Kawil Q'ol Aq'untl at toklen tu'n kyjax tlaq'b'in aq'unal toj juntl kol mo juntl aq'untl, qa tz'aqle jni' nqanajtz ti'j aq'untl, qa at txnaq'tzb'il o tz'etz toj tumil, qa at taq'unab'in tze'nkux ntqanil chiky'b'il jun aq'untl.

Tu'n tkub' q'oyit twi' kyk'u'j aq'unal, il ti'j tu'n tkub' ka'yit tkyaqiljo lu':

Atzan chojb'il twi' tk'u'j aq'unal ktzajil q'o'n tojo aq'untl ja'tumil a) japon kanina, a tnejil chojb'il aq'untl qa mya'le chjonketaq aq'unal, qatzan qa attaq jun tz'aqtzb'il twi' tk'u'j, aj tjpon kanin tojo juntl ak'aj aq'untl, b'e'x kokil mujb'il noq te junch'in twi' tk'u'j;

Qatzan qa kyinx twi' tk'u'j aq'unal tze'n mo tz'an taq'untaq, b'e'x b) kxe'l ka'yit ti'j tu'n txi twi' tk'u'j tze'nkux chojb'ilte aq'untl ja'tzan ma japon kanina, tze'nkux nuk'u'ma ti'j chojb'il kye aq'unal; ex,

Mixti' tu'n mya'le twi' tk'u'j jun aq'unal tu'n tetz q'o'n ti'jo aq'untl c) ja'tzan ma japon kanina tze'nku q'onkub' toj tu'jil nuk'b'il chojb'il kye aq'unal.

Atzan tz'aqtzb'il chojb'il twi' tk'u'j jun aq'unal tib'aj tnejil chojb'il aq'untl, te xjal o txi q'oyite mya' ti'j aq'untl, tu'ntzan aj tjax laq'e, aj txi tx'ixpit ttenb'il taq'un mo aj ttx'exb'in taq'un tuk'il juntl aq'unal, ex majxjo tz'aqtzb'il chojb'il twi' tk'u'j ok iky'ex te tz'aqtzb'il chojb'il ak'aj taq'un. Ajtzan tkyij aq'untl tu'n aq'unal, atzan ak'aj aq'unal pon kanin tojo aq'untl a, a chojb'il twi' tk'u'jo kxe'l tze'nku tku'x toj nuk'b'inte chojb'il twi' kyk'u'j aq'unal32.

39 TOTX'IL. Njax laq'e jun aq'unal jun tal amb'il.

Tzun njax laq'e juntl aq'unal toj taq'un jun aq'unal in ex naj tib'ajxi jun oxk'al q'ij ex qa ilxix ti'j tu'n ton juntl te txel33.

Atzan jun aq'unal njax laq'e te txeljo aq'unal in ex naj, il ti'j tu'n tnoj ti'chaq nqanajtz ti'j aq'untl tu'n, txnaq'tzb'il ex taq'unb'in tze'nkux ntq'uman chiky'b'il mo ttxolil junjun aq'untl.

Toj kykab'il wiq nchi jax laq'e aq'unal, il ti'j tu'n tetz jun tu'jil aq'b'il aq'untl kye, tu'ntzan tnimit ex tbinchit toj tumil tku'x toj junk'al b'elaj totx'il Ttxolil Kawb'il Ti'j Kyaq'un Xjal.

804=

B’a’n txi ka’yb’aj junk’al wajxaqlaj totxil Kawb’il Ti’j Kyaq’un Xjal ex ox totx’il 33. toj kab’alaj tajlal Tkawb’in Tnejenel Qtanam. 1222-88.B’a’n txi ka’yb’aj kab’ka’l b’elajlaj totx’il Kawb’il Ti’j Kyaq’un Xjal ex Oxlaj 34. totx’il toj jun tajlal Kawb’il ti’j Chojb’il Twi’ Kyk’u’j Aq’unal toj Qtanam.

Mlay chi ex tu'jil aq'b'il aq'untl te jun tal amb'il mo jteb'in q'ij, qa majx ma kyij tzaqpaj aq'untl.

TWAJXAQIN TB'I

NOQX JUN TQIKY'KYTX'EXB'IL AQ'UNAL KYAQ'UN

EX SMAB'IL AQ'UNAL TOJ JUNTL TTENB'IL AQ'UNTL

40 TOTX'IL. Kytx'exb'in aq'unal kyaq'un

A kytx'exb'in aq'unal kyaq'un, atzan kab'e aq'unal junx toklen kyaq'un, kyxnaq'tzb'in, chojb'ilkye ex tojx junx Tq'ob' Nukb'inte Tkawb'il Qtnama mo toj junxil, toj junx mo toj junxil tenb'il; nchi jaw yolin ex nkub' kytx'exb'in ttenb'il kyaq'un34.

41 TOTX'IL. Kytx'exb'in kyaq'un aq'unal junxil twiqil kyaq'un.

Tu'n tkub' kytx'exb'in kab'e aq'unal junxil twiqil kyaq'un ttenb'il kyaq'un, junxil kyaq'un ex kyxnaq'tzb'il, nej ok okex kyqanin tu'n tkub' tx'exb'in ttenb'il kyaq'un, il ti'j tu'n tiky' twitz Kykawil Q'ol Aq'untl, kxe'l tsma'n tu'j qanb'il kyu'n aq'unal toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal, tu'ntzan tetz b'i'in ex tu'n tetz tzaq'b'in tze'n kyajb'il aq'unal.

42 TI'CHAQ NQANAJTZ TU'N KYTX'EXB'IN AQ'UNAL KYAQ'UN.

Aqe taq'unal tnam kyaj tu'n tkub' kytx'exb'in kyaq'un, il ti'j tu'n ttzqet ti'chaq nqanajtz ti'j lu':

Ti'j tx'exb'il ntq'uma'n kab'k'al totx'iljo Ttxolil lu':1.

Junx txilen ex toklen kyaq'un, kyxnaq'tzb'in ex chojb'il twi' a) kyk'u'j.

Tu'n tokx kyq'o'n kyu'n qanb'il twitz Kawil Q'ol Aq'untl.b)

Otaq tziky' jun ab'q'i kyaq'unan toj kyaq'un aj txi kyqanin tu'n ttzaj c) tziyin tx'exb'il ttenb'il aq'untl kye.

Tu'n ttzaj ttziyin kynejenel toj aq'untl, ex,d)

8141

Kub’ tz’aqsin tz’en ta’ya tz’¡b’inte ja’lin, tu’n tkawb’il Tnejenel Qtanam. 35. 564-98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj tajlal q’ij twajxaqin txjawil ab’q’i 1998.

Ok chi okex toj sk'ob'il kye aq'unal te aq'untl nxi kyqanin tu'n e) kyiky'x toj, qa toj sk'ob'il xi q'yit kyaq'un.

A Kawil Q'ol Aq'untl, ok eletz tq'o'n jun tu'jil ntqanin ex kxe'l tq'o'n tqanil kye aq'unal nchi qanan ex toj Tja Aq'untl.

A kytx'exb'in kyaq'un aq'unal junxil twiqil kyaq'un ntq'uma'n Ttxolil 2. lu' tku'x toj Kab'k'al jun totx'il, il ti'j tu'n tb'ant tb'inchajtz tze'n ntq'uma'n tajlal nejne twitzjo lu', o'kx ok eleljo a ntq'uma'n techtz'ib' “a” ex ok okil tz'aqsit kyjalu'n, a Kawil Q'ol Aq'untl, aj namtaq tex tu'jil tx'exb'il, kxe'l tsma'n kyu'j aq'unal toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal, tu'ntzan ttzaj q'o'n tqanil tumil ti'j; ex,

Qa ma tzaj tziyin toj tqanil tumil, oktzan kchi elex b'inchit tu'jil 3. aq'b'il aq'untl ex tu'n tkub' kynimin tu'n txi kyq'o'n tqanil toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal toj Tu'jil Tqanil Kyaq'un Aq'unal, tu'ntzan tkub' ka'yin ex tu'n tku'x toj k'ub'il tqanil. Yajxitl ajo Tja Aq'untl Kxe'l smante tilb'il tu'jil aq'b'il aq'untl toj Tnejenelb'il Q'il Tajlal Tpwaq Qtanam, tu'ntzan kyku'x tz'ib'it toj tu'jil chojb'il kye aq'unal ex k'ub'inte35.

43 TOTX'IL. Smab'il aq'unal toj juntl ttenb'il aq'untl.

Smab'il aq'unal, atzan tu'n txi smet jun aq'unal toj junt ttenb'il aq'untl ikyx token, chojb'il ex toj K'lojb'il mo toj Junxil, tojx ttenb'il mo toj junxil plaj ttx'otx' Qtanam. Atzan smab'il, ok okex tqanin aq'unal taj tu'n txi sma'n mo b'antlin ti'j tu'n Kawil Q'ol Aq'untl, tuk'il tkyaqil ka'yb'il ti'j aq'untl, tze'nkux ntq'uma'n oxk'al totx'il kawb'il ti'j kyaq'un xjal.

Qa ax aq'unal sokx qaninte, il ti'j tu'n ttzqetjo ti'chaq nqanajtz ti'j:

Tu'n tokx tq'o'n tu'jil tqanb'il twitz tnejenel toj taq'un;a)

Tziyb'il tu'n tnejenel toj tkawb'il, qatzan qa mina saj tziyin, mlay b) b'etl tu'jil smab'il, b'e'x kyjel taqpit;

Tu'n tokx toj sk'ob'il ti'j aq'untl tqanin ja'tumil tu'n txi sma'na; ex,c)

Tu'jil tziyb'il tu'n Kawil Q'ol Aq'untl.d)

8242

Aj tb'ant ti'j kyu'n Kawil tu'n txi smet aq'untl toj juntl ttenb'il taq'un, ikytzan ktenb'ila kyjalu'n:

A nejenel ti'j aq'untl ja' tu'n tpona aq'unal nqanin ti'j aq'unlt, kxe'l a) tb'inchin tqanil xjelb'il ex kxe'l tmujb'in tu'jil qanb'il smab'inte aq'unal te Tkawil Q'ol Aq'untl36.

Aj tb'aj tka'yin Kawil Q'ol Aq'untl u'j pon kanin twitz, kxe'l tsma'n u'j b) toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal te qanb'il tziyb'il ti'j; ex,

A tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal ok eletz q'onte tumil txolil ex ok eletz c) tmeltz'in tkyaqil u'j te Kawil Q'ol Aq'untl, tu'n tb'et tb'inchil tib'.

Toj kykab'il tumil tx'ixpib'il ti'j aq'untl, il ti'j tu'n tetz tu'jil aq'b'il aq'untl kye xjal tze'nkux ntq'uma'n junk'al b'elaj totx'il Ttxolil Kawb'il lu'.

Minti'n tu'n tku'tz laq'e chojb'ilt twi' kyk'u'j aq'unal qa ma txi smet toj junt plaj mo juntl ttenb'il aq'utl37.

