Unitatearen aurkezpena LIBURUAREN EGITURA 2 ATOMOA ETA ... · LIBURUAREN EGITURA Unitatearen...

2
LIBURUAREN EGITURA LIBURUAREN EGITURA Unitatearen aurkezpena 82 3. UNITATEA 9 Erreakzio kimiko baten abiadura Begiratu zure ingurunera, behatu zientzialari baten arretarekin eta saiatu erreakzio kimiko guztiez ohartzen. Agian, lehen begiratuan, ezin duzu bat ere ikusiko; dena den, hainbat erreakzio kimiko gertatzen dira gure inguruan. BA AL ZENEKIEN? Zinetika kimikoa erreakzio kimikoen abiadura aztertzen dituen kimikaren atala da. Horrez gain, abiadura hori aldatzeko modua ere aztertzen du; handitzeko edo txikitzeko. Begiratu zure ingurunera eta idatzi ikusten dituzun erreakzio guztiak. Sailkatu, azkarrak edo motelak diren adieraziz. PENTSATU ETA ARRAZOITU Aldaketa kimiko asko gertatzen dira. Erreakzio horietako batzuk oso astiro ger- tatzen dira; adibidez, liburuetako orriak horitzea, oinetakoen kautxua gogor- tzea, eta burdinaz egindako eta estalita edo margotuta ez dauden elementuak herdoiltzea. Haien zinetika motela dela esaten dugu. Beste batzuetan, berriz, erreakzio kimikoa ia berehala gertatzen da; esate ba- terako, petardo bat lehertzea. Horrelakoetan, zinetika azkarra dutela esaten dugu. 9.1. Abiaduran eragina duten faktoreak Erreakzio-abiadura zer faktoreren arabera aldatzen den ulertzeko, metodo zientifikoa aplikatuko dugu. 3. Metodo zientifikoa erabiliko dugu erreakzio baten abiaduran eragina duten aldagaiak aztertzeko. a) Egin zure ustez erreakzio kimiko baten abiaduran eragina izan dezaketen kausa guztien zerrenda. Tenpe- ratura da kausa horietako bat. b) Egin esperimentu hauek eta ikusi haietako bakoitzean zer aldagaik aldatzen duen erreakzio-abiadura. Begiratu ia ontzian burbuilak sortzen diren eta zer abiaduratan sortzen diren. c) Aztertu emaitzak aldatu dugun aldagaia kontuan hartuta. d) Azkenik, atera gertatutakoari buruzko ondorioak. e) Metodo zientifikoko zer urrats edo etapa erabili dituzu aurreko atal bakoitzean? LABORATEGIA IKASGELAN Zinetika kimikoa 1. esperimentua 2. esperimentua 3. esperimentua 4. esperimentua 5. esperimentua Edukien garapena PENTSATU ETA ARRAZOITU Jakin-mina eta ikasteko motibazioa sustatzeko proposamenak. Unitate honetan, materiak, neutroa bada ere, karga elektrikoak dituela egiaztatuko dugu; izan ere, ato- moak osatzen dituzten partikulak positiboak eta nega- tiboak dira. Hasteko, xaboi-burbuilak nola elektrizatzen diren iku- siko dugu. Horretarako, busti urez azetatozko xafla bat, eta flas- ko batean, bota ura eta xaboia. Puztu globo bat. Lehenengo eta behin, globoa elektri- zatuko dugu. Horretarako, igurtzi artilezko jertse edo bufanda batekin. Lastotxo bat erabilita, ipini xaboi-burbuila bat azetatoa- ren gainean. Ondoren, hurbildu elektrizatutako globoa eta mugitu burbuilaren ondoan: burbuila azetatoan mugituko da, globoak markatutako erritmoan dantzan egingo balu bezala. Jarri beste burbuila bat lehenaren barruan, eta hurbil- du berriz globoa: kanpoko burbuilak elektrizatutako globoarekin batera mugitzen jarraituko du, baina barru- koa ez da batere mugituko. Kanpoko burbuilak erago- tzi egiten du erakarpen elektrikoa barruko burbuilara iristea. Hemen ikus dezakezu esperimentua: goo.gl/eta7eo 2 Baietz ongi egin! 90 91 3. UNITATEA 3. UNITATEA JATORRIA Zenbait gasek —CO2-ak, metanoak (CH4) eta ur-lurrunak— energia txikiko bero-erradiazioa atmosferatik irtetea galarazten dute. ONDORIOA Tenperatura 2-6 ºC igotzea. Uhin