URTARRILA-OTSAILA 1994

JOSE RAMON ZABALA«EKIN-: ARGI BAT ILUNTASUNEAN

MIKEL NAVARROENPRESEN 1+Gko IHARDUERAK EAEn

MARI JOSE ARANBURUEUSKAL ARTEAREN HISTORIARI BURUZKO

BIBLIOGRAFIA

JOXEAN MUÑOZINAKI IRAZABALBEITIAHASIER ETXEBERRIA

ELIXABETE GARMENDIAXABIER MENDIGUREN ELIZEGI

BEGOÑA DEL TESOKIKE AMONARRIZEGUNEN GURPILEAN

XABIER MENDIGUREN BEREZIARTUPENTSAMENDUAREN KLASIKOAK EUSKARAZ

URTARRILA-OTSAILA 1994

80URTARRILA-OTSAILA 1994

Kultura eta Turismo Sailak diruz lagundutako aldizkaria

AURKIBIDEA

ZENBAKI HONETAN

G AIAK

JOSE RAMON ZABALA•EKIN.: ARGI BAT ILUNTASUNEAN

29MIKEL NAVARRO

ENPRESEN I+Gko IHARDUERAK EAEn

55MARI JOSE ARANBURU

EUSKAL ARTEAREN HISTORIARI BURUZKO BIBLIOGRAFIA

EGUNEN GURPILEAN

73JOXEAN MUÑOZ

INAKI IRAZABALBEITIAHASIER ETXEBERRIA

ELIXABETE GARMENDIAXABIER MENDIGUREN ELIZEGI

BEGOÑA DEL TESOKIKE AMONARRIZ

LIBURUAK

1 1 1XABIER MENDIGUREN BEREZIARTUPENTSAMENDUAREN KLASIKOAK EUSKARAZ

119IDAZKARITZA

JASO DITUGU

©JAKINJAKINEKO IDAZLANEZ INON

BALIATZERAKOAN AIPA BEDI,MESEDEZ, ITURRIA

JAKINALDIZKARI IREKIA DA ETA EZDATOR NAHITA EZ IDAZLEEN

IRITZIEKIN BAT

ZUZENDARIAJOAN MARI TORREALDAI

ERREDAKZIO-BATZORDEAPAULO AGIRREBALTZATEGI - JOXE AZURMENDI - JOSEBA INTXAUSTI

IDAZKARITZA ETA ADMINISTRAZIOATolosa Hiribidea, 103-1. C - 20009 Donostia - Tel. (943) 2180 92 - Fax 2182 07

1994ko PREZIOAK

•

BARRUAN

KANPOAN

Harpidetza

Ale arrunta

Harpidetza

Ale arrunta

HARPIDEDUNA

4.500 pta.

750 pta.

5.000 pta. (235 FF)

850 pta. (40 FF)

EZ HARPIDEDUNA

1.125 pta.

1.300 pta. (60 FF)

Jabegoa: Jakinkizunak, S.L. Donostia. Lege-gordailua: S.S. 25/1977. ISSN: 0211-495XInprimaketa: Llzarra, S.L Lizarra (Nafarroa)

The author analyzes, both quantitivelyand qualitatively, the current state ofprogrammes of Research and Deve-lopment in enterprises of the Autono-mous Basque Community: the number

and size of enterprises and of Rese-arch and Development teams, projects,aid programmes, financing and ex-penditure on Research and Develop-ment activities in the different sectors.

Among all the publications emana-ting from exile from the war of ‘36,whether periodicals or unitary, somepromoted by the Basque Governmentand others by political parties or cul-tural entities, the EKIN publishingcompany is the one which stands out.Founded in Buenos Aires by Andrés

María Irujo, it published over onehundred titles in Basque and Spa-nish throughout the Franco era.Ekin served as a bridge linking do-mestic and overseas exile, betweenthe prewar and postwar generationsand as a link among Basque mi-grants.

This bibliographical resumé criticallydescribes and assesses over 50 pu-blications, catalogues, inventories,monographs and synthesis, conside-red to be among the most important

for the study of the history of Basqueart. It embraces all the fields of art:painting, sculpture, architecture, ima-gery, iconography, etc.

SUMMARY

THE EKIN PUBLISHING COMPANY: A LIGHT IN THE DARKNESS JOSÉ RAMON ZABALA

RESEARCH AND DEVELOPMENT IN ENTERPRISES OF THE AUTONOMOUS BASQUE COMMUNITY

MIKEL NAVARRO

BIBLIOGRAPHY OF THE HISTORY OF BASQUE ARTMARIA JOSE ARANBURU

This section gathers together currenttrends in subjects related to culture,art, the world of entertainment, scien-ce, literature, language and society.The following participate throughoutall issues published during the year:Hasier Etxeberria, cultural critic; Jo-

xean Muñoz, art critic; Inaki Iraza-balbeitia, Doctor of Chemistry; Elixa-bete Garmendia, journalist; KikeAmunarriz, socio-linguist; XabierMendiguren, literary critic; and Be-goña del Teso, film, theatre and tele-vision critic.

Klasikoak, S.A. is a non-profit ma-king company founded by the BBVFoundation, the Savings Banks (Ca-jas de Ahorros) of the AutonomousBasque Community, the University ofthe Basque Country and the Univer-sity of Deusto. To date it has publis-hed over a dozen works of the uni-

versal classics of thought and cultu-re in Basque. By way of a first phase,it plans to publish 50 titles over a pe-riod of 5 years, incorporating sub-jects, languages and styles with theassistance of the best experts both inthe treatment of the subject and inthe translation.

NEWS TODAYVARIOUS AUTHORS

THE CLASSICS OF THOUGHTXABIER MENDIGUREN

Eskuetan duzun hau bigarren aldiko 80. zenbakia da eta1994ko aurrena.

Urteko lehen zenbaki hau gai soltez osaturiko horietakoa da,eta hiru gai-sail nagusiren inguruan antolatu dugu.

Lehena, Gaiak saila, hiru idazlanez osatua da, elkarrekikoloturarik gabeak. Unibertsitateko hiru irakaslek idatzia, horralotura bakarra. Jose Ramon Zabalak Buenos Aires-eko Ekina rgitaletxea aztertzen du, bertako protagonistak eta emaitza kul-turalak. Mikel Navarro ren artikuluak beste eta bestelako gaiadu oso: EAEko enpresetan Ikerketa eta Garapena nola gauza-tzen diren gaur egun. Lehen aldiz heltzen diogu munta handikogai honi. Mari Jose Aranbururena da hirugarren gai nagusia:Euskal Herriko artearen historiaz gida bibliografiko intere s-garria eskaintzen digu honek.

ZENBAKI HONETAN

Jakin - 80 zk. (1994)Tolosa Hiribidea, 103

20009 Donostia

Bigarren gai-sail nagusia, oraingo honetan, Egunen Gurpi -l e a n sailean biltzen diren artikuluskek osatzen dute. Histo-r i a ren eboluzioari eta gertakariei hurbilagotik lotu nahiak sailazabaltzera eraman gaitu aurten. Hiru zentzutan zabaltzera:Lankide ugariago: Zahar eta berri, zazpi denetara, Kike Amo-narriz, Hasier Etxeberria, Elixabete Garmendia, Inaki Iraza-balbeitia, Xabier Mendiguren Elizegi, Joxean Muñoz, Begoña delTeso. Orrialde-kopuru gehiago: aldizkariaren lautik bat gutxigorabehera. Eta batez ere, gai-aukera handiagoa: orain artekoKultura, Artea, Ikuskizunak eta Zientzia gaiei Literatura, Sozio-linguistika eta Gizartea erantsi dizkiegu.

Liburuak gai-saila da hirugarrena eta azkena. Xabier Men-d i g u ren Bereziartuk, pro i e k t u a ren Zuzendaria bera, P e n t s a -menduaren Klasikoak euskaratzeko egitasmoaren helburuak,ezaugarri nagusiak eta beronen eraginak zehazten dizkigu.Eta zenbakia itxi, aldizkariaren bulegoan azken aldi honetanjaso ditugun liburuen fitxa bibliografikoarekin isten dugu1994ko lehen zenbaki hau.

AIAKJOSE RAMON ZABALA«EKIN»: ARGI BAT ILUNTASUNEAN

MIKEL NAVARROENPRESEN I+Gko IHARDUERAK EAEn

MARI JOSE ARANBURUEUSKAL ARTEAREN HISTORIARI BURUZKO BIBLIOGRAFIA

936ko gerra ondorengo kultura berreskuratzea da, zalan-tzarik gabe, gaur egungo euskal kulturaren hutsune nagu-sietariko bat. Horren barne, euskal exiliatuek bultzatutako

a rgitaletxe-ekintza dugu agian gehien batean baztertu eginden lana. Esan daiteke gure artean ahaztuenetatik ahaztuenakargitaletxeak izan direla, ezen horien inguruko aipamenak iabeti bigarren mailakoak izan baitira.

E r realitate horri ez doakio bat argitaletxeek edozein den-b o retako kultur egoera neurtzeko merezi izan behar dute balo-razioa. Iritzi hau Enrique Krauzek azpimarratu du ongi:

«Se olvida a menudo que la historia de la cultura en un paísno es sólo la de sus autores y sus obras. Es también la histo-ria material de esa cultura. Dentro de ella, uno de los capítu-los fundamentales es el de la industria editorial.»1


20009 Donostia

«EKIN»: ARGI BATILUNTASUNEAN

Erbesteko argitaletxeak 1936an

1

JOSE RAMON ZABALA

Hala ere, ez da horrela egin euskal exilioaren lana azter-tzerakoan eta hortik dator une honetan enpresa haiek ahanz-t u retatik ateratzeko zailtasuna, azken finean frankismoare ne r re p resioko urte gorrietan gure herriko kultura bizirik man-tetzea saiatu zirenak. Egoera horren jatorriaz sakontzean,onartu behar dugu oso jarrera zabaldua izan dela gure kritikarieta historiagileen artean axolagabekeria hori. Egia da ere atze-rriko argitaletxe gehienak bizitza umila izan zutela arazo eko-nomiko larriegiak zirela medio; gehienetan enpresa horiek per-tsona konkretu batzuen ahaleginei esker atera ziren aurre r a ,benetazko proiektu kulturalak izan barik. Bi ideia hauek, bolun-tarismoa eta baliabide ekonomikoen eza, justifikatzen duteezagutzen dugun argitaletxeen mugatasuna eta urritasuna.

N o rmalean, atzerriratuentzat errazagoa zen aldizkari batantolatzea, zeuzkaten ideiak zabaltzeko asmoz, argitaletxe batbaino, azken finean liburuek material eta giza azpiegituraaskoz handiagoa exigitzen baitute. Aldizkari bat sortzeko,o rdea, nahiko ziren borondatea eta diru-kantitate txiki bat;gainera lanaren ondorioak berehala ikusten ziren. Horre g a-tik, ulergarria da gerra ondoren eman zen aldizkarien bapatekosorkuntza. Ez zen, aldiz, hori gertatu editorialekin, askoz eska-sagoak eta bizitza motzekoak baitira, momentuzko behar eko-n o m i k o e n g a t i k2. Beste aldetik, enpresa hauen ahultasunakmugatzen zituen emaitzak eta hori ere oztopo bihurtzen daikerketarako zeren eta ez baita batere erraza argitaletxetakoondareak ondo ezagutzea.

Testuinguru horretan Buenos Airesko E k i n agertzen dabenetazko salbuespena bezala, bere eragin kulturala gauregundaino luzatuz, batez ere Argentinan kokatzen den euskalmigrazioaren indarrari esker.

EUSKAL GOBERNUAREN ARGITALPEN-LANAKDena den, liburuaren munduko lehenengo ekintzak eus-

kal instituzioen eskutik sortu ziren, Europan eta Ameriketana u r rera zeramaten gerra pro p a g a n d i s t i k o a ren ondorio bezala.

«EKIN»: ARGI BAT ILUNTASUNEANJOSE RAMON ZABALA

10

Kanpaina horiek bultzatu ziren frankistek aurrera eramatenzituztenei nolabait erantzuteko:

«Los servicios de propaganda vascos se mueven febrilmente.Para conseguir una mayor efectividad, el Gobierno Vasco con-trata a un experto en el tema, el suizo Goergen. Cuentan ade-más con la inestimable colaboración del prestigioso periodis-tas francés Paul Vignaux (...) folletos, libros y otro tipo depublicaciones.»3

Politika honen ondorioz liburu-multzo bat sortuko da, hiz-kuntz desberdinetara itzuliak:

«Dentro de este esfuerzo propagandístico, aparecen entre 1937y 1939, una serie de libros y folletos, patrocinados por elGobierno Vasco en español, francés, catalán, inglés, francés,alemán y checo. En 1937, se publican las obras de AlfredoMendizábal, Los orígenes de una tragedia. La política españolade 1923 a 1936; de George Steer, The tree of Guernica; deIvonne Cloud, Basque children in England. En 1938 apare-cen; de Iñaki Aberrigoyen (Iñaki Azpiazu), 7 mois et 7 joursdans l’Espagne de Franco; de Ricard Altaba-Planuc, Vuit mesosa Delegació del Govern d’Euzkadi a Catalunya; de José de Ara-lar, La rebelión militar española y el pueblo vasco ( B u e n o sAires), del Dr. de Azpilikoeta (seudónimo de Aguirre), L eproblème basque (vu par le Cardinal Gomá et le President Agui -r r e ); de Pierre Dumas, Le tragic destin d’Euzkadi; de Ibon de Egi-zale, Un homme, un clergé, un peuple; de Victor Montserrat, L edrame de un peuple incompris; de Jean Pelletier, Seis meses enlas prisiones de Franco (Buenos Aires), o de Angel Zumeta, L ateología de la invasión franquista.»4

Konfliktoa aurrera zihoan heinean zerrenda titulu berriekinhanditu zen, batez ere euskal egoerak eragindako elkarte lagun-kideen eskutik. Horrela, besteak beste, Catalunyako Genera-l i t a t - e a ren «Comissariat de Propagande» delakoak Basalduare nEl dolor de Euzkadi (1937) liburuxka eta goian aipatutakoAltaba-Planuc-ena (1938) eman zituen argitara.

Aldiz, frantsesez agertutakoen kasuan, gehien batean Pari-seko Peyre argitaletxea izan zen arduraduna; esaterako VíctorMontserrat eta Iñaki Aberrigoyen-en lanak eta euskal apaizekjasandako errepresioari buruzko erreportaje-sorta batena, Leclergé Basque izenburupean. Agirreren lana, ordea, EditionsB e rn a rd Grasset-ek argitaratu zuen. Beste aldetik, gaiare n


11

aktualitateak bultzatu zuen beste izenburuen agerpena, PierreDumas-en Euzkadi. Les Basques devant la guerre d’Espagnebezalakoa(1937)5.

Hasiera batean, liburu hauen argitalpena gaurkotasunariitsatsita zihoan eta posible zen Euskal Gobern u a rekin lotura ezzeukaten argitaletxeen eskuetan uztea. Aukera hori gero eta zai-lagoa egin zen gerra aurreratzen zihoan neurrian, gaiak aktua-litatea galdu zuen arabera, batez ere konfliktu berriak sortu zire-nean. Horrek problema berriak planteatu zituen ezen arg i t a l e-txe komertzialek ez baitzuten jasan nahi arrisku ekonomikorik.H o r ren ondorioz Jaurlaritzak eta haren delegazioek hartu izanbehar zuten euren gainean material horien arg i t a l p e n a ren kon-p romezua. Horrela New Yo r k-eko delegazioak 1938.urtean sor-tzen zuen berezko argitaletxea, «The Basque Archives», non1939an The Basque Pro b l e m6 liburua agertuko zen.

Beste delegazio batzuk ekin zioten ere liburuak eta libu-ruxkak argitaratzeko lanari. Chileko Delegazioaren kasua da;honek 1942. urteko Agirre lehendakariaren Gabonetako dis-kurtsua eta 1944an Manuel de la Sotak idatzitako La demo -cracia vasca liburuxka, lehen B a s q u e s aldizkarian agertutakoa,eman zituen prentsara. Antzeko gauza egin zuen Cubako Eus-kal Delegazioak lehendakariaren 1944ko Mensaje de Navidady Año Nuevo liburuxka argitaratzean.

Ikusten denez, literatura politikoa zen, euskal gizartea gorai-patzen zuena eta, aldi berean, frankismoak bultzatutako kri-menen salaketa argira ateratzen zuena. Lan hauek bizitzaluzea izango dute, behin eta berriro ere argitaratuak argitale-txe eta hizkuntza desberdinetan. Adibide moduan George L.S t e e r--en liburua dugu, El árbol de Guern i c a, zabalduenetari-koa, edo Iñaki de Azpiazurena, 7 días en la España de Franco,oraindik 1963 eta 1964. urteetan berriro kaleratuak izan zire-nak Venezuelan G u d a r i A rg i t a l e t x e a ren eskutik. Lan hauenmultzoa beste estrategia zabalago baten barne kokatzen zen,non egunkariak, aldizkariak, liburuxkak, postalak, diskak,Gernika eta Bilboko bonbardaketei eta euskal umeen atzerri-ratzeari buruzko dokumentalak, Eresoinka abesbatzaren eki-taldiak edo Euzkadi futbol-taldearenak sartzen ziren ere.


12

Orain arte aipatu ditugun lanekin batera gobernuak egin-dako zenbait txosten gehitu behar dugu, esaterako E u z k a d i ’ k oJ a u r l a r i t z a ’ ren Ordezkaritza Nagusia Catalunyan7 edo E t u d esur le Pays Basque8. Edozein kasutan azken hauek, lan prak-tikoak ziren, une historikoak exigitzen zituenak, arazo kultu-ralak aparte lagaturik.

BESTE INIZIATIBAKHandiak baldin baziren instituzio eta exilioko delegazioek lite-

ratura disidentea zabaltzeko gainditu behar zituzten oztopoak,ez ziren txikiagoak partidu politikoek eta intelektualek aurreegin behar zituztenak haien idazlanak publikoak egiteko. Arg i-t a r a t z e - p rozesuak ondare ekonomiko handia eskatzen zueneta horri kolektibo hauek nekez erantzun zieezaioketen. Horre l agauzak, sarritan idazleek beraiek finantziatu izan behar zituz-ten euren liburuen edizioak. Horrela egin zuten, adibidez,Ramon de Belausteguigoitiak Euzkadi en llamas a rg i t a r a t z e k o(México, 1938), Jose Olivares Larrondo «Tellagorri»k París aban -d o n a d a (La Habana,1942) eta Las horas joviales a t e r a t z e k o(Buenos Aires, 1950) edo Victor Ruiz Añibarrok, Vascos, sí síliburuaren egileak (Buenos Aires, 1950).

Dena dela, atzerrian sortu ziren argitaletxeen zerrenda ez daeskasa; hala ere onartu beharko dugu hauei buruz dauzkagundatuak nahiko mugatuak direla. Alde batetik, suposa daite-keenez, Euskal Etxeek horrelako proiektuak bultzatzu zituzten,lehiaketa literarioak antolatuz eta irabazle suertatzen zire nlanak publikatuz edo almanakak eta hitzaldien textuak argi-taratuz.

Guzti honen adibide moduan 1936ko abenduaren 22anA g i r rek egindako diskurtsua Rosario-ko Zazpirak bat elkar-teak plazaratu zuen (Argentina, 1937) edo 1942an Liga deAmigos de los Vascos delako elkarteak Canciones Va s c a s l i b u-rua argitaratu zuen (Buenos Aires). Beste hainbeste gertatzenzen aldizkariekin, batzuetan argitaletxe moduan lan egitenzutenak. Horrelako kasu bat Aberri Aldez aldizkari mexikarra


13

dugu; honek 1937. urtean Tres discursos del Presidente Agui -r re. Documentos para la historia del País Va s c o liburuxka aterazuen. Editoreak Jesus Aldamiz eta Etxebarria Arriandiagaziren, euskal delegazioaren izenburupean. Buenos Aires-ekoEuzko Deya aldizkariak antzeko zerbait egin zuen Ramon Mariade Aldasorok (1946) eta Pedro de Basalduak (1952) emandakohitzaldiak publikatuz.

Jokin Zaitegirekin adibide berezia aurkitzen dugu. Intelek-tual honek, Euzko Gogoa-ren bultzatzailea, sarritan aldizkari-tik ateratako separatak zabaldu zituen independenteki, libu-ruxka formatuarekin. Horrela egin zuen, esaterako, Shakes-p e a re - ren King Lear eta The Te m p e s t i t z u l p e n e k i n9, edo zenbaitartikuluren bildumarekin, Adizki berenkoiak Olabide’ren ItunBerria’n lanaren kasuan, lehen 1958 eta 195910 urteetan arti-kulu bezala argitaratu zituztenak.

Aldi berean, entitate kultural eta politikoek bultzatuak zen-bait arg i t a l p e n - p roiektu sortu zen. Oro har, hauek ez zutenindar handirik eta liburuxka eta lan batzuk argitaratu ondo-ren, epe motzean, desagertzen ziren. Izan ere, Mexicoko Ake-l a r re aipa dezakegu, Manuel Andujar, Simon de Otaola, donos-tiarra bera, eta Jose Ramon Aranaren eskutik. Mexicon erePizkunde arg i t a l e t x e - p roiektua dugu; honek, 1945. urtetik,batez ere kreaziozko lanak atera zituen: Te l e s f o ro de MonzonenUrrundik (1945) poema-liburua, herbesteko lehenengo litera-tur lana, G o l d a k e t a n (1946) Jokin Zaitegiren beste poemarioa,Gernika’tik, Berlin zear New York’era, Agirre lehendakariarenliburuaren itzulpena, idazle klasikoen itzulpenak, hauek Zai-tegi eta Andima Ibiñagabeitiak eginak... Bukatzeko, beste batgogoratu behar dugu, Editorial Vasca izenekoa; honetan agertuz i ren Luis de Arangurenen Memorias de un exiliado Va s c o(1958) eta Andoni de Astigarragaren Historia documental dela guerra en Euzkadi (1958) liburuak.

Urte batzuk beranduago interes handiko beste foku kultu-rala Venezuelan sortzen da. Hemen bi izen azpimarratukodugu: Gudari Arg i t a l e t x e a eta Cultura Popular Va s c a - E r r i a-ren Jakintza. Lehenengoa 1961ean agertu zen eta Gerra Zibi-


14

lean zehar Euskal Gobernuak ateratako liburuen berrargita-ratzeari ekin zion. Horrela zabaltzen dira berriro ere Georg eSteer eta Azpiazuren liburuak, Landabururen La causa delPueblo Vasco, eta hauekin batera, beste lan politikoak, lehen-d a k a r i a ren hitzaldiak edo Jose Maria de Leizaolaren El PNVen la vida práctica de tres cuartos de siglo liburua. Erriare nJakintza argitaletxearen kasuan liburu bakar bat ezagutzendugu, Leizaolaren Historia de la economía vasca (1962). Bie n p resetan, beste politiko eta intelektualen artean, AlbertoElósegui, Jesús Dolara eta Mari Paz Matxainek hartu zutenparte.

Ameriketako beste tokitan ere zabalkunde mugatuagokop roiektuak sortu ziren; Chileko Pedro Ormaetxe Aldana izan dai-teke horietako adibidea, 1947an Ipuintxoak eta urte bat gero-xeago B i g a r ren ipuintxoak a rgitaratu zituena. Europan ere eginz i ren saiakerak. 1945. urtean Baionako Comité de Relacionesde Euzkadi Norte erakundeak Manuel Chiapusoren La cienciay el joven libertario liburuxka argitaratu zuen. Zoritxarrez, eki-men hauek porrot egiten zuten diru-faltagatik eta lanak zabal-tzeko oztopoengatik zeren eta kontuan eduki behar baita liburuhorien irakurleak gehien batean Hegoaldean aurkitzen zirela,frankismopean.

Kutsu abertzale eta politikoko enpresa hauekin batera zen-tzu oso desberdineko beste bat aipatu behar dugu, euskalingurua gainditu zuena, bai argitaratu zituen liburuengatikbaita ere zeuzkan helburu kulturalengatik: Buenos Aires-ekoGoyanarte argitaletxea.

Juan Goyanarte intelektual ireki eta liberalak (1900-1967)bultzatutako lana izan daiteke, euren garrantzia kontuan iza-nik, Euskal Herriko ezezagunetakoa. Hori horrela izan da gauzaaskoren ondorioz, batez ere Arrasateko idazle eta argitarazlehonek oso erlazio eskasa izan zuelako bere jatorrizko herria-rekin, ulergarria jakinez gero oso goiz aurrena Frantziara etag e ro Argentinara alde egin zuela; azken herri honetan lortuzuen idazle eta negozio-gizonaren ospe handia.


15

Editorial Goyanarte izenarekin benetazko esperientzia abe-ratsa eta garrantzitsua eramaten da aurrera, Hegoamerike-tako kulturaren testuinguruan. Proiektuak bi alde izan zituen:liburu-aldizkari baten publikazioa, 1957. urtetik aurrera, F i c -c i ó n izenekoa, eta entseiu eta nobeletako katalogo zabal batenargitalpena. Bertan agertuko ziren gazteleraz oso idazle des-b e rdinen lanak: Lanza del Vasto, Guy des Cars, Truman Capote,Albert Cohen, Cesare Pavese, Gore Vidal, William Faulkner.Aldi berean, argitaletxe honek idazle arg e n t i n a r ren liburuak aur-keztu zituen, Ezequiel Martínez Estrada, Osvaldo Seiguerm a nedo Hellén Ferro bezalakoak, eta, oro k o r rean, idazle hego-amerikarrenak, Miguel Angel Asturias-en kasuan. Argentina-r ren barne Goyanarte bera aipatzen zen nobela erre a l i s t e nautore bezala, ezagunenak Lago argentino, Farsa, Quemazóneta Kilómetro 25 izanez.

Beste aldetik, azpimagarria da ere euskal idazle eta inte-lektualen partehartzea Espainaren exilioko beste zenbait pro i e k-tutan, esaterako Mexicoko Fondo de Cultura Económica dela-koan edo, urte batzuk geroago, Pariseko El Ruedo Ibérico1 1

a rgitaletxean. Zentzu berdinean, errepublikar koletibo batzukbultzatu zituzten ere literatur lehiaketak eta sariak, atzerrikoeta disidenten kultura indartzeko helburuarekin. Adibide bezalaMexicoko Unión de Intelectuales Españoles elkarteak 1958anAngela Figuera Aymerich idazle bilbotarrari «Nueva España» poe-sia saria eman zion, Belleza cruel l i b u r u a rekin; hau, urteb e rean, Compañía General de Ediciones-en argitaratua izangozen. Bestetan, euskal idazleen lanak atzerriarekin erlaziorikez zeukaten argitaletxetan publikatu ziren. Horrela, MexicokoF i n i s t e r rek Ernestina de Champourcin-en zenbait poesi liburuatera zuen, Mexicokoa ere Cuadernos Americanos eta Córdo-bako Unibertsitateak (Argentina) gauza bera egin zuen JuanL a r re a ren liburuekin; Mexicoko Impresiones Modernas-ek arg i-taratu zituen Francisco Turrillas eta Toribio Echeverriare nlanak, Caracasko Ediciones del Cuatricentenariok Vi c e n t eA m e z a g a renak, Montevideoko Editorial Florensak Ana Bide-g a r a y ren Cuna vasca aterako du... Adibide guzti hauetan ikus-ten da ez dela lan erreza Ameriketako bertako kultura, exi-


16

lioko kultura espainiarra eta euskal exiliatuen aportazioakbereiztea; azken finean konflikto berdintsuek bultzatuak etainguru berdinean kokatzen ziren, nahiz eta jatorri geografikodesberdinekoak izan.

Euskal argitaletxe-mundura itzuliz, gure kulturarako lehenmailako garrantzia izango zuen proiektu bat geratzen zaiguaztertzeko, hau da, Ekin argitaletxearena, dudarik gabe gureherbesteko ahalegin nagusia, ondorioak eta luzera aztertzenbaditugu batipat.

SEBASTIAN DE AMORRORTU: AZPIEGITURA

E k i n Euskal Argitaletxea Buenos Aire s-en sortu zen, 1942.urtean. Dena dela zaila egiten da honen agerpena ulertzealehentxeago sortutako beste enpresa bat aipatu barik, zeinakgerra garaietan gogoa eta euskal erre i b i n d i k a z i o a ren aldekoekimena erakutsi zuen; hau da, Sebastian Amorrortu etasemeak inprimategia.

Sebastian de Amorrortu bilbotarra (1867-1949) euskal nazio-n a l i s m o a rekin lotura estuak izan zituen pertsona zen. SabinoAranaren adiskidea, bizkaitar hiriburuan izan zuen moldizte-gian, Euzko Izarran, honen lan asko argitaratu zituen. 1910eanemigratzera behartua ikusi zuen bere burua «con la empresaal borde de la ruina, con presiones sociales y políticas debidoa su militancia nacionalista, abandona casa y tierra para diri-girse a la Arg e n t i n a »1 2. Inprimategi desberdinetan lan eginondoren Argentinako Córdoban berea antolatzea lortu zuen,medikuntzari buruzko lanak argitaratuz batez ere. Poliki-poliki«lo que inicialmente fue un pequeño taller terminó constituyendouna de las imprentas más modernas y dinámicas del país»13.

Atzerrian ez ziren bukatu Sebastian de Amorro r t u ren ideiaabertzaleak; alderantziz, hasiera-hasieratik euskal borro k a re-kin edozein lotura zeukan proiektu guztien bultzatzailea bihurtuzen.


17

Laurak Bat, Liga de los Amigos de los Vascos delakoa edoBuenos Aire s-eko Uri Buru Batzar elkarteak euren aktibita-teen eszenatokiak izan ziren. Gerra zibilarekin batera helduziren exiliatuek indartu zuten joera hori, zeren eta une horre-tan hasi baitzen Euskal Gobernuan eta Argentinako Delegazioanburu belarri lanean, hauei laguntzeko asmoz.

Frankismoak erre p resaliatuen aldeko lan guzti hau arg i t a-letxeko lanean ere isladatu izan zen laster. Eta lehen argita-ratuak bazituen Argentinako Euskal Etxeek eskatutako publi-kazioak, orduan, gerrarekin, aktibitate honek bulkada berribat jaso zuen ere. Horrela, 1937an Bern a rdino de Estella apai-z a ren La revolución y el criterio católico liburua argitaratu zuen,idazlea «Areitz» izenordepean; 1938an Gabino de Garriga apai-zaren La rebelión militar española y el Pueblo Vasco, «José deAralar»izenarekin, eta Informe sobre la guerra civil en el PaísVasco y La verdad sobre la destrucción de Guernica, biak Ber-nardino de Estellarenak, bigarrena «Orkoya» izenordearekin;1939an Iñaki de Azpiazu apaizaren («Iñaki de Aberrigoyen») E lcaso de los católicos vascos.

Aldi berean, atera zituen baita ere eduki politikozko zenbaitliburuxka. Hori dela eta, azpimarragarria da 1965. urtetikaurrera Obras completas de Sabino de Arana lanaren argital-penari ekin ziola, Baionako Sabindiar Batza Arg i t a l e t x e a re nmandatuaz; azken argitalpen honek 2.478 orrialde izan zituenbiblia motako paperan.

H o r rela, Sebastian de Amorrortu berehala Argentinako eus-kal exilioaren erre f e rentzia bihurtu zen eta, gainera, azpiegituratekniko bat prestatu zuen, Jose Angel Ascuncek definitzenduen «la gran realización cultural del exilio vasco»14 eta KoldoSan Sebastianek «uno de los hechos culturales más significa-tivos del exilio»1 5 bezala kalifikatuko duen pro i e k t u a ren alde, hauda, Ekin argitaletxea.


18

LEHENENGO PAUSOAK

Lehen esan dugunez E k i n 1942an sortzen da eta hare nhasierako bultzatzaile nagusia Andrés María de Irujo y Ollonafarra izango da. Irujo, Buenos Aires-en lehorreratu bezain las-t e r, 1941. urtean, «se cuestionó muy seriamente la posibili-dad y eficacia de un trabajo cultural realizado en el exilio conla mira puesta en su tierra y en sus compatriotas. Frente a laproliferación de revistas y folletos (...) piensa en la necesidadde una información más consistente, duradera y universal»16.

Asmo hauekin Buenos Aires-en Euskal Gobernuak zueno rd e z k a r i a rengana jo zuen; honek, Ramon Maria de Aldasoro khain zuzen, ideia ondo ikusi zuen eta Isaac Lopez de Mendizabalbertan sartzeko proposatu zion. Hurrengo urratsa Manuel deIrujo, Galindez eta Estornes Lasa anaien laguntza eskatzeaizan zen; azken hauei, gainera, «Zabalkundea Sorta» saileko17

zenbait liburu berrargitaratzeko baimena eskatu zien ere. Gero-xeago garrantzi handikoa izango zen herbesteratutako kapu-txinoen ekarpena, bereziki Jorge de Riezurena18, lortu zuen.