B'ELAJ TB'I

NOQX JUN TQIKY'KA'YB'IL EX XJELB'IL TB'INCHAJTZ AQ'UNTL TU'N AQ'UNAL

44 TOTX'IL. Ka'yb'il ex xjelb'il ti'j tb'inchajtz aq'untl ex qa nb'et taq'un aq'unal.

Ok kk'wel nujk'et jun Tnej Aq'untl Ti'j Xjelb'il ex Ka'yb'il Qa Nb'et Aq'untl, a ok ajb'il te tq'uqb'il tu'n kyjax laq'e aq'unal toj juntl aq'untl, aq'b'il xnaq'tzb'il ex yek'il tumil aq'untl kye aq'unal, tu'n tjax laq'e chojb'il twi' kyk'u'j, tx'exb'in aq'untl ex smal aq'unal toj juntl ttenb'il aq'untl.

A xjelb'il ex ka'yb'il taq'un jun aq'unal, jun ch'uq kawb'il ex ttxolil tu'n tok xjelit ex tu'n tok ka'yit jni' nb'ant tu'n jun aq'unal twitz tnam.

Aqe xjelb'il ti'j aq'untl nchi okb'in tu'n txil jiky'sit taq'un aq'unal ex tu'n txi so'jit jun aq'unal, noqtzin tze'n ta'ya taq'un aq'unal, a tnejenel jun aq'unal jun tok b'inchinte xjelb'il ex ka'yb'il ti'j taq'un jun aq'unal, aj tb'aj yolit ti'j ex tz'en ta'ya taq'un jun aq'unal, ok kxe'l ka'yit ti'j aq'untl tu'n tel b'yan

B’a’n txi ka’yb’aj kab’k’al kyaj totx’il Ttxolil Kawb’il lu’.36. B’a’n txi ka’yb’aj oxlaj totx’il toj jun tajlal Kawb’il Chojb’il Twi’ Kyk’u’j 37. Aq’unal toj Qtanam.

8343

B’a’n txi ka’yb’aj oxk’al jun totx’il toj jwe’ tajlal, ex oxk’al oxlaj totx’il 38. Kawb’il Ti’j Kyaq’un Xjal.

ex tu'n txi ka'yit b'inchit ttxolil tajb'in xjelb'il. Aqe tqanil ka'yb'inte ti'j aq'untl, kchi xe'l smet toj Tja Aq'untl ti'j KYaq'un Xjal, tu'ntzan kyku'x k'u'n toj k'ub'il tqanil kyaq'un aq'unal38.

At ox wiq ka'yb'il mo xjelb'il ti'j aq'untl, tnejil xjelb'il tu'n tikyij majx toj aq'untl, tkab' aqe chq'al nchi ok te ka'yb'il tb'inchajtz aq'untl ex toxin noq alkye juntl xjelb'il il ti'j.

45 TOTX'IL. Xjelb'il ex ka'yb'il ti'j taq'un aq'unal tu'n tkyij ten toj aq'untl.

Atzan xjelb'il ex ka'yb'il ti'j taq'un jun aq'unal twitz tnam tzma tok toj ka'yb'il qa kab'antil ex kb'etil aq'untl tu'n, tu'ntza tel tniky'tzajil qa kyjel jun majx te taq'unal qtanam mo minaj.

46 TOTX'IL. Xjelb'il ex ka'yb'il ti'j tb'inchajtz ex tb'etajtz aq'untl.

Atzan xjelb'il mo ka'yb'il ti'j aq'untl chq'al nchi ok te ka'yb'il tb'inchajtz ex tb'etajtz taq'un jun aq'unal. Il ti'j tu'n tok jun maj toj jun ab'q'i tu'n nejenel toj aq'untl te aq'unal ex atzan tu'jil tqanil kx'el smet toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal, tu'ntzan tku'x tz'ib'it toj k'ub'il tqanil kyaq'un aq'unal.

Qatzan ajo tqanil aq'untl ok eletz tzqet toj ka'yb'inte ex xjelb'inte aq'untl mya' b'a'n, b'a'n tok juntl majl jun oxe xjaw ti'jxi tnejil xjelb'il. Atzan juntl ak'aj xjelb'il atzan tajb'in tu'n tel tniky'tzajil qa o chi kub' taq'unan aq'unal tkyaqil oqxenb'il xi chiky'b'it te toj tnejil xjelb'il, xjelb'il lu' noq jun xjelb'ilxi te ka'yb'il ti'j tb'inchajtz aq'untl tu'n aq'unal ex aqe tqanil kchi jawitz toj, ok ajb'il te b'inchb'il ntq'uma'n Oxk'al oxlaj totx'il Kawb'il ti'j Kyaq'un Xjal.

47 TOTX'IL. Juntl Xjelb'il Tib'ajxi Nchi Ok te ka'yb'il Aq'untl junjun Ab'q'i.

Atzan jun xjelb'il in ok kyxoljo xjelb'il nchi ok junjun ab'q'i, tu'ntzan tel tniky'tzajil tze'n ta'ya taq'un aq'unal, atzan xjelb'il lu' in ok kyi'j aq'unal tu'ntzan tel tniky'tzajil qa at toklen ti'jo ntq'um'an Oxk'al oxlaj totx'il Kawb'il ti'j Kyaq'un Xjal mo minaj, qa tu'n txi taq'pit kawb'il txolil aq'untl ti'j.

8444

B’a’n txi ka’yb’aj kab’k’al kyajlaj totx’il toj tnejil pk’ojyol te Kawb’il ti’j 39. Kyaq’un Xjal.

Tu'n kyok xjelb'il lu', iky tenb'ila tze'nku Ttxolil kk'wel tb'inchin Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal.

48 TOTX'IL. Taq'unab'il xjelb'il

Atzan tb'inchajtz xjelb'il ti'j aq'untl ex ttxolil, ok kchi k'wel b'inchin tu'n junjun K'lojb'ilaq'untl mo junjun K'lojb'il, tze'nkux ntq'uma'n Ttxolil Xjelb'il Ti'j Kyaq'un Xjal kk'wel tb'inchin Tja Aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal.

49 TOTX'IL. Xjelb'il ex Ka'yb'il ti'j taq'un aq'unal toj amb'il ka'yb'il aq'unal.

Kykyaqil aq'unal aj kyokxkuxix aq'unal, mo aj kyokx juntl majl aq'unal, mo aj kyjax laq'e toj juntl aq'untl toj sk'ob'il, il ti'j tu'n tok ka'yit ex tu'n tok xjelb'il kyi'j aj tpon b'aj junjun xjaw tojo amb'il ktzajil tniky'in Kawil Q'ol Aq'untl, tu'ntzan tel tniky'tzajil qa kb'antil aq'untl tu'n ex tu'n tkyij ten aq'unal antza mo tu'n tkub' nimitjo tkab' k'lojtz'ib'in tku'x toj kab'k'al qaqlaj Kawb'il ti'j Kyaq'un Xjal. A tqanil ktaq'il xjelb'il, kxe'l smet toj Tja Aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal tu'ntzan tku'x toj k'ub'il tqanil kyaq'un aq'unal.

Qatzan qa mina xb'ant aq'untl tu'n aq'unal tze'nkux ntq'uma'n xjelb'il ex qa mlay b'ant tu'n tkub' ten aq'unal toj aq'untl ikyjo, b'e'x ok eletz tb'inchin Kawil Q'il Aq'untl tu'jil tu'n tel q'iyit xjal toj aq'untl ex b'e'x kxe'l tqanil toj Tja Aq'untl Ti'j Kyaq'un Xjal39.

50 TOTX'IL. Kyoksb'il kawil

A Kawil Q'ol Aq'untl tuk'il K'loj Aq'unab'il Kyi'j Aq'unal, ok okil kyq'o'n xjelb'il ex ka'yb'il taq'un aq'unal toj amb'il tkub' te ka'yb'ilte qa kb'antil aq'untl tu'n, tu'ntza tkyij jun majx toj aq'untl. Qatzan qa tb'anil in ela aq'untl tu'n aq'unal, b'a'n qa mina xjapon b'aj amb'il te ka'yb'il ti'j aq'unal tze'nku nt'quma'n Kawb'il.

8545

B’a’n txi ka’yb’aj oxk’al jun totx’il toj kab’ tajlal ex ox totx’il Kawb’il 40. ti’j Kyaq’un Xjal ex kab’k’al jun totx’il Kawb’il Ti’j Taq’un Qtanam Kyuk’il Junxil Tnam.

LAJ TB'IOKLENJ, KYAQ'UN EX TI'CHAQ MYA' B'A'N TU'N TB'ANT KYU'N

TAQ'UNAL QTANMIN.

TNEJIL TQIKY'QE OKLENJ

51 TOTX'IL. ujlab'il

Aqe taq'unal Qtanam atex' toj Nuk'b'il Tten Tkawb'il Qtanam, a ma b'ant mo ma pon tzqet jun aqbq'i kyaq'unan ex minti' o kyij tzaqpaj, at kyoklen ti'j jun amb'il u'jlab'il tu'n jun ab'q'i aq'untl, ok kxe'l kyujlab'il kyojo xjal tjunlajin, tkab'lajin txjawil junjun aqb'i mo toj tnejil txjawil ab'q'i. Aqe aq'unal a nam tjapon b'aj jun ab'q'i tu'n kyaq'unan, ok kxe'l jun jte' q'ij kyujlab'il aj tajtz tajlal tze'nkux amb'il o chi aq'unan40.

52 TOTX'IL. Aj tchmet ila' amb'il ujlab'il:

Aqe ujlab'il mlay noq tu'n kykub' chmet, il ti'j tu'n kyxo aq'unal ujlal toj amb'il q'uma'nkub' toj kab'k'al junlaj totx'il Ttxolil Kawb'il lu', ex mlay b'ant tu'n kyex chjet, okxjo qa namtaq tej aq'unal toj ujlab'il mo qa namtaq kypon tzqet, noq ti' qu'nil, o'kx ja'ku b'ant tx'ex chjet tamb'ilte kab'e ab'q'i. Tu'ntzan tel b'ant toj tumil, aqe ajkawil q'ol aq'untl, kxe'l kyka'yin ex kyxe'l kynuk'u'n tib'j tu'n kyexjo aq'unal ujlal toj amb'il kawb'in ti'j ex tu'n mina kub' naja kyoklen ti'j kyujlab'il noq tu'n kykub' chmet.

53 TOTX'IL. Amb'il ti'j u'jlab'il noq toj alkye xjaw toj ab'q'i.

Ja'kub' b'ant tu'n kyex junjun tnej aq'unal ujlal noq toj alkye xjaw toj ab'q'i, mya' kyojo q'uma'nqekub' toj kab'k'al totx'il Ttxolil Kawb'il lu', tze'nqe aq'unal ate'kx toj tnuk'b'inte tten tkwab'il Qtanam, tze'nqe aq'unal lu': Qe tajq'anil ex txqantl taq'unal tjaq'anb'il tnam, qe taq'unal Kyja Sis, qe taq'unal Xq'uqb'il Tnam, qe taq'unal Smab'il U'j ex Tqanil, qe taq'unal Kamol Chojb'il, ex txqantl aq'unal tu'n txilen twitz kyaq'un, mlay kyij tzaqpaj, tze'n qe aq'unal nchi nchi ka'yin, nchi nuk'unte ti'j

8646

B’a’n txi ka’yb’aj kab’k’al wajxaqlaj totx’il Ttxolb’il Kawb’il lu’.41. B’a’n txi ka’yb’aj kyajk’al wajxaq totx’il Kawb’il ti’j Kyaq’un Xjal.42.

chojb'il b'inchb'inte jun aq'untl toj jun amb'il b'antlin ti'j, qu'n mlay kyij tzaqpqj, a Kawil q'ol aq'untl, kxe'l nuku'nte ti'j jtoj tu'n tex aq'unal ujlal ex b'e'x ok okil txel aq'unal aj namxtaq txe aq'unal toj u'jlab'il, tu'ntzan mina kyij naja ttxolil aq'untl ex kxe'l tsama'n tqanil alkye ex tze'n ktenb'ila tumil aq'untl41.