laburreko erradiazio infragorria H2O CO2 CH4 Uhin luzeko erradiazio infragorria JATORRIA Errudunak: klorofluorokarbonoak (CFC). Konposatu egonkorrak dira Lurraren azalean, baina, goiko geruzetan eta eguzki-argiaren ondorioz, ozonoa (O3) oxigenoan (O2) deskonposatzen du. ONDORIOA Goiko geruzetan, ozono atmosferikoa suntsitu egiten da. UV-B UV-A UV-B Ozono-geruzako zuloa CFC 20 3 30 2 JATORRIA SO2, SO3eta NxOygasek hodeietako urarekin erreakzionatu, eta ur tantetan disolbatzen diren azidoak sortzen dituzte. Beraz, euria azidotu egiten da. ONDORIOAK Euriaren azidotasuna handitzea, eta pH =5,6 baino balio txikiagoak izatea. 10.2. Kimika eta ingurumena Seguru asko, beroketa globalari, ozono-geruzari eta euri azidoari buruzko albiste kezkagarriak entzungo zenituen hedabideetan. Denon ardura da gai horiei buruzko informazioa lortzea eta interesa agertzea. Hala ere, espiritu kritikoa ere izan behar dugu, eta ez dugu informaziorik onartu behar iturriak egiaztatu gabe. Ondorengo puntuek gaur egungo ingurumen-arazo nagusiak ulertze- ko oinarrizko informazioa emango dizute. Gero, ezagutza horiek zabaldu beharko dituzu zure kabuz; alegia, zeure iritzia osatzeko beharrezko ezagutza zientifikoak lortu behar dituzu. A. Berotegi-efektua Ondorioak • Lurreko eta ozeanoetako izotz-geruza txikitzea, eta ozeanotako lasterrak aldatzea. • Klima aldatzea; besteak beste, lehorteak eta fenomeno atmosferiko bortitzak areagotzea. • Suteak gertatzeko arriskua handitzea. • Espezieak desagertzea, haien habitata suntsitzearen ondorioz. Konponbideak Ur-lurrunak aldatu ezin den ziklo naturala du. • Belarjaleen digestioaren ondorioz sortzen den CH4-a. Haragitarako azienda da haren iturri nagusia. Ardura handiagoz kontsumitu beharko genuke, abelburu kopurua kontrolatzeko. • CO2-a. Bi iturri daude: naturala eta saihestezina, hala nola sumendiak; eta artifiziala eta saihesgarria, hala nola erregai fosilen erabilera. Energia berriztagarriak sustatu behar dira. 12. Erabili kanpaldeko termometro pare bat (merkuriozkoak edo alkohol ko- loreztatukoak, ez erabili digitalak) eta ur-botila garden bat. Moztu botila- ren goialdea, buruz behera jarrita zutik gera dadin. Ipini botila eguzkiak jotzen duen leiho baten ondoan. Ondoren, jarri ter- mometro bat botilaren barruan, eta beste bat, kanpoan. Termometroak ez dira eguzkitan egongo, eta objekturen bat erabili beharko duzu haren itzalean jartzeko. Gainera, finkatuta egon beharko dute euskarriren ba- ten bidez; arkatzontzi bat erabil dezakezu. Neurtu tenperatura 10 minutuan, 30 segundoan behin. Lortutako bi tauletako datuekin, egin grafiko bat eta interpretatu esperimentua- ren emaitza. Horretarako, botilaren barruan berotegi-efektua sortzen dela hartu behar duzu kontuan. ESPERIMENTATU Zeure berotegia B. Euri azidoa Ondorioak • Aintziren azidotasuna handitzea, eta hori oso kaltegarria da flora eta faunarentzat. • Lurraren azidotasuna dela eta, zuhaitzak hiltzea eta basoak desagertzea. • Kareharrizko eraikinen korrosioa: elizak, jauregiak, monumentuak, metalezko egiturak… Konponbideak Erregai fosilak erretzean sortzen diren sufre eta nitrogeno oxido gutxiago isuri beharko lirateke. Hau egin daiteke: • Erregai fosil gutxiago kontsumitu. Erregaia erabili aurretik, sufrea kendu. Errekuntzan sortzen diren sufre oxidoak ezabatu, atmosferara isuri baino lehen. Ibilgailu motordunek sortzen dituzten nitrogeno oxidoak ezabatu, katalizatzaileak erabiliz. C. Ozono-geruzaren