Une guztietan, pro i e k t u a ren azpian kultur erre s i s t e n t z i a re nplanteamendua isladatzen zen, Andres de Irujok berak arg i t z e nduenez:

«Mi idea era crear un órgano para que nuestros hombres públi-cos pudieran transmitir sus ideas y puntos de vista sobre laguerra. Porque en el país teníamos mucha gente, pero nopodían transmitir nada. Pero los del exilio tenían autoridad yera el mejor procedimiento para que los del interior tuviesenperspectiva. Así, nuestros libros, distribuidos clandestina-mente, serían un elemento más de la Resistencia como, dehecho, ocurrió.»19

Eta azkeneko pausoa Sebastian de Amorrorturen laguntzaeskatzea izan zen. Honen bulkada erabatekoa izan zen:

«Su respuesta fue fulminante, fantástica: ‘Ustedes tráiganmelos originales y yo los corregiré, controlaré las pruebas y, antesde salir de la máquima, volveré a comprobarlos. De lo demás,no se preocupen’. Ninguno de los que están ahora, ninguno,hizo el trabajo de don Sebastián. Se volcó.»20


19

Lehenengo laguntza hauekin argitaletxe berria Lopez deMendizabalen etxebizitzan kokatu zen behin-behinean, Bel-grano ibilbidean; geroxeago eta betirako Peru kaleko 175. zen-bakian egokituko zen, Laurak bat elkartearen lokaletan. Etalehenengo liburua agertzen da, Arturo Campionen El genio deNabarra-ren edizio berria (1942):

«Lo sacamos primero por la posición de Navarra en aquellosmomentos; franquista, mientras que por su posición Vizcayay Guipúzcoa estaban deshechas. Alava era diferente. Necesi-tábamos decir que aquellos, los que mandaban, eran vascos.»2 1

Zirkunstantzia horietan, pro i e k t u a ren bi gidari nagusienarteko eztabaida sortzen da. Irujo eta Lopez de Mendizabal ezdaude ados argitaletxeari eman behar zaion orientabideare ngainean. Irujoren ustetan E k i n -ek joera politikoagoa izan beharzuen, exilioari protagonismoa emango ziona. Lopez de Mendi-zabalek, ordea, nahiago zuen lan kulturala indartzea. Eztabaidahonek talde sortu berria hausteko zorian utzi zuen baina Sebas-tian de Amorro r t u ren interbentzioak haustura ekidin zuen:

«Don Sebastián nos dijo que ambos campos eran importantesy que ambos tenían cabida en Ekin. Lo cultural correría acargo de López de Mendizábal; lo político al mío.»22

EKIN: ARGIA ILUNTASUNEANIritzi hauekin ekintza kultural luze bat hasten da, gaur

egun zabaltzen dena oraindio. Oinarrian lau sailetan egitu-ratu zen hau: «Euskal Kulturaren Biblioteka», argitaletxearensail nagusia, «Beste publikazioak», «Aberri ta Azkatasuna» eta«Euskal Idaztiak». Sail hauen artean «Beste publikazioak» eta«Aberri ta Azkatasuna» izenburukoek edukin politikoagoakaurkeztuko zituzten, Irujoren irizpidea jarraituz. Guztien elka-r ren artean zegoen ardatza abertzaletasunaren ideologiadefendatzea zen, EAJren ortodoxiaren barruan23.

Publikazio-lanak sail garrantzitsua izango zenarekin hasiz i ren, «Euskal Kulturaren Biblioteka»rekin hain zuzen, ArturoCampionen liburuarekin inauguraua. Geroago Enrique de


20

Gandiak eskaini zizkion argitaletxeari bi liburu berri, Donos-tian idatzitakoak: Primitivos Navegantes Va s c o s, sailaren biga-r ren zenbakia izango zena(1942), eta Orígenes prearios del Pue -blo Vasco, hamargarrena (1943).

Poliki-poliki bilduma benetazko saski-naskia doa bihurtzenentseiu eta literaturaren oso arlo desberdinetako lanak publi-katuz. Aipatu ditugun lan historikoetatik aparte edo gero ager-tuko direnetatik, Lopez de Mendizabalen B reve historia delPaís Va s c o (1945) eta Prosper Boissonnade-ren La conquista deNabarra en el panorama euro p e o-ren itzulpena bezain garran-tzitsuak, azken hau 1956tik 1961era lau tomotan atera zena,zuzenbideko lanak argitaratuko dira ere (Jesus de Galindez-e nLa aportación vasca al derecho intern a c i o n a l, 1942), musikakoak(Donosti eta Madina aiten De música vasca, 1943), hizkuntza(Lopez de Mendizabal-en La lengua vasca: gramática, conver -sación y diccionario, 1943), ekonomia (A. de Soraluze-re nRiqueza y economía del País Va s c o, 1945), artea (M. Flore sKaperotxipi-ren Pintores vascos y no vascos, 1947), literatura(Aita Jorge Riezu-ren Flor de canciones populares vascas, 1948),antropologia (Jose Miguel Barandiaranen El hombre prehistó -rico en el País Vasco, 1953)... Liburu guzti hauek poltsikozkotamainan argitaratzen ziren (18x11), urtetan zehar kontser-batu den diseinu apal eta funtzional batez.

Beste liburu-sail handia «Beste publikazioak» lemapeanagertzen zena dugu. Honetan ateratako lehenengo lana JoseAntonio Agirre ren De Guernica a Nueva York pasando por Ber -l í n (1944) liburu autobiografikoa izan zen, Andres de Irujoklehendakariari eskatu zion araberaz:

«Cuando apareció Aguirre2 4 yo le puse unas letras y le dije:‘Mira, si tú escribes por ahí lo que te ha pasado en Bélgica, enAlemania, aunque metas doctrina como la gente no te conoceliterariamente, es fácil que no salga nada, o que sí salga. Perosi nos envías el original, haremos una buena edición, que sí ten-drá repercusión’. Y, efectivamente, eso pasó. Tanto es así queDe Guernica a Nueva York fue traducida al inglés. Pero tuvo unaedición bien hecha, muy cuidada, como fue aquella primera.»2 5


21

Lehendakariaren liburua agertu ondoren, oraindik berriakz i ren gertaera historiko-politikoak azaltzen zituzten publikazioekikusi zuten argia: Pedro de Basalduaren Con los alemanes enP a r í s (1943), Andres de Irujoren Los vascos y la Repúblicae s p a ñ o l a, «A. de Lizarra» izenordez (1944), eta Jesus de Galin-dezen Los vascos en el Madrid sitiado (1945). Edota izaera poli-tiko hutsa zeukatenak: Jose Antonio Agirre ren Cinco confe -rencias pronunciadas en un viaje por América (1944), eta L aComunidad Ibérica de Naciones liburu kolektiboa, Arm a n d oCortesao, Luis Araquistain, Manuel de Irujo eta Carlos Pi Sun-yer politikoen artikuluekin (1945).

H i r u g a r ren sorta, «Aberri ta azkatasuna», izenburuak beraka rgitzen duenez testu ideologikoak, doktrinamendu politikozkolanetarako gorde zen. Horretarako oso tamaina txikia aukeratuzen, eskuliburukoa, 14’5 x 11 eta 9 x 13. Azpimarragarria danola sail honen lehenengo lana Lopez de Mendizabalek idatzi-tako Gramática vasca abreviada (1954) izan zen. HurrengoaFray Evangelista de Ibero ren Ami vasco l i b u r u x k a ren edizioberria izan zen26 (1957), Sabino Aranaren ideologiaren labur-pena katezismo baten itxuraz. Jarraian, zenbait opuskuluagertu zen: El asesino de los fueros (1957), ‘Un navarro de laRibera’ izengoitiz sinatua, Iñaki de Azpiazuren El caso del clerov a s c o (1958), Alberto Onaindiaren Jóvenes de mañana ( 1 9 6 9 ) ,edo Zure anaia ixilkari (1961) lan anonimoa —geroago Tu her -mano de la clandestinidad izenburupean itzulia—, zeinean A m ivasco-ren estiloa imitatuz, Euskal Herriko egoera sozial, poli-tiko eta ekonomikoa aztertzen zen.

Zalantzarik gabe, garapen txikiena izan zuen liburu-sailaeuskaraz idatzitako lanei eskainitakoa izan zen, «Euskal idaz-kiak» izenburukoa hain zuzen. Hau ulertzeko nahikoa izanbeharko zen ikustea ze inguru soziologikotan sortu eta zabalduzen E k i n p roiektua eta Euskal Herriko egoera linguistikoa bera,hizkutza batu barik eta izugarrizko euskal analfabetismo-t a s e-kin. Azkeneko bilduma honetan azpimarra daitezke Juan Anto-nio Irazustak idatzi zituen elaberriak, J o a ñ i x i o (1946) eta B i z i agarratza da (1950). Beste tituluak izan ziren H a m l e t ( 1 9 5 2 )Vicente Amezagak euskaratua, Jose Eizaguirre ren E k a i t z p e a n


22

nobela (1948) eta Kolonbiar olerki-txorta euzkeraz (1967), San-tiago Onaindia apaizak egindako Kolonbiako idazleen antolo-gia eta itzulpena.

E k i n a rgitaletxeak frankismo garaian sortu zuen liburu--o n d a reak, esan ditugun lau bildumetan, ehun baino gehiagoizenburu gorde du, hauetako asko oinarrizkoak gaur egungoeuskal kultura ulertzeko. Hor barruan, goian aipatu ditugu-netatik aparte, garrantzi handiko intelektualen lanak koka-tzen dira: Cecilia Garcia de Gilarte, Norbert Ta u e r, Justo Garate,I s i d o ro de Fagoaga, Miguel Pelay Orozco «Olarso», Michel Iriart,Martin de Ugalde, Gabino Garriga, Luis Ruiz de Aguirre «San-cho de Beurco», Jesús Maria de Leizaola, Victor Ruiz Añibarro . . .Zentzu honetan liburuen aukeraketa oso egokia izan zen, bati-pat «Euskal Kulturaren Biblioteka» sailean.

Diaspora zela eta lanen aukeraketa ez zen lan erraza izan;honek exigitzen zuen mundu guztiko kolaboratzaileak mugitzealiburu berrien bila. Prozesu honen adibide bezala FranciscoJavier de Landaburuk, EAJko burukideak, 1945eko urriaren25ean barnerako idatzitako oharra dugu:

«La editorial vasca de Buenos Aires Ekin se nos dirige diciendoque es muy posible que algunos compatriotas del Interior hayanescrito durante esta época obras originales, de asunto vasco.Señalan concreta y confidencialmente el nombre del canónigonavarro don Néstor Zubeldia a quien suponen autor de uninteresante trabajo inédito sobre la guerra civil. Igualmenteles interesan temas de literatura, historia, folklore vascos.Nos ruega la editorial citada se gestione de esos autores elenvio de los originales a Francia para ser retransmitidos a laArgentina donde serán publicados por Ekin, como lo han sidootros, asegurando el mayor secreto sobre la persona del autorsi éste desea guardar anónimo su nombre o revestirlo de unnombre supuesto.»2 7

Edizioari dagokionez esan behar dugu oso zaindua zela.Lan hori kontu handiarekin eramaten zen aurrera eta beha-r rezkoa zenean, sartzen ziren ere marrazkiak eta argazkiak. Arloh o r retan kolaboratzaileen zerrenda azpimagarria da: ElviraGascon, Nestor Basterretxea, Luzuriaga, Itorrotz, Flores Kape-rotxipi. Batzuetan liburuekin batera argitaratzen ziren edu-


23

kin abertzaleko laminak: Euskal Herriko mapak, zazpi lurral-detako harmarriak, ikurrinak, eta abar.

H o r rela gauzak 1965ean Isaac Lopez de Mendizabal berejaioterrira, Tolosara, itzultzen da. Hutsune horrek arg i t a l e-txearen gestioa Andres de Irujoren eskuetan laga zuen, gaurarte, eta horrela honek euskal atzerriko kultur enpresa han-diena burutu egingo du.

Lan guzti honen garrantzia erakusteko datu bat aipa deza-kegu: orain gutxi Bilbon hasi da Ekin-eko ondarearen zenbaitl i b u r u ren berrargitaratzea eta oraindik Argentinatik azkenekoedizioen zabaltze-lanak jarraitzen dira; nolabait hortxe dugu eki-men honen gaurkotasuna agerian. Martin de Ugaldek baiez-tatzen du aurrekoa E k i n «ha sido el faro donde han miradolos vascos que querían saber de la producción literaria vascaen momentos en que no había dónde mirar»28 esanez.

E k i n-eko liburuak, frankismoak debekatuak eta zigortuak,penintsulan klandestinoki sartzen ziren, galtzaile eta euskal disi-denteentzat benetazko orratz ideologiko eta kulturala izanz i ren. Publikazio guzti hauen zabaltzeko lanetan sakonduzesan daiteke aktibitate hori oso ekintza arriskutsua zela. Exi-lioko aldizkariak zein liburuak debekatuta zeuden eta penin-tsulan sartzeak edo jendearen artean banatzeak kartzela-zigo-rra suposa zezakeen. Horrela dio Jon Etxaidek:

«Isilpean eta kontrabanduz sartu behar izaten zen (Euzkog o g o a-ri buruz hitz egiten). Zenbait aldiz pakete osoak erori zirenpoliziaren eskutan eta zabaltzen zen guztia ez zen kobratzenzoritxarrez. Horrela, Aita Zaitegi’k lur jota bukatu zuen etaaldizkaria ateratzeari utzi behar izan zion. (...) Ni neu ere poli-ziak detenitu ninduen bi aldizkari horien zabaltzailetzat (bes-tea Gernika aldizkaria dirudienez) eta kolaboradoretzat sala-tuz eta Martutene’ko gartzelan sartu ninduten aurrena etagero Gasteiz’ko gartzelara esposaturik eraman.»29

Bestaldetik, poliziak egindako liburuen bahiketak diru--galera gogorrak suposatzen zituen argitaletxeentzat


24

Penintsulan liburuak sartzeko bide desberdinak zeuden;normalena pasabide zuzena izaten zen, sistema desberdinakerabiliz. Horrela kontatzen du Anton Ormazak:

«En Caracas se editó la primera edición en castellano de 5.000libros (se refiere al libro de Steer El árbol de Gernika). Tuve yoesas noticias y una mañana me fui al otro lado y preparé uncamión con unas cámaras interpuestas en la cabina y condos camiones que iban allí al transporte de una mercancía aHendaya para cargar en los vagones de ferrocarril, se metieronen unos cuantos sacos y los pasé (...) También pasamos los pri-meros «posters» que vinieron del difunto José Antonio Aguirrey algunas otras publicaciones.»30

Beste zenbait kasutan diplomatikoen bitartez egiten zen,zeren hauek bide libreak zeuzkaten eta, edo baita ere kontra-bandista profesionalen laguntzaz.

E k i n a rg i t a l e t x e a ren garrantziaren azterketarekin jarraituz,esan daiteke ekimen hori barne eta kanpoko euskaldunenarteko benetazko lokarria izan dela, gerra aurreko eta gerrao n d o rengo kulturaren arteko zubia; aldi berean, exilioa etamigrazioa batu zituen ahalegina. Azkeneko zentzu honetanazpimarragarria da nola poliki-poliki proiektua Ameriketakomundu kulturalean integratu zen; hori ikus dezagun esate-rako Jose Hernandez-en Martín Fierro-ren itzulpenaz, EnriqueG a rcia Velloso idazle argentinar ezagunaren G e rnikako arbolal i b u r u a ren argitalpenaz(1963), edo titulu adierazgarrien ager-penaz: Jose Cecilio Vidaurretaren Argentina: una nueva y glo -riosa nación eta Juan Goyetxearena Los gauchos vascos ( 1 9 7 5 ) .

H o r rela, Leonidas de Ve d i a - ren hitzek E k i n-i buruz esanahiosoa lortzen zuten: «un generoso impulso solidario, un pro p ó-sito de fraternal unión con otros pueblos y otras culturas»31.

BEHIN-BEHINEKO KONKLUSIOAArtikulu honen helburua normalean ahaztua gelditzen den

ikerketa-arlo bat erakustea izan da. Bertan saiatu gara era-kusten nola exilioko argitaletxeen panorama sarritan suposa-tzen den baino askoz konplexu eta aberatsagoa den; zori-


25

txarrez, argitaletxe horien esfortzua gehiagotan iluntasuneangelditu da. Hala ere, guzti hauei esker posible izan zen baloreeta ideia batzuk bizirik mantentzea. Horregatik orain arteazaldu ditugunekin batera beste batzuk aipatu behar ditugubehinik behin nahiz eta garrantzi apalagoa izan: Toulouseko E g i -i n d a r r a3 2, Caracasko Ediciones Agur- A n a3 3, Castor Narvarteirundarrak bultzatutako Santiago de Chileko I z a r r a a rg i t a l e t x e a ,Donibane Lohizuneko A s k a t a s u n a eta A x u l a r A rg i t a l e t x e a k3 4 e d oa l d e rdi politiko desberdinetako publikazioak, esaterako EAJre nA l d e rdi Edizioak. Guzti hauek merezi dute azterketa zehatza etasakonagoa bere neurri osoan egin zuten lana ondo balora-tzeko. Errealitate honek gure konklusioaren behin-behineko-tasuna justifikatzen du.

1. «El Fondo y don Daniel». Libro conmemorativo del primer medio siglo del Fondo deCultura Económica (1934-1984). F.C.E. Mexico, 1984. 13 or.2. Dena dela eta normala denez, sarritan bi aktibitateak batzen ziren pertsona etaproiektu berdinetan, hau da, aldizkari bat bultzatzen zuten lantaldeek batzuetan argi-taletxea sortzen zuten ere edo alderantziz. Askotan liburua ikusten zen proiektu batengailurra bezala.3. SAN SEBASTIAN, Koldo: El exilio vasco en América. 1936/1946 - Acción del gobierno.Txertoa. Donostia, 1988. 18 or.4. ANASAGASTI, Iñaki; SAN SEBASTIAN, Koldo: Los años oscuros. Txertoa. Donostia,1985. 28 or.5. Editions de l’Aube. Paris, 1937.6. Koldo San Sebastianek kontatzen duenez lan horiek argitaratzeko euskal delegazioakModern Age argitaletxearekin mantendu zituen kontaktuak ezer lortzeke. The Basque Pro -blem Smith Hart idazlearen laguntzari esker zabaldu zen (The Basque Archives. Vascosen Estados Unidos (1938-1943). Txertoa. Donostia, 1991. 43-44 or.)7. Seix & Barral argitaletxea. Barcelona, 1937.8. Euskal Gobernua. Paris, 1939ko apirila.9. Biak Bedita de Larrakoetxeak itzuli zituen, Lear errege eta Ekatxa izenburuez.10. Liburu hau Baionako Darracq inprimategiak argitaratu zuen.11. Esaterako, hemen argitaratu zuen Luciano Rincón-ek bere Nuestros primeros vein -ticinco años liburua eta Ortzi Letamendiak Historia de Euskadi. El Nacionalismo Vascov ETA.12. A S C U N C E, Jose Angel: «Sebastián de Amorrortu: hombre de ideales y de realidades».El Diario Vasco. Donostia, 1992ko martxoaren 10ean, 58 or.13. Ibidem.14. Ibidem.15. SAN SEBASTIAN, Koldo: El exilio vasco en América. 1936/1946 - Acción delgobierno. Txertoa. Donostia, 1988. 85 or.16. ASCUNCE, José Angel: «Andrés M. de Irujo: desbrozando futuros». El Diario Vasco.Donostia, 1992ko maiatzaren 12an, 66 or.17. ESTORNES LASA anaien erantzuna baiezkoa izan zen eta zeuzkaten liburu guztiakproiektu berrirako eman zituzten.


26

18. Jorge de Riezuren ardura Argentinako Pompeya hirian euskal liburutegi handi batensorkuntzara zabaldu zen baita ere; honi Julio de Urquijoren semeari erositako liburu--ondarearekin hasiera eman zion. (El exilio vasco en América... Op. cit., 86 or.).19. Andres de Irujoren testimonioa, 1988ko martxoaren 9an datatua, Buenos Airesen,eta Koldo San Sebastianek El exilio vasco en América... liburuan jasoa (Op. cit., 85 or.).20. Ibidem.21. Ibidem, 86 or.22. Ibidem.23. EAJk bultzatutako proiektu honen kasuan eta besteena ere Emilio Lopez Adanek osozabaldua izan den xurrumurrua jasotzen du, hau da, Estatu Batuetako Estatuko Depar-tamenduko diru-laguntzak izan zituela. Horrelako diru-laguntzen helburua izango omenzen frankismoaren aurkako jarrerak indartzea. Dena dela hau demostratzeko ez dago fro-garik: «no hay ninguna prueba positiva de este tipo de aseveraciones». (El nacionalismovasco en el exilio. 1937-1960. Txertoa. Donostia, 1977).24. Aipatzen du Irujok lehendakaria Europan zehar ezkutatuta ibili zen garaia, nazien-gandik iheska. Ibidem.25. Liburu hau atzerrian agertutakoen artean garrrantzitsuenetarikoa dugu. Horrekjustifikatzen du gaur egun egiten diren edizio berriak, azkena Bilboko Ekin-ek eginda-koa, 1992an.26. «Fray Evangelista de Ibero» Ramon Goikoetxearen izen erlijiosoa zen.27. Obras completas. V. tomoa. Idatz Ekintza, S.A. Bilbo, 1984. 365 or.28. «Euskadi» kapitulua El exilio de las Españas de 1939 en las Américas: ¿Adónde fuela canción? liburuan. Anthropos. Barcelona, 1991. 362 or.29. GARMENDIA, Elixabete: «Yon Etxaide: garai ilunetan idazle». Zeruko Argia. 827. zk.Donostia, 1979ko apirila. 22 or.30. Euzkadi aldizkariaren 1OO. zenbakian jasotako deklarazioak. Op. cit.31. E. García Vellosok Gernikako arbola liburuaren hitzaurrean Ekin. Buenos Aires,1963. 5 or.32. Argitaletxe honek atera zuen 1966. urtean El clero vasco ante la cruzada franquista,idazle desberdin batzuen lanak bilduz.33. Argitaletxe honek ateratako liburu bakarra ezagutzen dugu, Sorbos de café. Zuzen-daria Juan Manuel Polo zen.34. A s k a t a s u n a argitaletxean agertuko zen 1975ean Luis Ruiz de Aguirreren V a s c o spor el mundo liburua. A x u l a r izenekoak aldiz, 1976an Agirreren De Guernica a Nueva Yorkpasando por Berlín atera zuen.


27

uskal Autonomi Elkarteko (EAE) enpresen Ikerketa etaGarapeneko (I+G) iharduerak aztertzerakoan, inform a z i o --iturri estatistikorik osatuena eta fidagarriena, EUSTATe k

a rgitaratutako «Ikerketa Zientifiko eta Garapen Te k n o l o g i k o k oIharduerei Buruzko Estatistika» dugu. Dena den, aipaturikoiharduerez informazio gehiago jasotzeko beste zenbait infor-mazio-iturritara ere joko dugu artikulu honetan: Zentro Tek-nologiko Babestuek, Eusko Jaurlaritzaren Industri Sailak etaCDTIk eskainitako datuetara, alegia. Ikus dezagun EAEkoenpresen I+Gko iharduereei buruzko informazio-iturri hauekguztiek ematen diguten informazioa.


20009 Donostia

ENPRESEN I+GkoIHARDUERAK

EAEn

E

MIKEL NAVARRO

EUSTATEN ESTATISTIKAREN DATU-AZTERKETAE U S TATen estatistika hau, OCDEk argitaratutako «Fras-

c a t i - ren eskuliburuan» ezarritako metodologian oinarritzen da.Hori horrela, estatistika horrek kontabilizatutakoa egiazkiI+Gko iharduerei legokiekeela pentsa lezake batek. Eta, egiaesan, orain dela gutxi arte argitaratu eta erabili izan dire nhainbat estatistikarekiko (bereziki Eusko Jaurlaritzaren Indus-tri Sailarenekiko) hobekuntza galanta ekarri dute. HauetanI+Gko ihardueren barruan kontabilizatzen zena ez zen errea-litatean beti I+G izaten, beste zerbait baizik (adib. kalitateahobetzeko ekintzak).

Hala ere, EUSTATen estatistikaren egileek ez dute enpre s e kinkestari erantzundakoa zalantzan jartzen enpresa eta enpre s abatek esaten badu bere ekintza I+Gkoa dela, aitorpen horieztabaidatu edo egiaztatu gabe bere hartan onartzen dute.Haatik, enpresek I+Gko iharduerak sustatzeko programetaraaurkeztutako proiektuen ebaluazioak ederki asko erakutsi duhaiek I+G kontsideratutakoak ez duela behin baino gehiagotankategoria hori merezi, eta, beraz, enpresen aitorpenak berehartan hartzeak EUSTATen estatistiken I+G ihard u e rei buruzkodatuak ere zerbait puztuta egotea ekar dezakeela.

Ohar hauek eginda gero, goazen ikustera EUSTATen esta-tistikak eskaintzen dizkigun datuetatik zer ondorio atera dai-tezkeen EAEko enpresen I+Gko iharduerez.

I+GKO IHARDUERETAKO GASTUAREN BANAKETA SEKTOREENARTEAN

Lehen laukian ikus daitekeenez, sektore guztien I+Gko gas-t u a ren ehunekoa (BPG) Barne Produktu Gord i n a ren aldeantxikiagoa da EAEn herrialde aurreratuetan baino, EAEn Espai-nian baino handiagoa bada ere.

E n p resa sektore a ren I+Gko gastuaren ehunekoa BPGre naldean apalagoa da, halaber, EAEn herrialde aurre r a t u e t a nbaino. Esan behar da, ordea, herri aurreratuen indizetikEAE-ren indizera dagoen aldea txikiagoa dela enpresa-sekto-

ENPRESEN I+Gko IHARDUERAK EAEnMIKEL NAVARRO

30

rean, sektore guztien kasuan baino. Hau da, I+Gko gastuane n p re s a - s e k t o reak protagonismo handiagoa du EAEn besteherrialdeetan baino.

Alde batetik, hori positibotzat jo daiteke, zeren eta horrekadieraz bailezake EAEn egindako I+G gure pro d u k z i o - s i s t e-m a ren beharrizanei lotuago dagoela. Baina bestetik, enpre s a --sektorearen protagonismo hori zor dakieke gure Unibertsita-teak ikerketa-alorrean duen funtzionamendu txarrari, Admi-nistrazio Zentralak sortutako organismo publiko gehienakEAEz kanpo egoteari eta EAEko zentro teknologiko babestuakenpresa-sektorean kontabilizatzeko hartu den erabakiari.

I+G EGIN DUTEN ENPRESEN KOPURUA

Bigarren laukian ohar daitekeenez, I+G egin duten enpre-sak 429 dira: 4 nekazaritza-arrantzakoak, 360 industriakoaketa 65 zerbitzuetakoak. Kopuru horri buruz bi gauza esanliteke:

— bateko, I+G egin duten enpresen kopurua apala delaekonomian dauden enpresa guztien zenbatekoare k i nalderatzen badugu (enpresa industrialen kasuan, lehe-nengoak ez dira enpresa guztien %4ra ere iristen);

— besteko, gure Autonomi Elkartearen teknologi egoeraezagututa, ez dirudiela inondik ere EAEn 200 enpresabaino gehiago gauza denik egiazko I+G egiteko, eta, beraz,E U S TATen estatistika EAEko enpresen I+Gko ihard u e r a --maila puzten ari dela.

I+G EGIN DUTEN ENPRESEN ETA IKERTALDEEN TAMAINA

Daukaten enplegua kontuan hartzen badugu eta EAEkogainerako enpresekin alderatzen baditugu, I+G egiten duteneuskal enpresak ertain-handiak direla esan genezake. Eta,o robat, enpresa horietan I+Gko ihard u e retan ari diren lan-tal-deak gehienetan txikiak direla esan liteke.

Ikertaldeen txikitusunak eragin negatiboa dauka, noski,ikerlanen eraginkortasunean. Halaxe gertatzen da, bedere n ,


31

Espainian, aditu askoren ustez. Eta hori han horrela baldinbada, antzeko gauza bat gertatuko da EAEn; izan ere EAEkoe n p resen ikertaldeak Espainiakoarenak baino txikiagoak dirabatezbeste (ikus 3. laukia).

I+GKO IHARDUERETAN EGINDAKO AHALEGIN ABSOLUTUA

I+Gko ihard u e retan enpresek egindako murru-barn e k ogastu guztitik bi heren, gutxi gorabehera, industriari dagokioeta beste herena zerbitzuei. Laugarren laukian ikus daitekee-nez, bere gastuagatik nabarmentzen diren sektoreak honakohauek dira: Hezkuntza eta ikerketa eta Enpresentzako zerbi-tzu eta bestelakoak, zerbitzuetan1; eta Makineria eta materialelektrikoa, Material elektronikoa, Kimika, Makina erreminta,Garraio-materiala eta Bestelako makineria, industrian. Aipa-tutako zortzi sektoretan biltzen da enpresek egindako gastu guz-tiaren hiru laurdenak baino gehiago.

E n p resen I+Gko gastuaren kontzentrazio sektoriala ez daEAEri bakarrik dagokion gauza; laugarren laukian ikus daite-keenez, Espainian ere gertatzen da. EAEren enpresen I+Gkog a s t u a ren kontzentrazio sektorialaren berezitasuna bere mailanbaino, bere sektore-banaketan datza: zerbitzuei dagokien ehu-nekoa askoz handiagoa da EAEn Espainian baino; eta, industriaridagokionez, Kimika, Material elektronikoa eta Garraio-materia-l a ren ehunekoak apalagoak dira eta Produktu metalikoen erai-kuntza eta Makina erre m i n t a renak, handiagoak. Azken buruanhori lotuta dago, alde batetik, gure industriaren espezializazio pro-d u k t i b o a rekin; eta, bestetik, EAEn zentro teknologikoek izanduten garapenarekin. Azken hauek izan duten ezohizko garapenaEAEko Unibertsitateak eta Ikerketako Organismo Publikoekp ro d u k z i o - s i s t e m a ren eskakizunei erantzuteko erakutsi dutenezintasunari zor zaio, besteak beste.

Derragun azkenik —enpresen I+Gko gastuaren kontzen-trazio sektorialaren azterketa bukatzeko—, EAEko enpresenI+Gko iharduera sektore tradizionaletan zentratua dagoela,bereziki, eta puntako edo teknologi maila aurreratuko sekto-reei dagokien ehunekoa EAEn OCDEko herrialdeetan bainoaskoz txikiagoa dela. (Ikus 5. laukia)


32

I+GKO IHARDUERETAN EGINDAKO AHALEGIN ERLATIBOA

Gorago azaldu denez, enpre s a - s e k t o re a ren murru-barn e k oI+Gko gastuaren ehunekoa BPGren aldean txikiagoa da EAEn,herri aurreratuetan baino: zerbait txikiagoa EEErekiko etadexente txikiagoa EEBB, Japonia edo Alemaniarekiko.

Bigarren laukian agertzen zenez, EAEko sektoreen arteane z b e rdintasun handiak daude murru-barneko I+Gko gastuenehunekoetan Balio Erantsi Gord i n a ren aldean, edota D.O.B.nI+Gra dedikaturiko pertsonalaren ehunekoetan sektoreko per-tsonal guztiaren aldean. Ahalegin erlatiborik handiena egitenduten sektoreak Makina erreminta, Makineria eta materialelektriko eta elektronikoa eta Kimika dira.

ENPRESEN I+GKO IHARDUEREN FINANTZABIDEAK

M u r r u - b a rneko I+Gko gastua baliabide bereki edo pro p i o e zfinantzatzen da industriaren kasuan, eta besteren baliabidezzerbitzuen kasuan (ikus 6. laukia). Hori gertatzen da, aldebatetik, zerbitzu-sektoreko enpresak hein batean bere zerbitzuteknologikoak enpresa industrialei saltzetik bizi direlako; etabestetik, Administrazioak zerbitzu-sektorean dauden zentroteknologikoen I+Gko iharduerak proportzio handiagoan finan-tzatzen dituelako, enpresa industrialenak baino. Izan ere ,Administrazioaren ustez, zentro teknologiko babestu eta sek-torialetan emandako aurrerapen teknologikoak gero enpresaindustrialetara transferituko dira, azken hauek haiekin iza-ten dituzten harremanei esker.

I n o ren fondoez finantzaturiko industriaren I+Gko gastuare nehunekoa, txikia izateaz gainera, oso ezberdina da sektore ba-tzuetatik besteetara: adib. %0,4 da Janari-industrian eta %31,1E n e rgian. Finantzapenean dauden ezberdintasun horiek ezdute zerikusi handirik sektore bakoitzean I+Gko ihard u e re-tan egindako ahalegin erlatiboarekin. Esate baterako, bestere nfinantzapen handia duten sektoreen artean badaude bai I+Gkoi h a rd u e retan ahalegin erlatibo handia egin duten sektore a k(adib. Makina erreminta eta Makineria eta material elektrikoaeta elektronikoa) eta bai ahalegin txikia egin dutenak ere (Erai-kuntza metalikoak, Energia eta ura...)


33

Inoren fondoen jatorriari dagokionez, 7. laukiak erakustendigu besteren fondo gehienak Administraziotik datozela, zer-b i t z u - s e k t o rean izan ezik. Azken honen kasuan gogoratu beharda, zentro teknologikoak eta enpresentzako zerbitzuak bereteknologi zerbitzuak enpresei saltzetik bizi direla neurri handibatean. Hala ere, kontuan hartu behar da, orobat, enpre s abatek zentro teknologikoekin kontratu bat sinatzen dueneanaskotan enpresa horrek, zerbitzu teknologiko hori ero s t e k o ,Administraziotik laguntza bat jasoko duela, hemen kontabili-zatuta ez dagoena; eta beraz, horrela, zeharbidez —hots, enpre-sak zentroari ordaindutako kopuruaren bidez—, zentro tek-nologikoak ere Administrazioaren laguntza jasotzen duela.