54 TOTX'IL. Ujlab'il Kyoj Tq'ob' K'lojb'il Tnuk'b'il Kawb'il Qtanam.

Aqe tq'ob' k'lojb'il tnuk'b'il kawb'il Qtanam ate' toj jun tnam te qtanam ex qe k'lojb'il kynuk'unxkyib', ja'ku txi' kynuk'u'n ti'j ulab'il tze'nkux ntq'uma'n Txolil Kawb'il lu', tu'n ikyjo, ok kk'wel kytxolb'in tumil ujlab'il. Qatzan qa tu'n kawb'il mojqa ikykutaq nchi aq'unana aq'unal kyojo Tq'ob' K'lojbil, at txqantl amb'il in ex te kyujlab'il ti'j junjun ab'q'i aq'untl, mlay tz'el q'iyit kyoklen ti'j ch'int amb'il ujlab'il42.

55 TOTX'IL. Tu'n tel oklenj.

Kyoj k'lojb'il ja'tumil tkyaqil aq'unal at toklen ti'j tkyaqil amb'il te ujlab'il, atzan amb'il q'uma'nkub' tu'n kawb'il te ujlab'il, b'e'x kk'wel naj qa makutaq tz'el toklen jun aq'unal ti'j taq'un, ex mlay tz'okjo amb'il te ujlab'il te tajlal najsb'il.

56 TOTX'IL. K'ub'il tqanil ujlab'il.

Toj aq'unab'il kyi'j aq'unal toj jun k'lojb'il mo jun tq'ob' tkawb'il qtanam, il ti'j tu'n tkub' nuk'u'n ka'yb'il ti'j kyaq'un aq'unal, atzan tqanil tilil ti'j lu': tajlal q'ij tej tokx aq'unal, tajlal amb'il te tu'jlab'il ex q'oyit, qa tz'aqle mo noq jte'b'in q'ij tze'nkux amb'il aq'unan, ex alkye ab'q'i ex ujlab'il ti'j.

Toj jun aqb'qi, qa otaq tz'aq'unanxi jun aq'unal toj junxil K'lojil mo Tq'ob' Tkawb'il Qtanam, il ti'j tu'n toktz qanit tu'jil tujlab'il ochi ex q'o'nxi ja'tumil saq'unana nej, tu'ntzan tkub' kyk'u'n taqanil ex kynuk'un ajkawil ti'j amb'il te ujlab'il, tu'ntzan chi ex q'oyit tajlal q'ij te tujlab'il aq'unalt ti'j amb'il ok aq'unal, tu'ntzan toj juntl ab'q'i, kxe'l qe tajlal mab'il ti'j taq'un xjal te aq'b'il tujlab'il toj tnejil q'ij te tnejil xjaw, tu'n tpon b'aj toj junk'al junlaj tajlal tkab'laj txjawil ab'q'i.

8747

Kub’ tz’aqsin tz’en ta’ya tz’¡b’inte ja’lin, tu’n tkawb’il Tnejenel Qtanam. 43. 564-98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj tajlal q’ij twajxaqin txjawil ab’q’i 1998.B’a’n txi ka’yb’aj kab’k’al oxlaj totx’il Ttxolil Kawb’il lu’.44. B’a’n txi ka’yb’aj oxk’al jun totx’il toj kyaj tajlal Kawb’il Ti’j Kyaq’un 45. Xjal.

Tu'n txi ka'yit jun mya' b'an ti'j ujlab'il, il ti'j tu'n tkub' ka'yit ti'jo jni' tz'ib'in ti'j ujlab'il ex tze'n in el q'iyit taq'un jun aq'unal, chojb'il kab'e amb'il ujlab'il ntq'uma'n kab'k'al kab'laj totx'il ttxolil kawb'il lu', antza kxe'l qeya ti'jo tajlal chojb'il twi' tk'u'j twi'pin mo bajsb'il sjaw taq'un43.

57 TOTX'IL. Tiqinx tib' aq'untl ex tiqin tib' amb'il te ujlab'il.

Aj txi sma'n jun aq'unal toj junxil ttenb'il aq'untl, ex tokx tjaw Tkawb'il Kyaq'un Xjala, junxch'in tajlal amb'il taq'un kjawil q'iyitj tu'ntzan, tiqinx tib' amb'il te tujlab'il ok elex.

58 TOTX'IL. Tu'jil qanb'il ujlab'il toj junxitl amb'il.

Aj tpon b'aj jun ab'q'i kyaq'unan aq'unal, qa atixix toka ttxolil tu'n aq'unal, ja'ku tz'okx tqanin tu'n ttzaj q'o'n amb'il te tujlab'il toj junxitl amb'il tze'n ntq'uma'n Ttxolil Kawb'il lu', aqe ajkawil ti'j aq'untl, b'a'n tu'n txi kyqanin tkayqil u'j ja'ku tz'okin te chiky'b'il txilen tqanb'il aq'unal, aj tb'aj kyka'yin tkyaqil, ja'ku tz'ex kytziyin tu'jlab'il jun aq'unal toj junxitl amb'il tze'nkux ntqanin aq'unal44.

59 TOTX'IL. Junjun Ti'chaq Mya' Minti' B'inchin Ttxolil.

Qa atix juntl ti' ti'j amb'il te ujlab'il minti' ttxolil tku'x toj u'j lu', aqe ajkawil te junjun k'lojb'il kchi xe'l ojtzqinte, ex yonte tumil ex ttxolil toj tb'anil.

60 TOTX'IL. Tziyb'il tu'n tex aq'unal jun amb'il toj taq'un chjo'n mo mya' chjo'n45.

Qe Ajkawil q'ol aq'untl ex tnejenel k'lojb'il, aj tb'aj kyka'yin ti'j, ja'ku txi kytziyin jun amb'il tu'n mina chi pona aq'unal toj aq'untl, tze'n ttxolil lu':

8848

Qe Kawil Q'il Aq'untl:1.

Ja'ku txi tziyit jun xjaw amb'il te jun aq'unal tu'n mina tzula toj a) taq'un ex mlay tz'el q'iyit chojb'il taq'un, il ti'j tu'n tku'x ttz'ib'in toj tu'j qanb'il tziyb'il, ti'xix qu'nil, myal txi tziyit amb'il tu'n aq'unal toj juntl aq'untl tojx taq'un Qtanam, mo toj juntl aq'untl noq jun nteb'in q'ij tzaj tze'nxjo ntq'uma'n kawb'il oksb'il kye aq'unal.

Ja'ku txi oxe xjaw, me mlay jax laq'e, noq tu'n mlay tz'ex chjet b) aq'unal toj amb'il ikyjo, il ti'j tu'n tku'x ttz'ib'in toj tu'j qanb'il tziyb'il, ti'xix qu'nil, myal txi tziyit amb'il tu'n aq'unal toj juntl aq'untl tojx taq'un Qtanam, mo toj juntl aq'untl noq jun nteb'in q'ij tzaj tze'nxjo ntq'uma'n kawb'il oksb'il kye aq'unal; ex,

Ja'ku b'ant txi tziyit jun ab'q'i te jun aq'unal tu'n mina pona toj c) aq'untl, chjo'n mo mya' chjo'n twi' tk'u'j, tu'n txi xnaq'tzil tib' tij jun xnaq'tzb'il tu'n tmojin tu'n tel b'yan taq'un. Qa ma txi q'oyit mo txi tziyit amb'il te aq'unal tu'n txi xnaq'tzil tib' ex ok elex chjet twi' tk'u'j, ok k'wel tz'ib'it jun tu'jil yol, ja'tzan kk'welex tz'ib'it ex kk'wel ttziyin aq'unal tu'n tpon b'aj twi' xnaq'tzb'il tu'n, tb'anil tu'n tten toj xnaq'tzb'il ex aj tmeltz'aj pon kanin jun majl aq'unal tojx taq'un jun kab'e kyinx amb'iljo. Qatzan qa mina tkub' timin ntqanin, b'e'x ok okex tmeltz'in chojb'il setz q'o'n mo juntl ti'. Ajo Ajkawil q'ol aq'untl ja'ku ku'x ttz'ib'in junjuntl tumil tze'n tu'n tb'inchite ex tu'n tminte.

Qe Tnejenel K'lojb'il. Tziyb'il jun amb'l tu'n tex aq'unal toj taq'un tuk'il 2. chojb'il twi' tk'u'j kyi'j q'ij ex tqanil lu':

Qa ma tkyim tuk'il aq'unal, tchmil mo txujil ajtzqinx tu'n tkawb'il, a) jun tk'wal mo manb'aj mo txub'aj, jwe' q'ij tq'ijil aq'untl ex atzan qa no jun tk'mol ttziky mo titz'in noq oxe q'ij tq'ijil aq'untl.

Aj tetz mejeb'lin toj kawb'il jwe' q'ij tq'ijil aq'untl;b)

A q'ij aj tul itz'jin mo tanq'in jun tk'wal mo tal.c)

Aj tpon kanin jun txokb'il ti'j aq'unal kyu'n ajkawil Q'il Twitz d) Aq'untl mo Ti'j Jun Il, a'lex amb'il taj txokb'il ti'j aq'unal, me nej ok okex tyek'in tu'jil txokb'il te tenejenel toj aq'untl.

8949

Kub’ tz’aqsin tz’en ta’ya tz’¡b’inte ja’lin, tu’n tkawb’il Tnejenel Qtanam. 46. 564-98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj tajlal q’ij twajxaqin txjawil ab’q’i 1998.B’a’n tu’n txi ka’yb’aj Jwe’k’al oxlaj ex qaqk’al qaqlaj toj ttechtz’ib’ d. te 47. Ttxuyil Takwb’il Qtanam ex toxin totx’il Kawb’il ti’j Kyaq’un Xjal .Kub’ tz’aqsin tz’en ta’ya tz’¡b’inte ja’lin, tu’n tkawb’il Tnejenel Qtanam. 48. 564-98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj tajlal q’ij twajxaqin txjawil ab’q’i 1998.

Tu'n txi aq'unal toj Tja Q'anb'il Kye Ajpaxil (Instituto Guatemalteco e) de Seguridad Social), o'kx amb'il kajb'il te tsanjil a ex kpol yek'ilte tu'jil alkye tajlal kmuj amb'il tej tokx ex tetz toj ka'yb'il ti'j; ex,

A q'ij ja'tumil in el junjun ab'q'i aq'unal.f)

Kyi'jo tumil ma chi b'aj txolb'it, minti' tu'n tjaw tu'jil aq'b'il jun amb'il te aq'unal, me il ti'j tu'n tqanil toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal, tu'ntza tku'x k'uyit tqanil kyaq'un aq'unal46.

61 TOTX'IL. Tziyb'il amb'il te jun aq'unal tu'n tpon kanin toj toklen ok sk'ob'il tu'n tnam.

Aqe Kawil q'ol aq'untl ok kxe'l kytziyin amb'il toj jun ab'q'i te jun aq'unal, njaw kysk'o'n tnam te kyajkawil tze'nkux ntq'uma'n Kawb'il Ti'j Sk'ob'il Kye Ajkawil ex Kyi'j K'lojb'il Kyaj Chipon Kanin Kawil47.

62 TOTX'IL. Tziyb'il amb'il te xnaq'b'il.

Aqe Kawil Q'ol Aq'untl ja'ku b'ant tu'n txi kyka'yin ti'j qanb'il amb'il tu'n aq'unal ex noq tze'n toka ttxolil, toj kykawb'il toka tu'n tex kytziyin noq jun wajxaq kmuj amb'il toj junjun k'lojq'ij, chjo'n mo mya' chjo'n kye aq'unal nchi xnaq'tzan kyib' kyoj nimjaxnaq'tzb'il tu'n kyxi b'inchil kyaq'un toj xnaq'tzb'il ka'yin ti'j mo ti' juntl kyaq'un ti'j xnaq'tzb'il ja'tzan in etz q'o'na tu'jil kyxnaq'tzb'il kyu'n jaxnaq'tzb'il ja'tumil nchi tena xnaq'tzil kyib'. Aqe ajkawil q'ol aq'untl, b'a'n tu'n txi kyka'yin ch'q'al mo tpon amb'il te toj kyxim, tu'n tokx kqanin tu'jil kyxnq'tzb'in aq'unal te q'ol tqanil ex ti'qu'nil in ex tziyit amb'il kye, qa mya' toj tumil in okina amb'il kyu'n aq'unal, ja'ku tz'el q'iyite tziyb'il amb'il kye. Aj tb'aj ikyjo noq kxe'l tqanil toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un xjal tu'ntzan tku'x k'uyit tqanil toj k'ub'il kyaq'un aq'unal48.

9040

El q’iyit oxk’al ox totx’il Ttxolil Kawb’il lu’, tu’n tkawb’il Tnejenel Qtanam. 49. 564-98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj tajlal q’ij twajxaqin txjawil ab’q’i 1998.B’a’n txi ka’yb’aj oxk’al jun totx’il toj kab’laj tajlal Kawb’il Ti’j Kyaq’un 50. Xjal.B’a’n txi ka’yb’aj Jwe’k’al kab’ toj techtz’ib’ “j” toj Ttxuyil Tkawb’il Qtanam. 51. Kub’ tz’aqsin tz’en ta’ya tz’¡b’inte ja’lin, tu’n tkawb’il Tnejenel Qtanam. 564-98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj tajlal q’ij twajxaqin txjawil ab’q’i 1998. B’a’n txi ka’yb’aj oxk’al jun toj qaq tajlal toj Kawb’il Ti’j Kyaq’un Xjal ex tu’jil Kawb’il Tu’n K’loj B’inchkawb’il te Qtanam. 1633.

63 TOTX'IL. Oje tz'el q'in49.

64 TOTX'IL. Amb'il in ex kye txub'aj aj na'mtaq tib'ajxi chujin.

Aqe qya mo xu'j aq'unalqe, at kyoklen tu'n tex q'oyit jun amb'il kye twutzajtz ex tib'ajxi chujin ntq'uma'n Tja Q'anb'il Kye Ajpaxil (Instituto Guatemalteco de Seguridad Social)50.

Aqe qya mo xu'j mya' ate'kx toj Tja Q'anb'il Kye Ajpaxil (Instituto Guatemalteco de Seguridad Social), at kyoklen tu'n tex tziyit amb'il kye ex chjonqe, tze'nkux amb'il nxi kye qya mo xu'j nchi kub'chujin, tu'ntza texjo amb'il lu', ok okex tuk'il tu'jil qanb'il jun tu'j ajq'anil twitz Kawil Q'ol Aq'untl, ja'tzan ntq'umana jtoj b'a'n tkub' tz'aq toj chujin.

65 TOTX'IL. Chojb'il Oyaj.

Ajo chojbil oyaj ok elex toj junjun ab'q'i kye taq'unal qtanam. Toj kab'e chojin ok elex chjeta kyjalu': Niky'jin toj tnejil jwe'laj q'ij te kab'laj txjawil ab'q'i ex atzan juntl niky'aj toj tq'ij chojin te tjnejil xjaw te juntl ab'q'i51.

66 TOTX'IL. Amb'il tu'n taq'unan aq'unal tu'n tex chjet oyaj.

Aqe aq'unal nchi aq'unan tojo amb'il nxi qe toj tnejil q'ij te tnejil txjaw jun ab'q'i, tu'n tpon toj junk'al laj q'ij tajlal tjunlajin txjawil ab'q'i, at kyoklen ti'j tkyaqil chojb'il oyaj, ex ajo tumel tu'n tex chjet a ntq'uman totx'il nejni twitzjo lu', kyinxjo tu'n tex chjet tze'nx chojb'inte twi' tk'u'j aq'unal tojo tjunlajin txjawil ab'q'i, atzan kye aq'unal a mya' tz'aqle jun ab'q'i kyaq'unan, noq kjawil tajlal chojb'il oyaj te kye tze'nx tajlal amb'il o chi aq'unan.

914!

El q’iyit oxk’al wuq totx’il Ttxolil Kawb’il lu’, tu’n tkawb’il Tnejenel 52. Qtanam. 564-98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj tajlal q’ij twajxaqin txjawil ab’q’i 1998.Kub’ tz’aqsin tz’en ta’ya tz’¡b’inte ja’lin, tu’n tkawb’il Tnejenel Qtanam. 53. 564-98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj tajlal q’ij twajxaqin txjawil ab’q’i 1998.

67 TOTX'IL. Oje tz'el q'in52.

68 TOTX'IL. Tiqin tib' amb'il taq'un aq'unal ex mo ati' tziyb'il in ex te mina ntzakin tij chojb'il oyaj.

Ajo amb'il in ex tziyit kye aq'unal mya' chojon, jni' amb'il ti'j chujin, amb'il ti'j ujlab'in, takpil aq'untl tu'n taq'pil kaqb'il ex jni' ntq'uma'n Tja Ka'yil Kye Aq'unal, minti' nchi tzakin ti'j oklenj ti'j chojb'il oyaj ti'j jun ab'q'i aq'untl mo noq jte'b'in xjaw53.

69 TOTX'IL. Minti' tu'n tok amb'il in ex tziyit kye aq'unal te tajlal aq'unab'in.

Atzan amb'il in ex tziyit kye aq'unal in ex kyqanin nim tqan ex minti' chojb'ilkye in exjo takpib'il aq'untl minti' chojb'ilte, minti' in ok te tajlal amb'il aq'unab'in kyu'n aq'unal ex minti' chojb'il oyaj in ex te kye.

70 TOTX'IL. Oklenj ti'j q'umab'il il.

Qa at jun il mo mina sex tqetz chojb'il oyaj te jun aq'unal, tzenkux ntq'uman kawb'il, ja'ku txi tqanin mo txi tq'uman te ajkawil chojil ti'j a, tu'ntzan tex tchjon mo tu'n txi tq'uma'n tu'n tex chojon, qa ikyjo xjaw tzqet ti'j kyu'n tkyaqil u'j ok okex tq'o'n te ka'yb'il ti'j.

71 TOTX'IL. Chojb'il oyaj kye aq'unal noq toj tu'jil kyb'i aq'unal njaw q'iyete tajlal q'ij kyaq'un.

Tu'n txi ka'yit chojb'il oyaj kye xjal aqe nchi aq'unan ex noq toj tu'jil kyb'i aq'unal njaw q'iyete tajlal q'ij kyaq'un. Antza kxe'l q'iyte tajlal chojb'l oyaj kye tib'aj tajlal q'ij ÿi aq'unan toj tjunlajin xjaw te junjun ab'q'i, tze'nkux ntq'uma'n oxk'al jwe' totx'il Ttxoli Kawb'il lu'.

72 TOTX'IL. Chojb'il Oyaj kye aq'unal te txel jun aq'unal.

Ajo xjal nxi' chq'o'n aq'unal te txel jun aq'unal, at toklen ti'jo chojb'il oyaj, tze'n tajlal amb'il saq'unan.

924"

B’a’n tu’n txi ka’yb’aj kyajk’al oxlaj totx’il Kawb’il ti’j Kyaq’un Xjal.54. Kub’ tz’aqsin tz’en ta’ya tz’¡b’inte ja’lin, tu’n tkawb’il Tnejenel Qtanam. 55. 564-98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj tajlal q’ij twajxaqin txjawil ab’q’i 1998.

73 TOTX'IL. Qe Toklen Aq'unal Ajxi Tkyim54.

Aj tkyim jun juna aq'unal, ate' qe toklen lu':

Chojb'il muqb'ilte, a tchmil mo txujil ajtzqinx tu'n kawb'il, aqe k'wal 1. chi tijin ex qe mu'ÿ, mo aqe at tzakaj toj kychwinqil tajtzqin kawb'il, aqe manb'aj mo qe titz'in mo ttzikyjo kyimni, ktzajil chjo'n pwaq te muqb'il tib'ajxi jwe'q'o pwaq, ex ok eletz chjo'n tajlal twi' tk'u'j ti'j kab'e xjaw, jte'tzaq chjo'ma. Qtzq mya'le muqb'ilte qtzan xjal xkub' b'aj tze'n tajlal kab'e xjaw twi' tk'u'j, o'kx ok eletz chjo'n xkub' b'aj tku'x toj tu'jil k'ayb'in.

Jun chojb'il te anmi. A txujil mo tchmil, mo a tuk'il mujle twitz 2. kawb'il, exqe tk'wal na'm kychojin exqe at tzakaj toj kywinaqil ojtzqinx tu'n kawb'il, qe manb'aj nchi tk'achin, atzan tpwaq anmi ok eletz chjo'n te mojb'ilkye tk'ach, kyin tze'n twi' chojb'il tk'u'j toj jun xjaw junjun ab'q'i saq'unan tqinx tib' mo at maj nkyij tzaqpaj.

Junjuntl chojb'il, a tchmil mo txujil mo a tuk'il nnajan toj tja twitz 3. kawb'il, qe tk'wal ex qe manb'aj, at kyoklen noq tu'n kyxi'xi ex minti' tu'n txi b'inchit ti'j twitz kawb'il, qanil mo peyil chojb'il twi' tk'u'j anmin a namtaq tetz chjo'n ex jni' chojb'ilte oyaj te aq'unal ti'j junjun ab'q'i aq'untl, tze'n: ujlab'il, chojb'il oyaj, chojb'il mojb'il ti'j junjun ab'q'i aq'untl, mojb'il chojb'il tb'etb'il, mojb'il chojb'il ojtxe aq'unal, mojb'il chojb'il amb'il toj ujlab'il, mojb'il chojb'il te ajxnaq'tzal ex noq alkye juntl chojb'ilte q'onx aj tpon kanin kyimin ti'j55.