Administraziotik etorritako finantzapenaz, 8. laukiak datuharrigarri bat agertzen digu: I+Gko iharduerak bultzatzekoAdministrazioak eratutako programetatik enpresek diru ugarieta erraz lor dezaketelako imajina badago ere, I+Gko ihard u e r aizan duten enpresa guztietatik ia erdiak (%47) ez du laguntzapublikorik jaso bere gastua finantzatzeko. Agian hori gerta-tzen da Bruselas eta Madrilgo laguntza-programek, urruti gel-ditzeaz aparte, maila teknologiko altua eta paper-betetze askoeskatzen dutelako; eta EAEko erakundeenak, proiektu bakoi-tzeko eman ohi duten laguntza urriagatik, zenbait enpresakeskusartze publiko, informazio-emate eta tramitazio buro k r a-tikoa egitearen kontra duen jarrera aldatzeko gauza izan ezdirelako.

Administrazioak emandako laguntzekin jarraituz, 7. lau-kiak erakusten du Administrazio Autonomoak eta Zentralakantzeko finantzapena eman dietela EAEko enpre s a - s e k t o re a r i( l e h e n e n g o a rena pixka bat handiagoa da bigarre n a rena baino).Komeni da esatea laguntza horien barruan EUSTATek ez dituelakontabilizatzen Madrilgo CDTIk ematen dituen kreditu bigunakedota interesgabeak. EEEko erakundeek laguntza publikoakneurtu edo zenbatzeko egiten duten bezala geuk ere egingobagenu, eta beraz, kreditu horiek zer-nolako subentzio garbibaliokidea suposatzen duten kalkulatu ondoren EUSTATe keskainitako kopuruari gehituko bagenio, Administrazio Zen-tralak emandako finantzapena Administrazio Autonomoare n a


34

baino handiagoa izan dela irtengo litzateke. Eta azpimarratunahi dugu EAEko enpresen I+Gko ihard u e ren finantzapeneanAdministrazio Zentralak duen paper behinen hori, hainbatidazlanen bitartez alderantzizko ideia zabaldu izan baita.

Zazpigarren laukian ikus daiteke, era berean, Administra-zio Autonomoak eta Zentralak guztira finantzapen antzekoaeskaini arren, lehenengoak bere laguntzak bigarrenak bainoe n p resa-kopuru handiagoaren artean banatzen dituela. Hots,Administrazio Autonomoak enpresa bakoitzari laguntza-kopurutxikiagoa ematen dio, Administrazio Zentralak baino. Hori osogarbi azaltzen du 8. laukiak: Administrazio Autonomoak askoze n p resa gehiagotara hedatzen ditu bere laguntza-programak eta,Administrazio Zentralaren programen aldean, programa horie-tara enpresa txiki gehiago hurbiltzen da.

Hau da, Administrazio Zentralaren programek enpre s e np roiektuei maila teknologiko eta tramitazio zorrotzagoak eska-tzen dietenez gero, EAEko enpresa gutxiagok jo ahal izan duhaietara, eta haietara jotzen dutenen artean enpresa ertaineta handiak dira nagusi; baina, bestalde, bai proiektu horiektamaina handiagoa izaten dutelako eta baita Administrazioakp ro i e k t u a ren aurre k o n t u a rekiko finantzapen handiagoa ema-ten duelako ere, enpresa bakoitzak jaso ohi duen laguntzahandiagoa izaten da. Administrazio Autonomoaren pro g r a m e k ,ostera, galdakizun teknologiko eta administratibo gutxiagodute, eskuragarriagoak eta hurbilagoak gertatzen zaizkie ber-tako enpresa txiki eta ertainei, eta teknologia berrien sorkun-tza sustatzea eta teknologi aukeraketa baino «ereintza» politikadute helburu.

Zenbaiten ustez, Administrazio Autonomoaren jokabide horipositiboa da. Buesak (1992), adibidez, Administrazio Zentra-lak ezarritako lehentasun teknologiko eta sektorialak gogorkritikatzen ditu, bai lehentasunak ezartzearen kontra dagoe-lako eta bai ezarritako lehentasunak Espainiako pro d u k z i o --s i s t e m a ren beharrizanekin bat ez datozela uste duelako. Gai-nera, berak egindako ikerketan ikusi du, Administrazio Zen-tralak ezarritako lehentasunak gero mimetikoki AutonomiElkarteek eta Administrazio Lokalek ere bere egiten dituztela.


35

B u e s a ren ikerketaren arabera, EAE da mimetismo horre t a ne rortzen ez den Autonomi Elkarte bakarra, berak positibo iriz-ten diona. Gehienentzat, ordea, baliabideak urriak dira eta,beraz, ondo aukeratu behar da non inbertitu edo zer bultzatu.«Denentzako kafea» politikak ondorio on gutxi dakar. Te k n o-logi politikan estrategia eta lehentasunek egon behar dute; etaestrategia eta lehentasun horiek, besteak beste, pro d u k z i o --s i s-t e m a ren premia teknologikoak aintzat hartuz ezarri behar dira.

Azkenik, enpresen I+Gko gastua besteren fondoez nolafinantzatzen den analisia amaitzeko, 7. eta 8. laukiek erakus-ten digute EEEren programen laguntzez EAEko oso enpresagutxi (20 denera) baliatzen dela, eta EAEko enpresetara dato-zen fondoak, handiak ez izateaz gainera, neurri handi bateanzentro teknologikoetara doazela.

ENPRESEN I+GKO IHARDUEREK IZANDAKO EBOLUZIOA

E U S TATek hiru urtetarako bakarrik argitaratu ditu datuak:1989-91 urteetarako, alegia (ikus 9. laukia). Urte gutxi horie-tan enpresen I+Gko ihard u e rek izan duten eboluzioa positiboaizan dela dirudi gainbegiratu batean: I+G egin duten enpre s e nkopurua eta enpresen murru-barneko I+Gko gastua handituzjoan dira. Dena den, gastuaren eboluzioa pezeta arruntetanneurtu beharrean, pezeta konstantetan neurtuko bagenu, haz-kundea ez dela hain handia izan ohartuko ginateke (batez ereindustrian). Bestalde, kezkagarria da D.O.B.ko pertsonalarenhazkunde-eza eta berari lotua dagoen ikertaldeen batezbes-teko tamainaren gutxipena; izan ere, gutxipen horrek ikerke-taren eraginkortasunean ondorio negatiboak izan litzake.

Nahiz eta enpresa batek I+G egin, batzuetan gertatzen da,hainbat arrazoirengatik (gidazerrendan sartua ez egoteagatikedota hari bidalitako inkestari erantzun nahi ez izateagatik, esa-terako), estatistiketan jasota ez egotea; eta urte batez gero z t i k ,estatistikan emandako hobekuntzengatik, jasota agertzea.Fenomeno hori EUSTATen estatistikan ere ematen dela ustedugu, zer neurritan ez badakigu ere. Beraz, EAEko enpresenI+Gko ihard u e retan lehen agertutako hazkundearen zati bat ere


36

zor lekioke estatistikan egondako hobekuntzari, eta ez enpre-sen I+Gko ihardueren hazkundeari.2

BESTE ZENBAIT ESTATISTIKAREN DATU-AZTERKETAAtal honetan aztertuko ditugu, enpresen I+Gko iharduerei

buruz informazioa eskaintzen duten beste zenbait estatistika-ren datuak, hala nola EITErenak (zentro teknologiko babestueiburuzkoak), Eusko Jaurlaritzaren Industri Sailarenak (berep rogrametara jo duten enpresei buruzkoak, zentro teknolo-giko babestuak kenduta) eta CDTIrenak (bere pro g r a m e t a r ajo duten enpresei buruzkoak).

Datu hauek aintzakotzat hartzeko, honako arrazoiak aipalitezke: 1) orain dela gutxi arte, hauek ziren eskura zeudendatu bakarrak eta, beraz, orain arteko literaturan gehienbat era-biltzen zirenak; alde horretatik, datu hauek kontuan hartuzsegida ematen diegu orain arteko azterketei; 2) enpresen I+Gkoiharduerek izan duten eboluzioa aztertzeko informazio-iturribakarra dira datu hauek; gainera, eboluzioaren azterketa,1989 baino lehen jazotakoaz ezezik, 1992an gertatutakoaz ereosatzen da; eta 3) EAEko enpresen I+Gko ihardueran eraginhandia duten hainbat erakunderen eginkizuna hobeki ezagu-tzeko aukera ematen digute.

ZENTRO TEKNOLOGIKO BABESTUAK (ZTB)

ZTBren gastu arrunten aurrekontuetan 1980ko hamarka-d a ren hasieratik ematen ari zen hazkunde bizia 1992an geldituzen. Inbertsioan —inguruabarrean egondako aldaketak azka-rrago eta bortizkiago isladatzen dituen aldagaia— 1992ko infle-xio edo makurgunea are agerikoagoa izan zen: inbertsioaren gu-txipena nabarmena da, pezeta korrontetan zein konstantetan.

Hori lotuta dago —esan beharrik ez— ekonomian bizi denkinka larriarekin. Diru-estuasunak hasten direnean, enpre-sek gastuak murrizteari ekiten diote eta, nahiz eta haien gero k olehiakortasun eta bideragarritasunerako teknologia oso garran-tzitsua izan, moztu erraza denez gero, sarritan lehenengo gastu-


37

-murrizketak I+Gko ihard u e retan egin ohi dituzte. Hori horre l a ,industri enpresei zerbitzu teknologikoak saltzetik zentro tek-nologikoek eskuratzen dituzten fondoak gutxitu edo estan-katu egiten dira.

Dena den, ZTBren hazkundearen 1992ko inflexio edo makur-gunea aurreko parrafoan azaldutakoari baino, Eusko Jaurla-r i t z a ren Industri Sailak zentro hauen proiektu orokorrak finan-tzatzeko eman ohi zituen laguntzen murrizketari zor izan zaio.P roiektu oro k o r rengatiko sarre ren ehunekoa ZTBren aurre-kontuen aldean 1986az geroztik gutxituz bazetorren ere, pezetakonstantetan mantendu egin ziren 1991 arte. Baina 1992.urtean, bapatean, proiektu oro k o r rengatiko sarrerak nabar-men erori ziren, pezeta korronte zein konstantetan. Murriz-keta hori zuritzeko asmoz, Eusko Jaurlaritzak adierazi zuenbehin-behineko neurria zela, «3R Plana» finantzatu beharraksortarazitakoa.

Aurten, Eusko Jaurlaritzak agindu bezala, gauzak bereonera itzuli dira, ZTBri dagokionez behintzat. Zentroen pro i e k t uorokorren sarrerak biziki handitu dira (kontuan izan, baina,1993ko datuetan bi zentro teknologiko gehiago sartu dire l aZTB kategoriaren azpian), eta horri esker ZTBren inbertsio etaaurrekontuak suspertu direla berriz.

EUSKO JAURLARITZAREN ENPRESEN I+GRAKO LAGUNTZA-PROGRAMAK3

H a m a i k a g a r ren laukian jasotzen dira Eusko Jaurlaritza-ren Industri Sailak duen «Enpresen I+Grako laguntza-pro g r a-mari» dagozkion datuak. Baina lauki horretan agertzen direndatuekin sartu aurretik, egin ditzagun bi ohar: 1) Pro g r a m a re nizenburuak bestela pentsarazi balezake ere, programa honeksubentzionatutako proiektu guztiak ez dira I+Gkoak izan;badaude, I+Gko proiektuez gainera, beste proiektu-mota batzukp rograma honek lagunduak (diseinu, kalitate eta abarri buruz-koak). 2) Urte batetik bestera aldatu ohi ziren subentziona-tzen ziren iharduerak eta I+Gko iharduerak baloratzeko era-bilitako irizpideak.


38

Esandakoagatik garbi dago 11. laukian agertzen dire ndatuek ez dutela enpresen I+Gko ihardueren eboluzioa beharbezala isladatzen. Dena dela, besterik ezean, horietara jo beha-r rean gaude, EAEko enpresen I+Gko ihard u e rek 1980ko hamar-kadaren hasieratik izan duten eboluzioa sumatzeko.

Aipatutako laukiak erakusten duenez, 1989an inflexio edomakurgune bat ematen da ordura arte aldagai gehienek izan-dako eboluzio positiboan. 1989az geroztik gutxitzen hastendira I+Gko pertsonala, pezeta konstantetan adierazitako batez-besteko I+Gko aurrekontuak eta Industri Sailaren subentzioak;eta laukiaren behealdean jasota dauden ratioak ere (I+Gkopertsonala/plantila guztia, subentzioak/aurrekontuak, suben-tzioak/enpresa-kopurua...) txartu egiten dira.

Bereziki txarrak dira 1992ko datuak: bai enpresak kinkalarrian dabiltzalako eta bai Industri Sailak urte horretan pro-grama honen baliabideak biziki murrizten dituelako, 1989azg e roztik hasitako makurtzea egiaztatu eta areagotu da. 1992kodatuak 1989koekin alderatzen baditugu, emaitzak ezin izan dai-tezke kezkagarriagoak: I+Gko programek lagundutako enpre s a --kopurua %40 erori da, enpresa horien I+Gko pertsonala %36,I+Gko aurrekontua pezeta konstantetan %41 eta subentzioak%45. Eta 1993an, datu handirik ez badugu ere, badirudi behe-rakadak jarraitu egingo duela. Izan ere, ZTBren kasuan 1992kodiru-murrizketen ondoren Industri Sailaren laguntzak han-ditu baziren ere, «Teknologia gehitzeko laguntza» programakenpresa pribatuen kapital-eragiketetarako 1993ko aurrekon-tuetan aurrikusi dituen transferentzia eta subentzioak ez diraailegatu ere egiten 1992an aurrikusitakoetara4. Alde horreta-tik, teknologi programen laguntzen murrizketak, Industri Sai-lak behin-behineko eta ezohizkotzat jo bazuen ere, 1993anaurrera iraun du.

Bukatzeko, programa honetara jotzen duten enpresa etap roiektuen zenbait alderdi kezkagarri aipatu nahiko nuke.Izan ere, ez da nahikoa I+Gko iharduerak egitea; ihard u e r ahoriek eraginkorrak izatea ere txit garrantzizkoa da. Eta onar-tzen baldin badugu ikerkuntzan eraginkorrak izateko eskuarkigutxieneko tamaina kritikoak behar direla, Industri Sailaren


39

I+Gko programetara jotzen duten enpresa eta proiektuek asko-tan ez dituztela baldintza horiek betetzen ondorioztatukogenuke: programa honetaz baliatzen diren enpresen I+Gkobatezbesteko ikertaldea 6 pertsona ingurukoa da5; enpre s ahorietan dagoen pertsonal guztiaren aldean, I+Gko pertsonala%2 ingurukoa; proiektuen batezbesteko aurrekontua 20 milioipezeta ingurukoa; etab.

CDTIREN LAGUNTZA JASO DUTEN ENPRESEN I+GKO PROIEKTUAK

Industri Ministerioren kontrolpean aurkitzen den CDTIizeneko erakundeak ere enpresen I+Gko ihard u e re t a r a k ofinantza-laguntzak ematen ditu: teknologi garapenekop roiektuetarako kreditu bigunak eta Ikerkuntzako PlanN a z i o n a l a ren lerroetan sartzen diren proiektu hitzar-tuetarako interesik gabeko kredituak. Bi pro i e k t u - m o t ahauei dagozkien datuak 12. laukian jasota daude.

CDTIren laguntza jaso duten EAEko enpresen proiektueneboluzioa, oro har, positiboa da. Ezohizkoa izan zen 1989.urtea alde batera utzita, proiektuen kopuru, aurrekontu etajasotako laguntzak handituz joan dira urtez urte. EAEko enpre-sen eboluzioa hobea izan da Espainiaren enparatuarena baino,laukiko azken bi zutabeek erakusten duten bezala. Azkenurtean CDTIk onartutako proiektuen %14 inguru EAEko enpre-senak ziren, hots, EAEko ekonomiari Espainiako ekonomiare naldean dagokion pisua (%6) bikoiztu baino gehiago egiten duenehunekoa. Baliteke, ordea, 1992ko hazkunde bortitza heinbatean abagunezko edo koiunturala izatea, hau da, EAEkoe n p resek Eusko Jaurlaritzaren I+Grako programetatik lagun-tzak jasotzeko 1992an izan zituzten zailtasunek eragindakoaizatea.

Bestalde, alderatzen baldin badira 1. eta 12. laukiko datuakb e rehala ohar gaitezke CDTIk onartutako proiektuen batez-besteko aurrekontua handiagoa dela Industri Sailak onartu-takoena baino; laguntzaren ehunekoa pro i e k t u a ren aurre-k o n t u a ren aldean beste horrenbeste; aurkeztutako pro i e k t uguztien aldean onartuak izan direnen ehunekoa, aldiz, txikia-


40

goa... Laburbilduz, CDTIra aurkeztutako proiektuen maila etagaldakizun teknologikoa handiagoa da eskuarki Eusko Jaur-l a r i t z a ren programetara aurkeztutakoena baino. Horrek ema-ten die proiektu horiei balio kualitatibo bat, zenbatekoen alde-rapen hutsean antzeman ezin daitekeena.

AIPATURIKO LIBURUAK ETA INFORMAZIO-ITURRIAK

BUESA, M. (1992): «Política tecnológica: una evaluación global».Economistas 52 zenb.

(CDTI) CENTRO PARA EL DESARROLLO TECNOLOGICO INDUS-TRIAL (zenbait urte): «Memoria».

EUSTAT (zenbait urte): «Ikerketa Zientifiko eta Garapen Tekno-logikoko Iharduerei Buruzko Estatistika».

INE (1993): «Estadística sobre las Actividades en InvestigaciónCientífica y Desarrollo Tecnológico (I+D) 1990».

MOLERO eta beste (1990): «Empleo e innovación». Centro Nacio-nal de Investigación y Documentación Educativa. Madrid.

NAVARRO, M. (1992): «Actividades empresariales de I+D y políticatecnológica del Gobierno Vasco». Ekonomiaz 23 zenb., 2. lauhilekoa.

OCDE (1992): «Main science and technology indicators» 2/1992zenb.

ERABILITAKO SIGLAK

BERD: Enpresa sektorearen murru-barneko gastuak

BPG: Produktu-barne Gordina

CDTI: Garapen Teknologiko eta Industrialerako ZentroaDOB: Dedikazio Osoaren Balioberdintasuna

EAE: Euskal Autonomi Elkartea

EEBB: Estatu Batuak

EEE: Europako Ekonomi Elkartea

EITE: Euskal Teknologi Ikertegien Elkartea


41

EUSTAT: Euskal Estatistika Erakundea

GERD: Murru-barneko I+Gko ihardueren gastuak guztiraI+G: Ikerketa eta Garapena

INE: Estatistikako Institutu Nazionala

LAGEP: Lukro-Asmorik Gabeko Erakunde Pribatuak1 Hezkuntza eta ikerketa-gastu gehiena bost zentro teknologiko babestuei (Ceit, Ikerlan, Inasmet, Tek-niker eta Inasmet) eta hiru zentro teknologiko sektorialei (Ideko, Fatronik eta Cidemco) dagokie. BizkaikoForu Diputazioak sortutako talde teknologikoak (Robotiker, Teletek, Gaiker, Biotek eta Embiker) EUS-TATek ez ditu enpresatzat jotzen , ikerketako organismo publiko baizik, eta beraz estatistika honek ezditu barne hartzen. Berrikitan, 1993an alegia, Robotiker eta Gaiker zentro teknologiko babestu bihurtudira; hori dela eta, 1992az geroztik estatistiketan bi zentro horiek organismo publikoen sektoretik ateraeta enpresa-sektorera aldatuko ditu EUSTATek.2. Fenomeno hau, adibidez, oso nabarmena izan da Espainiaren kasuan: Molero eta bestek (1990) era-kusten dutenez, 1984-86 urteetan I+G/BPG indizeak Espainian izan zuen hazkundearen %70 horri zorzitzaion. EAEren kasuan kontuan eduki behar da I+G egin duten enpresen gidazerrenda. EUSTATek 1989.urterako sortu ondoren, hurrengo urteetan hobetuz eta osatuz joan dela; eta 1991ean enpresek inkes-tari egindako erantzun-maila arras ona izan dela.3. Aurreko apartatuan ZTBrekiko datuak eta laguntzak azalduak izan direnez gero, atal honetatikkanpo utziko ditugu.4. 1992ko aurrekontuan programa horrek aurrikusia zuen kopurua 1.250 milioi pezetakoa zen eta1993koan 1.240 milioikoa (pezeta korrontetan). Hobeki baloratzeko 1993ko aurrekontuaren (1.865milioi) heren bat txikiagoa izan zela (pezeta korrontetan).5. Gainera ez da zehazten pertsonal hori I+Gra D.O.B.n dedikaturiko pertsonala den ala I+Gra denborapartzialean dedikatzen den.


42

GERDen BANAKETA I+G EGIN DUTEN SEKTOREEN ARTEAN (%)GERD BERD

(%) Unibertsitate Organismo LAGEP Enpresa (%)BPGrekiko Guztira sektorea Publikoen sektorea sektorea BPGrekiko

sektorea

EAE 1,27 100,0 10,6 4,0 0,0 85,3 1,08ESPAINIA 0,81 100,0 19,4 22,1 0,0 58,6 0,47EEE 2,00 100,0 16,3 17,4 1,5 64,8 1,30EEBB 2,77 100,0 16,0 11,0 3,1 69,9 1,94JAPONIA 3,07 100,0 17,6 7,5 4,1 70,9 2,18ALEMANIA 2,81 100,0 14,4 13,2 0,4 72,0 2,02

1. Laukia

I+Gko GASTUAREN TAMAINA ERLATIBOA ETA GASTU HORREN BANAKETA SEKTOREEN ARTEAN

Iturria: EUSTAT, "Ikerketa Zientifiko eta Garapen Teknologikoko Iharduerei Buruzko Estatistika (I+G)".Oharra: EAEren datuak 1991. urteari dagozkio; gainerako herrialdeenak 1990. urteari.Siglen esanahia: GERD: Murru-barneko I+Gko ihardueren gastuak guztira.

BERD: Enpresa- sektorearen murru barneko gastuakLAGEP: Lukro-Asmorik Gabeko Erakunde Pribatuak.BPG : Barne Produktu Gordina.EAE : Euskal Autonomi Elkartea.EEE : Europako Ekonomi Elkartea.EEBB: Estatu Batuak.

NEKAZARITZA ETA ARRANTZA 4 18,6 194.277 0,30 8 – –

INDUSTRIA GUZTIRA 360 2.973,7 23.153.025 1,57 227 1,3 10,2Energia eta ura 4 73,1 904.980 0,55 975 1,5 13,2Oinarrizko metalikoak 10 88,0 707.370 0,63 848 8,3 4,7Industria ez-metalikoa 7 38,8 281.802 0,57 247 1,5 3,8Kimika 30 307,0 2.491.859 4,24 159 11,7 35,7Eraikuntza metalikoak 33 196,5 1.420.580 1,27 279 1,8 6,2Artikulu metalikoak 38 182,8 1.491.993 1,23 155 1,8 7,6Makina erremintak 33 296,1 2.381.684 7,38 94 19,4 44,9Bestelako makineria 59 297,2 2.198.195 2,29 127 7,7 15,2Bulego-makinak eta

doitasunezkoak 4 17,6 78.739 1,65 166 2,3 9,6Makineria eta material 71 868,1 6.266.168 7,32 173 10,8 38,9

elektrikoa eta elektronikoaGarraio-materiala 17 335,8 2.317.899 2,97 638 5,2 14,5Janari-industriak,

edariak eta tabakoa 4 13,5 116.021 0,16 379 0,3 1,0Egurra eta altzariak 12 50,3 388.607 0,92 95 0,7 5,2Papera eta arte grafikoak 6 40,6 577.179 0,89 221 0,7 2,8Kautxua, plastikoa eta

bestelako manufakturgileak 28 138,2 1.251.998 1,38 227 2,6 6,6Eraikuntza 4 30,1 277.951 0,10 793 0,0 0,9

ZERBITZUAK GUZTIRA 65 1.057,3 12.255.693 0,70 63 – –Merkataritza eta ostalaritza 2 2,5 18.249 – 18 – –Enpresentzako zerbitzuak eta

bestelakoak 47 385,6 4.628.105 – 66 – –Hezkuntza eta ikerketa 16 669,2 7.609.339 – 60 – –

2. Laukia

ENPRESA-SEKTOREAREN I+Gko IHARDUERARI BURUZKO ZENBAIT ADIERAZLE (1991)

Iturria: EUSTAT. "Ikerketa Zientifiko eta Garapen Teknologikoko Iharduerei Buruzko Estatistika (I+G)". 1991(1) Murru-barneko I+Gko gastuen guztizkoaren portzentaia, fabrikatik irteerako Balio Erantsi Gordinaren aldean.(2) 1990eko ratioak, 1991. urteari dagozkionetan pertsonalaren eta enpresen guztizkoa ez izateagatik.(–) Ez dago daturik.

I+Gko iharduerarekikoenpresen kopurua

Dedikazio osoaren balio-b e r d i n t a s u n e z k o(D.O.B.ko) pertsonala

Murru-barneko I+Gkoihardueretarako gas-tuak (milioi pta.tan)

Murru-barneko gastuen% F.I.B.E.G.en aldean(1)

Batezbesteko enpleguaI+Gko iharduerekikoenpresetan

% sektoreko enpresaguztiaren aldean (2)

D.O.B.n I+Gra dedikatu-riko pertsonala sektorekopertsonalaren guztizko-aren aldean. Milako tasa

EAE ESPAINIA EAEko enpresa-kopurua

Kopurua (%) Kopurua (%) Espainiako enpresa-kopurua

ENPRESAREN TAMAINAREN ARABERAPertsonak <25 100 24,2 343 21,0 29,1Pertsonak 25-49 57 13,8 225 13,8 25,3Pertsonak 50-99 73 17,6 253 15,5 28,9Pertsonak 100-249 95 22,9 331 20,3 28,7Pertsonak 250-499 54 13,0 223 13,7 24,2Pertsonak 500-999 19 4,6 123 7,5 15,4Pertsonak ≥1000 16 3,9 132 8,1 12,1

I+G EGITEN DUTEN ENPRESAK 414 100,0 1.630 100,0 25,4

DUTEN D.O.B.ko PERTSONALAREN ARABERAPertsonak < 5 353 85,3 1.250 76,7 28,2Pertsonak 5-9 28 6,8 178 10,9 15,7Pertsonak 10-24 22 5,3 133 8,2 16,5Pertsonak 25-99 27 6,5 58 3,6 46,5Pertsonak ≥100 5 1,2 11 0,7 45,4

3. Laukia

I+G EGITEN DUTEN ENPRESAK, TAMAINAREN ETA D.O.B.n DIHARDUTENPERTSONEN ARABERA EAEn ETA ESPAINIAN (1990)

Iturria: EUSTAT eta INE (neronek landuak).

x 100

EAE (1991) EAE (1990) ESPAINIA (1990)

Milaka pta.tan % Milaka pta.tan % Milaka pta.tan %

NEKAZARITZA ETA ARRANTZA 194.27 0,5 145.804 0,5 1.781.242 0,7

INDUSTRIA 23.153.025 65,0 20.944.285 66,5 208.747.851 84,8Energia eta ura 904.980 2,5 347.750 1,1 13.227.379 5,4Oinarrizko metalikoak 707.370 2,0 878.390 2,8 3.074.133 1,2Industria ez-metalikoa 281.802 0,8 247.105 0,8 3.948.841 1,6Kimika 2.491.859 7,0 2.313.590 7,3 36.160.540 14,7Produktu metalikoen eraikuntza 2.912.573 8,2 3.091.059 9,8 6.216.836 2,5Makina eraikuntza eta ekipo mekanikoa 4.579.879 12,8 4.505.261 14,3 11.302.839 4,6Bulego-makinak eta doitasunezkoak 78.739 0,2 85.305 0,3 18.290.101 7,4Makineria eta material elektrikoa 3.548.601 10,0 2.913.515 9,2 10.839.202 4,4Material elektronikoa 2.717.567 7,6 2.269.297 7,2 39.674.370 16,1Garraio-materiala 2.317.899 6,5 1.489.873 4,7 47.742.316 19,4Janari-industriak, edariak eta tabakoa 116.021 0,3 147.464 0,5 6.335.022 2,6Ehungintza, jantzigintza, larrua eta oinetakoak – 0,0 – 0,0 1.110.423 0,4Egurra eta altzariak 388.607 1,1 481.324 1,5 763.955 0,3Papera eta arte grafikoak 577.179 1,6 332.787 1,1 1.939.938 0,8Kautxua eta plastikoa 1.251.998 3,5 1.054.162 3,3 6.062.620 2,5Eraikuntza 277.951 0,8 445.503 1,4 2.059.336 0,8

ZERBITZUAK 12.255.693 34,4 10.418.087 33,1 35.709.598 14,5Merkataritza eta ostalaritza 18.249 0,1 155.755 0,5 163.093 0,1Enpresentzako zerbitzuak eta bestelakoak 4.628.105 13,0 4.145.230 13,2 24.544.883 10,0Hezkuntza eta ikerketa 7.609.339 21,4 6.117.102 19,4 11.001.622 4,5

GUZTIRA 35.602.995 100,0 31.508.176 100,0 246.238.691 100,0

4. Laukia

ENPRESEN I+Gko IHARDUEREN MURRU-BARNEKO GASTUAREN BANAKETA,IHARDUERA-ADARRAREN ARABERA, EAEn ETA ESPAINIAN

Iturria: EUSTAT eta INE (neronek landuak).

EAE ESPAINIA EEE EEBB JAPONIA ALEMANIA

Industria Aeroespaziala 0,1 7,0 11,5 25,3 0,0 7,8Industria elektriko-elektronikoa 17,4 19,3 24,5 16,5 34,0 26,6Bulego-makina eta ordenagailuen industria 0,0 5,8 4,5 – – 3,3Farmako-industria 2,2 8,7 9,1 5,1 5,6 5,5TEKNOLOGI HANDIKO SEKTOREAK GUZTIRA 19,7 40,8 49,6 – 39,6 43,2

Bestelako industri manufakturgilea 42,1 36,6 41,7 – 57,7 52,8Manufakturgileak ez diren industriak 38,2 22,5 8,8 8,1 6,5 4,0

GUZTIRA 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

5. Laukia

TEKNOLOGIA HANDIKO SEKTOREEN BERDen EHUNEKOA ENPRESA-SEKTOREAREN BERDen ALDEAN

Iturria: OCDE. "Main science and technology indicators 1992/2".EUSTAT. "Ikerketa Zientifiko eta Garapen Teknologikoko Iharduerei Buruzko Estatistika (I+G)".

Oharra: EAEren datuak 1991. urteari dagozkio, EEE eta Japoniarenak 1990. urteari eta Espainia, EEBB eta Alemaniarenak 1989. urteari.

[

NEKAZARITZA ETA ARRANTZA 194.277 85,2 14,8

INDUSTRIA 25.153.025 86,5 13,5Energia eta ura 904.980 68,9 31,1Oinarrizko metalikoak 707.370 94,1 5,9Industria ez-metalikoa 281.802 89,5 10,5Kimika 2.491.859 91,3 8,7Eraikuntza metalikoa 1.420.580 80,1 19,9Artikulu metalikoak 1.491.993 92,7 7,3Makina erremintak 2.381.684 86,9 13,1Bestelako makineria 2.198.195 93,7 6,3Bulego-makinak eta doitasunezkoak 78.739 91,0 9,0Makineria eta material elektrikoa 3.548.601 88,1 11,9Material elektronikoa 2.717.567 80,1 19,9Garraio-materiala 2.317.899 73,0 27,0Janari-industriak, edariak eta tabakoa 116.021 99,6 0,4Egurra eta altzariak 388.607 97,7 2,3Papera eta arte grafikoak 577.179 99,4 0,6Kautxua eta plastikoa 1.251.998 94,1 5,9Eraikuntza 277.951 91,4 8,6

ZERBITZUAK 12.255.693 31,3 68,7Merkataritza eta ostalaritza 18.249 100,0 0,0Empresentzako zerbitzuak eta bestelakoak 4.628.105 45,3 54,7Hezkuntza eta ikerketa 7.609.339 22,7 81,3

GUZTIRA 35.603.995 67,5 32,5

6. Laukia

ENPRESEK EGINDAKO I+Gko MURRU-BARNEKO GASTUEN FINANTZAPENA EAEn (1991)

Iturria: EUSTAT, "Ikerketa Zientifiko eta Garapen Teknologikoko Iharduerei Buruzko Estatistika (I+G)".