74 TTXOLIL. Tu'j tex chjet tkyaqil chojb'il jni' toklen aq'unal ajxi tkyim.

Atzan ttxolil tu'n tex chjet tkyaqil tpwaq jun aq'unal a lu':

Tu'n tex chjet tpwaq qtzan xjal aq'unal te nqanin ti'j, il ti'j tu'n tokx 1. tq'o'n jun tu'jil qanb'il noq toj jun txaq u'jxi mo kyoj txaq tu'jil qanb'il q'o'mitz, tu'n tpon kanin toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal motojo K'lojb'il ja'tumil saq'unana, tu'ntzan txi kysma'n toj Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal twitz Qtanam Paxil.

934#

Ajo tu'jil qanb'il il ti'j tu'n tokx tzqet:

Tu'j amb'il jte' ab'q'i saq'unan qtzan aq'unal, kyu'n ajkawil ja'tumil a) saq'unan ex ja ntq'umana jte' maj sujlan aq'unal, jtoja tok aq'unal ex ja'tumil ntq'umana tajlal amb'il te txi q'oyit amb'ilte te tujlab'il ex ti'chaq ab'q'i.

Tu'jil kyimni in etz toj tjakawb'il ttanam.b)

Tu'jil tmejeblin in etz q'o'n toj tjakawb'il ttanam, tib'ajxi c) tkyimin.

Kyu'jil kyb'i tkwal in etz toj tjakawb'il ttanam.d)

Qa jun tk'mol, ttziky' mo titz'in, ok okix tu'jil tz'ib'inte tb'i tej e) tanq'in q'omitz tu'n ajtz'ib'il kyb'aj xjal.

Tu'jil chojb'il loq'enj sokb'in te muqb'il qtzan aq'unal.f)

Qa aqe mamb'aj nchi pon qanilte mojb'il, ok kchi okel tz'aqtzit u'j ma chi b'aj q'umet toj ttechtzib' (a) ex (b), toj totx'il lu'. Ok kxe'l q'iyit tu'j tb'i tej ttz'ib'it te tanq'in qtzan aq'unal ex jun u'j te q'umab'il tqanil qa minti'qe tkw'al qtzan xjal ÿi kyij ten, txu'jil ex qa o'kqex manb'ajtaq tk'ach qtzan aq'unal twitz jun Ajkolil, Tq'ob' Ajkawil Qtanam ex Tnejenel Qtanam.

Qa ajo qtzan xjal ka'yil kyi'j Tnam mo noq alqi'j, il ti'j tu'n tkub' nimit ntq'uma'n Kawb'il Il Kyi'j ex Kyxol Xjal ex Pwaqb'in, ex ok okex jun tqanil Kywitz Ajkawil ex tz'ib'in tqanil toj Tzib'i Kyb'i Xjal.

A Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal, ok k'wel tka'yin ajo u'j qanb'il ex 2. txqantl u'j, aj tb'aj tka'yin, ok eletz tq'uma'n ttxolil q ama tziky'x mo mina siky'xjo nqanajtz.

Tja Aq'untl ti'j Kyaq'un Xjal b'e'x kxe'l tsama'n toj K'lojb'ilq'untl 3. ja'tzan tu'n tpona, tu'ntzan txi b'inchhit ti'j ex tu'n tex chjet56.

Kub’ tz’aqsin tz’en ta’ya tz’¡b’inte ja’lin, tu’n tkawb’il Tnejenel Qtanam. 56. 564-98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj tajlal q’ij twajxaqin txjawil ab’q’i 1998.

944$

B’a’n txi ka’yb’aj oxk’al kyaj totx’il Kawb’il ti’j Kyaq’un Xjal.57.

TKAB' TQIKY'QA AQ'UNTL IL KYI'J EX ILB'IL MYA' B'A'N TB'INCHAJTZ

75 TOTX'IL. Ti'chaq aq'untl il ti'j tu'n tkub' kyb'inchin aq'unal57.

Aqe Kawil q'ol aq'untl exqe kyq'ob' mo kyxel, il ti'j tu'n tkub' kynimin ttxolil ex tu'n txi b'inchit mo tu'n txi aq'unet tojxix tumil Ttxolil kawb'il lu', ex tu'n txi ka'yit ti'j tu'n tten kawb'il toj aq'untl, tu'n txi ka'yit ti'j amb'il ex tu'n txi ka'yit ti'jo jni' aq'untl toj junjun k'lojb'il tq'ob' Nuk'b'inte Tkawb'il Qtanam junjun. Ex tkyaqil jni' tq'uma'n kawb'il ti'j aq'untl, kyaq'un kye aq'unaljo lu':

Tun txi nukb'il ti'j amb'il tojxix tumil ex tu'n txi jikysit amb'il te wab'il 1. te niky'aj q'ij mo wanq'ij;

Mya' tu'n txi kytx'ixpin tumil amb'il ex aq'untl nxi q'o'n kye toj wanq'ij 2. ex ujlab'il; ex,

Ajo txqantl kyjel b'ant ti'j kyxolx aqe xjal nchi aq'unan toj junjun 3. k'lojb'il,

76 TOTX'IL. Nukb'il ex pa'b'inte amb'il te aq'untl.

A kyaq'un Kawil q'ol aq'untl tu'n tb'ant tnuk'et ex tu'n txi pa'yit amb'il te kyaq'un aq'unal nchi aq'unan toj Junjun K'lojb'ilaq'untl ex toj tq'ob' Tnuk'b'il Tkawb'il Qtanam, tu'ntzan tel b'ant junjun ttxolil lu':

Aqe kawb'il ti'j amb'il tu'n kyok aq'unal ex tu'n kypon aq'unal junjun 1. q'ij.

Nuk'bil ti'jj amb'il ex tenb'il ja'tumil tu'n txi qe aq'untl ex tu'n tpon 2. b'aj.

Qe junjuntl tumil aq'untl tu'n twiqil aq'untl, kyab'qi ex kyqab' aq'unal, 3. ttxolil nimb'il kyxol xjal, tze'n ttxolil tu'n kyten xjal toj kyaq'un, nuk'b'inte kyaq'un, tkyaqiljo lu' tu'n tkub' kynimin toj kyaq'un.

Aqe aq'unal nchi aq'unan ti'j xq'uqb'il, aqe aq'unal ti'j junjun aq'untl 4. toj junjun jteb'in q'ij ex qe noq tu'n kypon kaninxe yek'il kyib' toj aq'untl.

Aqe aq'unal nchi aq'unan jun majx mo noq jun amb'il tijb'inxi tja 5. k'lojb'il.

954%

Exqe txqantl aq'untl my'a ate'kx tjaq' kawb'il junxch'in amb'il te 6. b'inchb'il aq'untl.

77 TOTX'IL. Tu'n tpon kanin aq'unal toj amb'il ex aq'untl.

Aqe aq'unal tu'n kypon kanin toj amb'il ex aq'untl tze'nkux ntq'uma'n Ttxolil Kawb'il lu' ex jni' tku'x toj Kawb'il ti'j Kyaq'un Xjal, ex junjuntl tumil ti'j amb'il tu'n kypon kanin aq'unal toj kyaq'un, exqe kawb'il aq'untl toj junjun k'lojb'il mo ttenb'il aq'untl.

Tu'n tel b'antjo tumil aq'untl lu', at junjun ttxolil tu'n txi b'inchit:

Kykyaqil aq'unal akuxix tu'n tpon tz'ib'il tb'i junjun q'ij aj txi qe 1. taq'un, tojo jni' u'j ex txqantl tumil ka'yb'il kyoklex ex kyeletz aq'unal junjun q'ij. Ex ikyxjo jni' ti'j amb'il aj kyex wa'l ex jni' amb'il tu'n tu'n kyxi' ujlal, tajb'in tkyaqil lu' te ka'yb'il taq'un aq'unal.

Aqe aq'unal yaj nku'x kytz'ib'in kybi' ex tajlal amb'il aj kypon toj 2. aq'untl junjun q'ij, b'e'x nku'x jun kyil mo kypaj qa yaj nchi pon toj aq'untl, inchaqx b'e'x nchi kanin toj amb'il tzenkux ntq'uman aq'untl. Ajo aq'unal mina nku'x ttz'ib'in tb'i junjun q'ij b'e'x in ok qa mina qa mina xpon kain jun q'ij aq'unal. Aqe aq'unal yaj nche'x tz'ib'il kyb'i mo mina ku'x kytz'b'in kyb'i, b'e'x kchi xe'l kawit, qatzan qa b'e'xkux kpol tqanil tu'n aq'unal te ajkawil ex kxe'l tchiky'b'in ti'tza qu'nil yaj mo mina xku'x ttz'ib'in tb'i, aj tb'aj ti'n tnejenel tqanil qa kukx kyejla mo kxe'l kawit. A K'loj Aq'unab'il Kyi'j Aq'unal toj junjun K'lojb'il ok k'wel kytz'ib'in jte' maj yaj nchi pon kanin aq'unal ex qa mina xku'x kytz'b'in kyb'i toj tu'jil tz'ib'il kyb'i aq'unal junjun q'ij, toj tu'jil tqanil kyaq'un aq'unal tu'n tku'xa, tu'ntzan tb'an kyxi kawit; ex,

Tze'nkux ntq'uman Kawb'il ti'j Kyaq'un Xjal, il ti'j tu'n txi kawit jun 3. aq'unal qa namtaq tpon amb'il tu'n te aj taj mo aj tkyij ttzaqpin taq'un ex minti' amb'il okx tqanin ex minti' tqanil te tnejenel.

78 TOTX'IL. Twiqil amb'il te qq'untl junjun q'ij58.

Aqe aq'untl noq toj jun tnej amb'ilqe junjun q'ij, atzan amb'il tu'n ten aq'unal tnam toj taq'un, tze'nkux tq'uman Kawb'il ex amb'il tajb'il aq'untl.

B’a’n txi ka’yb’aj oxk’al wuq totx’il Kawb’il ti’j Kyaq’un Xjal.58.

964&

Aqe aq'untl noq toj jun tnej amb'ilqe toj jun q'ij, at aq'untl noq toj jun q'ij, at aq'untl toj qniky'in ex at kykab'lix amb'il q'ijl ex qniky'in.

Aqe aq'untl nchi b'ant q'ijl, aqe aq'untl nxi qe kyu'n aq'unal aj txi qe qaq kmuj amb'il ex npon b'aj aj tok wajxaqlaj kmuj amb'il toj jun q'ij, ex noq wajxaq kmuj amb'il toj junjun q'ij ex noq kab'ka'l kyaj kmuj amb'il toj junjun k'lojq'ij.

Aqe aq'untl toj qniky'in, aqe aq'untl nxi qe kyu'n aq'unal aj tok wajxaqlaj kmuj te jun q'ij ex non b'aj aj toj qaq kmuj te junxil q'ij, noq qaq kmuj junjun q'ij ex junka'l laj kmuj toj junjun k'lojq'ij.

Aqe aq'untl nchi b'ant kyu'n aq'unal toj q'ijl ex niky'jin, noq wuq kmuj amb'il tu'n kyaq'unan aq'unal junjun q'ij ex junk'al wajxaqlaj kmuj tuk'il niky'jin toj junjun k'lojq'ij. Ante aq'untl nb'ant kyu'n aq'unal toj kyaje mo nimxil kmuj toj qniky'in, b'e'x nchi ok kye te aq'untl toj qniky'in.

79 TOTX'IL. Tajlal kmuj amb'il te junjun twiqil amb'il te aq'untl toj junjun q'ij.

Aqe aq'untl nchi b'ant q'ijl toj jun q'ij, toj tkyaqil Nuk'b'inte Tkawb'il Qtnama toj twi' tnam te Paxil, aqe nchi ok aq'unal toj kyaq'un te b'elaj kmuj amb'il tu'n tpon b'aj twi' aj tok wuqlaj kmuj tuk'il niky'jin ex atzan kyoj tnam twitz qtanam Paxil, nxi qe aq'untl aj toj wajxaq kmuj amb'il ex npon b'aj aj tok qaqlaj kmuj tuk'il niky'jin, kyoj jwe' tq'ijil aq'untl.

Aqe aq'unal kxe'l jun tal amb'il te kyujlab'il ex tu'n kywa'n, noq niky'jin kmuj amb'il, a amb'il lu' te ujlab'il ex wab'il ok elex toj amb'il at toj kab'laj kmuj tu'n ton kyajlaj kmuj. Tu'n tel b'antjo lu' il ti'j tu'n txi kyaq'unan Kawil Q'ol Aq'untl exqe jni' kyxel, il ti'j tu'n tkub' kynuk'u'n alkyeqe kchi elex nej, tu'n mina kyij tzaqpaja aq'untl. Mya' b'a'n tu'n tb'ant tu'n txi kyq'on nejenel amb'il kye aq'unal tu'n tkyij kytzaqpi'n kyaq'un noq tu'n kyex toj jun kysanjil kyekux. Qa ma'y kub' kyb'inchin lu', b'e'x ktaq'il amb'il tu'n tkub' kawit tze'n ntq'uma'n kawb'il.

B'i'n ex ojtzqi'n qa ajo amb'il nxi te kyujlab'il ex kywab'il aq'unal, toj amb'il lu', mya' toj taq'un aq'unal ta'ya ex mina in ok te tajlal amb'il aq'unab'in.

974/

Kub’ tz’aqsin tz’en ta’ya tz’¡b’inte ja’lin, tu’n tkawb’il Tnejenel Qtanam. 59. 564-98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj tajlal q’ij twajxaqin txjawil ab’q’i 1998.B’a’n txi ka’yb’aj junk’al jun totx’il Ttxuyil Kawb’il Qtanam ex oxk’al kyaj, 60. oxk’al jwe’, oxk’al qaq ex oxk’al b’elajlaj totx’il Kawb’il ti’j Kyaq’un Xjal.

Qa a pa'b'inte kmuj amb'il ti'j aq'untl miky'xe ta'ya tze'n ntq'uman Totx'il Kawb'il lu', a tnejenel aq'untl kxe'l tnuk'u'n amb'il tu'n tex kyujlab'il aq'unal qa toj qniky'in mo qi'jl ex qniky'in nchi aq'unana59.

TJUNLAJIN TB'I

NOQX JUN TQIKY'TKAWB'IL AQ'UNTL

80 TOTX'IL. Ttxolil Kawb'il Aq'unal ex tu'n tel taq'un aq'unal60.

Tu'n tel b'antjo ntq'uma'n kawb'il, il ti'j tu'n txi b'inchit:

Tu'n txi yolit aq'unal ti'j til toj taq'un. A tnejenel aq'untl tu'n txi 1. yolinte aq'unal ti'j jun til mo tpaj mya'xix nim, me mya' b'a'n ntb'inchin toj k'lojb'il mo aq'untl. Ajo yol kxe'l yolit te aq'unal ti'j til mo tpaj toj aq'untl, noq teku ex tjunal tu'n tb'inta ex kk'welex tz'ib'in toj tu'jil tqanil taq'un aq'unal.

Tu'n txi tz'ib'it u'j te aq'unal ti'j tqanil til mo tpaj toj taq'un. A 2. tnejenel aq'untl mo kawil q'ol aq'untl tu'n txi tz'ib'inte te aq'unal tqanil til mo tpaj toj aq'untl ex nimiyin tipumal il, me mlay tz'ex q'iyit toj taq'un ex tu'n mina tz'ex chjeta ti'j til mo tpaj ex a tqanil yoljo nxi tz'ib'it kye aq'unal nku'x jun kab'e maj tpaj toj xjaw otxi q'umet kab'e maj yol te ti'j til mo tpaj toj taq'un. Aj tu'jil tkawb'il aq'untl lu', kyjel jun q'oyit toj tu'jil tqanil taq'un aq'unal.

T'un tex q'iyit aq'unal toj taq'un ex minti' kchjetil: ajo Kawil Q'ol 3. Aq'untl, kxe'l tb'inchin lu', qa a tpaj mo til aq'unal xb'ant toj aq'untl nimxix tipumal me ex mlay tz'el taq'un jun majx tu'n til mo tpaj xku'x tze'n ntq'uma'n e Y (76) totx'il Kawb'il Ti'j Kyaq'un Xjal, atzan te tu'n tex aq'unal jun maj mo tu'n tel q'iyit taq'un, a te Kawil Q'ol Tu'j Aq'untl ti'j te, Ante tpaj mo til aq'unal nimiyin il q'i'n tu'n, nim mya' b'a'n ntb'inchin toj aq'untl toj k'lojb'il. Il ti'j tu'n txi aq'unet ttxolil lu':

984(

A tnejenel aq'untl ja'tumil in aq'una aq'unal at til mo tpaj nb'ant, a) ok kjawil jun tu'jil il toj Tu'jil Tqanil Aq'untl q'in tu'n ajkawil ex kxe'l tsama'n tu'jil tqanil il toj Ka'yb'il Kyi'j Aq'unal ex kxe'l ttz'ib'in tyoljo tu'jil il jaw tz'ib'it.

Aj tnejenel aq'untl kyi'j aq'unal toj k'lojb'il, kxe'l ttz'ib'in jun txokb'il b) ti'j aq'unal tu'n tpon kani b'il til toj oxe tib'ajxi tajlal q'ij te tetz txolb'il ti'j, atzan tqanil ex chiky'b'il tqanil tpaj, kxe'l ttz'ib'in tkyaqil ti'chaq ti'tzan q'unil ku'x til.

Aj tpon b'aj amb'il oxe q'ij tu'n tpon kanin aq'unal chiky'b'ilte c) tqanil toj u'j, a Ka'yb'il Kyi'j Aq'unal ok kxe'l tsama'n tu'j aq'unal tuk'il tqanil til tejo Ajkawil ti'j K'lojb'il tu'ntzan tkub' tka'yin qa ok elex q'iyit mo mina jun jteb'in q'ij toj taq'un.

A tnejenel k'lojb'il kq'umalte qa ok elel mo mina tz'el taq'una d) jun aq'unal tu'n tpaj til mo tpaj toj aq'untl, qa ma tz'el q'iyit aq'unal ti'j taq'un ex minti' chojb'lte tu'n txi, ja'ku tz'el jun xjaw taq'un toj jun ab'q'i, ok eletz tq'o'n tu'jil tkawb'il ti'j aq'unal ex kxe'l tq'o'n kye K'lojb'il Aq'unab'il kyi'j aq'unal ex b'e'x kxe'l kyq'o'n tqanil te aq'unal, ok kjawil tz'ib'it tu'jil ex kxe'l tqanil toj tu'jil tqanil kyaq'un aq'unal tu'n tpon toj Ka'yb'il Kyi'j Aq'unal toj Tja Aq'untl ti'j kyaq'un Xjal, tu'ntzan tkub' ka'yin ti'j ex tu'n txi sma'nl tqanil toj Tnejenelb'il Q'il Tajlal Tpwaq Qtanam, tu'ntzan tel q'iyit chojb'il twi' tk'u'j aq'unal ex tu'n tku'x k'u'yit tqanil toj k'ub'il tqanil kyaq'un aq'unal.

Qa mya' tu'n tel jun jteb'in q'ij taq'un aq'unal toj twitz Kawil, e) ok kxe'l tq'uma'n ajkawil te tnejenel k'loj aq'unal ti'j kyaq'un xjal, tuntza txi jyo'n juntl kawb'ilte ti'j taq'un kyi'j ate'kux toj totx'il lu'.

Tu'n tex q'iyit jun aq'unal ti'j taq'un: A Kawil q'ol aq'untl ja'ku tz'el 4. q'inte jun aq'unal ti'j taq'un ex ikytzan ttxolil kyjalu'n:

Tze'n aj qa a Ajkawil no Nejenel te ch'uq chmob'il ma q'umante a) aj qa ajo tpaj aq'unal te Tnam antza tku'xa tojo e Y Totx'il tejo kawb'il lo il ti'j tu'n tkub' ttz'ib'in jun u'j tzenkux ntq'uma'n ex tu'n txi tq'o'n tqanil tejo ka'yil kyi'j aq'unal ti'jo tpaj aq'unal te Tnam matxe b'ant, ex il ti'j tu'n txi tsaman u'j ja ntq'umana ti'j tpaj aq'unal tu'ntzan tetz q'o'n jun u'j tu'n txi aq'unal b'il tqanil toj oxe

994)

q'ij nti' ujlab'il txol ex tu'n txi Ajlet toj juntl q'ij ti'jb'inxe aj txi q'o'n tqanil u'j tu'ntzan tb'ant tq'o'n tqanil tequ'nil xb'aja il ikyjo ex tu'n txi tqanil axix.

Aj tpon b'aj twi' amb'il te oyb'il ajo Nejenel mo Ajkawil k'ayil b) kyi'j aq'unal mojqa kye aq'unal tuk'a junjun tqanil axix moja mina, ok kxe'l tq'o'n tqanil moja mo ok kxe'l tsaman u'j ja ntq'umana ti'jo tpaj aq'unal te Tnam tu'n tkub' tka'yin ch'uq ka'yil kyi'j aq'unal aj qa ok elil q'iyit aq'untl te tz'eywitzb'il moja minaj.

Ajo ch'uq ka'yil ti'j il mo paj xb'aj, toj kyq'ob' ta'ye qa ma'y tz'el c) kyi'n taq'un aq'unal te Tnam, tu'njo ok elil kyi'n taq'un aq'unal ok k'wel b'inchit jun u'j ja ntq'umana qa ok elil q'iyit taq'un aq'unal mo tzenkux ntq'uman kawb'il, ex il ti'j tu'n tq'umante ti'chaq xb'ant tu'n aq'unal ex tu'n ikyjo matxe tz'el taq'un.