I+Gko murru-barnekogastuak (milaka pta.tan)

Finantziapena fondoberekiez (%)

Finantziapena besterenfondoez (%)

Nekazaritza 194,3 165,6 28,7 – 7,2 9,5 – 12,0 – –Energia eta ura 905,0 623,5 281,5 – 53,7 32,3 28,5 167,0 – –Oinarrizko metalikoak 707,4 665,6 41,7 – 22,2 19,7 – – – –Industria ez-metalikoa 281,8 252,2 29,6 – – 29,6 – – – –Kimika 2491,9 2274,0 217,9 – 96,1 121,8 – – – –Eraikuntza metalikoak 1420,6 1138,6 282,0 – 82,2 149,0 – 51,0 – –Artikulu metalikoak 1492,0 1383,2 108,8 – 24,2 75,3 – 9,3 – –Makina erremintak 2381,7 2069,5 312,2 110,4 31,6 168,6 – 0,6 – 1,0Bestelako makineria 2198,2 2059,2 139,0 – 22,3 116,7 – – – –Bulego-makinak eta doitasunezkoa 78,7 71,6 7,1 – – 7,1 – – – –Makineria eta material elektrikoa 3548,6 3127,3 421,3 66,3 145,9 207,2 – 1,8 – –Material elektronikoa 2717,6 2177,3 540,3 70,0 264,5 201,2 – 4,6 – –Garraio-materiala 2317,9 1692,9 625,0 – 543,3 77,5 – 4,2 – –Janari-industriak, edariak eta tabakoa 116,0 115,6 0,4 – – 0,4 – – – –Egurra eta altzariak 388,6 379,7 8,9 – – 8,9 – – – –Papera eta arte grafikoak 577,2 573,4 3,8 – – 3,8 – – – –Kautxua eta plastikoa 1252,0 1178,6 73,4 – – 63,4 5,0 5,0 – –Eraikuntza 278,0 254,1 23,9 – – 16,1 – 7,8 – –Merkataritza eta ostalaritza 18,2 18,2 – – – – – – – –Enpresentzako zerbitzuak 4628,1 2097,8 2503,3 19,7 1425,7 129,2 – 41,3 914,4 –Hezkuntza eta ikerketa 7609,3 1724,0 5885,3 2596,3 580,1 2151,3 131,3 399,1 – 27,4

GUZTIZKOA (1) 35603,0 24042,1 11560,9 2862,7 3298,8 3588,1 164,8 703,6 914,4 28,4Guztizkoaren banaketa (%) 100,0 67,5 32,5 8,0 9,3 10,1 0,4 2,0 2,6 0,0Inoren fondorik hartu duten enpresak (2) – – 238 15 57 246 3 20 – 3Enpresako jasotako finantzapena: (1)/(2) – – 48,6 190,8 57,9 14,6 54,9 35,2 – 314,3

7. Laukia

ENPRESEN I+Gko IHARDUERATARAKO BESTEREN FONDOEN JATORRIAIHARDUERA-ADARRARI JARRAIKI (1991)

Iturria: EUSTAT

Guztira

INOREN FONDOAKFondo

berekiak Guztira Enpresak Administr.Zentrala

Administr.Autonomoa LAGEP

EEEProgramak

Agentziak etanazioartekoerakundeak

Atzerrikoherrialdeak

ENPRESA-KOPURUA EHUNEKOA

Guzt. <25 25-49 50-99 100-249 250-499 500-999 ≥1.000 Guzt. <25 25-49 50-99 100-249 250-499 500-999 ≥1.000

Enpresak guztira 429 119 61 73 95 49 19 13 100 100 100 100 100 100 100 100

Besterenfinantzapen gabeko enpr. 191 63 27 38 37 14 9 3 45 53 44 52 39 29 47 23Besteren finantzapena duten enpr. 238 56 34 35 58 35 10 10 55 47 56 48 61 71 53 77

Finantz. publiko gabeko enpresak 201 67 29 38 41 14 9 3 47 56 48 52 43 29 47 23Finantz. publikoa duten enpresak 228 52 32 35 54 35 10 10 53 44 52 48 57 71 53 77

Besteren finantzazio nork emana:Beste enpresak 15 4 2 3 5 1 – – 3 3 3 4 5 2 – –Administrazio zentralak 57 16 2 6 16 9 2 6 13 13 3 8 17 18 11 46Eusko Jaurlaritzak 202 42 31 31 49 31 10 8 47 35 51 42 52 63 53 62Administrazio Lokalak 44 9 3 7 9 11 2 3 10 8 5 10 9 22 11 23EEEren programak 20 3 1 3 8 2 – 3 5 3 2 4 8 4 – 23Beste atzerri-erakundeak 3 – – 1 1 1 – – 1 – – 1 1 2 – –LAGEPek 3 1 1 1 – – – – 1 1 2 1 – – – –

8. Laukia

I+G EGIN DUTEN ENPRESEN KOPURUA, TAMAINAREN ETA IZANDAKOFINANTZAPENAREN ARABERA (1991)

Iturria: EUSTAT

NEKAZARITZA INDUSTRIA ZERBITZUAK GUZTIRA

1990 1991 1989 1990 1991 1989 1990 1991 1989 1990 1991

1. I+G egin duten enpresen kopurua 3 4 343 353 360 53 58 65 396 414 4292. (1)/sektoreko enpresen kopurua (%) – – 4,0 3,9 – – – – – – –3. D.O.B.n I+Gra dedikaturiko pertsonala 8 19 3036 2895 2974 1011 1020 1057 4046 3924 40504. (3)/sektoreko pertsonal guztia (%) – – 11,8 11,5 10,2 – – – – – –5. (3)/(1) (%) 2,6 4,8 8,9 8,2 8,3 19,1 17,6 16,3 10,2 9,5 9,46. Murru-barneko I+Gko ihardueretako gastua(Milaka pta.tan) 146 194 20.593 20.944 23.153 7.612 10.418 12.256 28.205 31.362 35.4097. (6)/Balio Erantsi Gordina (%) 0,2 0,3 1,5 1,5 1,6 0,5 0,7 0,7 – 1,0 1,18. (6)/(1) (%) 48 48 60 59 64 144 180 189 71 76 839. Inoren fondoak/(6) (%) 25 15 – 11 13 – 63 69 – 32 32

9. Laukia

ENPRESA-SEKTOREAREN I+Gko IHARDUEREN EBOLUZIOA 1989tik 1991 ARTE

Iturria: EUSTAT (neronek landuak)

INBERTSIOA GASTU ARRUNTEN PROIEKTU OROKORREN PROIEKTUAURREKONTUA SARRERAK OROKORREN (%) PERTSONALA

M. pta. M. pta. M. pta. M. pta. M. pta. M. pta. AURREKONTUEN

korronteak konstanteak korronteak konstanteak korronteak konstanteak ALDEAN Laborala Bekaria Guztira

1986 465 465 1.614 1.614 815 815 50,5 345 95 4401987 681 644 1.937 1.831 955 903 49,3 367 93 4601988 560 501 2.274 2.034 958 857 42,1 397 138 5351989 939 784 2.842 2.374 1.050 877 36,9 455 134 5891990 1.064 828 3.627 2.822 1.146 892 31,6 507 154 6611991 1.221 876 4.559 3.270 1.265 907 27,7 528 171 6991992 939 630 4.727 3.172 890 597 18,8 538 165 7031993* 1.158 732 6.409 4.050 1.700 1.074 26,5 664 237 901

10. Laukia

ZENTRO TEKNOLOGIKO BABESTUEN IHARDUERA

Iturria: EITE (neronek landuak)* : Aurrikuspena

Oharra: Pezeta korronteak konstante bihurtzeko, BPGren deflatatzailea erabili dut.Robotiker eta Gaiker 1993an EITEn sartu dira, eta urte horretan bere datuak barne daude.

1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992

Enpresa-kopurua 42 69 122 204 221 206 242 299 261 334 182I+Gko pertsonala 574 751 1.098 1.242 1.479 1.550 1.455 1.681 1.455 1.428 1.082I+Gko aurrekontua: Milaka pta.tan korronteak 1.285 2.176 5.057 6.045 8.167 9.269 10.571 11.886 12.596 13.150 8.796

Milaka. pta.tan konstanteak* 1.916 2.908 6.089 6.705 8.167 8.761 9.455 9.930 9.802 9.578 5.902E.J.ren subentzioa: Milaka. pta.tan. korronteak 158 267 704 1.020 1.215 1.268 1.596 2.620 2.075 2.450 1.786

Milaka. pta.tan konstanteak* 236 357 848 1.131 1.215 1.198 1.428 2.189 1.615 1.784 1.199

I+Gko pertsonala / enpresa-kopurua 13,6 10,9 9,0 6,1 6,7 7,5 6,0 5,6 5,6 4,3 5,9I+Gko pertsonala / plantila osoa (%) 7,6 3,5 2,1 1,9 2,0 2,3 2,1 2,3 2,2 1,9 1,9I+Gko aurrekontua ( Milaka. pta.tan. korront.) / enp.-kopur. 30,6 31,5 41,5 29,6 37,0 45,0 43,7 39,8 48,3 39,4 48,3I+Gko aurrekontua ( Milaka. pta.tan konst.) / enp.-kopur. 45,6 42,1 49,9 32,9 37,0 42,5 39,1 33,2 37,6 28,7 32,4E.J.ren subentzioa / I+Gko aurrekontua (%) 12,3 12,2 13,9 16,9 14,8 13,7 15,1 22,0 16,5 18,6 20,3E.J.ren subentzioa (M. pta. korront.) / enp.-kopur. 3,8 3,9 5,8 5,0 5,5 6,2 6,6 8,8 8,0 7,3 9,8E.J.ren subentzioa (M. pta. konst.) / enp.-kopur. 5,6 5,2 7,0 5,5 5,5 5,8 5,9 7,3 6,2 5,3 6,6

11. Laukia

EMPRESEN I+G BULTZATZEKO PROGRAMAREN EMAITZAK

Iturria: Eusko Jaurlaritzaren Industri Saila( *) : Pezeta korronteak konstante bihurtzeko, BPGren deflatatzailea erabili dut

EAE E S P A I N I A EAE / ESPAIN IA

(1)CDTIren Proiektuen Proiektuen CDTIren ProiektuenProiektuen ekarpena aurrekontua (3/1)x100 (2/3)x100 kopurua ekarpena aurrekontua (2/7)x100 (3/8)x100

kopurua (Milaka pta.tan) (Milaka pta.tan) (Milaka pta.tan) (Milaka pta.tan)

1987 7 647 1.895 271 34 97 7.358 22.427 8,8 8,41988 13 1.224 2.647 224 46 213 14.119 35.969 8,7 7,41989 32 2.427 6.790 212 36 284 15.947 44.242 15,2 15,31990 25 1.471 3.526 141 42 307 17.644 46.945 8,3 7,51991 28 1.951 4.937 176 40 319 17.879 46.873 10,9 10,51992 46 2.439 6.852 150 36 331 15.810 45.863 15,4 14,9

12. Laukia

CDTIk LAGUNDUTAKO ENPRESEN I+Gko PROIEKTUEI BURUZKO INFORMAZIOA

Iturria: CDTIren memoriak (neronek landuak).

(2) (3) (6) (7) (8)

erri honetako Artearen Historia ukitzerakoan, nahita-nahiezkoa omen da ia, batzuk uste horretan daude behin-tzat, Euskal Artea bai / Euskal Artea ez delako polemikara

jotzea, baina ez hori bakarrik, baita printzipio--aitorpen bategitea ere, eta halako moduz gainera non arteaz dihard u e nobra oro, izenburutik bertatik karga ideologiko handi batezjantzita etortzeaz gain, sarritan euskaltasuna definitzeko saiobihurtzen den.

Ez genuke gai horretan sartu nahi, baina Arte-bibliogra-fian dagoen polemikaren tamaina ikusita komenigarria da gu-txienez zenbait matizazio egitea. Ehun urte dira berezko Eus -kal Arte bat ba ote dagoen eztabaidatuz idazten hasi zela. Joan


20009 Donostia

f

EUSKAL ARTEARENHISTORIARI BURUZKO

BIBLIOGRAFIA

H

MARI JOSE ARANBURU

den mendearen amaieratik pinturak bizi izan duen garapenak(Bilboko gorakada ekonomikoarekin eta ideia abertzaleen heda-p e n a rekin batera gertatu zenak) bide eman du Euskal PinturaEskola deritzanaren sorkuntza (sorkuntza literarioa behintzat)gauzatu dadin, bai eta, hedaduraz, edozein une historikotakoarteak «euskal» izenlaguna soinean eraman dezan. Era horre-tan, eta polemika modu garbi samarrean onartuz, idazle gehie-nek ekoizpen artistiko honen edo haren euskaltasuna, bai etaizaera gipuzkoar, arabar edo nafartarra ere, definitzeko nahi batisladatzen dute beren iritzietan; eta hainbat obratan bateratzekojoera dagoen bitartean, beste batzuetan, berriz, euskaldunaeta nafartarra denaren arteko bereizketa garbia egin nahi da,eta harreman eta loturak ekartzen dira orduan hizpidera.

Polemika honen atzetik, funtsean, kutsu ideologiko nabar-mena dago, baina merkatua dela edo komenigarritasun-arra-zoiak direla, kontua da izenburuetan bakarrik azaleratzen delahori: askotan liburua saltzea da garrantzitsuena, eta ero s l e a kizenburua begietaratzen du lehenik. Idazpuru soil bat, halae re, gezurrezkoa gerta daiteke, eta ez da harritzekoa, horre g a-tik, obrak jasotzen duen jarrera bat izatea eta izenburuakbeste bat defenditzen duela ematea. Ikuspegia, hasi «EuskalArtea» delakotik «Artea Euskal Herrian» deitutakora iritsi arte,oso zabala da, eta itzulinguru luzeetan ibili ohi gara definizio-rik eman ez eta sentsibilitateak ez mintzearren; hortxe daude,adibidez, «El Arte...del País Vasco y sus vecinos» gisako izen-buruak.

Seriotasunez hartuz gero, kontu hau ez da huskeria bat; artelana «euskal» arte bezala sailkatzean edo beste izendapen bat ema-tean, gure ondare a ren atal handi bat eta gure historiaren alderd igarrantzitsu bat ahaz daiteke; izan ere, kanpotik ekarritakoobrak anitzak izateaz gain (horrek agerian uzten du, bestalde,nolako kultur harremanak izan dituen Euskal Herriak munduz a b a l a rekin eta zenbateraino eragin eta aldarazi duten horiek mai-lako lokal ekoizpenaren egoera), garbi dago dauden estiloakf o rma eta tekniken inportazioaren ondorio baino ez direla, etaf o rma eta teknika horiek, leku gehienetan gertatu ohi den bezala,tokian tokiko behar eta gustuetara egokitu direla gero .

EUSKAL ARTEAREN HISTORIARI BURUZKO BIBLIOGRAFIAMARI JOSE ARANBURU

56

Gauzak horrela, beharrezkoa da politika eta ekonomiare k i nnolabait lotuta dagoen auzi hau ahaztu eta, gure Artearen His-toria hobeto ezagutzen lagunduko digun bibliografia aintza-kotzat hartzea, doitasun zientifikoz eta seriotasun metodologikozegina denean noski. Baina Artearen Historiaren ikerketak Eus-kal Herrian daukan tradizio eskasa dela eta, arazotsua gerta-tzen da hori; ikerketa serio urriak kanpotik egiten ziren eta,batzuetan, lehenagotik sortutako eskemak erabiliz eta ez osodatu fidagarriekin gainera. Gaurko egoera pozgarriagoa da,Artearen Historia Unibertsitatetik lantzen da eta. NafarroakoUnibertsitateak, honez gero, urte-mordoa darama lan horre t a n ,eta berdin esan dezakegu Deustukoaz; berriagoak, EuskalHerriko Unibertsitateak sortutako Geografia eta Historia Fakul-tatea eta Arte Ederretako Fakultatea ditugu ikerketa-lanaribultzada berria ematen; Gasteizeko EPHIALTE izeneko IkerketaIkonografikoetarako Institutuaren sorrera ere beste oinarrisendo bat izan daiteke gure iragan artistikoaren ezagupensakonagoa eskainiko duten ikerketen garapenean.

Ezbairik gabe Artearen Historia bat ez dago egiterik histo-riatu nahi den ondarea zein den ezagutu gabe, eta egia esanda,Euskal Herriaren ondare historiko-artistikoa aski ezezaguna ger-tatzen da. Tarteka-marteka inbentario ofizialak burutu badirae re, fitxak, zenbaitetan, irizpide historiko-artistikorik gabeosatu dira eta, gainera, ez daude argitara emanda. Kataloga-zioa guztiz premiazkoa da, baina zorionez errealitate bihur-tzen ari da. Bi gauzarengatik suertatzen da interesgarri: aldebatetik, dauden obren korpusa ezagutzea ezinbestekoa dute-lako arte-historialariek eta, bestetik, ondare a ren kontserba-ziorako eragile ere badelako (berau ez ezagutzea da, hain zuzen,galeraren funtsezko arrazoia).

Katalogoak egiterakoan irizpide probintziala jarraitzeko joeradago, Eliz ondarea eta gainontzekoa bereiztuz sarri askotan.Gisa horretakoa dugu, esaterako, argitara eman zen lehenkatalogoa, Catálogo Monumental de la Diócesis de Vi t o r i a d e l a-koa, 1967an argitaratzen hasi eta, honez gero, 6 bolumen pla-zaratu dituena; hauetako bakoitzean (irizpide geografikoarenarabera gauzatuak) sarrera historiko bat eta garai desberd i n e t a n


57

z e h a r reko ikuspegi artistikoaren azterketa egiten da lehenik,katalogazioari ekiteko gero udalerrien arabera. Bertan aditu des-b e rdinak izan dira lankide (Micaela PORTILLA dugu aipaga-rriena, bere esku maisuari esker hainbat bolumenetan kalitatezkokutsua utzi duena), eta monumenturik esanguratsuenen azter-keta monografikoak ere agertzen dira; obra hau ederki doku-mentatuta dago eta jarraitu beharreko eredutzat har daiteke.

1980. urtean Catálogo Monumental de Navarra o b r a re nlehen alea kaleratu zen. Mª Concepción GARCIA GAINZAk mai-sutasunez zuzendutako obra honetan probintziako aberasta-sun artistiko ugaria biltzen da hiri-arkitektura eta aztarn aarkeologikoekin batera. Egundaino Tutera, Lizarra, Olite eta,osoki ez bada ere, Zangotzako merinaldeei buruzko aleak arg i-taratu dira. Aurrekoa bezalaxe, hau ere, zorroztasun handikoobra da, ederki dokumentatua, eta kontutan hartzeko infor-mazio grafikoaz hornitua, gainera.

Bizkaiaren lehen katalogazioa 1958. urtean egin zen J. DEYBARRA Y BERGEren eskutik Catálogo de monumentos deVi z c a y a izenburupean, baina metodologi aldetik hankamotzgelditzen zen argi eta garbi. Gaurko egunean, Deustuko Uni-bertsitateko ikerlari-talde batek, J.A. BARRIO LOZAren zuzen-daritzapean ari delarik, Catálogo del Patrimonio Artístico de laDiócesis de Bilbao delakoa dauka esku artean. Dokumentazioeta argazki ugariz hornitua (tenplu guztien planoak barn e )laster kaleratuko den hau funtsezko oinarria izango da, zalan-tzarik gabe, geroko ikerketetarako. Probintzia honekin jarrai-tuz, aipatzekoa da, halaber, BARRIO LOZAk berak zuzendurikoobra hau: A rqueología, Urbanismo y Arquitectura histórica, (3 ale,Bilbo, 1989, 1990 eta moldiztegian).

Gipuzkoako ondarea katalogatzeke dago oraindik, eta ber-din esan daiteke Iparraldeko probintziei dagokienez, bertakoerrealitate artistikoa oso gutxi ezagutzen delarik.

Planteamendu arras desberdinekin (zientzian baino gehiagosalmentetan pentsatuz), Euskal Herriaren ondare artistikoare nzati bat biltzen duten hainbat obra eta gida eman dira arg i t a r a ,eta helburua dibulgatzailea badute ere, emaitzak, pentsatzekoazen legez, ez dira inondik ere berdintsuak. Monumentos Nacio -


58

nales de Euskadi obraren 3 aleek (Bilbo, 1985) Euskal Auto-nomi Elkartearen hiru probintzietan «Momumentu Nazional»tzatjo diren eraikinei buruzko lan monografikoak jasotzen dituzte,kalitate-aldetik oso desberdinak hala ere. Ia horren jarraipenbezala, eta antzeko irizpide bat erabili delarik, M o n u m e n t o sde Bizkaia izeneko lanaren lau aleak argitaratu ziren J.A.BARRIO LOZAren zuzendaritzapean (Bilbo, 1987); bertan, etaikerketa-lanak izateagatik interesgarriagoak diren monogra-fiak aurkezteaz batera, oinarri zientifiko eta kritiko eskasaduten ohizko gordinkeriak ere sartu dira.

Talde berean sartu beharko lirateke, beharbada, ETOR arg i-taletxeak kaleratutako Ibaiak eta haranak bilduman ondarehistoriko-artistiko eta paisajistikoari eskainitako bolumenak (2,4 eta 6.ak), bertako artikuluak oso gorabeheratsuak dire l a-rik; hauxe da benetako koordinazio-lan bat jarraitu gabe etahainbat autore ren artikulu-biltegi bilakatzen diren obra haue-tan oro har nagusitzen den tonika.

P robintzi mailako katalogoak alde batera utzita, badira zen-bait lan, ekimen instituzional nahiz pribatukoak, udal-mai-lako artea aztergai dutenak (Arte lokalaren Historiak mono-grafia historikoetan gehigarri beharrezko, eta sarritan, eze-roso bezala daukan presentzia kontutan hartu gabe). Ekimenofizialak azpimarratzekoak dira, hortxe baitaude, adibide gisa,Bizkaiko hainbat herritako ondare monumentalari eskainita ber-tako Foru-Aldundiak Ezetz Jakin delako bilduma sustatzeanargitaratu dituen monografia historiko-artistikoak.

Atal berean sartu beharrekoak lirateke, halaber, ekimenofizialak zein pribatuak eraginda, herri desberdinen inguruanegindako monografiak. Ugari samarrak direla esan daiteke,Historia lokala (Arte lokalaren Historia, beraz) gaur egun iker-keta-eremurik interesgarrienetako bat bilakatu delarik. Honahemen zenbait adibide: Oñatiko haranaren ondare historiko etamonumentala Inventario Histórico-artístico del valle de Oñatidelakoan izan da jasoa irakasle-talde baten eskutik (Gasteiz,1982); interesgarria gertatzen da, batez ere, zonalde horretanartistiko izan daitekeen guztia bildu, deskribatu eta arg a z k ibidez erakusten duelako. Probintziako ondare artistikoa bere


59

osoan jasotzen duen katalogaziorik ez izatean, gisa honetakoekimen pribatuak aintzakotzat hartzekoak dira erabat. JuanCruz LABEABA MENDIOLAk, bestalde, Viana Monumental yArtística izeneko obra eskerga eta eruditoa eman du argitara(Iruña, 1984), lan honen planteamendua neurri batean kata-logo huts bat izatera mugatu bada ere. Ez hain eruditoa, bainabai aberatsagoa bere planteamenduetan (finantzaketa, inpor-tazioa, arte-egilea, bere jatorria eta egoera,...) Mª Jose ARAN-BURUk eta Jesus GIL MASSAk Artea Bergaran. Erdi etaModerno Aroak izenburupean Bergarari eskainitako ikerketa--lana dugu (Bergara, 1991). Hauetaz gain, badira gero iker-keta interdisziplinarioak, Bilbo hiriari arestian dedikatu zaionakasu, non Bilbo, Arte eta Historia izenburupean, eta hiri-erre a-litateari buruzko azterketa bikaina dela medio, autore des-berdinen artikulu-sorta bat agertzen baita ikuspegi zabal etajoria eskainiz. Eta badira, orobat, ikerketa partzialak herribaten egoera artistikoaren alderdi jakin bat bakarrik azter-tzen dutenak; honen adibidea A rquitectura y urbanismo deL a g u a rd i a i z e n a rekin F. MARTINEZ DE SALINASek burutu-riko lana dugu (Gasteiz, 1991).

I n t e res oro k o r reko azterketaren bat egina badago ere, iker-k e t a - e remu hau, interesgarritasun handikoa bestalde, ia landugabe aurkitzen da. Hortxe daude, gai batzuk aipatzearre n ,estiloen iraunkortasuna, ekoizpen artistikoaren europeismoaedo ez europeismoa, enpresa artistikoen mezenazgoa eta finan-tzaketa, e.a... Oraingoz, obra bakar bat azpimarratu daiteke,hain zuzen, J.I. LINAZASOROk idatzitako P e rmanencias ya rquitectura urbana. Las villas vascas de la época romana ala Ilustración liburua (Bartzelona, 1987); bertan hirigintzakEuskal Herrian dituen arazoak aztertzeaz gain, hiri-tipologia-rik adierazgarrienak eta berauen elementu osatzaileak sailka-tzen dira, etxeko arkitektura eta estilo artistikoek horre t a nduten eragina ere jasotzen direlarik.

Inbentario, dokumentazio eta katalogazio mailan behar adi-nako ikerketa-lanik ez egotean, Euskal Herriko arte-lanariburuz dakiguna, hortaz, partziala baino ez da. Gainera, obra,multzo monumental edo artistei eskaini zaizkien lan mono-


60

grafikoak, ikerketa zabalago baten oinarria izan behar dutenanalisi arkeologiko, historiko-dokumental eta formala bate-ratu behar dituen metodologia zorro t z a ren arabera burutud i renak, urriak dira oraindik, aipatuak eta aipatu gabe gel-ditu diren beste asko gorabehera, eta hau oztopoa baizik ez daa rgitalpenetan hain beharrezkoa diren sintesi egokiak burutuahal izateko.

Gauzak horrela, egin diren sintesiak ez dira asko, eta ezdute elkarren artean koherentzia handirik gordetzen.

Hutsune batzuk betez, 1976-77 urteetan Euskal Kulturariburuz Donostian ospatutako I. Ikastaro a ren hitzaldietako tes-tuak eman ziren argitara Arte Vasco / Euskal Artea i z e n a re k i n(Donostia, 1982). Ordurarte ezagutzen zenaren sintesia nahi duizan obra horrek. Nahiz eta, panorama bibliografikoaren gabe-zia dela eta, liburu guztiz beharrezkoa izan, ez du -obra-motahauetan ohizkoa denez- osotasunik gordetzen, eta esan ereesan liteke J.M. de Lekuona bezalako pertsonaia ospetsuenparte hartzeak kutsu tradiziozalea eta errealitatetik urrunduaeransten diola, iritzi pertsonala, batzuetan, oinarri zientifikoa-ren objektibotasuna baino gehiago azpimarratzen delarik.

Erabat desberdinak kanpotik egindako beste zenbait obraditugu, March Fundazioak Nafarroa eta Euskal Herriari eskai-nitako monografiak, esate baterako. Oro har hartuta, elkarteautonomo bakoitzaren Arte-Historia ederki laburtzen dutelaesan daiteke —orain arte argitaratu denean oinarriturik, jakina,datuak ez baitira kontrastatu eta honek, noiz edo noiz, erra-kuntzak egitera eraman dezake—, ez dira aurriritzi eta joeraerradikaletan murgiltzen (arg i t a l p e n a ren planteamenduaka u r retik ezarritako lurralde-banaketan salbuetsita), eta muga-tuak izan arren horregatik, oso obra baliagarriak, plantea-menduan garbiak eta behar bezain zuzenak ditugu gure iragana r t i s t i k o a ren ezagupenean abiapuntu egokia izateko. Nafa-r roaz ari den testua Rogelio BUENDIAri zor diogu (N a v a r r a,Pueblos de España bilduma, Noguer argitaletxea / March Fun-dazioa, Madrid-Barcelona, 1988), eta Euskal Autonomi Elkar-teaz diharduena Salvador ANDRES ORDAXen eskutik dator(País Vasco, 1987).


61

Joera arras desberdinekoa K. BARAÑANOk, J. GONZALEZDE DURANAk eta J. JUARISTIk Arte en el País Vasco izenbu-rupean kaleratutako liburua da (Madrid, 1987), bere ezauga-rri nagusia —eta birtutea beharbada— obra polemikoa izatea-rena delarik. Bere argitalpenari, izan ere, beste ezein obrakinoiz piztu ez duen polemika periodistikoa jarraitu zitzaion.Ez da, egia esatera, Euskal Herriko Artearen Historiari buruzeskuliburu moduan egina den sintesia, Euskal Herriko sor-kuntza artistikoaren errepaso historikoan oinarriturik gogoe-tak eta espekulazioak egiten dituen obra pertsonala baizik.Euskal arte baten existentzia edo honen eza, berankortasuna,artista eta formen inportazioa, e.a., interesgune dira obran,arte eta artisten inguruko iritzi kritikoa, gugandik zenbat etahurbilago egon orduan eta biziagoa, ugaria delarik.

Liburua atal desberdinetan dago banatuta. Aurre n e k o a nazalpen teorikoak ematen dira aztergai hartuta Artearen His-toriak Euskal Herrian dituen arazoak, tradizio-eza, eta EuskalPintura Eskola bat aztertu eta definitzeko ikuspuntu teoriko-tik egindako ahaleginak. Historian zehar errepaso txiki bategin ostean, obra Arte Garaikideari batez ere eskainitako liburugisa eratzen da, garapen historikoa gai nagusiari, Euskal Artea-ren inguruan gaur dagoen polemikari hain zuzen, berriro hel-tzeko aitzakia baino ez delarik. Liburuaren planteamenduak —Literatura eta arte plastikoak ere sartu dira eta— oso gai suge-rikorrak agertzen ditu gerorako aztertzeko, baldin eta azterketahori liburuak aurkezten duen baino ikuspegi zabalago batetikabiatuta egiten bada, zeren eta, benetako sintesia ez denez,printzipio-aitorpen bat baizik, zenbait gai oso azaletik ukitubaitira, aipatu gabe ere gelditzen ez direnean, Gotikoare nkasuan gertatu den bezala. Nolanahi dela ere, oso obra inte-resgarria da beste askorekin parekatuz gero.

Jesús Mª GONZALEZ DE ZARATEk idatzitako La Literaturaen las Artes. Iconografía e Iconología de las Artes en el PaísVa s c o liburua obra berritzailetzat jo zen argitaratu zenean(Donostia, 1987). Hala ere, eta izenburuak asmo handikoaeman badezake ere, egia esatera, Euskal Herriko Artearekinnolabaiteko lotura izan dezaketen obrei buruzko artikulu-bil-


62

keta bat baino ez da. Mitoa, irudi literarioa, zentzu enblema-tikoa edo irudi sakratua metodo ikonografiko-ikonologikoaerabiliz aztertzen dira autoreak hautaturiko obretatik abia-tuta, emaitzak gorabeheratsuak izanik. Ez da hau, beraz, bene-tako sintesi-obra bat, metodo honek Euskal Herriko arteariaplikatuta dauzkan posibilitateak erakusteko saioa baizik.

Aipatzekoa da, azkenik, 1989. urteaz geroztik eta E u s k a lA r t e a ren Historia izenburupean Donostian atalka arg i t a r a t z e nari den sintesi-obra. Kapituluak autore desberdinen eskutik izandira idatziak, eta benetako koordinaziorik ez duten gisa hone-tako obretan gertatu ohi den bezala, emaitzak gorabehera-tsuak dira batzuen eta besteen artean. Eremu geografikoa,Euskal Herria bere osoan hartzen baitu, eta argazki bidezeskaintzen duen dokumentazio zabala, azpimarratzekoak diradena den.

Euskal Herriko Arteari buruz idatzi diren obretara irizpidek ro n o l o g i k o a ren arabera hurbilduz, Historiaurrea dela eta arg i-taratu diren obra-pila nabarmendu beharra dago. Gehienak,halabaina, irizpide arkeologiko soilean oinarritzen dira, osagaiartistikoan asko sakontzera iristen ez direlarik. Interesa ez dagutxiagotua gertatzen, hala ere, J. ALTUNA eta J.M. APELLA-NIZen obretan.

Beste hainbeste esan liteke Aintzinaroaren aztarna arkeo-logikoen inguruan aldizkari berezietan argitaratu ohi dire nikerketetaz. Mª Angeles MEZKIRIZ edo I. BARANDIARAN iker-keta-mota honetako produkzioaren erakusgarri onak dira.

Aintzinaroaren aztarna artistikoak eskasak baldin badira,ezin gauza bera esan Erdi Aroak Euskal Herrian utzi dueno n d a reaz. Arte Erromanikoa eta Arte Gotikoa benetako hitobihurtu dira Herriaren bilakaera artistikoan, nahiz eta ahaztubehar ez den obren banaketa territoriala desorekatsua gerta-tzen dela, barnealdeko probintzietan askozaz ugari eta abera-tsagoa delarik. Horren ondorioz, ikerketak ere partzialak ger-tatzen dira, eta Araba eta Nafarroari buruz makina bat lanplazaratu den bitartean, Gipuzkoa, Bizkaia eta Iparraldearidagokienez kopurua nabarmenki jaisten da.


63

Biurrun, Apraiz eta Lekuonaren ikerketa jada zaharrek, baieta Gaya Nuñorenak ere, biliografia berri, eta nolabait, oparo a-ri utzi diote lekua Erdi Aroko Arteari dagokionean.

Arte Aurre e r romanikoak neurri handi batean ezezagunaizaten darrai oraindik, eta bere inguruan burutu diren iker-ketak, askotan, Arkeologian murgiltzen dira gehiago ArtearenHistorian baino. Hau gorde diren aztarna urri eta sakabana-tuekin, eta historiaren aldi honek ikerketa-lanari dakarzkionzailtasunekin lotu-lotuta dago.

N a f a r roako Ertaroko Artea aztertzen duen obra bat, eskerg abera, baita asmo handikoa eta joria ere azalpen grafikoaridagokionez, baina nahaspilatsua dudarik gabe eta ez ondoeditatua, Arte Medieval Navarro izeneko liburua dugu, J. LuisURANGAk eta Francisco IÑIGUEZek idatzia (Iruña, 1973). Den-b o r a ren poderioz guztiz aztertzekoa den material-bilketa ugarijasotzen du bertan eta oso tarte zabala eskaintzen die, bes-talde, Arte Aurre e r romanikoak Nafarroan eta inguruko zen-bait lurraldetan utzi dituen obrei. Iglesias rupestres visigóti -cas en Alava izenburupean LATXAGAk idatzitako liburua (Bilbo,1976) interes-maila berdinean mantentzen da material grafi-k o a ren bilketari dagokionez. Horrela, beraz, arkitekturaaurre-erromanikoa ikerketa-lanen beharrean dagoen eremuada oraindik, zenbait artikulu interesgarri argitaratuta badaudeere. Beste izaera arras desberdinekoa Soledad SILVAk Icono -grafía del siglo X en el reino de Pamplona-Nájera izeneko libu-rua da, bertan Errioxako eskriptoria mozarabiarren miniaturasakonki aztertzen delarik. Tutera aurre e r ro m a n i k o a ren arteislamiarra ongi ezaguna dugu B. PAVON MALDONADOk T u d e l aciudad medieval. Arte islámico y mudéjar i z e n a rekin idatzitakoliburuan Gómez More n o ren artikuluari egin zion berrazter-keta dela medio (Madrid, 1987), ikerketa-mota honetarakoeredu metodologiko aparta bihurtzen delarik.

Arte Erromanikoak, hala eskultura eta arkitektura mailandauden erakusgarri ugariengatik nola bere aberastasun etaaniztasunagatik, aukera handiagoak eskaintzen ditu ikerke-tarako. Horrexegatik da hau seguraski, Artearen Historianbibliografia gehiago sortarazi duena. Asko dira hainbat obra,


64

lurralde, alderdi ikonografiko, e.a., aztergai hartuta egin dire nikerketa partzialak, aldizkari berezietan argitaratuak gainera;baina oraingoz ez da Erromanikoa Euskal Herrian aztertzenduen obra orokorrik egin.

N a f a r roako Erromanikoa da ikerketetan ugariena. Lehenadierazitako Arte Medieval Navarro delakoarekin batera, J.M.de LOJENDIOren N a v a r r a liburua aipatu behar dugu, «LaEspaña Románica» sailaren barruan aurkitzen dena (Madrid,1978) eta duela urte dexente «La Pierre qui Vire»-n inaugura-tutako bildumaren eredu tradizionalari jarraitzen diona zenbaitobrari buruzko monografi sorta bat aurkeztuz; ezin da, hori delaeta, osotasuna duen obratzat hartu. Dokumentazio grafikoanerabilitako seriotasuna eta erre p rodukzioen kalitatea aipatze-koak dira, hala ere.

Eskultura monumentala ikerketa anitzetan izan da aztertuaeta oso ikuspegi desberdinetatik gainera, irizpide ikonografikoaizan delarik gehien erabili dena. Argia ikustera iristen ez dire nlan puntualak (tesinak, e.a.) etengabe egiten ari badira ere ,bada ikerketa-sorta ugari bat normalean «Principe de Viana»aldizkarian argitaratua, egilea bat edo bestea izanik, ikusmol-dea eta sakontasuna aldakor dituenak.

Imajinagintza, Ama Birjinari dagokiona behintzat, ClaraF E R N A N D E Z - L A D R E D A ren lanari esker dugu ezagunago. Ta i l ae r romaniko eta gotikoak katalogatu ondoren, egile honek tipoakdefinitu eta obrak taldekatzeari ekin dio eredu ikonografikoenjatorria eta kontserbaturiko tailen arteko loturak ezarriz. Bereikerketak, funtsezkoak dudarik gabe Nafarroako Ertaroko ima-jinagintzaren ezagupenari dakarkion laguntzagatik eta bestea z t e rgai edo lurralde batzuetarako aplika litekeen eredu meto-dologiko bihurtzeagatik, izen honekin eman dira argitara: I m a -ginería medieval mariana en Navarra (Iruña, 1988).

A r a l a rgo S. Miguel baselizan aurkitzen den erretaula esmal-tatua, maisu-lana berez, zehazki aztertua izan da 1979. urteanlapurtua izan eta goitik behera berriztatu ondoren; ikerketahauen emaitzak berriztatze-lanak amaitu ostean ospaturiko era-kusketa zela eta El retablo de Aralar y otros esmaltes navarro s i z e-naz argitaratutako katalogoan daude ikusgai (Iruña, 1982).


65

Arabako erromanikoa kalitate handiz dago jasota —egileakohi duen bezala— Micaela PORTILLAk buruturiko laburpe-nean (Alava en sus manos, IV. alea, Gasteiz, 1983). «CatálogoMonumental de la Diócesis de Vitoria» liburuan agertzen dire nmonografietako batzuk, J. Mª de AZCARATEk Armentia etaEstibalitzeko basilikiei eskaini dizkienak kasu, bere i z t u r i keman dira argitara. Azken monumentu horren inguruan badago,h a l a b e r, beste monografia bat Jesús GONZALEZ DE ZARA-TEk metodo ikonografiko-ikonologikoa erabiliz gorpuztu duena.

Beste probintzietako erromanikoak, ez hain ugaria bes-talde, ez du horrenbeste arretarik sortarazi. Bizkaiari dago-kionez, J. L. BARRIO LOZAk La arquitectura románica vizcaínaderitzan liburua dauka argitaratuta (Deusto, 1979), eta berri-kuntza handiko lana ez bada ere, baliagarria gerta daiteke sin-tesi gisa. Isabel ESNAOLAk Gipuzkoako erromanikoa aztertuzuen Euskal Artearen Historia liburuan gai honi eskaintzenzaion atalean sintesi bat argitara emanez. Iparraldeari gagoz-kiolarik, Santa Grazi eta Ospitale-St. Blas-i buruz M. DUR-L I ATek eta V. ALLEGREk P y renées Romanes liburuan agertu-tako bi azterketa monografikoak bakarrik aipa daitezke (LaPierre qui Vire, 1982).

Arte Erromanikoarekin gertatzen den bezala, Arte Gotikoae re ugariago eta aberatsagoa den lekuetan izan da aztertuagoa,Nafarroan eta Araban, alegia, Baiona bezalako gune garran-tzitsua ahaztu gabe, bertako katedralak merezi duen arre t abehar adinako zehaztasunez oraindik jaso ez badu ere.

N a f a r roako Gotikoari dagokionez, Arte Medieval Navarro etaImaginería Medieval Navarra izeneko liburuetan eskaintzenzaizkion atalez gain, badira hiru obra, gai eta ikuspegi aldetikdesberdinak, azpimarratuak izatea merezi dutenak:

H o rma-pintura Mª Carmen LACARRA DUCAYk hartu zuena z t e rgai Aportación al estudio de la Pintura Mural Gótica enN a v a r r a i z e n a rekin burutu zuen tesi doktoralean (Iruña, 1974).Bertan, XIV eta XV. mendeetako nafartar multzo piktorikonagusien azterketa egiten du aski tradizionala den metodolo-giari jarraituz: deskribapena eta ikonografia, estilo eta tekni-


66

karen azterketa, beste eskola eta obrekiko loturak, e.a., inte-res handiko datu ugari ere erantsiz; obra egina izan zen lekua-ren azterketarekin eta Nafarroako orduko egoera historikoare na n a l i s i a rekin osatzen da guzti hori, gaiari osotasun egokiaematea lortzen duelarik.

XV. mendeko eskulturgintza R. Steven JANKEk aztertu duJanin Lome y la escultura gótica posterior en Navarra izenbu-rupean argitaraturiko liburuan (Iruña, 1977). Obra hau garran-tzi erabatekoa da Janin Lome bere garaiko europear eskulto-rerik nagusienetako bat dela egiaztatu eta XV. mendeko hilobi-arte nafartarra ezagutzeko; gorde diren obren azterketa mono-grafikoekin batera, autoreak aurkezten duen dokumentazioa eredugu aipagarri.

Badago, bestalde, Nafarroako gotiko garaiko artegintzarieskainitako panorama bibliografikoan berriago eta berritzaile ger-tatzen den ikerketarik ere. Javier MARTINEZ DE AGUIRREk bereArte y Monarquía en Navarra, 1328-1425 delako liburuan esa-terako (Iruña, 1987), luze eta zabal hitzegiten digu Evre u xdinastiak Nafarroan egindako mezenazgo lanari buruz. Nahizeta mezenazgoa, erre g e t z a rena nahiz pribatua, arteaz egin denikerketetan nola edo hala beti agertu den, orain, Euskal Herriaridagokionez, liburuaren gai nagusi bihurtzen da. Evreux etxea-ren erret patronatua, Nafarroari mende joria eman ziona arte-gintzan, zehatz-mehatz aztertzen du egileak tintontzian ezerutzi gabe: arkitektura zibil eta militarra, erlijio-mailakoa, arki-tektura ez iraunkorra, eskultura eta pintura lanak edo artesuntuarioak. Gainontzeko arte euro p e a r r a rekin aldi honetandagoen harremana aztertzera iristen da, bai eta, itxuraz hutsa-lak eman arren, materialen iturria, prezioak edota alderd iz e h a ro teknikoak ere. Baina bada, horretaz gain, beste intere s -gune bat: artisten arazoak, jatorria, soldata eta gizar-t e-balorapena bezalako aspektuak ukitzen dira artea pano-rama historiko zabalago batean kokatuz, alderdi ekonomikoeta sozialak barne, baina obrak Arteari buruzko lan bat izate-ari utzi gabe.

Arabako Arte gotikoa Soledad SILVAren Iconografía Góticaen Alava deritzan argitalpenean izan da aztertua (Gasteiz,1987).


67

Besteak beste aipatzekoa da, aldi gotikoa baino haruntzagojoan arren, Micaela PORTILLAk To r res y casas fuertes de Alavaizenburupean kaleratutako obra eskerga (Gasteiz, 1978), garaih o r ren azterketa ere egiten duelarik. Ikerketa bikaina da bera,Euskal Arteari buruzko liburutegi orotan egon beharre k o a .A u t o reak sistematizazio-lan bat egiten du probintziako obrazibilek osatzen duten ondare handi hori kronologia, geografiaeta gorabehera historikoen arabera bereiztuz, motatan talde-katuz, e.a., eraikuntzen azterketak eta familia sustatzaileenaipamenak leku hartzen dutelarik.

E r renazimendua aldirik emankorrenetako bat izan da ekoiz-pen artistikoari dagokionean. Obrak eta iturri dokumentalakugari izateak bide eman du ikerketa franko egin daitezen,garaia oraindik oso ezaguna ez bada ere. Gogora dezagun dau-den obrak inbentariatu eta katalogatzeko lehen aipatu dugunbehar hori. Askotxo dira hainbat obrari buruz argitaraturikomonografiak, kalitate aldetik, eremu zabalagoa hartu dutenbeste zenbaitetan bezala, eskasak izan arren.

Iparraldeko produkzioak gutxi ezagutzen dira; Bizkaian, F.S E S M A R O ren aspaldiko lan bat eta J.A. BARRIO LOZAk, garaihonetako bizkaitar artegintzari buruzko perspektiba berri batekarriz, egin berri dituen ikerketak aurkitzen ditugu. Gipuzkoaridagokionez, Mª Asunción ARRAZOLAren El Renacimiento enGuipúzcoa liburua eskura eduki behar den lana da oraindik(Donostia, 1969); obra honek egina izan zen garaian nagusitzenzen eredu metodologikoari jarraitzen dio (katalogazioa, des-kribapena eta ahalik eta dokumentaziorik osoena eta eruditoe-na), eta gai honen inguruan egin den lehen hurbilketa dugu,bai eta bakarra ere, aldi hau jorratu gabe baitago oraindik.Lan monografikoei dagokienez, ezin ahaztu daiteke, metodoikonologikoa erabiltzen du eta, J. GONZALEZ DE ZARATErenArquitectura e iconografía en la Universidad de Oñate izenekolana (Iruña, 1992). Irizpide berbera erabiltzen du egile horrekEl Palacio Escoriaza-Esquivel liburua gorpuzterakoan (Gasteiz,1987). Arabako errenazimenduaren beste zenbait aspektu X.CASTAÑERrek Mito y religión en la plástica alavesa idatzitakoliburuan aurki daitezke (Gasteiz, 1989), nahiz eta, Nafarro a re nkasuan gertatzen den bezala, gehien aztertu den joera Erro-


68

manismoa izan. Zentzu honetan, S. ANDRES ORDAXek buru-turiko La Escultura Romanista en Alava (Gasteiz, 1974) eta Elescultor Lope de Larrea (Gasteiz, 1976) izeneko obrak ditugu,artistei buruz etorkizunean egin daitezkeen ikerketetarakoeredu metodologikoa direlarik.

N a f a r roak, Artearen Historia ia osoan bezala, bibliografiazabalagoa dauka. Biurrun, Castro, Altadill edo Urangaren iker-keta honez gero klasikoen ondoan, artikulu ugari daude idatzita,batzuk apartak benetan, garapen zabalagoa duten eta bikainkiburutu diren beste batzuekin batera. Hauetako bat Mª Con-cepción GARCIA GAINZAk La escultura romanista en Navarra. Dis -cípulos y seguidores de Juan de Anchieta izeneko liburua dugu(Iruña, 1969). Obra honetan, egileak Nafarroako tailer erro m a-nista desberdinen produkzio ugaria sailkatu eta sistematiza-tzen du autore, kontratu, produkzio-modu, eta abarri buruzkodatu arras interesgarriak aurkeztuz, interes historiko-soziologikoaduten beste zenbait xehetasun, hala nola, prezioak, materia-lak, teknikak edota arautegi legalak ahaztu gabe. Euskal Herrikoa r t e a ren panorama bibliografikoa aberastuta gertatzen da obraapart honekin, bertan aurkezten zaigun dokumentazio zabala etaeranskin grafikoa arras lagungarriak dire l a r i k .

Aldi honetako pintura aztergai harturik, E. CASADO ALCAL-DEk La pintura en Navarra en el último tercio del siglo XVI l i b u-rua eman zuen argitara (Iruña, 1976), errenaisantzako ekoiz-pen artistikoan ordurarte ezezaguna genuen alderdi hau eza-gutu eta baloratzeko funtsezko obra bihurtuz. Kolore a ren mun-duak beste argitalpen interesgarri bat ikusi du arestian PedroETXEBERRIA GOÑIren eskutik.

B a r rokoa gutxiago ezagutzen da eta, hortaz, gutxiago ere sis-tematizatu izan da. Obra arkitektonikoak eta erretaulak azter-tzen dituzten lanak, bai eta sintesi aurrerakorrak ere, ia pro-bintzia guztietan egin dira, baina denetan aipagarriena Mª Isa-bel ASTIAZARAINek garatutako lan eskerga dugu, Gipuzkoa-ko arkitektura barrokoari buruz hainbat liburu arg i t a r a t udituelarik; Loiolako Santutegiari eta Donostiako Sta. Mariarieskaini dizkien monografiez gain, A rquitectos guipuzcoanos delsiglo XVIII delako liburua nabarmendu beharra dago (I. alea


69

Donostia, 1988; II. alea, 1989; III. alea, moldiztegian). EgileakGipuzkoako panorama artistiko aberatsaren banan banakoazterketari ekiten dio bertan, eta sarrera zabal bat egin ondo-ren, garaiko maisurik puntakoenen biografia historiko-artis-tikoari heltzen dio. Obra hau, planteamendu aldetik, tradizio-nala dela esan badaiteke ere, beste edozein azterketa-motaegin aurretik ezinbestekoak diren katalogazio eta dokumenta-zioa, pertsonalitate nagusien definizioa, autoreen arteko erla-zioak, obrak, joera estilistikoak, e.a. jasotzen dituenetakoadugu; hitz gutxitan esanda, lan hau funtsezkoa gertatzen daGipuzkoako, eta beraz, Euskal Herriko arte barrokoa ezagutzeko.

XIX. mendea ikertzaileen interesgune izan da, baina ez neu-rri berean. Zalantzarik gabe Neoklasizismoak adibide interes-garriak utzi ditu Euskal Herrian —gogora dezagun EuskalHerriko Adiskideen Elkarteak artearekin izan duen harre m a n a ,egun M. Ruiz de Ael aztertzen ari dena— ikerketa sistematikorikoraindik burutu ez bada ere. Arkitektura eta hirigintza baiizan direla aztergai hainbat lanetan; hortxe dugu, esaterako, D.FULLAONDOk La arquitectura y el urbanismo de la región yentorno de Bilbao izeneko liburuan burutu duen material-bil-keta (Madrid, 1969 eta 1971), M.C. RODRIGUEZ SORONDOkA rquitectura pública en la ciudad de San Sebastián —1813-1 9 2 2 — delakoan Gipuzkoako hiriburuaren garairik oparo e-nean nagusi ziren joera eta korronteei buruz egin duen azter-keta (Donostia, 1985), edota A rquitectura y urbanismo en Pam -plona a finales del siglo XIX y comienzos del XX izenburupeanA. ORBE SIVATTEk argitaratutako lana (Iruña, 1986); badira,horietaz gain, hirigintza-alorrean argitara eman gabe daudenbeste zenbait azterketa, bereziki euskal hirien zabalketaz dihar-dutenak. Dena den, idatzitako guztiaren ahaleginik handie-nak (Arte en el País Vasco liburuan gogorarazten den bezala)Euskal Pintura Eskola definitzera zuzendu dira.

XIX eta XX. mendeak besarkatuz, eta ikuspegi ideologikod e s b e rdinetatik abiatuta, oso bibliografia joria dago EuskalPintura Eskolaren inguruan. Artistei eskainitako biografiak,handikerian murgilduta batzuk, anitzak dira berez —adibidegisa «La Gran Enciclopedia Vasca»k Pintores y escultores vas -


70

cos de ayer, hoy y mañana izenburupean plazaratu duen bio-grafi sorta aipa daiteke—, baina maila on bat erakusten dutensintesiak, berriz, urriak. Kritika zorrotzak jaso baditu ere —hiz-keragatik batipat— J.M. ALVAREZ EMPARANZAren Origen yevolución de la pintura vasca liburuak ez du interesgarritasu-nik galdu (Donostia, 1973), honen jarraipen gisa egileak gero a-go idatzi zuen La pintura vasca contemporánea 1935-1978delakoa eskasagoa gertatu delarik (Donostia, 1978).

XX. mendeko gorabehera historiko aldakorrak lagungarriizan dira ikuspegi guztiz desberdina duten ikerketak egin dai-tezen. Hauetako bat Mª José ARRIBASen 40 años de Arte Va s c o1937-1977. Historia y Documentos deritzan liburua dugu (Donos-tia, 1979), eta izenburuan igartzen den bezala, lan honek urtehorietako Euskal Herriaren bizitza artistikoaren islada izannahi du dokumentuen bitartez; esan behar da, hala ere, helburupolit hori hutsala gertatzen dela bere emaitzan, intere s g a r r i t a-suna bere dokumentazioan soilik mantentzen delarik.

I n t e res handiagokoa Ana Mª GUASCHek Arte e ideología enel País Vasco 1940-1980 izenarekin kaleratutako liburua da(Barcelona, 1985), bertan, eta urte horiek hartuta, irudi, sor-kuntza artistiko eta joera ideologikoen arteko harremana sakon-kiago aztertzen duelarik.

Badira, bestalde, hainbat artistaren inguruan oso kontuanhartzekoak diren monografiak, hala nola, Kosme BARAÑANOkUzelayri eskainitakoa (Bilbo, 1981) edo J. GONZALEZ DEDURANAk Guiardi buruz egindakoa (Bilbo, 1984). Eta batez ere ,ez dugu ahaztu behar Euskal Eskultur Eskolari, edo hobetoesanda, bere adierazgarri puntakoenak diren Oteiza eta Txi-llidari, eskaini zaizkien idatzi ugariak, idatziak, bestalde, gehie-netan polemikoak gertatu direnak herrialde honetan ezinezkoabaita zerbait edo norbait baloratzea besteak gutxietsi gabe.

Kontuak kontu, eta egungo egunean Euskal Herriko pro-dukzio artistikoari buruz dakiguna asko bada ere, erakuske-tetako katalogoetara eta egunkarietako albisteetara jotzea —azken hauek, batzuetan, aldekoikerian erori arren— ezinbes-tekoa egiten da oraindik. Baina horrek hemen azaldutakoa-ren mugak gainditzen ditu.


71


72

ARTISTAREN LORATEGIA

I t s a s o a ren aurrean, omenaldia egin berri dio Txillidak RafaelRuiz Balerdiri. Betirako geratuko dira burdin besarkatuakDonostiako badiaren txoko honetan. Kresalari, haizerauntsiarieta denboraren harramazkari aurre egingo diote, elkarre n g a n aloturik. Horretarako, artistak lekua aurrez moldatu behar izandu, landare eder bat aldatu behar duenaren arretarekin. Etab u rdinak etxean eduki ditu, hiri zabalean txertatu baino lehen,agerian baina babesturik, bere lorategian, herdoilak apur batjan ditzan, egokitzen joan daitezen.

Izan ere, ageriko eskulturak arrisku bereziak ditu eta ezbakarrik fisikoak. Hondatzeko, herdoiltzeko, zikintzeko eta


20009 Donostia

ARTEAZIENTZIAKULTURAGIZARTEA

LITERATURAIKUSKIZUNAK

SOZIOLINGUISTIKA

ARTEAJOXEAN MUÑOZ

puskatuak izateko arriskua baino larriagoa da lekuarekin etalekuaren erabiltzaile arruntarekin harremanetan sartu beha-rra. Gure bizitza arruntaren erd i - e rdian kokatu nahi eta, gale-ria eta museotako kutxa itxiak utzi izanaren arriskuak dira.H i r i a ren axolagabetasunari, denboraren zurrunbilo aldako-rrari iraun beharko dio ageriko eskulturak. Lekuarekin batbilakatzea, «lekuko» bihurtzea, ez da beti gertatzen eta ez dagozertan nahitaezkoa kontsideratu. Aprobak egin behar izatendira, bizitzan bezalaxe.

Ulertzekoa da artistak, Txillidak kasu honetan, beldurrezzaindu nahi izatea artearen eta bizitzaren topagune hauskorhori. Lekurik ederrena edertzeko gai dela erakutsi digu, bainabaita ere bere eskulturak elkarrekin nahi dituela, bereiz, bakan,lorategi bat egin nahi duela hirian, b e re lorategia. Etxeko leiho-tik ikusi eta erakusteko modukoa. Izan ere, egunkarian RuizB a l e rd i ren oroigarria inauguratzen zelako albistearekin batera,«Txillida ibilbidea» itxita geratu zela esaten zitzaigun. Hondar-t z a ren ertzean, itsasoaren aurrez aurre. Lekuaren aukerakTxillidaren ukitua dauka, orriotan egindako omenaldi zorrotzeta eder batean Ramon Saizarbitoriak kontatu zigunez, baran-dilatik hondar gainera salto egiten zuen gaztearena, Ruiz Baler-direna baino gehiago, Rafael alegia, «Ez Sanzio».o

«LEKU EMAN, LEKU EMON»

Leku xumeagoa espero nuen, bortitzagoa, lorategiak bainoleku basagoa merezi zuelakoan paper zakarretan klarionazpintatzen zuenak, auzoetako eskoletan edertasunaren aldekonspiratzen zuenak. Zer egingo dut bada, «Besarkada» horre-tan, maitasuna baino gehiago angustia ikusten badut, besar-kadak itotzen duen izaki bat, besarkadaren itolarri izugarria.Iritziak dira, sentipenak, susmoak. Agian, eskulturaren egi-leak arrazoi izango du eta iritzia aldaraziko dit bertara gehia-gotan joandakoan, obrarekin maizago egondakoan. Badakitageriko eskulturari, harreman guztiei bezala, denbora emanbehar zaiola, leku eman behar zaiola amore emateko pre s t

EGUNEN GURPILEANJOXEAN MUÑOZ

74

dagoenaren leialtasunaz. «Leku eman, leku emon» erakustendigu Azkuek hiztegian: «dar consentimiento».

Aukera eder bat galtzen ari garelako beldurra ordea ezinkendu dut burutik. Haize Orrazearekin Kontxako badian egin-dako lan zoragarriaren ondoren, besteak haren osagarri, hare nhornidura ote diren. Leku ederrak ziren lehenago ere, ederre-giak apika, apainegiak. Nik Txillidaren indar trinko horre np remia, beste paraje, beste kontestu batzuetan ere sentituizan dut, leku horiek ere erakuts diezaizkidan. Maisu batdelako, ikustarazi egiten duena. Baina artistaren lanen espe-roan egoteak ez dauka zerikusirik lur-sailik onenak eskainib e h a r r a rekin. Garestienak esan nahi dut; pitxia pitxiare ntruke. Lorategia ez den Donostian ere Txillidaren begia antze-mateko aukera galdu ote dugun beldur naiz.

«Txillidaren ibilbidea» kontzeptuak ageriko erakustoki batadierazten du, Txillida ikustera joateko leku edo ibilbide bere z ibat. Halako egun batez itxi egin dena. Aparte, bakan. Honelaerakargarriagoa izan badaiteke ere, nik kale gorrian nahiagonukeen Rafael Ruiz Balerd i ren izena. Bizitzaren zurrunbiloan,lekuarekin borrokan. Bizirik.o

TOPO EGIN

Agian, oraintsu jakinarazi duenez, Tolosako Udalak Oteitza,B a s t e r retxea, Ugarte eta Santxotenaren eskulturak hiriankokatzen dituenean izango dugu berriro ageriko eskulturazhitz egiteko aukera. Arriarango urtegia bisitatuko dugu, geldiro ,l e k u a rekiko beste harreman-mota bat, lekua antzoki bihur-tzen duen estetika baten adierazpide. Nestor Basterre t x e a kbere obra guztian zehar agertu duen arkitekturarekiko, disei-n u a rekiko, apainkuntzarako kezkak, urtegi bateko murruagizakoiago, gizakumeon neurrikoago egiteko enkarg u a re k i negin du topo. Ageriko arteaz komunitatearen artea egitekoapustuan Basterretxeari zor diogun beste urrats bat.

Orduan izango dugu topo-egiteari buruz hitz egiteko beta.Bila joan eta zer aurki daitekeen Juan Luis Zabalak kontatu


75

zigun ederki Egunkarian. Eskulturari begira geratu ord e z ,Arriarango harrobi txiki batek erakarri zuen. Begira zegoelako;e rne. Hori egiten dute eskulturek, begiratuarazi, lekua neurtueta aztertu eta ibilarazi. Eskultura ez diren gauzak ere bestemodu batera ikusten laguntzen dute; osasungarriak dira.o

CONTAINER

Baina gure artean sonarik handiena lortu duten obrak,obra benetan publikoak, publikoarentzako eginak, horiek ku-txak dira. Kutxa itxiak, etengabe zainduak, administrazioa-ren irudia eman behar dutenak. Hor, artea itxian bizi da, babe-sean, geldirik. Hala dirudi behintzat. Baina kutxa horiek,museo eta arte-areto handi horiek aspaldi egin ziren mugikor.Kontainerrak bezala eraman eta ekartzen dira, trukatu, alegia,saldu, erosi eta Bilbon, alokatu.

Koldo Mitxelena Kulturunea albiste da Gipuzkoan, orainartean ez genuelako artea behar bezala jasotzeko kontaine-rrik. Rekalde albiste da Bilbon, punta-puntako erakusketakantolatu eta ekartzeko gai delako. Orain arte ez genuen hainmaila altuko harreman komertzialik izan. Hain zuzen, kontai-nerrak jasotzeko kaian ipiniko duten Guggenheim museoare nitzala emankorra dela frogatu nahi dutenen ikurra bihurtuda. Bilborako irudi berri baten ametsa omen dago atzean. Kul-tur produktuak jasotzeko portu bat, superportu bat nahi bada,baina airean dago gure kultura kutxatan antolatzearen arazoa.G u re politika kulturalaren arduradun nagusiak, bere bakard a d eizugarrian, gureak genituen kontainer txikiak, Bilboko etaGasteizko museo bikainak, saihesturik, s h o c k -a terapeutikotzatjo du eta kolpetik egin gaitu, gure diruarekin baina baimenikeskatu gabe, punta-puntako arte-enpresa baten harpidedun.Bejoindeigula.o


76

SUPEREROALEAK EPELTZE BIDEAN

1911n Heike Kamerling Onnes fisikari nederlandarrak supe-re roankortasuna aurkitu zuenez gero fisikari teorikoen intere s asoilik pizten zuen bitxikeria zientifiko moduan egon zen feno-meno hori 1980.eko hamarkadaren erdialderarte. Superero-ankortasuna zenbait konposatu kimikok agertzen duten por-taera berezia da eta besteak beste bi ezaugarri nagusi ditu:alde batetik, gorputz horrek korronte elektrikoa eroateari erre-sistentziarik ez dio egiten eta bestetik, substantzia imantatubaten gainean lebitatu egiten du (Meissner efektua).

H o r relako materialak dituen abantailak agerikoak dira:erresistentzia elektrikorik ez badu, korronte elektrikoa energigalerarik gabe urrutira garraia daiteke (bidenabar, guk elek-t r i z i t a t e a ren ordainagirian potentzi galera hori ordaindu egitendugu) edota korronte elektrikoa eroale itxi batean injektatuznahi den denboraz gordetzea. Honek esaterako, hainbat energ iiturri estazionalek (eguzkitiko energiak edo hidro e l e k t r i z i t a-teak) une konkretu batean ekoiztutako energia elektrikoa behardenean erabiltzeko gordetzea ahalbidetuko luke. Meissner efek-tuak lebitaziozko trenak arrunt egingo lituzke, bestetik.

Alabaina material horiek arazo txiki bat dute: hotzean bainoez direla supereroale. 1986 arte tenperaturaren goi-muga 20K (-253 °C) inguruan zegoen. Harrapa ezazu hori! Beraz, supe-re roaleak ez ziren goian aipatutako aplikazioetan erabilga-rriak. Gainera, tenperatura-muga gainditzeko itxaropenik ezzegoen eta horrexegatik, bitxikeria zientifikoa baino ez ziren.

1986an IBMko Zurich-eko bi ikerlarik supereroaleen ten-peraturaren goi-muga ikusgarri handiagotzen zuten materialzeramiko supere roaleen familia berri bat aurkitu zuten (1987koNobel saria eskuratu zuten horren karian). Urtebeteren buruan

EGUNEN GURPILEANINAKI IRAZABALBEITIA

77

ZIENTZIAINAKI IRAZABALBEITIA (ZETIAZ-ELHUYAR)

goi-muga 125 K inguruan zegoen, aplikazio teknologikoen ikus-pegitik oso interesgarria zen tenperaturan hain zuzen. Izane re, nitro g e n o a ren lurrintze-tenperartura (63 K) baino altuagoada hori eta nitrogeno likidoaren bidezko hozte-teknika arrunta,eskuragarria eta merkea da. Zer esan nahi du horrek? Hain-bat aplikazio praktikotan supere roaleak erabili egin daitezkee-la. Hala ere, goi-muga hori aplikazioak arrunt eta ohizko bilakaditzakeen puntutik, giro-tenperaturatik alegia, oso urrunzegoen.

Material berri horiek gainera beste arazo bat ere badute:oso hauskorrak eta konformatzeko zailak dira. Horregatik esa-terako, material horiez kableak egiteak arazo larriak ditu.

S u p e re roaleen mundua pil-pilean dago berriz ere. Alde bate-tik, Michel Laguës ikerlari frantsesak bere ikerketa-taldeak250 K-tan (-23 °C-tan) supereroale den material bat prestatudutela aldarrikatu dute. Tenperaturaren goi-muga gainditzeainportantea da noski, baina are garrantzitsuagoa zera da: iker-lari frantsesek tenperaturaren goi-muga igotzeko arazoa ezdagoela fisikak jartzen dituen mugetan, baizik eta materialhoriek prestatzeko moduan frogatzea. Bestetik, EEBBetakoAmerican Superc o n d u c t o r s etxeak 77 K-tan supere roale denmaterial zeramiko batekin metro bat luze kablea egin duelaaldarrikatu du. Kable hau nitrogeno likidoz hoztu daiteke etaenpresaren bozeramailearen hitzetan «egun nitrogeno likidoaesnea baino merkeagoa da».

M e t ro bateko kablea motza da oraindik. Horren erabiltzailed i ren konpainia elektrikoek kilometro bateko kable-zatiak nahiizaten dituzte lanerako. Alabaina, aurrerapauso garrantzitsuada orain arte zentimetro gutxiko kableaz ari ginela kontuan har-tzen badugu. Tenperatura horretan, 77 K-tan hain justu, lanegiten duten kableak lurrazpian erabil daitezke nitrogeno liki-doz hozten badira eta gainera, kable horiek sekzio bereko kablearruntek baino bi bider energia elektriko gehiago garraiatukolukete. Kobrezko lurrazpiko kable arruntak erresistentzia delamedio berotu egiten dira eta ondorioz, olioa pasaraziz hoztu eginbehar izaten dira. Kalkulatu denez ekoiztutako energia elek-t r i k o a ren %10-12 inguru garraioan galtzen da. EEBBetan


78

bakarrik 13.000 km lurrazpiko kable dago eta konpainia elek-trikoek milioika dolar galtzen dituzte bero-xahutze moduan.

Energi iraultza baten atarian ote gaude? Aipatu berri ditu-dan bi aldarrikapen horiek egiaztatzen badira, erlazio energe-tikoen aro berri baten atarian izango gara dudarik gabe. Izane re, energ i a ren erabilpen orekatuagoa ekar dezakete, energ igalerak txikiagoak izanik, energia gutxiago ekoiztu beharkobailitzateke energi eskaera berdinari erantzuna emateko. Etah o r rek aldi berean, energia sortzeak dakarren poluzioa gu-txiagotuko luke.