Ok kxe'l jun q'ol tqanil te aq'unal te Tnam, aj qa ma pon b'aj d) twi' taq'un toj ch'uq chmob'il ex ajo ch'uq xjal ka'yil aq'untl ok k'wel kyb'inchin jun u'j ti'jo aq'untl ok kyjel tq'o'n aq'unal ex ok elitz q'iyit oxe tilb'il ti'jo u'j aj qa matxe tz'el q'iyit taq'un ex ok k'wel ka'yit ti'j ex ok kxe'l tsaman ch'uq ka'yil aq'untl te q'ol mo chjolkye aq'unal tu'n mina tzaj samana chojb'il te aq'unal61.

81 TOTX'IL. Tumil tze'n tu'n tel q'iyit aq'untl te aq'unal tu'n mo aj kyok aj kyjaw jtz'o'n, aj kyok tzyu'n ex aj kyku'x jpu'n toj tja xil exsin tu'n ttzaj meltz'in kyaq'un aqe in el q'in kyaq'un62.

T'un tel q'i'n aq'untl me nti' ktzajil chjo'n.1.

Tze'n at jun aq'unal te Tnam njaw k'lo'n, in ok tzyu'n mo nku'x a) jpu'n toj tja xil me otaq tzaj q'uman tequ'nil, ok kxe'l tq'o'n aq'unal tqanil toj jun u'j te Nejenel mo Ajkawil te tq'ob' me mina tu'n tiky' tib'aj kab'e q'ij aj tiky' mo aj tb'aj noq alkye ti'jo tze'n lo:

Kub’ tz’aqsin tz’en ta’ya tz’¡b’inte ja’lin, tu’n tkawb’il Tnejenel Qtanam. 61. 564-98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj tajlal q’ij twajxaqin txjawil ab’q’i 1998.B’a’n txi ka’yb’aj oxk’al kyajlaj totx’il toj kyaj tajlal Kawb’il Ti’j Kyaq’un 62. Xjal.

1005=

Ajo Ajkawil te tq'ob' ok k'welix ttz'ib'in toj u'j kb'antel aj qa ajo b) aq'unal mina chjet twi' tk'u'j a'lixja jte'tzin q'ij k'wel tzyu'n ex ok kxe'l q'o'n tqanil kye nchi ka'yin ti'j kyaq'un aq'unal te Tnam ex ok kyxe'l kysamana tqanil kye nchi chojin toj tnam te Paxil, tu'n mina tzaj kysamana chojb'ilte aq'unal.

Tu'n ttzaj meltz'in taq'un aq'unal. A tumil tu'n tb'ant lo:2.

Qa noq xjaw tzyu'n mo xkub' wa'b'in:

Ajo aq'unal te Tnam aj ttzaj tzaqpi'n, il ti'j kokix tq'o'n jun u'j a) qanb'il te Nejenel o Ajkawil q'ol oklenj, tu'n ttzaj meltz'in taq'un me il ti'j tu'n txi tsaman junjuntl u'j tze'n qe ajo saj q'o'n te aj qa matxe tzaj tzaqpi'n ex ajo jun u'j ja ntq'umana alkye q'ij ttzyetz ex alkye tajlal q'ij tej xjatz tzaqpi'n.

Tuk'a kyaqil ajo u'j oje kanin toj tq'ob' Nejenel mo Ajkawil q'ol b) oklenj ok elitz tq'o'n jun u'j, aj qa ajo aq'unal ok kmeltz'ijil toj taq'un toj jun Xjaw tu'n txi Ajlet aj tjatz tzaqpi'n toj tja ÿi'l; ex,

Ajo u'j kb'antel, ok kxe'l q'o'n tqanil tejo aq'unal tzenkux ntq'uman c) kawb'il, exsin qa ajo aq'unal il ti'j tu'n txi q'il aq'untl toj ch'uq chmob'il ja tumil naq'unan tej na'mtaq tel q'in taq'un. Ex aqe ch'uq xjal ka'yil kyi'j taq'unal Tnam ok k'wel kyb'inchin jun u'j aj qa matxe meltz'aj aq'unal toj taq'un ex ok kxe'l tq'o'n tqanil toj kawb'il ti'j kyaq'un xjal tu'n tkub' ka'yin ex tu'n tok q'o'n juntl maj te aq'unal ex ok kxe'l q'o'n tqanil te ch'uq chojil kyi'j aq'unal te Tnam.

Aj tku'x jpu'n xtanb'il:

Ajo aq'unal aj tjatz tzaqpi'n, ok kokix tq'o'n jun u'j qanb'il te a) Nejenel mo te Ajkawil q'ol oklenj, tu'n tmeltz'aj aq'unal toj taq'un me il ti'j tu'n txi tsaman tuk'a u'j qanb'il aqe txqantl u'j tze'n qe: U'j q'omitz tu'n Jaxtis, ja ntq'umana qa oja tzaj q'o'n Tzaqpi'b'il te exjo juntl u'j a ja' tumil ntq'umana alkye amb'il mo tajlal q'ij tej tjaw tzyu'n ex tex xjatz tzaqpi'n toj tja xi'l.

Atzan qa majx saj q'o'n tz'eywitzb'il te jun majx, tu'n txi tsaman b) aq'unal u'j kye Ajkawil.

Tuk'a u'j a ma'y qo yolin ti'j jawl, aqe Nejenel mo Ajkawil q'ol c) oklenj ok tzajil kyq'o'n jun u'j aj qa ajo aq'unal ok kmeltz'ijil toj

10151

taq'un me ok kb'ajil jun Xjaw tu'n txi xkye te juntl q'ij aj tjatz tzaqpi'n toj tja xi'l ex.

Ajo u'j kb'antel mojqa kelitz q'o'n ok kxe'l q'oyit tqanil te aq'unal d) te Tnam tu'n tb'ant tmeltz'aj aq'unal toj taq'un ex tu'n txi q'il taq'un. Aqe chuq xjal ka'yil kyaq'un aq'unal te Tnam, il ti'j tu'n tjaw mo tu'n tkub' kytz'ib'in jun u'j ja ntq'umana aj qa matxe meltz'aj aq'unal toj taq'un ex tu'n txi kysama'n u'j te kawb'il ti'j kyaq'un xjal tu'n tkub' ka'yin ex tu'n txi sama'n mo tu'n txi q'o'n tqanil te ch'uq xjal chjolkye aq'unal te tnam te Paxil, tu'n tb'ant ttzaj chjo'n twi' kyk'u'j.

Tze'n aj qa ajo Ajkawil q'ol oklenj oje mojqa ma'y tb'inte aj qa ajo aq'unal oje tzaj q'o'n tz'eywitzb'il te, te jun majx, il ti'j tu'n txi tqanin jun yek'b'il ti'j jte'tzin amb'il ex alkyetzan tzun in elsin ti'j tu'ntzan tb'ant txi ka'yit ti'j aq'untl ex tu'n tel q'iyit taq'un te jun majx. Aqe ch'uq ka'yil ti'j kyaq'un taq'unal Tnam il ti'j tu'n tjaw mo tu'n tkub' kytz'b'in jun u'j tu'n txi q'oyit tqanil tu'n tkub' ka'yin u'j ex tu'n tjatz jupit tb'i toj ch'uq aq'unal nchi chjet63.

82 TOTX'IL. Tu'n qok juntl maj te taq'unal Tnam.

Tu'ntzan tel b'antjo ajo ntq'uman Totx'il e I tejo kawb'il lo, il ti'j tu'n tkub' nimitjo jni' lo:

Ajo tajb'in aq'untl tu'n matxe tz'ok juntl maj te taq'unal tnam, il 1. ti'j tu'n tkub' tb'inchin jun u'j qanb'il tu'n txi tsaman te Nejenel mo Ajkawil te kawb'il ti'j kyaq'un xjal ex aqe tu'n tku'x q'oyitjo toj u'j lo:

Tb'i ex toklen xjal exqe txqantl tqanil ti'jx.a)

Temb'il ja tu'n ttzaj samana tqanil te.b)

Alkye tb'i tq'ob' ch'uq ja tumil ma'y aq'unana.c)

Tajlal q'ij tej tel q'in taq'un ex tequ'nil.d)

Ti'chaq toklin mo taq'un saj q'o'ne)

Kub’ tz’aqsin tz’en ta’ya tz’¡b’inte ja’lin, tu’n tkawb’il Tnejenel Qtanam. 63. 564-98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj tajlal q’ij twajxaqin txjawil ab’q’i 1998.

10252

U'j qa nti' tpaj at.f)

U'j q'omitz tu'n ch'uq xjal te Kawb'il ti'j kyaq'un xjal ex.g)

Ex kab'e u'j q'omitz techb'il tb'i jun xjal ajtzqil kawb'il, Nejenel mo h) Ajkawil te temb'il ja najla.

Ajo jatz'ib' tejo Kawb'il ti'j kyaq'un xjal il ti'j tu'n tetz tq'o'n jun uj' toj 2. jun Xjaw chq'alchaq ex

Ajo u'j kb'antel mo ok elitz q'o'n il ti'j tu'n tpon kanin tqanil te 3. aq'unal tzenkux ntq'uman kawb'il ex tu'n tku'x tz'ib'it aj qa matxe meltz'aj toj u'j ja tz'ib'in qe aq'unal.

Noq qa matxe mo meltz'aj juntl maj toj aq'untl, ajo aq'unal jaku b'ant tu'n tjax laq'e toklin ti'j junjuntl aq'untl tojx ch'uq chmob'il me il ti'j tu'n toj sk'ob'ilkye aq'unal.

Ajo aj tmeltz'aj jun aq'unal mina in ok tchq'o'n ajo Ajkawil q'ol oklenj tu'n tiky' toj juntl aq'untl ajo aq'unal a oje meltz'aj juntl maj

TKAB'LAJIN TB'I

NOQX JUN TQIKY'TZ'IB'INQE.

83 TOTX'IL. Jun k'loj ja tz'ib'inqe.

Tu'n tb'ant txi b'inchit ajo ntq'uman w i Totx'il tejo kawb'il lo: ajo jatz'ib' tejo Kawb'il ti'j kyaq'un xjal il ti'j tu'n tkub' tb'inchin jni' aq'unal at ex tuk'a Malb'il jte' aq'unal te tnam at, ja in ok Ajlet ajo tze'n qe, ti'tzan b'an kyu'n mo ti'chaq kyaq'in b'an ex ja'chaq tumil in ela kypwaq , tu'n tb'ant kysk'o'n Ajkawil aqe aq'unal.

Tu'n tb'ant tb'aj tz'ib'it ajo matxe b'aj q'umet ja jatz'ib tejo kawb'il ti'j kyaq'un xjal ntzaj tq'uman noqx jun jteb'in tumil alkyechaq tu'n tkub' tz'ib'it.

Tu'n ttzaj q'o'n amb'il kye naqchaq xjal tu'n kyul aq'unal toj tnam 1. te Paxil.

Ch'exil aq'untl.2.

Xi'kyil toj juntl aq'untl.3.

Tu'n tjax laq'e toj aq'untl te jun maxj mo noq te jun jteb'in q'ij.4.

10353

Te xelb'aj.5.

Ma kyij tq'o'n aq'untl te juntl.6.