E s n e - s a l t z a i l e a ren ipuina dirudi honek. Balizko ola da orain-dik, baina beste tramankulu teknologiko itxuraz mire s g a r r ibatzuk, fusiozko energia nuklearra hain justu, baino gertuagodago nik uste.o

DENBORAREN AUTOPISTAK

H.G. Wells-ek D e n b o r a ren Makina idatzi eta gero, denbo-ran zehar eginiko bidaiak hizpide eta idazpide izan dira zien-tzi fikzioan zein zeintzia huts eta gordinean. Zientzi fikziozkoidazleek denboran zehar eginiko bidaien paradoxak azaltzen etaerakusten saiatu dira, batez ere antzinatera eginiko bidaieketorkizunean eragindako ondorioez aritu direlarik.

Fisikariek ordea, denboran zehar bidaiatzea posible ote denizan dute azteragai. Fisikari gehienek denboran zehar eginikobidaia posible ote den oso dudagarri ikusten dute. Beste batzuekteorikoki ezinezkoa dela esaten dute, horien aintzidari StephenHawking ezaguna delarik. Antza, ideia horren defentsa egi-teko Hawking-ek baliatzen zuen oinarrietako batek hutsuneakizan ditzake Haifako Teknologi Institutuko Amos Ori-ren esa-netan.

Eztabaida honen historia luzea da, kulebroi baten modukoa.Azken kapitulua, 1980.eko hamarkadaren bukaeran gertatuzen. Kaliforniako Teknologi Institutuko Kip Thorne-k zera iradokizuen: denboraren makina egiteak arazo praktiko asko izango


79

bazituen ere, fisikaren legeek, gaur ezagutzen ditugun neurrianb e d e ren, ez zutela bidaia hori galerazten. Beste ikerlari batzukT h o rn e - ren argudioen ahuleziak bilatzen saiatu ziren eta Thorn e -ren ideiek «energia ahularen baldintza» betetzeko arazoak zituz-tela adierazi zuten. Baldintza horrek zera dio: behatzaile erre a lbatek energia negatiboak ez eta positiboak bakarrik neur di-tzakeela. Baldintza honek denboraren makina teoriko batzukbaztertzen ditu, esaterako energia negatiboko material exoti-koak erabiliz irekita iraunarazitako zulo beltzak baliatzea.

Denboraren makinen beste arazoetako bat singularitateakdira. Sigularitateetan espazio-denbora mugagabeki makurtzenda eta bukaera batera iristen da, bertan fisikaren legeak bete-tzen ez direlarik. Erlatibitatearen teoria klasikoak puntu horiekaurresaten baditu ere, horietan zer gertatuko den jakiterik ezdauka.

Amos Ori-k, Erlatibitatearen teoria klasikoa erabiliz, sin-gularitaterik aurkitu gabe eta energia ahularen baldintzakbetetzen dituzten denboran atzera egiten duten espazio-den-boraren deskripzio matematikoak aurkitu ditu. Beraz denbo-ran zehar eginiko bidaiak ezin dira egungo ezagutzaren karianbaztertu bere iritziz.

Ez dakit denboran bidaiatzeaz egiten diren eztabaida teorikohauek inoiz aplikazio praktikorik izango duten, baina maiz,izan dezaten desio dut. Izan ere, denboran atzera joanez herrihonen historia aldatzeko tentaldiari muzin egitea neketsuada, jakinaren gainean egonik ere, aldaketa horrek pre s e n t ehau posible egingo ez zuena, hain segurki edota akaso, nireeskuhartzeak eraginik ez zuela izango.o

ZIENTZIA BIRUSA?

New Scientist zientzi astekari britainiarrak eguberrietanegin ohi duen ale berezien azkenekoan, Infected with Science(Zientziak Kutsatuta) izeneko artikulu interesgarria arg i t a r a t uzuen Mark Ridley antropologo eta biologoak.


80

Artikulua oso interesgarria iruditu zait, besteak beste razio-naltasun eta erlijiozkotasunaren eztabaidan ikuspegi berri etai n t e resgarria plazaratzen duelako. Hori dela eta, artikulu horre npasarte batzuk hona ekartzea JAKINen irakurleari interesga-rria gertatuko zaiola iruditzen zait.

Ridleyk kulturen eboluzioa aitzakitzat hartuta, erlijioa garu-n a ren birus moduan definitu ote daitekeen aztertzen du. Bide-nabar, horrela definitzen du Richard Dawkins biologoak XX.mendeko pentsalari handi batzuen harian, Bertrand Russell--en bidetik besteak beste.

«Eboluzio kultural zein genetikoan interes profesionala dau-kagunontzat, erlijioa birus bat izatearen ideia beste arrazoibategatik ere interesgarria zaigu: kultur parasitoen eta kultu-rako beste osagaien arteko bereizketa egitea posible dela onar-tzen duelako.

O rganismo biologikoetan zehaztasun handiz bereiz daitezkeeboluzio-aldaketa bat jasaten ari den populazioa eta parasitozkutsatuta dagoena. Alabaina, bereizketa zaila da, edo zentzu-gabea finean, kulturari gagozkiolarik.»

«Beraz, giza kulturen alorrean parasitismo eta eboluzio--a l d a k e t a ren arteko bereizketak azterketa sakonagoa behardu.... Kultura baten (edo zati baten) benetako helburua eza-gutzen baduzu, parasitoak identifikatzea erraza da; baina kul-tura bere bidez zabaltzen ari diren ikur eta ideien arabera defi-nitzen hasi bezain laster, parasitoak eta ostalariak itxuragabenahasirik agertzen dira.»

«Giza garunaren ohizko gertaera bat eta kultur birus batb e reiztea zaila bada ere, ikerketa txiki bat egin daiteke. Atzerabegira dezakegu esaterako, giza garunaren jatorriari begiratueta zer egiteko eboluzionatu zuen lehenik galdetu.... Guregarun-zirkuituak natura eta gizarteari buruzko pentsamendurazional edo zientifikoa eroateko sortu ziren edota horiek erli-jiozko pentsamenduekin mistifikatzeko?

Dudarik ez egin gure arbasoek bizirik irauteko trebetasunrazional batzuk behar zituztela, baina erantzuna zera behar du


81

izan: giza garunak organo razional moduan ez eta erlijiozkomoduan eboluzionatu duela. Zientzia razionala gutxiengo bateninteresekoa da bakarrik.... Erlijioa ordea, kultura unibertsalada eta seguruenik, egungo jendearen gehiengoaren garun-ari-ketarik ohizkoena.»

«Zergatik ez gara gu razionalago? Zergatik ez gara gu robo-tago? Pentsa ezazue duela gutxi gorabehera milioi bat urteEkialdeko Afrikan bizi ziren gure arbasoez. Populazioan bimotako garuna zuten pertsonak zeuden: razionala mota bate-koak eta erlijiozkoa bestekoak. Protogizakiei ez diet robot eran-tzun sinple eta malgutasunik gabekoak bakarrik eman zitza-ketelako esaten, baizik eta bere iharduera kontro l - s i s t e m arazional baten araberakoa baino ez zelako.

Logikoa denez, baldintza horietan hautespen naturalakroboten iraupena lagunduko luke. Razionaltasun zientifikoaksineskeria irrazionalak baino efikazia handiagoa du... Bizi-tzeko borrokan, protogizaki razionalek arazoez gogoetak egingozituzketen eta ondoriorik onena lortzeko eginahalak obratukozituzketen.»

«Argudioa okerra da, okerra behar du izan, irabazle okerraa u r resaten duelako. Gu garun erlijiosoen ondorengoak gara, ezo rdea robotena. Zer gertatu da bada? Nik erantzun osoa ezdakit, baina akaso, darwinismoak aldarrikatutako bizirautekob o r ro k o a ren arabera, erlijio-zaletasunak razionaltasuna itodu.»

«Suposa dezagun gure arbasoak jende razionala zire l a .Beraiek objektibotasunez kalkulatzen zuten zer-nolako aha-leginak egin behar zituzten borroketan eta bestelako gatazke-tan eta auzolanean, talde barnean zein kanpoan. Joera erli-jiosoko mutanteak topatu arte ondo ibiliko ziren.

Erlijiozale etorri berri horientzat lurraren balioa ez zen ema-ten zuenaren araberakoa bakarrik, esanahia zuen beraien-tzat: bere jaungoikoen etxea zen eta sinesgabeek ezin zutenbertan egon. Borroketan arrisku irrazionalak hartzen zituz-ten, beren jaungoikoek bataila ostean zainduko zituztelakoeta hilez gero sarituko zituztelako. Horietako batzuek gainera


82

etsaiak esterminatuko zituzten, batere razionala ez dena bide-n a b a r, batez ere beren jaungoikoak Itun Zaharreko jaungoikoo d o l z a l e a ren antzekoak baziren, jeinu txar genozida baten jabezena eta datuei jaramon egin behar badiegu, historiako masa--hiltzailerik handiena izan zena. Horrela erlijiozaleek razio-naltasuna ito zezaketen.»

« R a z i o n a l t a s u n a ren abantaila nabarmena gure espezieki-deek beren garuna erabili nahiago duten moduarekin kontra-esanean dagoela dirudi. Eta nahiz eta ezein izan hautespennaturalak robot razionalak ez laguntzeko arrazoia, erlijioarenitxurazko lehentasunak gure garunen eboluzio-helburuare-kiko duda gutxi jartzen ditu. Eboluzioaren ikuspegitik, kul-tur birusik bada, hori zientzia da.»o

NORA DOA IKERKETA?

A u r reko batean Jose Maria Asua Donostiako Kimika-Fakul-tateko ikerlari saritu berriari egin nion elkarrizketan beste ba-tzuen artean bi gauza interesgarri esan zizkidan: Euskal Herrianegiten den ikerketak Europan ibiltzeko lotsarik ez duela aldebatetik eta euskal ikerketa Europan lehen mailan ibiltzea nahibadugu, industrian doktoreak sartu behar direla lanera, bes-tetik. Bigarren puntu hori nola burutu zitekeen ez zekielaaitortu zidan.

Bestetik, Jose Mari Rodriguez Ibabe Donostiako CEIT iker-k e t a - z e n t roko ikerlariak material zeramikoei buruzko ikerketaegiteko egun dirurik ez dagoela aipatu zidan. Bidenabar, iker-k e t a - l e r ro horrek azken urteotan finantzazio publiko oparoa jasodu. Zergatik? galdetu nionean erantzuna erabat argigarria izanzen: «erakunde publikoek material horien ikerketa finantza-tzeari utzi egin diote eta material horiekin lan egiten duenenpresarik ez dago Espainian».

Gogoetarako bi puntu jartzera bultzatzen naute bi datuok.Nork erabakitzen du zer ikerketa finantzatu eta zer irizpidere narabera? Unibertsitate eta ikerketa-z e n t roetan ikerketare n


83

sakontasuna eta kalitatea gorantz doan une honetan, nolatransferitu joera hori industriara?

Azken finean, euskal ekonomiaren indartzeak bide horre t a t i ketorri beharko du.o

EGUNEN GURPILEANHASIER ETXEBERRIA

84

KULTURAHASIER ETXEBERRIA

JOAN GABETAN NATOR. TORREALDAIREN ERRUA

Munduan ez dago agur esan eta joan gabe geratzea bainogauza itsusiagorik. Halako zerbait gertatu zait neuri. Jakin-enazken alean adio esan irakurleari, eta hemen naiz berriro bla-gan. Neure mesedetan esan dezadan, hala ere, To r re a l d a i kdaukala errua eta ez beste inork. Inongo irakurlek ez didala pel-madarekin jarraitzeko eskatu, baina zuzendari hau, antza, ezda sekula asebetetzen gure kontuekin.

Merkeak izango gara agian, edo bestela itsuen lurraldekobegibakar bakanak. Gainontzean ez dago ulertzerik.

Izanak izan, hemen gara berriro eta barkaidazue aurrekohartan alferrik esandako agur haren ordetan, oraingo kaixo haujartzeko eskatzen badizuet.o

URIBEETXEBARRIAREN ERRUA

Anje Duhalderi egin diotenak ez dauka izenik. Kulturarenizenean eta kultura zuzpertzeagatik bere sosa ateratzen duenTomas Uribeetxebarria jaunak, Herriz Herri zirkuitutik kenduegin du faszista kutsua duen erabaki bat indarrean ezarriz.

Eta ni behintzat, harritu egin naiz. Akaso injenuitatez josi-takoa naizela esango du baten batek, baina egia esan behar

badut, zintzoen eta zuzenen erreinuan sartuta neukan Biz-kaiko Kultur Diputatua.

E r realitateak, ordea, bere neurria ezartzen du beti eta hemene re ezarri du berea: Iantzi eta Kalparsoro ren heriotzak zirela eta,bat egin nahi izan zuen Anje Duhaldek samin hartan, kan-taldi bateko bi abesti opatuz. Akabo, kitto. Nahiko arrazoi izanzen oroitzapen hura, kantariari lana kentzeko.

Beste behin ere gehiegikeriaren hatzaparretan gabiltza.Nahastu egin ditu Uribeetxebarriak zerbitzu publikoak etanorberaren gela. Ez da gauza bera kultur azpiegitura publikobat eta E.A.J.ren edozein batzoki.

Seguruenik gainera, txaloak joko zizkioten auzoan, Duhaldedelako frantses hori ere, terroristen ezpal berekoa dela sus-matuz. Zenbat terrorista gaude hemen, ordea? Denok al garaETAkoak? Euskal idazleak, euskal artista plastikoak, euskalzinegileak, euskal kazetariak... denak terroristak? Ez da txan-txa, alajaina!

Zer nahi dute, baina? Nor dute beraiekin? Ez al dira ohar-tuko sekula, aukera ezin hobea alferrik galtzen ari direla? Nolaliteke kultur eragile gehienak, guztiak ez badira, kontra edu-kita herririk egitea? Noiz arte erokeria honetan?

I n d a r k e r i a ren kontra nago esan behar al da norberare nl a n a ren balioa erreklamatzeko? Hala bada, bedi: indarkeriare nkontra nago. Uribeetxebarriaren indarkeriaren, partzialkeria-ren eta gehiegikeriaren kontra nago, gainerantzeko indarkerienaurka nagoen neurri berberean. Ala indarkeriak ere l a b e l -abehar du arbuiatua izan dadin?

Badirudi PNVkoen lorategian bizi behar dugula denok isi-lik, diskrepantziarik gabe, ametsik gabe, iritzirik gabe eta ba-tzokietako txorizo egosiaren koipeak gure kaikuetan laga duenarrastoa, Txinbo jaboiaz garbitzen.

Nahastu egin zara Tomas, eta zuk nahi ala nahi ez, Adie-razpen-Askatasunari txiza egin diozu, burutik behera. Beste ba-tzuk ere izango dituzu, ez dut dudarik, baina hau ere sartuzeure merituen artean.o


85

GALERISTEN ERRUA

Galeristak ez dira aspaldian isiltzen. Arco dela eta ez dela,hamaikatxo gorabehera izan dira, artearen merkatua aitzakidela.

Euskal Galeristen Elkarteak, behingoagatik elkartuta jokatudu azken edizioan. Aspaldi erakutsitako izpiritu ausartenari eu-tsiz, artista bana aurkeztu dute Madrilen, proposamen bana,honek euki ditzakeen arrisku komertzialak aintzakotzat hartugabe.

Ez dira garai bikainak galeristentzat. Bonito Oliva, Ve n e-ziako biurterokoaren zuzendari ospetsuak adierazi berri due-nez, arte-galeriak hilda daude jada. Beraien lekuan artelaneta proposamen berriak erosten dituzten museo agre s i b o a kgainditu dira. Artista gazteak aurkitu eta museo periferiko txi-kiagoen bitartez ezagutzera ematen dituztenak, Guggenheimkasu.

Eta Guggenheim aipatu dudanez, esan dezadan lotsatze-koa izan dela Durana eta Jose Luis Merinoren artean gerta-tutakoa. Merinok, bere kabuz atera zuen Guggenheimgo mai-sulanak ikusteko gida bat. Duranak eta Rekaldekoek, erreti-ratu egin zituzten, ordea, Merinok argitaratutakoak. Arrazoia,antza, senitartekoa ez izatea eta aspaldidaniko arantzak pre-sente egotea. Bestela ezin uler liteke, Merinok egindako lanederra banatzen ez uztea. Azkenean, Guggenheim kontsor-tziokoek hartu behar izan zuten epaia eta Merinoren lanabanatzen laga zuten. Batzuek, antza, kultura esklusiban nahidute beraientzat, hala dirudi Durana eta Barañanoren kasuan:lehenik beraiena Rekalden argitaratu eta ondoren El CorreoEspañol-i saldu, gainera beste inoren parte hartzea debekatuz.Montaje polita Bilbo aldean dutena.

Madrila etorritako beste bat, Leo Castelli ifarramerikarraizan zen, Arco-k omendu nahi izan zuen mundu guztian dengaleristarik famatuena. Pollock, Jasper Jones, Wa rhol eta hala-koen aitapontekoa den Castellik, Miquel Barceló du orainmaite, eta berari zor zaio neurri handi batean mallorkarrakaspaldion duen kotizazio aparta.


86

Castellik, ordea, gure artistetako bati ere mesede ederraegin dio. Cristina Iglesias donostiarrari hain zuzen ere. Cristi-nak Venezian erakutsitako lana zoragarria zela esan du Cas-tellik, eta horrek, automatikoki biderkatzen du Cristinare nlan bakoitzaren salneurria. Ez zitzaion batere gaizki etorriko,Txillida eta gero atzerrian entzute gehien daukan gure artistahoni.o

MODAREN ERRUA

Atxaga bera ere harrituta dago azken nobelaz gertatzen aridenarekin. Egun gutxi batzuetan hamar mila ale saldu ditudagoeneko Pamielak eta lasai esan liteke, halako bakardadepublikorik ez duela sekula ezagutu euskal literaturak.

Alde batetik poztu egiten du horrek, baina bestetik merka-tuari eta, azken finean, irakurlegoari buruzko gogoetara era-maten gaitu. Publizitatea, moda eta snobkeria gure artean eza-rrita daudenetik, esan dezagun jada, kultura normaldu batdela gurea. Auzoko kulturek dituzten ajeak behintzat badi-tuela berarekin.

B e rn a rdo Atxagari bat baino gehiago etorri zitzaion, arg i t a-ratu eta biharamonera, Gizona Bere Bakardadean irakurriberri zuela esanez. «Noiz irakurri duzu, ordea?» galdetzen zienB e rn a rdok harriturik. «Bost ordutako takada batean» eran-tzun zioten fan sutsuek.

B e rn a rdok errepasoa egiten zuen orduan eta bere bizitza guz-tian nobela bat hain azkar irakurri gabekoa zela konturatuzen. Nobelek beraien tempo propiala behar dutela irakurriakizan daitezen, egunak eta asteak behar dituzte mesanotxean,ardoa bezala ontzeko.

Irakurtzeko gainontzeko erak modaren erruak dira.o


87

Tankera europarra hartu zuten kaleek, jendea zesuma,ohizko bildulekurik, hau da, tabernarik gabe, egun osoa pasea-tzeko, ikusmiran egoteko, ertzean harrapatutakoarekin hi-tzaspertua egiteko... Baita «Ostiral Santu itxura» ere, lagunbatek esaten zidan bezala: Urtarrilaren 27a zen, azkenaldikomodari jarraituz U-27 bezala pasako dena historiara.

Ohizko zifra-dantzaren arabera ez zen galtzailerik egon.Begi hotzez so eginez gero huelga, orokorra eta erabatekoaizen zen, gure inguru honetan behintzat. Lanuzteko deia egineta jarraitu zutenen poza justifikatua dago beraz, eta ez nizkiokeinori ozpindu nahi horrelako ekintza baten partaide izateakb e rekin dakartzan sentipenak: elkartasuna, duintasuna, asko-ren artean egindako indarrarena... Baina zifren eta itxure nazpian arakatuz gero, huelgaren erabatekotasunari zuloakageri zaizkio. Eta ez naiz ari, hain zuzen ere, pertsiana itxienatzean ihardun zuten bulego eta banketxetako langileez, edotanoiznahi eta nonahi otzantasuna bertutetzat daukatenez. Oporegin genuenon konbentzimendu-graduaz ari naiz.

Lehenengo eta behin, horrelako huelga bat sindikatuei ema-ten zaien txeke zuria da, eta bero r ren errentagarriasuna ez daberehalakoa, ez neurtzen samurra ere. Hortik inguruan inoizbaino gehiago entzundako galdera eszeptikoa: zer lortuko dugubada? Bitartekoa besterik ez dena, huelga, helburu eta hel-muga bihurtzen baita honela, eta beraz kuestionagarria baldinbada bitarteko gisa, zer esanik ez helburu huts bezala, nahizeta baten batzuk Gobernuari zaplaztada ematearekin konfor-matuko diren.

Sindikatuekiko konfiantza zenbaterainokoa den jakinbeharko litzateke, batez ere belaunaldi gazteenetan, langilegisa baino langabe bezala hobeto definitzen diren horietan.F o rmari dagokionez ere balegoke zer esanik. Ezin zalantzan

EGUNEN GURPILEANELIXABETE GARMENDIA

88

GIZARTEAELIXABETE GARMENDIA

jarri zenbait tokitan piketeak mesedegarri eta ongietorri izangodirela, baina jendea lanetik burumakur eta gogoz kontra ate-ratzeak ez al du, nola esan, usain zaharkitua? Berdin sindi-katuen diskurtso eta panfletoek. Ez dut esaten coca-colaren ira-garkiak egiten dituen publizitate-agentziaren eskutan jarribehar dutenik, baina komunikazioa arte eta teknika bilakatuden honetan, balegoke zer ikasirik mezuak jendeare n g a n ahelarazteko. Gainera kontua ez baita buzodunarengana edotabesteren kontura lan egiten duenarengana soilik iristea, hauda, ohizko klienteengana, gizatalderik zabalenetara baizik, etahori Eibarko langile grebalarien koplak, beren ederrean, arkeo-logiaren apaletara paseak diren garaietan.o

OBJEKZIOAREN ASTINDUA

Nik ez dakit nola lortu duten beste hauek, kontzientzi era-gozle eta intsumisoek, gizatalde hain zabaletara iristea. Ken-keta eta zatiketan baino batuketa eta biderketan iaioago non-bait, azken hamarkadetako mugimendu zabal, batu eta aurre-rakoiena daramate aurrera. Hauen mezua bai erne dela nonahi.Dagoenekoz txistea ere egiterik ez dago: «Zer, semea solda-duska bidean honez gero?». «Ez, alaba da, baina mutikoa balitzere, ez litzateke soldaduskara joango». Glup!

Kontzientzi eragozpen eta intsumisioaren fenomeno honekastindu bat eman digu «ilusio iraultzaileak» izan genituen belau-naldikooi. Aitarena edo anai nagusiarena eginez, nola ez dituguba babestuko eta epailearen aurrean beren alde deklaratuko.G e ro, adierazpen horrek konpromezu handiagoa dakarre n e a n ,gauzak konplikatu egin daitezke. Hori aitortzen zidan lagunbatek, buelta bat eta bi eman dizkiola buruari, hasitako bide-ari, datorrena datorrela, kontsentimendua eman aurre t i k .

Kontua da Hegoaldean dagoenekoz gazteen erdiak bainogehiagok egiten diola uko soldaduskari. Horren atzetik Cata-lunya datorrenez, sentipen abertzaleei egozten hasiak diraA rmada zerbitzearen ezetza. Bejondeiela, zerbaitek ez die koa-dratzen abertzaletasuna joera atzerakoienekin lotu nahi izatendutenei.


89

Mugidari neurria hartzeko, datu esanguratsu bat: jadanik,J u s t i z i a ren aurretik pasa behar duten guztiak zorduntzat jo etagartzeleratuko balituzte, zortzirehundik gora lirateke Hegoal-dean, ETA rekin zerikusia izateagatik itzalean daudenak bainotalde handiagoa noski.

Gauzak honela, Arm a d a ren egungo modeloa bera ere kolo-kan omen dago, behar adina «carne de cañón» izango ez due-lako hiru urteko epean. Badirudi beraz orain arte pilatu denindar guzti hori, gizartean sortu duen erantzun hori, ez direlaalferrik galtzekoak. Soldaduskaren aurkako mugimendu honekbeste pauso bat eman dezake agian: inguruan bildu duen giza-taldea Defentsako gastuekiko objekzio fiskalaren bidean jartzea.Hori bai astindua.o

GURASO ZAHARREN SINDROMEA

«Azainak» kontatzea kirol unibertsal eta hilezkorra izanik,urte batzuk barru soldadu garaikoak ez baino soldaduskarenkontrako mugidakoak irentsi beharko dituzte haur eta gazte-txoek. «Azainak» kontatzea adinaren fruitu da, zahard a d e a re nezaugarri, «zahar» hori litekeen erlatibotasun guztiaz hartuta.Erlatibotasun eta guzti, guraso berantiarren ugaltzea dela eta,h a m a r, hamabost, hogei urte barru, gero eta gehiago izango diraaitamak oso helduak izango dituzten seme-alabak. Gurasoadinean aurreratuak, garaiz jubilatuak eta hutsaren hurre n g opentsioekin, ekonomiaren arduradunak iragartzen ari zaizki-gunez. Horixe koadroa.

Orain arte problematikotzat jo izan bada guraso zaharrak iza-tea, edonork inoiz bota izan badugu esplikazio errukior gisa,«jakina, guraso zaharrak ditu eta», hemendik aurrera ez bati etaez biri buruz, askorengatik esan ahal izango da hori, gurasozaharren sindromea izango dugu hizpide.

Zalantzarik ez derrigorrean eta garaizegi, behar bezalakokonbentzimendu eta prestaketarik gabe guraso, eta sarri asko-tan ama bakarti, gertatzen direnen aldean abantaila dutelah e l d u a roan, konzientzia osoz eta gogo biziz aita-ama izatera iris-


90

ten direnek. Baina oztopo eta ezinak ere hor daude. Hiruro g e i --h i r u rogeita bost urterekin, indarrak ahultzen eta atsedenairriki, kemena behar da gero familia bat zuzentzeko, are a g obaldintzak errazak ez izanik.

H a m a r-hogei urte barrurako erronka da, astia badago bainaabisatuta gaude, nola eta belaunaldi oso bat umezurtz utzinahi ez dugun.o

LITERATURAXABIER MENDIGUREN

ATXAGA GURE ARTEAN

Urte berriak, otsailaren 22 honetan, ez digu oraindik berrihandirik eskaini eta urte zaharrekoek, berriz, badute zer komen-tatua ugari. Eguberri bezpera-bezperan kaleratu zen Gizona bereb a k a rd a d e a n, Bern a rdo Atxagaren azken liburua, urteko—eta urte batzuetako— argitalpen garrantzizkoena, itxura guz-tien arabera. Erakusgarri moduan, hara zer kontatzen zidanegun horiexetan eskutitza bidali zidan adiskide idazle batek:

«... eta etzi berriz Gabona. Alai eta kontent egoteko garaia,omen, nahiz eta zertaz poztu behar dugun fedegabeok orain-dik ez dakigun. Ah, bai, bazekiat zertaz poztu behar dugun. Ber-n a rdok nobela berri bat kaleratu dik. Albiste ederragorik. Zere nez omen den nolanahiko nobela ere: hiri eta denbora jakinetankokatua, giro urbanoaren islada, eta arazo «modernoen» ingu-ruko hausnarketen gainean eraikia. Apurtxo bat pentsatue z k e ro, euskal letretako bidetxiorretan barrena ibiltzen edoestropezukatzen garenok ez gaudek hain gaizki ere: badiague redu bat, gida bat. Jerusaleme zaharra Beacon Unto TheNations izateko sortu zen bezala, Atxaga Beacon Unto The Per -

EGUNEN GURPILEANXABIER MENDIGUREN

91

plexed Basque Writers izateko sortua zirudik. Hura gabe zen-bat pobreago ez ginateke izango, zenbat umezurtzago.»

Gehiago ere luzatu zen nire adiskide hori, eta sinetsi hare nhitzetan ez dagoela ironia apurrik ere: Bernardorekiko erres-petu guztizko eta maitasun gartsu baten adierazgarri dira.Atxaga behin baino gehiagotan agertu izan da kexuka, bereherrian behar adinako estimaziorik ez zaiola egiten eta minbera;arrazoi du, noski, hemen inork ez du jasotzen berak maita-tuaren ehuneko hamar edo hamabosteko maitasunik; behar-bada gure izateko era zomorroa ere izan liteke, kanpo aldehorretan festa gehiago egitea gure mutilari, guk geuk baino.Baina ziur egon liteke Bern a rdo Atxaga, Joxe Irazu, beste ezeinidazlek ez duela jaso, ez jasotzen, berak adinako mirespen etaxerarik euskal irakurleen aldetik. Irrikaz itxaroten dugu liburuberri bat noiz aterako duen, eta ateratakoan gose eta egarrizi rensten. Sasi-ilustratuok bildu ohi garen bakoitzean horixeizaten dugu hizpide, eta horretan guztian esnobismo puxkabat ere badagoen arren, ukatu ezinezkoa da benetako inte-resa ere.

Irakurri osteko erantzuna ez da beti bat eta bera izan. Libu-ruak irakurle-jendea gogobetetzen duenean, zaparradan datozaipu, iruzkin eta gorazarreak; horixe gertatu zen Obabakoako s p e t s u a rekin. Asetzen ez badu ordea —eta irakurleak beti duh o r retarako eskubidea, nornahi delarik ere idazlea—, isilta-suna aukeratu ohi du, herabeak dira komentarioak, egileamintzeko beldurrez; halako zerbait suertatu zen Behi euskal -dun baten memoriak kaleratu zenean, eta ez akatsik zuelako,jendeak beste zerbait espero zuelako baizik, gehixeago.

Orain, berriz, atera da Gizona bere bakard a d e a n, egileare nlehenengo eleberria stricto sensu. Oraingoz euskaraz bakarrikirakur liteke; aldizkari hau zuen eskuetara iristerako espai-nolez ere argitaratua izango dute, eta aurki munduko bestezenbait hizkuntzatara itzulia. Une honetan, halere, geure - g e u-rea dugu —zentzu patrimonialista barkatzen baldin badigu—eta munduko zalapartatik urrun, intimitatearen patxadandasta dezakegu. Eta zer dio euskal irakurleak? Goraipame-nak ala isiltasuna, zein nagusitu da? Ba, txaloak nagusi dire n


92

arren, badirudi ustekabean harrapatu duela jendea, off sidesamar edo. Eta nire adiskidearen aburuz Atxagak argi-iturri etagidari izan behar badu ere, esango nuke euskal idazleak per -plexed-ago gelditu direla, gelditu garela. Dena dela, utz deza-dan «jendeari hau eta beste» formula erraza eta konta dezadanneure esperientzia, eman dezadan neure iritzia.

Abenduaren 30ean erosi nuen, Donostiara propio horreta-rako etorrita. Gau horretan, afaldu ondoren, liburuarekin sartunintzen ohean eta, eskuarki azkar loguretzen dire n e t a k o abanaiz ere, goizeko bostak arte edo aritu nintzen, liburua utziezinik. Biharamunean, esnatutakoan hasi eta, sukalde-komu-netako zeregin premiazkoen tartea alde batera utzita, minutubatean ere gelditu gabe aritu nintzen, arratsaldean atera beharizan nuen arte, hogeita hamarren bat orri falta zitzaizkidala etaamorrazioz. Afari eta afari osteko konpromezuak bukatu zire-nean, etxera urte berriko ordu txikietan iritsi eta ez nuen ele-berria bukatu arteko onik izan, lotara joan aurretik. Jakina, ira-kurle guztiak ez dira ni bezain irrikatsu eta artegak gustokoliburuekin, baina zin dagizuet ni ere oso gutxitan jardun nai-zela horrelako antsietate eta ipurtestuarekin.

Zer du ba liburuak? Hasteko, hori: irakurlea bere sare e t a nharrapatzeko dohaina; ez deskuidoan edo txiripaz, baizik etahala behar eta idazlea nahita saiatuta. Izan ere, esan deza-dan behingoz, nobela hau intrigazkoa da, generokoa nolabaitesan, eta intrigazko oso nobela ona. Gehientsuenok honez-k e ro, irakurrita edo bestela norbaitek kontatuta, jakingo ditu-zue nondik norako nagusiak. Hala ere, oraindik ezer ez daki-tenentzako bizpahiru zertzelada —sekreturik urratu gabe:lehen hamabost orrietan jakiten dena—: Bartzelona ondokohotel batean, lagun-talde bat bertako jabe, noizbait kartzelanegonak eta amnistiatuak; horietako bati eskatu diote komandobateko bi kide ezkutatzeko astebetez eta berak baietz esan,hoteleko gainerakoei ezer esan gabe; 82a da, futboleko mundu--txapelketa eta hotel horretan Poloniako selekzioa; ez horibakarrik: poliziak ere ugari, eta txakurrak, zerbaiten usaina har-tuta, hortxe dabiltza, batetik bestera miaka, gero eta zirkuluestuagoetan. Bi komandokideak harrapatuko dituzte edo ez


93

dituzte harrapatuko? Galdera horren tentsioa igotzen-igotzen doal i b u r u a ren 350 orrietan zehar, eta irakurlea urduri eta zintzi-lik. Suspentsea inor gutxik bezala darabil Atxagak, xehetasunguztiak elkarloturik daude, puzzle perfektoa da liburua ira-kurleak azkenean deskubritzen duenez. Patricia Highsmith-enmaisutasuna etorri zait niri gogora, edo Jim Thompson-en inda-rra, kontundentzia. Dena dela, utzi ditzagun izenak: hau Atxa-g a rena da, eta kitto.

Ez da suspentsea liburuaren osagai bakarra: badira beste-lakoak ere, hala nola hainbat gairi buruzko gogoetak: gizakia,gizartea, ideologiak, ametsak, horien denen porrota... Halae re, esango nuke gogoetena ez dela funtsezkoa liburuan, ezbehintzat funtsezkoena. Edo inpresio hori sortzen du hariahain ondo eta soka motzez eramateak. Eta horrek uste dutharrapatu gaituela denok ere apur bat ezustean. Atxagare nliburuetako sinbologia aberatsaren gaineko analisiak-eta egi-ten zituzten aztertzaileek lehen; orain ez dago ia halakorik.Metaliteratura eta intertestualitatearekin liluratuta zeudenzenbait irakasle; diskoa aldatu beharko dute orain langabeziangeratu nahi ez badute. Gure izate eta ez-izatearen gaineko tra-tatu moduko bat espero zuenik ere bazen, eta jai du horrek ere .Hemen, literatura dago, fikziozko liburu bat, historia bat kon-tatzen duena, oso ondo kontatu ere, hizkuntza funtzionalez; fun-tzionalegia batzuentzat, baina nire ustez beharrezko duguhorrelako erregistro bat, hizkuntza garden bat (nahiz eta niregustorako «oihutu» eta horrelako hitz apur batzuk zarata izan).Arazoa —ez gurea, egilearena baizik— zera da: literatura irau-teko bokazioz egiten den testua izanik, iraungo ote du honekO b a b a k o a k-ek iraungo duen bezainbat? Intriga eta tentsioare ndohain bikain hori nahikoa izango ote da denboraren herdoi-lari aurre egiteko? Hori, noski, geroak esan beharko du.

Orain urtebete JAKIN honetantxe kaleratu nuen lantxobatean, gure literaturaren eboluzioari buruzko hipotesi pare bategin nuen, eta horietako batek zioen seguru asko errealismoaeta eleberria indartu egingo zirela. Igarlearena egiten nabilelaematen du, baina Atxaga izan da benetako igarlea. Orain hamarbat urte euskal errealitate gatazkatsua literaturan ez zela ager-


94

tzen eta horren inguruko eztabaida zebilen bor- b o r. Oro i m e n a khuts egiten ez badit, hauxe esan zuen Atxagak orduan: hurbilegidauzkagu hainbat gauza, ziur naiz hamar urte barru JoxeA r re g i ren kasua hainbat nobelarentzako gaia izango dela. Gaiaez bada ere, Joxe Arregiren mamua ageri da liburu honetan,gure beste hainbat mamu, beldur, kezka eta zurrunbilorekinbatean. Maila literarioan irakurri da gehienbat liburua gureartean, baina susmoa dut Espainian kaleratzen denean ez oteden politikara lerratuko eta mugatuko istorioaren interpreta-zioa. Hemengo lagunen batek esan zidan bere ustez liburuare namaiera paktuari egindako kontzesioa zela. Niri ez zait hala iru-ditzen: liburu osoarekin koherentea da bukaera, eta egileakzintzo agertzen du bere ikuspegia; nire lagun horren esanakesan, beldur naiz Espainia alde horretan ez ote zaien kontra-koa irudituko, alegia, terroristekiko sentiberegia, condescen -diente haien hitzez esateko. Hobe oker banengo.

Eta Holandan, Suedian, Italian, Polonian argitaratzen deneanzer? Polonian auskalo, protagonismo berezia baitute hemenbertakoek, baina besteetan esango nuke ondo funtzionatukoduela liburuak, irudi-eskubideak ere erosiko dizkiotela egilea-ri inoiz filmeren bat egiteko edo, baina kontsumoko literatu-ratzat hartzeko arriskua du hala ere, literaturaren kontsumoaberez txarra ez den arren.

Nolanahi ere, ni trilogiaren bigarren zatiaren zain nago,Carlos pertsonaia ezagutu eta maite dugun bezalaxe maitatueta ezagutzera iritsiko garelakoan bere anaia Kropotkin etahonen gorabeherak. Dagoeneko luzetsita gaude.o


95

IKUSKIZUNAKBEGOÑA DEL TESO

AITAREN IZENEAN DIOTSUET....

Berlingoa da urtea hasi bezain pronto zinemarekin dugunlehengo zita ezinbestekoa. Berlinale du izena otsailaren hamabiegunez magiak, leiendak, atsekabeak ukitua den hirian barre i a-tzen den zeluloidezko topaketak.

Bitan banandua zen herrian jaioa izanik, Hesiak besarka-tua, Hesiak itoa izanda, normala oso, ulergarria arras betida-nik debekaturik zituen guneetara begirada zabaldu nahi iza-tea. Berlinalek harreman estua izan du hasiera-hasieratikEkialdeko herriekin. Denen harrapakina izanik, ulerterrazada denen mespretxua jasan duten herrialdeen lagun minasuertatzea. Horratio, gaztelaniaz mintzo diren lan amerika-rrek beti izan dute han harrera abegikorra.

Berlinek ez du, jakina, Cannesek propiotzat duen distiraitzaliezina. Berlinek ez du, ez horixe, Veneziak harro erakustenduen ahulezia erromantikoa. Berlingoa bestelako kontua da.Berlinalek beste doinua darabil. Berlingo zinemaldiak begiake rne, belarriak tente egiten dio so inguruan duen egoerari.Ikusten duenak ez dio, baina, borrokan amore emateko gogo-rik sortarazten. Aldiz, aurrera jarraitzeko adina indarrez hor-nitzen du. Berlinalek zinemak, irudiak mundua aldatuko duelazinez sinesten du.

Idazten dudana ez da erretolika hutsa. Zeluloidezko froga izu-garriak ditut oraindik fresko dauden oroipenetan. Berlinalek,kasu, atzerako pausorik ez du ematen Hiesaren aurka zinemakdaraman gudan.. Dozenaka ziren mamu horren gainean aur-kezturiko filmeak. Zientoka askapen sexualaren aldeko foto-grametako oihuak. Baina guztien gainetik bat ekarriko duguhona. « Blue».

EGUNEN GURPILEANBEGOÑA DEL TESO

96

75 minutu besterik ez zuen irauten. Irudi bakarra agertzenzen pantailan, lautada urdin batena, alegia. Milaka ziren amo-dioak jota esandako hitzak. «Edward II» eta «Sebastiane» lanensortzaile zenari sekulan huts egin ez zioten lagunek, Ti l d aSwintonek, Nigel Terryk, John Quentinek, hots, HIESare nmusua jaso zenetiko izkribuak irakurtzen zituzten oinazeakbeteriko ahotsaz. Derek Jarman Berlinale bukatu zen egunberean hil egin zitzaigun. Ikusmena kendu izan zion gaitzakbaina iluntasun goibelean jakin, jakin izan zuen Berlinen biho-tzean iraungo duela bizirik.

Emandako sarietan ere ikusten da argi Berlinek maitekiroerabiltzen dituela herriei aurrera jarraitzeko hainbat arrazoi,gogoeta eta beta ematen dieten zeluloide-puskak. Urreak estalizuen gure zinematokietan jaun eta jabe ibili den «En el nom-bre del padre» filme ausart eta inolako loturarik onartzen ezduena. Jim Sheridanek zuzendutako lan mardulak Guilfor-deko laukotearen gurutz bidea azaltzen du eta Britainia Haun-diko Justiziari ematen dio zaplasteko hilgarria. Baina sako-nagoa da Irlandarekin konpromezu handia onartzen duendokumentuak gugan sortzen duen dardara. Gizon baten bila-kaera jartzen digu begi aurrean. Aita eta semearen artekoharreman txit berezia aztertzen du zorrotz. Ez da harritzekoapelikula honek herri irlandar osoa zinematokietan batu izana.Ezta eskuinaldeko britaniarrek erakutsitako gorroto amaiga-bea ere.

« F resa y chocolate» irudizko ametsarekin gauza bera gertatuzen Berlinen. Zilarrak laztandu zuen Kubako Iraultzari hain-bat gomendio, kritika eta aholku egiten dizkion kontakizungazigozo hau. Aspalditik kamara lepoan harturik borrokan jar-dun duen Gutierrez Alea maisuak eta gazte makatz eta hezi-gaitza den Juan Carlos Taibok ez dute begirada pausatzenMiamin eta ez diete amerikanoei erreguka deitzen. Ez, beraiekLa Habanan bizi nahi dute. Baina Lezama handia irakurriz.Baina nahi duten harreman sexual mota biziz. Baina maiteduten edozein jainko ala deabruri otoitzean. La Habanan baibaina zuri gustatzen zaizun marrubizko jelatua janez. La Haba-nan bai, baina nik gustokoa dudan txokolatezkoa dastatuz.

EGUNEN GURPILEANBEGOÑA DEL TESON

97

«En el nombre del padre» Irlandarentzat dena izan da Kubakojendearentzat «Fresa y chocolate». La Habanako Zinemaldiane s t reinatu orduko, ahoz aho pasa zuten ikusleek abisua. Mer-katu beltzean bilatu behar izan zituzten sarrerak eta ez pre x i x op rezio onean. Jan-gauzen truke lortzen ziren... Inoiz sinestu izanbaduzu pelikula batek mundua alda dezakeenik, zaude piskateta ikusiko duzu zenbat zor dion etorkizuneko Kubak lan eder,fresko, bikain, sekulako honi.

Guzti hori eta gehiago antzeman genuen inoiz baino biziagoden hirian, inoiz baino borrokan irmoago dagoen zeluloide--ertz suabe eta arriskutsuetan.o

MANDATUA BETE ETA BUELTAN, MESPREZUA JASO

Denen estimuan dauden zuzendariak ditugu hainbestetanl e r ro hauetan aipua izan duten Juanma Bajo Ulloa, JulioMedem, Alex de la Iglesia eta Enrique Urbizu. Halere, badi-rudi jendearen onespenak muga bat ezarri duela «La madremuerta», «La ardilla roja», «Acción Mutante» lanen egileen eta« Todo por la pasta» sortu zuen Enriqueren artean. Julio,Juanma, Alex inkluso, benetako «sortzailetzat» jotzeko joerabada. «Como ser infeliz y disfrutarlo», ekoizle handi batenenkarguz, kontu handiz, grazia bihurriz, gauzatu zuen bilbo-t a r r a ren kasuan, aldiz, bestelako neurketa erabiltzen bide da.Iritzi honen arabera, Madrilen zinemaren diru-apurrak mugi-tzen dituztenen ongi etorria jaso duen larruzko txupa beltzezjantziriko gaztea «artisaua» baino ez litzateke izango. Ekoizte-txeen menpe dabilen langile, kurrela abila. Okerrena zera da,mesprezu-pitin batez deitzen diotela kurrantea.

Neurbide ezatsegin hori darabiltenek jakin ez dakite, orainzine-maisutzat ditugun ia denek gaur egun maisu-lantzat ditu-gun zientoka filme enkarguz bete egin zituztenik. Raoul Wa l s he r romantiko basa halaxe ibilia zen. «Casablanca»k ez zuengidoirik eta egunez egun osatuz joan zen gaur mitoa den amo-dio-istorioa. Mandatuz sortzen zituen Oesteko mirari zeluloi-dezkoak John Fordek. Enkargua izan zen «Lo que el viento sellevó»...


98

Ildo edo xenda horretatik agertu eta gorpuztu ziren iru-dizko generoak. Zinema beltza. Komedia. Abenturazko peli-kulak. Justu, beharbada, Europa, Espainia eta Euskal Herrikozinemagintzei falta zaiena, zinema-jeneroen kutizi artisaua.Barrea, negarra, beldurra eragiteko arau ez idatzitakoak izanbadira. Baita ikuslegoa misterioan ala epopeietan amiltzekoere. Beraz, burla gutxi Enriqueren inguruan, arren. Urratzenari den bidea, beste zine-langileekin zapaltzen ari den bideskaku r rezkoak ditu kantoiak. «Como ser infeliz y disfrutarlo»k bananbanan betetzen ditu komediaren eskakizunak.. Horrela , honenesaneko baina horren ganberro ere egiten dakitenak gutxi dira.Bai Europan. Bai Espainian. Baita Euskal Herrian ere.o

ALEMANIAN MUTANTERIK NAHI EZ, ANTZA

Berlinen gertatu zen kontatzera natorkizuen pasadizo xele-b rea. Berlinen Berlinaleren garai aske eta parekaezinean. Ale-manian ikusiko diren filmeen kategoria moralaz ard u r a t z e nd i renak Alex de la Iglesiasen «Acción mutante» barrabaskeria-ren aurrean bildu ziren. Euren eskuetan dagoen zentsura--mota ez da, inolaz ere gobernuak babestua, Parlamentuakbultzatua ala zinematokien jabeek ozen onartua. Baina, egia erd igezurra izaki, taldekide horiek onartzen ez dituzten lanek zaila,ia ezinezkoa dute pantailetara ailegatzea. Hori horrela izanik,kostata ikusiko dute tedeskoek Bizkaiko semeak gezurrezkoodolez, fantasiazko tiro-hotsez eta txatarra kilokaz egindakokomiki mugikorra. Badakizue zer gertatu zen zentsore jauneieskainitako emanaldi pribatuan? Pelikularen erdi aldean ikusleserio eta aspergarri horiek zeharo moskeatu ziren. Baten batbomitoka hasi orduko, besteak zutitu eta «Gehiago ez dugujasango» esanez, aretotik egin zuten ospa, hanka.

Triste izateko moduko berririk bai? Bai-ez-ba. «Acciónmutante» ez da ikusiko Berlingo erdialdean baina txaloz eta«bravo»ka jasoko dute, seguruenik, Kreuzberg auzo errebolta-rian sakabanaturiko dozenaka areto espezial eta mundiale-tan. Eta hori da, berez, izatez, «Acción mutante»ren gord e l e k u ,habi naturala. Bizi bedi han luzaro eta oparo.o


99

EUSKAL HERRIKO ANTZERKI-BIRA

Te a t ro ibiltaria izango dugu epe motzean gure lurraldee-tan. Izan, jada, bada. Denon ezagunak dira antzokiz antzoki an-tzerkia pasi oan daramaten Herriz herri bezalako kanpainak.Kantuz larri, lagunez urri, kritika onez eskas eta piura piska-txo bat hobetuz ari den «Kakatua berdea»rentzat indartu izanzuen Gipuzkoako Foru Aldundiak aretoz osaturiko katea.Oraingoan Jaurlaritzarena da txanda. Kultura Sailak zirkuituberri bati ekingo dio uda baino lehenago. Hiriburu, hiri, herrihandi eta herrisketan barrena ibiliko dira bueltaka, birakat e a t re ro izugaitz horiek. Ibiliko dira hortik, dorpe samar bainaestilo sendoa darabilten «Munstro sakratuak», Maskarada-koak, izan ere. Ekinaren ekinez, Euskal Herri osoari egingodiote buelta inoiz baino finago eta guapoago dabiltzan Marke-liñekoek. Baita serio —serioegi, akaso?— diharduten Tr a p uZaharra ganberro miragarri horiek. Edota «desNudos» izana r ren, teatro-soineko mamitsuz ikuskizuna hornitzen dutenEolo konpainia zahar berri Durangokoek....

Antzerkia tipi-tapa. Izerditan, Euskal Herriko mendate guz-tiak igotzeko asmoz. Jendea non, teatre roak hara. Krisialdiluze eta ilun honen irteerarik ez omen da izango baina konpainiaonean atseginagoa da tunel goibelaren erraietan sartzea.

Azpeitian egiten diren Euskadiko Antzerki Topaketek parteizango dute zirkuituan baina, aparte, urteetako nagia albo-ratu nahian, teatre roekin koproduzitzera joko dute eta ametsakamets, benetako topaleku eta inkluso «feria» bilakatu nahidute aurten 12 urte beteko dituzten saio teatral hauek.o

TB, TT, TZ

Betiko leloaz dihardugu. Ohizko temari seko josita. Te l eBasura du izena gazteleraz. Tele trash diote ingelesez. Te l e --zaborra esateko ez oztoporik, ez lotsarik, ez eragozpenik duguguk. Baina ez pentsa kasua larriegia denik. Jendeak badaki ,nola ez du ba jakingo, jatetxe bikainean noiz bazkaltzen duen


100

eta noiz «JanBurger» batean plastikozko haragia afaltzen. Ber-dintsu jokatzen dugu telebistarekin. Behin eta berriro, morbogarratzak goxoki eraginda, «La máquina de la verdad» eta doñaNieves Herreroren mixeriak ikusten ditugu. Baina sekulan ezdugu esaten onak direnik. Ez, jakin, bai baitakigu gure baitakopiztia goseti hura asetzeko zaborra besterik ez dela. Eta beralotan denean, zinera goaz, edota Angel Casasena ikusi alaSimpsons maitatu horien segizioan hasten gara. Baina, segi-tuan esnatzen zaigu berriro gure Mister Hyde katodikoa eta«Codigo uno»ko pusketa, razio bat eskatzen digu. Eta atzera lo-tzen diogu gure burua zaborrari. Baina ezin esan Jekyll dok-torearen errua ez denik.o

SOZIOLINGUISTIKAKIKE AMONARRIZ

HAS GAITEZEN KATALUNIATIK

Oraingo honetan ere uste baino urrunago eta uste bainogertuago sentitu gara Kataluniatik. Hautsak harrotu egin diraeta zer pentsa ugari eman digute bertan zabaldutako auziek:k a t a l a n e r a ren legearen berrikuntza, Hizkuntz Norm a l i z a z i o-rako Plangintza Orokorra, Auzitegi Gorenak lege honen laua r t i k u l u ren inkonstituzionaltasunari buruz Auzitegi Konsti-tuzionalaren aurrean egindako eskaera, etab.

1992. urtearen hasieran argitaratutako liburu banatan,Kataluniako Direcció General de Política Lingüística delakoanteknikari diren Josep M. Aymàk eta Isidor Marík katalanera-ren Legearen eta hizkuntzaren norm a l i z a z i o - p ro z e s u a ren balan-tze sakona egin zuten, beraien ustez dagoeneko akituta dagoeneredua gaurkotu eta aldatu beharra azpimarratuz.

EGUNEN GURPILEANKIKE AMONARRIZ

101

Kezka horiek Legearen aldaketa-proiektuan eta PlangintzaOrokorraren ildo nagusi berrien zehaztapenean gauzatu dira,neurri batean.

Duela hamar urte abiaturiko bidaian zehar geldiunea egindute kataluniarrek eta atzera begiratu; ez ordea, nekaturikabiada mantsotzeko eta itzulbidea hartzeko, helmugara segu-ruago eta arinago nola heldu aztertzeko baizik.

Behar bada, hizkuntzaren normalizaziora iristeko agertuduten tinkotasun horrek beldurtu bide du norbait, eta GómezRovira abokatu ultraeskuindarra buru dela, dagoeneko «rovi-rismo» bezala ezagutzen den Lerrouxismo berri baten gisakomugimendua jarri dute martxan, gaztelania Katalunian baz-tertuta eta marjinatuta dagoela adieraziz eta haurrek irakas-kuntza ama-hizkuntzan (gaztelaniaz) jasotzeko duten eskubi-dea aldarrikatuz.

A u r retik ere, irakaskuntzaren inguruan edo ingurutik sortuizan dira katalaneraren aurkako kanpaina eta estrategiariknagusienak. Crida mugimenduaren sorrera bera, «El Mani-fiesto de los 2.300» delakoak eragin zuen maila handi batean.

I k a s t e reduetan zentraturiko auzi honetan erabat desore-katua izan da, CADECAk (Gazteleraren Defentsarako Koordi-nadorak) azaldu duen indar sozial eskasa eta Estatuko komu-nikabideetan («Reality Show» bihurtzeraino) aurkitu duen ones-pena.

Ezer azpimarratzekotan ordea, Guitart kultura sailburua-ren eta Reniù Hizkuntz Politikarako Zuzendari Nagusiaren hi-tzak aipatuko nituzke, bi hizkuntz eredu egotea «apartheid»asustatzea dela, alegia.

Gertu eta urruti, zerbait ari da mugitzen Katalunian.o


102

JARRAI DEZAGUN GALIZIATIK

Soziolinguistika hitza entzun edo (gehiagotan) irakurtzendugunean, inkontzienteki euskararen aldeko jarre rekin lotzendugu.

Izan ere, Euskal Herrian, salbuespen arraro ren bat aldebatera utzita, soziolinguistikaz idatzi duten edo arduratu dire npertsonak, euskararen norm a l i z a z i o - p rozesuan konpro m e t i-tutakoak izan baitira normalean.

Maizegi ahazten dugu ordea historian zehar eta mundu--mailan, benetan funtzionatu izan duen eta funtzionatzen duensoziolinguistika, hizkuntza menperatzaile edo glotofagikoenadela, Calveten irudi kanibalikoa erabiltzeagatik, nahiz eta ezduen liburu askorik ekoiztu. Garrantzi handia izan baitu,botere zentralisten politikari tresna teorikoak eskaini dizkionteoria soziolinguistikoak (Gregoirek, esate baterako).

Horregatik irakurtzen ditut, hizkuntza zapalduen aurkakopolitikari argudioak eta arrazoiak eskaintzen dizkioten teo-riak.

Horien artean, azkenengoetakoa, duela gutxi eskuratu dut.Iazko urrian Manuel Jardón galiziarrak idatzitako «La «nor-malización lingüística», una anormalidad democrática: el casogallego» liburua.

Defendatzen duen tesia, zaharra izanik ere, oso ongi egokituadago gure egungo garaietara: Espainiako demokraziak gauregun bizi duen aje nagusietariko bat, nazionalismo kolekti-bista totalitarioek defendatzen dituzten hizkuntz norm a l i z a-zioen arazoa omen da eta ondorioz, gaztelaniaren suntsipena-rena.

Hizkuntz normalizazioak pertsonen askatasunaren aurka-koak omen dira, eta pertsonen komunikazioa erraztu beha-rrean, pertsonen arteko mugak eraikitzen dituzte.

H o r regatik, diskriminazio positiborik bultzatzekotan, gehienhitz egiten diren hizkuntzen alde bultzatu beharko lirateke.


103

Ideia horiek errazago sozializa daitezen gainera, kateximenerara, galde-erantzun sorta irakurri beharrekoa erantsi duliburuaren bukaeran.

Arreta bereziz irakurri dut liburua, laster hasiko garelakobertan formulatutako hainbat tesi eta ideia, zenbait komuni-kabidetan irakurtzen eta politikoren ahotan entzuten. Ez dakasualitatea, honako hau egin arte, liburu honi eskaini zaionaipamen bakarra, nik dakidanez, Diario Vascok eginikoa iza-tea.o

GATOZEN GURERA: NON DAGO NORMALKUNTZAINDIA?

Herrietako Euskara Taldeak eta Herri Komunikabideak izangenituen ospakizun eta eztabaidagai. Izan zen pro p o s a m e nsonaturik bertan: Normalkuntzaindia. Eta ezer erakutsi baldinbazuen, euskaltzaleen artean, proposamen eta dinamika berrienbehar larria zein puntutaraino dagoen barneratuta erakutsizuen.

Pozik hartu genuen proposamena. Ohi ez bezala, orri askoidatzi eta polemika gutxi sortu zuen. Oso egingarria ikusten ezzutenek ere gutxienik onarpen baldintzatua eman zioten,aspaldi honetan despistatu xamar dabilen «zutabezale»re nbatek izan ezik.

Baina hilabeteak joan, hilabeteak etorri, ez da mugimenduriksomatzen, mugimenduz premia larrian dagoen gure herrie-tako euskalgintzan.

Elkarlanaz horrenbeste hitz egin den/dugun garai hone-tan badirudi guztiak elkarren beldur garela eta inork ez duelalehen pausorik eman nahi, hutsean eman eta posizio txarre a ngeratzeko beldurrez.

G e ro eta nabariagoak dira ordea, gaur egun jasaten dugunb a r re i a k u n t z a ren emaitzak: euskararen aldeko mugimenduake l k a r ren arteko harremanik gabe dabiltza lanean, Adminis-trazioak ez du interlokutore garbirik, herri-mugimenduan nahizadministrazioan estrategia kontrajarriak aurki daitezke....


104

Guzti hori gutxi balitz, lasaitasunean eta giro egokian buru-turiko barne-hausnarketa sakona behar duen helduen eus-k a l d u n t z e - a l f a b e t a t z e a ren alorrean, HABEko euskaltegien etaeuskaltegi libreen aferak sortu zaizkigu, lehendik konpondugabe genuen «Euskaldunon Egunkaria»renari erantsita. Arazohauek, euskalgintzan eraikitzen ari den elkarlan-giro berriguzti honen oinarriak eta partaideak astindu egin dituzte,betiko dikotomia antzuetara itzulita.

Abertzaletasunak gaur egun bereziki bizi duen egoera nahasi,urratu eta birm o l d a t z a i l e a ren eraginpean gertatzen ari da gai-nera guzti hau.

Nik ez dakit beraz, Normalkuntzaindia edo zer izango den,baina euskara-taldeek eta orokorrean euskararen alde dihar-duten mugimendu sozial guztiek, harreman, komunikazio, etauztarketa-bideak behar dituzte.o

ERDALDUNEN INKOMUNIKAZIOA

Azken bolada honetan buruturiko hainbat lan eta ikerke-tatan, garbi ikusi ahal izan dugu, Euskal Herriko erdaldunenartean, bizi diren zonalde soziolinguistikoa edozein delarik ere ,beti dagoela multzo bat, zonaldeen arabera herenetik ia %100izatera irits daitekeena, euskararekiko inkomunikazio osoan bizidena.

Zonalde erdaldunduetan inkomunikazio hori ia erabatekoada: egunean zehar gehienek ez dute euskararik entzuten inon,ez dute ETB1 ikusten edo ez dute euskarazko liburu edo dis-karik erosten, ezta seme-alabentzat ere. Familia horietakoh a u r rek beraz, euskara eskolako asignatura huts bezala dau-kate.

Zonalde euskaldunagoetan, euskararekiko harremanik eza,hainbat faktore desberdinekin batera agertzen da: familia erd a l-dunak zonalde jakin batean biltzea, eta bestelako herritarre k i nh a r reman gutxiago mantentzea; herriko jard u e retan eta elkar-teetan eskuhartze txikiagoa izatea (badirudi, eta bildu ditu-


105

gun datuek hala adierazten digute, B ereduko haurrek D ere-dukoek baino eskuhartze txikiagoa dutela herrietako eskolor-duz kanpoko jard u e retan); familia erdaldun horietako askore nmaila soziala nahikoa edo oso bajua izatea, eta beraz, kulturkontsumoa eta euskal kulturarekiko harremanak hutsare nhurrengoak izatea.

Famili mota hauetan jaiotako bigarren belaunaldiko etorkingazte batengan, baldintza asko biltzen dira «negatibizazio»--prozesuan sar dadin, eta euskara berari ez dagokion zerbaitdela pentsatzeko edo (auto)marjinazio-jarrerak sortzeko.

Gazte erdaldunekin hizkuntzari buruz hitz egiterakoan maizsuertatu zait beraien burua «vascos» bezala azaltzea eta gazteeuskaldunena edo euskaldunena orokorki «vascos-vascos»bezala.

H o r regatik, udalerrietan, sektore sozialetan, etab. trinkotze--p rozesuak bideratzea lehentasunezko lana bada ere, integra-zio sozialari begira, bigarren belaunaldiko etorkin gazte horienpositibizazioa bultzatzea ere lehentasun bihurtu behar dugu.Hain zuzen ere, gazte hauek, gure estrategia guztien arrakastaedo porrotaren termometro bihur daitezke eta.o

HERRI-ALDIZKARIAK

Azken bost urteotan euskalgintzak ezagutu duen dinamikab e r r i a ren emaitzarik ezagunena, ezpairik gabe herri-aldizkarienada.

Fenomeno berria eta aberatsa, bestela euskara idatziare k i nharreman txikia zuen hainbat jenderi, kontaktu hori erraztudiena.

Herrietako Euskara-Taldeek, Arrasate Presseko ere d u a r ijarraiki, herrietan zegoen hutsunea betetzen jakin dute. Ondojakin ere.

S o r re r a - p rozesua beraz, amaitutzat eman eta honezkeroesan genezake herri-aldizkarien heldutasun eta garatze-pro-


106

zesuan sartu garela. Une egokia izan daiteke, Arrasateko bijardunaldietan azaldutako hainbat ideia eta kezka garatzeko.N e u re aldetik oso gertutik bizi izan ditudan gogoeta hauekazaldu nahi nituzke:

— Herri-aldizkarien funtzioa eta lekua ondo kokatu beharda euskal pre n t s a ren testuinguruan eta herri-aldizka-rien irakurleak bestelako euskal aldizkariak eta Egun-karia irakurtzen has daitezen (garbi dago hasieran gutxiizango direla) estrategia amankomunak prestatu beharkolirateke.

— Ez da zilegi beraz herri-aldizkariak eta euskal aldizkariakedo Egunkaria kontrajartzea. Funtzio desberdinak dituzte,eta funtzioetan osagarri izan behar dute (publizitate-bil-ketan hala ez izan arren).

— Herri-aldizkariek Euskara-Taldeen produktu izanik, elkarindartu beharko lukete: aldizkariak Ta l d e a ren filosofiagizartera dezake eta taldeari sinesgarritasuna eta «gizarte--ezagutza» eskaini, ateak Euskara-Taldeek buru ditza-keten beste lanetan zabalduz. Euskara-Taldeak aldiz,oinarri soziala eskaini diezaioke, helburu soziolinguisti-koak ipintzen lagundu eta hizkuntz norm a l i z a z i o a re nnondik norakoen berri eman, aldizkariaren bidez herrikoahalik eta sektore gehienetara iristeko.

— Aldizkaria eta Euskara-Taldea proiektu bera bailitz iden-tifikatzeko, oso egokia izan daiteke, biek izen bera era-matea.

— Ondo aztertu behar da, Udalekiko menpekotasun eko-nomikoak zein mailataraino muga ditzakeen pro i e k t u a re nbideragarritasuna batetik, eta aldizkariaren eta ondoriozEuskara-Taldearen beraren autonomia bestetik.

Bestalde, argitaratzen ari diren aldizkari gehienak ikusita,bi aldizkari-eredu ari direla sendotzen esan genezake. Berenezaugarririk nagusienak honako hauek lirateke:

— Udalaren diru-laguntza handia, azpiegitura indartsua,astekari/hamabostekaria, orri gutxi eta edukiz arinagoa.


107

— Udalaren diru-laguntza gutxi, azpiegitura txikia, hilabe-tekaria, orri asko eta edukiz sakonagoa.

Oso interesgarria izango da, testuinguru soziolinguistikoeta baldintza soziopolitiko eta ekonomiko desberdinetan sortud i ren eredu horiek, udalerri desberdinetan eredu bakoitzakze emaitza lortzen duen ikustea, eta zein den epe ertaineraherritarren aldetik harrerarik hoberena hartuko duena.o

DATUEN LABERINTOAN BARNA

Azaldu dira 1991ko zentsuko datuak, eta datuek, ohi denez,polemika ekarri dute.

Nire ustez, polemika hau aberatsa gerta daiteke, polemikaizateari utzi, eta hizkuntzaren normalizazio-prozesuan zertanasmatu dugun eta zertan huts egin dugun eta zein izan direnlorpenak edo porrotak eragin dituzten faktoreak hobeto eza-gutzeko eta ondorioz hartu beharreko neurriak hartzeko baliobaldin badigu.

Datuek goranzko prozesu garbia adierazten digute Komu-nitate Autonomoan eta «inpasse» egoera edo galera-prozesua-ren bukaera Nafarroan. Azken urteotako euskaldungoare nhazkunde-prozesua moteltzen ari dela ere adierazi digute.

Euskara dakitenen artean, gutxi dira etxean batere erabil-tzen ez dutenak, gaztelania ere badarabiltenak herena bainogehiago diren arren.

19 urtetik beherakoen artean dagoeneko erdaldunak bainogehiago dira euskaldunak, nahiz eta 15-19 urte bitartekoenartean (OHO bukatu dutenak eta legez euskaraz jakin beharkoluketenak) herenera ez iritsi euskaldunen kopurua (gehienakia-euskaldunak dira).

I t x a ropenerako bidea ematen dute datuek. Euskalgintza-ren bidean argi-izpiak ikusteko arrazoiak badaude. Hainbatzutabe ordea, ahul somatzen da oraindik.