Ma tz'el q'in aq'untl te.7.

Amb'il tu'n tel q'in aq'untl tu'n mina xb'ant aq'untl q'u'n.8.

Amb'il tu'n tel q'in aq'untl tu'n matxe tz'el b'aj aq'untl.9.

Noq xkyij ttzaqpi'n taq'un.10.

Amb'il oje tzaj q'o'n qe tu'n ujlan chjo'n mo mya' chjo'n qe.11.

Mojb'il mo onb'il.12.

Tu'n txi takpaj q'anb'il te mo ka'yil qe tu'n yab'il.13.

Tu'n txi takpaj q'anb'il mo ka'yil qe tu'n jun il tzaj toj qchwinqil.14.

Tu'n txi takpaj q'anb'il mo ka'yil qe tu'n iky'i chujin15.

Tz'eywitzb'il.16.

Aq'untl tzaqpi'n tten, aq'untl my'a toj sk'o'n ex aq'untl toj sk'o'n.17.

Nqo tz'aqsin kyi'j aq'unal aqe tzmaqe tnejil twi' kyk'u'j. Mya' nim.18.

Xjelb'il.19.

Xjelb'il ti'j aq'untl.20.

Wab'l oje tzaj q'o'n kyu'n ch'uq kawb'il nchi tziyin te tnam te 21. Paxil.

Ujlab'il.22.

Tu'n qxi' q'ilte mo tziyilte aq'untl ex tu'n qxi q'ol junjuntl aq'untl tu'n 23. nti' Nejenel at noq toj jun jteb'in q'ij noq tu'n nimx ti'chaq.

Pwaq te onb'il mo te mojb'il.24.

Aj tkyij aq'untl te jun majx tze'n nqo kyim.25.

Oyaj.26.

Nchi el q'iyit jun majx ajo noq ti'chaq.27.

Xi'kyil toj junjuntl aq'untl.28.

Ntzaj q'o'n jun majtl aq'untl ex nchi kub' nimin aq'untl.29.

Nqo tzaj klo'n.30.

Oyaj tze'n nqo kyim.31.

Ex txqantl.32.

10454

Tu'n tel b'ant jni lo: Aqe Ajkawil q'ol oklenj il ti'j tu'n txi kyi'n jun Ka'yb'il ti'j tuk'a kymojb'ilja aqe jni' txqantl tq'ob' kyb'aj ate'qe toj junjuntl tnam aqe tok kyb'i te ch'uq xjal te ka'yil aq'untl ex il ti'j kxe'l kysama'n te kawb'il ti'j kyaq'un xjal, tu'n txi samet junjun Xjaw jun u'j ja tz'ib'ina ajo jni' matxe b'aj q'umet jawni. Ajo jatz'ib te kawb'il ti'j kyaq'un xjal il ti'j tu'n txi tb'inchin Iq'b'il jni' taq'un tu'n tten jun Ka'yb'il ti'j aq'untl nb'ant tu'n kyaq'unal tnam.

Ajo amb'il tu'n kyajb'in lo mlay tziky'x ti'j kab'e ab'q'i.

TOXLAJIN TB'I

NOQX JUN TQIKY'B'AJSB'IL TTXOIL, QE TTXOLIL NOQ TE JUN AMB'IL EX TI'CHAQ

OK ELEL Q'IYIT

84 TOTX'IL. Aqe txqantl ti'chaq mya' b'i'n qu'n.

Ajo jatz'ib tejo kawb'il ti'j kyaq'un xjal ex xjal ite'kx q'il twitz aq'untl toj kawb'il ti'j kyaq'un xjal tzenkux ntq'uman kyaq'un, junx mo junjun tuk'a taq'un aqe chi k'wel najsin te mo chi ka'yil ti'j tu'n kykub' naj il aqe nti'qe ite'kux tojo kawb'il lo.

85 TOTX'IL. Jni' qe Tb'i.

Aqe jni'qe tb'i ite'kux tojo kawb'il lo nti' kyajb'in kyjunalx ex mlay qo yolin kyi'j ti'chaq q'ijil jaku chi yolin junjun Totx'il.

86 TOTX'IL. Chi elil q'iyit.

Ok chi elil q'iyit kye kyaqil xim aqe mina nkub' nkytziyin ajo kawb'il lo me aqexixjo toj tu'jil tkawb'il Tnejenel Qtanam 37-70, ex qe 818-85; 1077-87; 1222-87, 1222-88; 232-94; 559-94; 142-9664;

Kub’ tz’aqsin tz’en ta’ya tz’¡b’inte ja’lin, tu’n tkawb’il Tnejenel Qtanam. 64. 564-98, etz q’o’n toj Tu’jmaj Tniky’aj Abya Yala toj junk’al junlaj tajlal q’ij twajxaqin txjawil ab’q’i 1998.

10555

87 TOTX'IL. Jtoj b'a'n tajb'in.

Ajo kawb'il b'an tu'n tajb'in toj juntl q'ij aj tex q'umet toj u'j tqanil te tnam te Paxil.

B'A'N TEX TQANIL TWITZ TKYAQIL QTANAM

ÁLVARO ARZU IRIGOYEN

JOSÉ ALEJANDRO ARÉVALO ALBUREZ

TNEJENEL K'LOJB'ILAQ'UNTL TI'J TPWAQB'IL QTANAM

RODOLFO A. MENDOZA ROSALES

TNEJENEL K'LOJB'ILAQ'UNTL TI'J NUK'B'IL KAWB'IL

10757

K’LOJ YOLQe yol toj qyol Mam = Palabras en castellanoAjkawil Q’ol Kye Aq’untl = Autoridad NominadoraAjtaq’unal tnam. = Servicio públicoAlkyeqe chi okil = CalidadesAmb’il tu’n tka’yit qa kb’antel aq’untl

= Termino del período de prueba

Amb’il tu’n tyek’it qa kb’antel aq’untl

= Períodos de prueba

Aq’unab’il Kyi’j Aq’unal = Unidad de PersonalAq’untl nchi kyij ten ex kyb’i ja’ku chi ok te txel

= Vacantes y certificación de elegibles.

Aq’untl mya’ toj sk’ob’in = Servicio sin oposicionAq’untl toj sk’ob’in = Servicio por oposcionAq’untl twitz tnam = Servicio públicoAq’untl tzaqpi’n tten = Servicio exentoAqej qanil aq’untl ja’ku chi ok = Candidatos elegiblesCh’exb’il aq’untl ex xi’yil toj juntl aq’untl.

= Permutas y reubicaciones

Chojb’il = PensiónChojb’il aq’unalb’in = JubilaciónChojb’il Meb’ayil: = Montepío.In etz tkawin = DecretarItz’x = SupérstiteJawx laq’e toj ch’in amb’il. = Promociones temporales Jax laq’e = PromocionesJte’ tajlal = CuantíaJteb’in q’ij. = Transitoriok’loj = JuntaK’loj B’inchkawb’il Te Qtanam Paxil

= Congreso de la República de Guatemala

k’lojb’inte = IntegraciónK’loq’ij = Semana

10858

Kawb’il ex ttxolil xjelb’il = Autoridad y sistema de exámenes

Kawb’il ti’j kyaq’un xjal = Ley de servicio civil.Kmuj te aq’untl ex ojlab’il = Jornadas y descansosKyaq’un = DeberesKyten aq’untl = PuestosMinlay chi ok. = ImpedimentosMinti’ nkanin = AusenciasMix a’l chq’o’nk = VacanciasNab’lil: = Previsión.Najsab’il tu’jil aq’untl ex chq’ob’il

= Nulidad de nombramiento y responsabilidad

Nejenel mo wi’xil = DirectorNim q’il twitz / Nim Tnejenelb’il = Dirección supremaNimaq ttxolil = Disposiciones generalesNoq yab’inx = SúbitoNuk’b’inte = OrganizaciónNuk’tnam/ Tanmib’il = EstadoOklenj ti’j chmo’b’il = Derecho de asociaciónOklenj, aq’untl ex mya’ tu’n tb’ant

= Derechos, obligaciones y prohibiciones

Oksilmaj = rehabilitar.Q’ol ex q’ol juntl maj aq’untl = Asignación y reasignación de

puestosQ’ol toklen = NombramientoQ’ol tqanil. = NotificarQa mixti’ mo mya’ ila’ kyb’aj xjal ja’ku chi ok.

= Inexistencia o insuficiencia de candidatos elegibles

Qanb’ilte qokix ex txokb’il = Solicitud de adminsión y convocatorias

Qe ajkawil q’ol oklenj = Autoridades nominadoresQe q’il twitz aq’untl = Órganos directoresQe taq’unal qtanmin = Servidores públicosSk’ob’il aq’unal = Selección de personal

10959

Sk’ob’ilkye aq’unal = Selección de candidatosTajb’il = PropósitoTaq’un = ResponsabilidadTaq’unal qtanmin = FuncionarioTb’i = TítuloTi’chaq mya’ tu’n tb’ant = ProhibicionesTi’chaq taj mo kqanajtzil = Requisitos Ti’chaq tok kyi’j = AtribucionesTipumal ajkawil nq’on aq’untl ex tnejelb’aj tja aq’untl ti’k kyaq’un xjal twitz qtanmi.

= Facultad de la autoridad nominadora y del director de la oficina nacional de servicio civil.

Tja aq’untl = OficinaTkawb’il ex taq’un tnejelb’il tja aq’untl ti’j kyaq’un xjal twitz qtanmi.

= Autoridad y resonsabilidad del director de la oficina nacional de servicio civil

Totx’il = ArtículoTq’ob’ / Tenin = DependenciasTq’ob’ K’lojb’il Nuk’b’inte Tkawb’il Qtanam

= Dependencias del Estado.

Tq’uqb’il = Principios Tqanil chojb’ilte xjelb’il xjatz. = Notificación de resultados de

examinesTqiky’ = CapítuloTten ex ti’chaq ktenb’il toj pa’b’inkye aq’untl

= objeto y contenido de la clasificacion

Ttxolil = ReglamentoTtxolil ti’j kyaq’un xjal = Reglamentos de personalTu’jil aq’untl = NombramientosTu’jil aq’untl noq te ch’in amb’il ex qa ilx ti’j

= Nombramientos provisionales y de emergencia.

TU’JIL KAWB’IL = Acuerdo o decretoTu’n mina tz’ela peyb’il mo chojb’il:

= Exención de impuestos

11050

Tu’n tjax laq’e toj aq’untl. = AscensosTu’n tten tqanil kyaq’un xjal = Establecimiento de registrosTu’njo = ConsiderandoTumil tu’n qokx aq’unal = Condiciones de ingresoTwi’kawb’il = ResolucionesTwitz Qtanman. = NacionalTxilen kawb’il = Carácter de la leyTz’aqtzb’il kawb’il = Fuentes supletoriasTz’eywitzb’il = SancionesUjlab’il tu’n iky’sb’il = Día de asuetoWa’b’il = DietasXi’yil toj juntl aq’untl = TrasladosXjelb’il amb’il ka’yb’il aq’untl = Evaluación del período de

pruebaXjelb’il ti’j kyu’j xjal = Examen de credenciales