108

H o r regatik, hausnarketa sakona eskatzen dute datuek. Fak-t o re asko pilatzen baitzaigu datuen interpretazioan eta komenibaita bakoitzak benetan jokatu duen papera eta izan duenpisua ezagutzea, aurrera begira finkatu beharreko hizkuntzplangintzak eta politikak oinarri sendoetan finkatzeko. Bes-teak beste aipa ditzagun: egoera sozio-politiko orokor eta par-t i k u l a r ren eragina, biztanleriaren zahartzea eta jaiotza-tasatxikiak, irakaskuntza eta ikastereduak, helduen euskalduntze--a l f a b e t a t z e a ren egoera eta emaitzak, udalerri bakoitzeko dina-mika, emigrazio-inmigrazioak, etab.o


109

EGUNENGURPILEANJOXEAN MUÑOZUNTITLEDURRUTIBILDUMAKZENBAKIAK

INAKI IRAZABALBEITIAEEBBen ZIENTZI AURKEKONTUAINFORMAZIO-AUTOPISTAKOZONO-GERUZA, BABESEAN ERE ZULOAEUSKALDUNOK HIZPIDE

HASIER ETXEBERRIAATAUTS. TOLOSAKOEN AHALEGINAMIGUEL ANGEL IZAN ZEN LEHENATXIMINOEN LEHENGUSUA

ELLXABETE GARMENDIAZINEAN HUNKIGARRIAGOEZ GARA HAIN ABERATSAK

XABIER MENDIGUREN ELIZEGIUMEKERIAK UTZITAELKARRIZKETA-LIBURUAKELIZAZ KONTU GEHIAGONOBEDADEEN ZAIN

BEGOÑA DEL TESOSCHINDLER'S BELLE EPO9UEGORA ESPAINIA ERREPUBLIKANOAMAITE, MAITE, MAITIA...GAZTEAK ETA TELEBISIOA: ADISKIDETASUN SANOATEATRORA BUELTATUKO GARA INOIZ?

KIKE AMONARRIZHIZKUNTZEN HIERARKIA ETA TOUBON LEGEAHITZARMEN BATEN INGURUANEUSKARA ETA EKONOMIAMUSIKAREN ERAGINA

zken hamarkada hauetan euskararen bateratze eta gara-tze gaiari heldu izan zaion bakoitzean, ia hutsik egingabe aipatu izan da gure hizkuntzak bere burua gaitu

beharra daukala beste edozeinek bezalaxe linguistikoki nor-malduriko gizarte batean dituen betekizun guztietarako. Uka-ezina da zentzu horretan erakunde publiko eta pribatuek eginduten ahalegina, eta bide horretatik eman diren pausoen adie-razgarri dira urtero gure artean argitaratzen diren ia mila tituluhoriek.

Baina hori aitortu ondoren, oraindik esan beharra dagoeuskaldun askori izugarri zail, ia ezinezko gertatzen zaigulakultur bizitza asegarri bat izatea, horretarako behar adinako


20009 Donostia

PENTSAMENDUARENKLASIKOAKEUSKARAZ

A

XABIER MENDIGUREN BEREZIARTU

oinegiturarik ez daukagulako. Gauzak horrela badaude, aldebatetik, gure kultur produkzioa urria delako da, eta bestetik,Jaufré Rubel trobadorearen hitzak erabiliz, euskara oraindik« u r r u n e k o a ren ostatu» (A u b e rge du lointain) eroso izatera iritsiez delako, hau da, gure hizkuntzak mendebaldeko kulturahonen oinarrian dauden pentsamendu unibertsaleko obra gai-lenak zuzenean eta sistematikoki bereganatu ez dituelako

Gaur eguneko euskal gizarteak, Mendebaldeko kultur ere-muan kokaturik dagoenak, erro gre k o - l a t i n d a r retatik eta ondo-rengo mendeetan haietatik abiatuz gure egunotara arte izanduen aberaste filosofiko eta zientifikotik hartzen du bere bizi-iraina. Euskal kulturak, bere ahalbide apalen arabera, altxorhorri noizean behin bere ekarpenak egin izan dizkionak, berei n g u r u n e a rekiko harreman jariakorrik lortzen ez badu, ez gaz-telania eta frantsesaren bidez bakarrik, baita euskararen bitar-tez ere, ezin izango die etorkizuneko erronkei behar bezalaerantzun, eta zimeldu eta ilauntzea beste irtenbiderik ez duizango datozen hamarkadetan.

ERRONKA ETA NORABIDE BERRIAK

Euskal Herrian, eta euskararen normalkuntzari dagokio-nez eman diren urrats nagusien azterketa bat eginez gero ,b e rehala nabarmentzen da aurrerapenik erabakiorrena ira-k a s k u n t z a ren alorrean burutu dela, eta bertan aldian sortud i ren eskariek erantzun egokia hartu izan dutela, nahiz etairakasliburugintzan egin den ahalegin eskerga gorabehera,beti premia guztiak erabat asetzea oraindik lortu ez den.

Bestalde, parez pare eta era paradoxazko samarrean, eskarieta beharrizan berriak pixkanaka gehituz joan dira, zeren etaeuskara bitarteko dutela goimailako irakaskuntzara iristend i ren belaunaldiek agerian jarri baitute irakaskuntza ertaine-tan eta unibertsitatean bibliografi oinegiturak daukan ahule-zia eta asistematikotasuna. Kantitatez eta kalitatez egin denahalegin nabaria gorabehera, urte luzeetan euskara eta eus-karaz ikasten jardun ondoren, gure gazteak beren kultur heda-

PENTSAMENDUAREN KLASIKOAK EUSKARAZXABIER MENDIGUREN

112

bideak ia bertan behera uztera edo izugarri murriztera behar-turik aurkitu izan dira, gaztelaniazko edo frantsesezko biblio-grafi eskaintzara jo behar izan dutelako, hezkuntzako lehen eta-petan hasitako kultur garapen elebiduna egoki jarraitzeko eus-karazko oinegiturarik ez izatean.

Goimailako irakaskuntzan aurrera egiteko ahalbide faltaztrabaturik gelditze hori gure herriak ordain ez dezakeen luxuada, are gutxiago gure identitate-zantzu guztiekin Euro p a nsartu nahi badugu.

H o r regatik, ezinbestekoa zirudien, Unibertsitatearen barruaneta kanpoan sortu diren banako eta taldeen indar-ekimenakguztiak biltzea garai guztietako pentsamendu-obra nagusie-nen bilduma bat diseinatu, itzuli eta argitaratzeko eta horre l aetorkizuneko euskal kulturgintzari eustazpi sendoa ezartzeko.

ITZULPENA ETA MERKATUAEz dugu uste ahoberokeria denik, azken urteotako euskal

k u l t u rgintzan protagonista garrantzizkorik izan bada, horiitzultzailea izan dela aitortzea, batez ere azken hamarkadaridagokionez, zeren urteroko tituluen kopurua nabarm e n k iugaldu du, alde batetik, eta bai komunikabideetan (prentsa,irrati eta telebistan) eta bai administrazioan, luberri garran-tzitsuak urratu ditu, bestetik.

Ziur gaude, itzulpenak egiteko garrantzitsu bat duela guregizartean elebitasuna orekatzen; izan ere, sorkuntza pro p i o a k ,bai testu literarioenak eta bai testu pragmatikoenak, orain-goz ekoizmen mugatua baitu eta baliabide gehiago zuzendua r ren, nekez lortuko litzateke emaitza askoz ugariago eta hobe-rik. Aitzitik, itzulpenak orain arte behar adinako laguntzarik jasoizan ez badu, kulturgintzan duen garrantzia behar beste kon-tuan hartu ez delako izan da, eta itzultzailearen hizkuntzare-kiko harremana zenbaitentzat badaezpadako samarra eta sor-k u n t z a ren etsai gisako zerbait gertatu delako. Baina argi dago,beste edozein alorretan bezala, itzultzaileak egoki pre s t a t u zbakarrik lor daiteke beroriek profesionalki burutuko duten


113

emaitzaren onargarritasuna, eta ez berorien lana eta gaikun-tzarekiko uzkur agertuta.

Une honetan EIZIEk, Euskal Itzultzaile, Zuzentzaile etaI n t e r p retarien Elkarteak ia berrehun lankide inguru biltzealortu du bere baitan eta Eusko Jaurlaritzak finantzaturiko«Literatura Unibertsala» bezalako proiektu garrantzitsuak buru-tzen dihardu. Beraz, argi dago, duela zenbait urte ez bezala, eus-kal kulturak baduela itzultzaile-kopuru garrantzizko bat, ongip restatua, jatorrizko hizkuntzetatik obrak itzultzeko gai dena,eta posible dela «Pentsamenduaren Klasikoak» bezalako bil-duma bat diseinatu eta plazaratzea, orain hamarkada bat lehe-nago agian ez bezala.

Azkenik, uste dugu, ez dagoela lekuz kanpo hemen gogoraekartzea, nola zibilizazio eta kultura handien azterketa soilbat eginez gero, beti argi eta garbi ikusten dela, itzulpen inpli-zitu edo esplizitua beti presente egon dela loraldi literario etazientifiko-filosofiko guztietan giza historiaren egunsentitikhasita.

«PENTSAMENDUAREN KLASIKOAK» PROIEKTUAREN EZAUGARRI NAGUSIAK

Pentsamendu unibertsaleko obra nagusienak euskaratzekoeta euskal kulturaren gaur eguneko egoerari behar bezalaerantzuteko, gurea bezalako proiektuak ondoren adieraztendiren baldintza hauek bete behar izan ditu:

a) Unibertsitateko premia nagusiak eta merkatu zabalagobaten eskakizunak kontuan izanik arretaz hautatu behar izanditu titulu, gai, garai, hizkuntza eta estiloak orekatuki uztar-tuz. Bost urteko epean argitara emango diren lehen berro g e i t ahamar tituluen hautapenean, honako jakitun hauek osatu-riko Komite Zientifikoak esku hartu du: Jesus Altuna, Ber-n a rdo Atxaga, Joxe Azurmendi, Carlos García Gual, FrantziskoG a rmendia, Ander Manterola, Iñaki Oyarzabal, Ibon Sarasola,Frantzisko Uribarren, José María Va l v e rde eta Francisco Darío


114

Villanueva jaunek, Bilduma-Zuzendaria den Xabier Mendigu-ren Bereziarturen gidaritzapean.

Aipaturiko aholkulariez gainera, Unibertsitateko katedraduneta espezialista ugarirekin izan dira harremanak eta horiekere, nork bere aldetik, Unibertsitateko irakaskuntzaren ikus-pegitik garrantzizkoak diren autore, obra eta antologiak pro-posatu dituzte.

b) «Pentsamenduaren Klasikoak» bildumak argitara eman-dako itzulpenek edukinez ahalik eta kalitate handienekoakizan daitezen, obra bakoitzerako itzultzailerik egokienak hau-tatzeaz gainera, obra bakoitzaren gainbegiratzailea ere izen-datu du gai bakoitzean aditua den norbaitek araka dezan, etaazkenik, inprimatu baino lehen, hizkuntz orraztua ematenzaio euskalkien eta euskara batuaren artean oreka egoki batlortzeko, eta Euskaltzaindiaren erabaki eta gomendioak ber-matzeko.

Honezaz gainera, garrantzi handia eman zaio hitzaurre g i l e e naukerari ere, eta ia beti, lehen mailako adituek idatzi dituztesarrerak.

Testu gehienak oharrez eta bibliografiaz horniturik doaz,eta horiek ere gehitu egiten dute itzulpenaren balioa, irakaskun-tzan erabili ahal izateko.

c) Bildumaren diseinua eta itxurari dagokionez, gorpora-zio-irudian espezialista hoberenen laguntza izan da, eta lortuden emaitza begibetegarri da zinez, nola dotoreziari hala trin-kotasunari dagokionez.

KLASIKOAK, S.A. ETA BERE HELBURUAK

Aipaturiko proiektua ahalbidetu duen lukro-asmorik gabekosozietatea Klasikoak, S.A. da, 1991ko irailean eratu zen BBVFundazioa, EAEko Aurrezki Kutxen (BBK, Kutxa, eta Vital) etaEuskal Herriko eta Deustuko Unibertsitateen ekimen parte-katuaren ondorio gisa.


115

«Pentsamenduaren Klasikoak» bilduma Montaigne-ren En -t s e i u a k - I o b r a rekin estreinatu zen eta orain arte honako tituluhauek argitaratu ditu: U t o p i a (Th. Moro), Honela mintzatu zenZaratustra (Nietzsche), Sysiforen mitoa (Camus), Giza ezagu -t z a ren printzipioei buruzko tratatua (Berkeley), P o l i t e i a ( P l a t ó n ) ,Indio Aurkitu berriak (Francisco de Vitoria), Hezkuntza etaSoziologia (Durkheim), Entseiuak II (Montaigne), Askatasune -tik iheska (E. Fromm), B i z i t z a ren Laburtasunaz (Seneka), Gizaezagutzari buruzko ikerketa (D. Hume) eta 1993 urtearen gai-nerakorako honako titulu hauek ditu plangintzan: Gizarte Hi -t z a rm e n a (J.J. Rousseau) eta Ateismoa Kristautasunean ( E .Bloch).

1994tik 1997ra bitartean beste 36 titulu gehiago plazara-tzeko asmoa dauka, lehen aldiko berrogeita hamarrak osatuarte. Hona hemen hautaturiko obrak: An Essay on Man ( E .C a s s i rer), Das Heilige (R. Otto), The Sense of Beauty ( S a n t a y a n a ) ,The Lenguage (L. Bloomfield), Leviathan (T. Hobbes), The Gol -den Bough I-II ( J.G. Frazer), Breviario di Estetica (B. Croce), M e t ata Physika (Aristoteles), A n t h ropologie structurale (C. Lévi-Strauss), Examen de Ingenios (Huarte de San Juan), La nais -sance de l’intelligence chez l’enfant (J. Piaget), Historiai I-II(Herodoto), Abhandlung über den Ürsprung der Sprache (J.G.Herder), Darstellungen der Psychoanalyse (S. Freud), De Con -solatione Philosophiae (Boethius), Ethica ordine geometricodemostrata (B. Spinoza), Lettres philosophiques (Voltaire), TheOrigin of Species (Ch. Darwin), The Principles of Political Economyand Ta x a t i o n (D. Ricardo), Nouveaux essais sur l’entendementh u m a i n ( Leibniz), F o rf o re rens Dagbog (S. Kierkegaard), D e lsentimiento trágico de la vida (M. de Unamuno), La rebelión delas masas (J. Ortega y Gasset), The Moralist ( S h a f t e s b u r y ) ,P ro l e g o m e n a (I. Kant), Moriae Encomium (E. de Rotterdam), L eplaisir du texte (R. Barthes), De la démocratie en Amérique I-II(A. Tocqueville), Essais III (M. de Montaigne), The General The -ory of Employment, Interest and Money (J.M. Keynes), Ü b e rden Willen in der Natur (A. Schopenhauer).

Bere bigarren aldian, autore eta obren zerrenda hori jada-nik neurri handi batean aurrikusirik dauden ehun tituluak


116

osatu arte hedatuko da, kultur eta akademi sektore desberd i-nen iradokizunak kontuan harturik, horrela «Pentsamendua-ren Klasikoak» oinarrizko liburu-sorta ezinbestekoa gertatukodelarik euskal kulturaren baitan.

Une honetan, bildumaren bigarren aldi horretarako autore e nartean, besteak best, Tuzidides, Estrabon, Plotino, Epicuro ,Vitrubio, Galileo, Kopernico, Descartes, Newton, Montesquieu,Humboldt, Adam Smith, We b e r, Russell, Wittgenstein, Jas-pers, Husserl, Feuerbach, Heisenberg, Popper, Adorno, Ben-jamin, Toynbee... daude.

Klasikoak, S.A. elkarteak etekin komertzialik ez nahi izateakaukera ematen du aipaturiko obrak, jadanik adierazitako kali-tate mailan eta kostu-prezioan saldu ahal izateko, hiru modu-tako harpidetza bidez: esku-dirutan, hilerokotan eta urtero k o t a no rdainduz, irakurlearentzako ekonomi abantaila nabarm e n a-rekin.

Lehen tituluak direla eta, harpide eta irakurleengandik jaso-tako erreakzio eta iritziei bagagozkie, esan beharra dago bil-dumak sortutako itxaropenari erabat erantzuten diola, eduki-naren aldetik hala aurkezpenarenetik ere.

«PENTSAMENDUAREN KLASIKOAK» BILDUMAREN ERAGINAAipaturiko ezaugarriak dituen «Pentsamenduaren Klasi-

koak» bezalako bilduma batek eragin eta ondorio ugari ditubeti, baina bi azpimarratu nahi ditugu hemen duten garran-t z i a rengatik. Alde batetik, jadanik esan denez, bibliografi oine-gitura, irakaskuntza ertain eta unibertsitarioan beharrezkoadena sortuko du, aldi berean komunikabidetako kultur erre-ferentziak orokorrean erraztuz, eta entseiugintza eta literatursorkuntzarako ere material garrantzitsuak eskuratuz.

Bestalde, hizkuntzaren batasunari egundoko bultzadaemango dio prosa filosofiko-zientifikoa, batipat, garatuz, aldiberean euskara batua euskalkietatiko ekarpen ugari eta abe-rasgarriez finkatuz. Itzultzaile bakoitzak aurrez aurre izango


117

duen erronkari erantzuteko ahaleginean hiztegia aberastu etasintaxia malgutu ez ezik, tradiziozko altxorra nabarmen hazikoda jatorri desberdinetako mailegu eta kalkoekin.

Azkenik, dozenaerdi bat hizkuntzatan (greko, latin, fran-tses, ingeles, aleman, italiera, espainol eta abarretan) hogeitah a m a r ren bat itzultzaile trebatu izateak, beste hainbeste gain-b e g i r a t z a i l e rekin orain arte inoiz ez bezalako hizkuntz arra-goa sortuko du, itzulpengintzako makineria oliotuz, etorkizu-neko urteetan beste hainbat lan interesgarri itzuliz kultur zubi-gintzan aritzeko. Hau eta beste gauza asko esan liteke «Pen-t s a m e n d u a ren Klasikoak» bildumaz. Ia amets utopiko izate-tik, Mendebaldeko kulturak garatu dituen fruitu umoenakeuskal kulturarako biltzen dituen uztamakina izatera epe labu-rrean iritsi den sorta horretaz.


118

AIKEN, Joan: Zentzu bakarreko kalearen ipuina. MENDIGUREN,Iñaki. PIENKOWSKI, Jan. Elkar. Donostia. 1993. 18,5 ¥ 13 cm,156 or.

ALDAI, Xabier: Bala zeru urdina. Susa. Lasarte. 1993. 20 ¥ 12,5cm, 66 or.

ARANA MARTIJA, Jose Antonio: Julio Urkixo (1871-1950). E.J.Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1993. 23,5 ¥ 22 cm, 20or.

ARANA MARTIJA, Jose Antonio: Resurreccion Maria Azkue(1864-1951). E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1993.23,5 ¥ 22 cm, 20 or.

AROSTEGI, Mª Jose (Koord.): Arkeoikuska 92. Luma, C.B.. E.J.Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1993. 22 ¥ 23 cm, 350 or.

ARRILLAGA ANABITARTE, Pedro: Los barcos en la mar y sumaniobra en puerto. ARRILLAGA, Ainhoa; LEGARRA, Roger.E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1993. 24 ¥ 17 cm,154 or.

ASKOREN ARTEAN: Ayudas técnicas: Sistemas de prestación.E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1991. 24 ¥ 17 cm, 90or.


20009 Donostia

JASO DITUGU

ASKOREN ARTEAN: Cuadernos de Sección-Musica. Eusko Ikas-kuntza. Donostia. 1993. 24 ¥ 17 cm, 172 or.

ASKOREN ARTEAN: Directorio de Servicios Sociales de laC.A.P.V.. E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1993. 27 ¥

15 cm, 384 or.ASKOREN ARTEAN: Eskola Antzerkia 2. E.J. Argitalpen-Zerbitzu

Nagusia. Gasteiz. 1992. 21 ¥ 15 cm, 206 or.ASKOREN ARTEAN: Eskola Antzerkia 3. E.J. Argitalpen-Zerbitzu

Nagusia. Gasteiz. 1992. 21 ¥ 15 cm, 258 or.ASKOREN ARTEAN: Euskadiko Koperatiben Legea. Ley de Coo-

perativas de Euskadi. E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gas-teiz. 1993. 17 ¥ 12 cm, 422 or.

ASKOREN ARTEAN: Evaluación de las personas con deficienciamental. E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1991. 24 ¥

17 cm, 92 or.ASKOREN ARTEAN: Guía sobre criterios ambientales en la ela-

boración del planeamiento. ASKOREN ARTEAN. E.J. Argital-pen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1993. 29,5 ¥ 21 cm, 80 or.

ASKOREN ARTEAN: Homenaje al investigador Félix Mª UgarteElorza ikerlariaren omenez. Eusko Ikaskuntza. Donostia.1993. 24 ¥ 17 cm, 538 or.

ASKOREN ARTEAN: La cooperación pública vasca con el tercermundo a prueba. Análisis de una selección de proyectos.E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1993. 24 ¥ 17 cm,228 or.

ASKOREN ARTEAN: Manual de elaboración de planes de servi-cios e intervenciones individualizados. E.J. Argitalpen-Zerbi-tzu Nagusia. Gasteiz. 1991. 24 ¥ 17 cm, 38 or.

ASKOREN ARTEAN: Naturaren kontserbazioa: nora goaz?. E.J.Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1993. 30 ¥ 21 cm, 202 or.

ASKOREN ARTEAN: Premio Gonzalo Nardiz de etologia-1992.E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1993. 24 ¥ 17 cm,112 or.

ASKOREN ARTEAN: Seguridad contra incendios en el metro.Bilbao, Octubre 1993. E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gas-teiz. 1993. 24 ¥ 17 cm, 164 or.

ASKOREN ARTEAN: Sexu arrazoiengatiko lan bereizkeria legeeta gizarte ikuspegitik / Perspectiva jurídica y social de ladiscriminación laboral por razón de sexo. GAMBOA, Mª Jose.Emakunde. Gasteiz. 1993. 31 ¥ 21 cm, 232 or.

ASKOREN ARTEAN: Sistema de Justicia penal juvenil enEuropa. E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1991. 24 ¥

17 cm, 162 or.

JASO DITUGUIDAZKARITZA

120

ASKOREN ARTEAN: Urruzuno literatur lehiaketa 1993. E.J.Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1993. 21 ¥ 15 cm, 214 or.

ASKOREN ARTEAN: XI Jornadas de economía social deEuskadi. E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1993. 24 ¥

17 cm, 88 or.AYERBE IRIBAR, Mª Rosa: Documentación medieval del

Archivo Municipal de Azkoitia (m.s. XIII-1500). Eusko Ikas-kuntza. Donostia. 1993. 23 ¥ 16 cm, 316 or.

CAPOTE, Truman: Odol hotzean. OLARRA, Xabier. Igela. Iruñea.1993. 20 ¥ 12 cm, or.

CARVER, Raymond: Katedrala. MENDIZABAL, Juan Mari. Elkar.Donostia. 1993. 19 ¥ 12 cm, 260 or.

DIESTE, Rafael: Intxixuen artxibotik. IZAGIRRE, Koldo. Elkar.Donostia. 1993. 19 ¥ 12 cm, 98 or.

DUMAS, Alexandre: Kameliadun Dama. AZKUNE MENDIA, Iñaki.OLARIAGA, Antton. Erein. Donostia. 1993. 19 ¥ 12,5 cm, 284or.

E.J. Lan eta Gizarte Segurantza Saila: Las Entidades de Previ-sión Social Voluntaria (III y IV Seminacio sobre E.P.S.V.).E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1993. 24 ¥ 17 cm,224 or.

E.J. Nekazaritza eta Arrantza Saila: Memorias-90. Investigaciónagropesquera. E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1991.24 ¥ 17 cm, 212 or.

EGUZKITZA, Andolin: Mila urte igaro eta, ura bere bidean. Susa.Lasarte. 1993. 20 ¥ 12,5 cm, 72 or.

EUSKO JAURLARITZA: La lucha contra la droga en la escuela.La experiencia americana. E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia.Gasteiz. 1993. 21 ¥ 21 cm, 140 or.

EUSKO JAURLARITZA: Plan trienal de drogodependencias. Año93, 94, 95. E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1993.22,5 ¥ 22 cm, 226 or.

EUSKO JAURLARITZA. KULTURA SAILA: Arkeoikuska 92. Arkeo-logi ikerketa. Investigación arqueológica. LUMA, O.E. /Koord.: AROSTEGI, M. Jose. E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia.Gasteiz. 1993. 22 ¥ 23 cm, 350 or.

EUSKO JAURLARITZA. LAN ETA GIZARTE SEGURANTZA SAILA:II Congreso Estatal sobre Infancia Maltratada. E.J. Argital-pen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1993. 24 ¥ 17 cm, 674 or.

EUSKO JAURLARITZA. LAN ETA GIZARTE SEGURANTZA SAILA:Materiales y recursos para la prevención del uso indebidode drogas. E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1993. 24¥ 17 cm, 240 or.


121

EUSTAT: Biztanleriaren Berezko Mugimendua (B.B.M.) 1992Movimiento Natural de la Población (M.N.P.). Euskal Estatis-tika-Erakundea. Gasteiz. 1993. 25,5 ¥ 21 cm, 94 or.

EUSTAT: Biztanleriaren eta Etxebizitzen Zentsuak. 1991 Biz-tanleria Aktiboa / Censos de Población y Viviendas 1991Población Activa. Euskal Estatistika-Erakundea. Gasteiz.1993. 25,5 ¥ 21 cm, 244 or.

EUSTAT: Estatistika Boletina III-1993 Boletín de Estadística.Euskal Estatistika-Erakundea. Gasteiz. 1993. 25 ¥ 20,5 cm, 94or.

EUSTAT: Estatistika Boletina IV/1993 Boletín de Estadística.Euskal Estatistika-Erakundea. Gasteiz. 1993. 25,5 ¥ 21 cm, 94or.

EUSTAT: Etxebizitzak-Viviendas. Biztanleriaren eta Etxebizi-tzen Zentsuak 1991 Censos de Población y Viviendas. Eus-kal Estitistika-Erakundea. Gasteiz. 1993. 25,5 ¥ 21 cm, 162 or.

EUSTAT: Euskal Autonomi Elkarteko Input-Output Taulak1990 Tablas Input-Output de la Comunidad Autónoma deEuskadi. Euskal Estatistika-Erakundea. Gasteiz. 1993. 25,5 ¥

22,5 cm, 630 or.EUSTAT: Gizarte Zerbitzuen Estatistika (entitate eta zentroak)

1991 Estadística de Servicios Sociales (entidades ycentros). Euskal Estitistika-Erakundea. Gasteiz. 1993. 25,5 ¥

21 cm, 178 or.EUSTAT: Industri Kontuak 1991 Cuentas Industriales. Euskal

Estatistika-Erakundea. Gasteiz. 1993. 25,5 ¥ 21 cm, or.EUSTAT: Industri Prezioen Indizea 1992 Indice de Precios

I n d u s t r i a l e s. Euskal Estitistika-Erakundea. Gasteiz. 1993.25,5 ¥ 21 cm, 90 or.

EUSTAT: Industri Produkzioaren Indizea 1992 Indice de Pro-ducción Industrial. Euskal Estitistika-Erakundea. Gasteiz.1993. 25,5 ¥ 21 cm, 122 or.

EUSTAT: Irakaskuntza Pribatuaren Gastu eta FinantzaketarenEstatistika 1991 Estadística del Gasto y Financiación de laEnseñanza Privada. Euskal Estatistika-Erakundea. Gasteiz.1993. 25,5 ¥ 21 cm, 152 or.

EUSTAT: Merkatal Sektoreko Kontuak 89-90 Cuentas del Sec-tor Comercio. Euskal Estatistika-Erakundea. Gasteiz. 1993.25,5 ¥ 21 cm, 130 or.

EUSTAT: Migrazio-Mugimenduen Estatistika 1991 Estadísticade Movimientos Migratorios. Euskal Estatistika-Erakundea.Gasteiz. 1993. 25,5 ¥ 21 cm, 118 or.


122

FLUIXA, Josep Antoni: E t x e o r r a t z e t a. ELIZEGI, Patxi. LAVEDA,Antoni. Elkar. Donostia. 1993. 18,5 ¥ 13 cm, 60 or.

GIRALDEZ PIDAL, Elena: La Balanza Tecnologica. E.J. Argital-pen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1993. 24 ¥ 17 cm, 336 or.

GRANJA PASCUAL, Jose Javier: Arturo Kanpion (1854-1937).BIGURI, K.. E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1993.23,5 ¥ 22 cm, 16 or.

GRANJA PASCUAL, Jose Javier: Koldo Eleizalde (1878-1923).ALBIZU, I.. E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1993.23,5 ¥ 22 cm, 20 or.

HALLAM, Anthony: Lurreko zientzien iraultza: Kontinenteenjitotik plaken tektonikara. AZKUNE, Iñaki eta beste. Gaiak.Donostia. 1993. 21 ¥ 15 cm, 186 or.

IGERABIDE, Juan Kruz: Bularretik mintzora (Haurra, ahozkota-suna eta Literatura). Erein. Donostia. 1993. 20,5 ¥ 13 cm, 128or.

IKEI: Las Empresas Vascas ante los Mercados Exteriores. E.J.Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1993. 24 ¥ 17 cm, 260 or.

JAMES, Henry: Koxka bat estuago. URTEAGA, Joseba. Igela. Iru-ñea. 1993. 18 ¥ 10 cm, or.

JUARISTI, Felipe: Tristuraren teoria. ZABALETA, Jon. Erein.Donostia. 1993. 20 ¥ 17 cm, 48 or.

KAFKA, Franz: P r o z e s u a. GARIKANO, Antton. Elkar. Donostia.1993. 19 ¥ 12 cm, 284 or.

KUNDERA, Milan: Amodio barregarriak. CID ABASOLO, Karlos.Erein. Donostia. 1993. 20,5 ¥ 13 cm, 256 or.

LITTLE, David eta beste: Sarbide zuzeneko sistemak hizkuntzikaskuntzan. Gida praktikoa. LARRAMENDI, Usoa. HABE.Donostia. 1993. 21,5 ¥ 14,5 cm, 76 or.

LONDON, Jack: Batasunaren deia. MENDIGUREN, Iñaki. JØR-GENSEN, Oskar. Elkar. Donostia. 1993. 18 ¥ 11 cm, 78 or.

LOPETEGI, Eskarne: Hizkuntza zuzen erabiltzeko arau eta pro-p o s a m e n - b i l d u m a. E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz.1993. 24 ¥ 17 cm, 276 or.

MARQUET, Luis; ISASTI, Begoña; ODRIOZOLA, J.M.: A p r o x i m a-ción al sistema de derecho alimentario: incidencia en ellabel de calidad vasco. E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gas-teiz. 1991. 24 ¥ 17 cm, 104 or.

MENDIGUREN ELIZEGI, Xabier: Ankerki. Elkar. Donostia. 1993.19 ¥ 12 cm, 212 or.

MONASTERIO, Xabier: Ipuin naturalak. LANDA, Erramun. Elkar.Donostia. 1993. 18,5 ¥ 13 cm, 76 or.


123

MUJIKA, Luis Mari: Loitzu herrian uda-partean. Erein. Donostia.1993. 20,5 ¥ 13 cm, 196 or.

ORMAZABAL, Joxantonio: Maripertxenta. 4. ed.. ARRASTALU.Elkar. Donostia. 1993. 18,5 ¥ 13 cm, 120 or.

PUENTE PICO, Esteban: La pesca artesanal en aguas costerasv a s c a s. E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1993. 24 ¥

17 cm, 192 or.RUIZ DE ALARCON, Antonio: Iltzea. LINAZASORO, Karlos. BEL-

MONTE, Jose. Erein. Donostia. 1993. 19 ¥ 12,5 cm, 96 or.SAIZARBITORIA, R. eta beste: Zerbitzuan-23. Gizarte zerbitzue-

tako aldizkaria. E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz.1993. 27,5 ¥ 18 cm, 116 or.

SCHOMMER, Alberto: A z u l. Edizio eta Argitalpenak (Kutxa).Donostia. 1993. 29,5 ¥ 32 cm, 176 or.

STEVICK, Earl W.: Arrakasta hizkuntza arrotzetan. Zazpi ikas-lek nola lortu duten. LARRAMENDI, Usoa. HABE. Donostia.1993. 21,5 ¥ 14,5 cm, 200 or.

STOKER, Bram: Drakula. MENDIGUREN, Iñaki. ORTIZ, Jose Mari.Elkar. Donostia. 1993. 18 ¥ 11 cm, 72 or.

TWAIN, Mark: Hadleyburg usteldu zuen gizona. CILLERO, Javi.Erein. Donostia. 1993. 18 ¥ 11 cm, 112 or.

Txiliku: Indianoa. Elkar. Donostia. 1993. 20 ¥ 12,5 cm, 146 or.WEINBERG, Steven: Unibertsoaren hasierako hiru minutuak.

AZKUNE, Iñaki eta beste. Gaiak. Donostia. 1993. 21 ¥ 15 cm,196 or.

X.X.: Arabiako gau-ipuinak. MENDIGUREN, Iñaki. ORTIZ, JoseMari. Elkar. Donostia. 1993. 18 ¥ 11 cm, 76 or.

XENAKIS, Françoise: Uhaldean. ALVAREZ SANTACRISTINA, JoseLuis. Txalaparta. Tafalla. 1993. 19 ¥ 12 cm, 116 or.

ZALAKAIN, Jexuxmari: Joxemiren uzta. Euskal prentsa herriproiektua da. Txalaparta. Tafalla. 1993. 21,5 ¥ 13,5 cm, 282or.

ZUBIMENDI, Joxe Ramon; ESNAL, Pello: Idazkera-liburua. 2. ed..E.J. Argitalpen-Zerbitzu Nagusia. Gasteiz. 1993. 23 ¥ 15 cm,332 or.

ZUBIZARRETA, Patxi: Jentzi. OLARIAGA, Antton. Erein. Donostia.1993. 19 ¥ 12,5 cm, 58 or.


124

URTARRILA-OTSAILA 1994

Documents

Transcript of URTARRILA-OTSAILA 1994