suntsipena Ondorioak Ozonoa 25 km inguruko geruza batean dago, eta eguzkitik datozen izpi ultramoreetatik babesten gaitu. Ozono-geruzaren suntsipenak hau eragiten du: • Larruazal-minbizia eta begi-arazoak areagotzea. • Laboreak suntsitzea. • Ozeanoetako espezieak desagertzea. Konponbideak CFC gutxiago isuri behar dira. Substantzia horiek espraietako ohiko propultsatzaileak ziren, debekatu ziren arte. Hozte-sistemetan eta hozkailuetan ere erabiltzen ziren. Zer egin daitekeen: Espraietan erabiltzea debekatu (hala da gaur egun). Hozkailuetan eta aire girotuetan beste zerbait erabili. • Ondorioak prebenitu, babes-kremak eta babes-faktoreak dituzten betaurrekoak erabiliz. SO2+H2O H2SO3 SO3+H2O H2SO4 NxOy +H2O HNO3 SO2 SO3 NxOy SO2 SO3 NxOy Sarrerako testu bat, unitatea aurkeztu eta zure errealitatera hurbiltzeko. Liburu honekin, dibertituz ikasiko duzu. Teoria argi eta labur ematen da, eta testuak irudiekin eta infografiekin osatzen dira, aise eta modu bisualean uler dezazun guzti-guztia. ESPERIMENTATU Minutu gutxian eta etxean aurki daitekeenaz egiteko moduko egiaztapen soilak eta, harekin batera, zenbait jarduera. LABORATEGIA IKASGELAN Ikasgelan egiteko moduko esperimentuak, ikasitakoak praktikan nola erabili ikasteko. Aurkibidean, unitateko edukiak aurkezten dira. Hasi aurretik, erronka bat duzu: motibatzeko eta esperimentatzeko jarduera bat, eduki berriei buruzkoa. IKERKETA-PROIEKTUA Ikertu eta ebatzi hiru egoera Water zientzialari jaunaren laguntzaz. Horrela jakingo duzu zerez dagoen eginda Natura. UNITATEA IKERKETA-PROIEKTUA: I. kapitulua. Egin zientzialari baten lana 100 3. UNITATEA 7. ekintza Gogoratuko duzunez, materiaren teoria zinetiko-korpuskularra ikasi genuen. Horren arabera, materia oso partikula txikiz osatuta dago. Partikula horiek mugimenduan daude etengabe, eta elkarren kontra eta barruan dauzkan ontziaren hormen kontra egiten dute talka. Berriz ere, zure laguntzaileak zalantzak ditu: Aldagai hauen artean, lotura bat dago. Zein? 8. ekintza Bart gauean, ezin nuen lorik hartu, eta teoria egiaztatzeko erabil genezakeen aplikazioren bat bilatzen hasi nintzen. Helbide honetan aurkitu nuen: phet.colorado.edu/es/simulations. Ondoren física aukeratu nuen, eta azkenik, propiedades del gas. Aplikazio hori erabil dezakegu gure susmoak zuzenak diren ala ez jakiteko. Hau egin dezakegu: Lehenik eta behin, diberti gaitezen: egin dezagun nahi duguna. Orain, nola funtzionatzen duen dakigunez, legeak teo- riaren bidez justifikatzen saiatuko gara. Kontuan izan behar dugu legeetan aipatzen diren mag- nitudeak (P, V, T) makroskopikoak direla, eta teoriak, berriz, magnitude horiek parametro mikroskopikoekin (talkak, espazioa eta abiadura) erlazionatzen dituela. • Tenperatura konstantea aukeratu eta bolumena aldatuko dugu. Horren ondorioz, eskema honetan adierazi dut: Amaitzeko, Waterrek hau esaten dizu: Osatu aurreko eskema zure koadernoan. Ondoren, aldatu kontrol aldagaia eta egin beste legeei dagozkien eskemak.

Transcript of Unitatearen aurkezpena LIBURUAREN EGITURA 2 ATOMOA ETA ... · LIBURUAREN EGITURA Unitatearen...

Page 1: Unitatearen aurkezpena LIBURUAREN EGITURA 2 ATOMOA ETA ... · LIBURUAREN EGITURA Unitatearen aurkezpena 82 3. UNITATEA 9 Erreakzio kimiko baten abiadura Begiratu zure ingurunera,

LIBURUAREN EGITURALIBURUAREN EGITURA

Unitatearen aurkezpena

82 3. UNITATEA

9  Erreakzio kimiko baten abiaduraBegiratu zure ingurunera, behatu zientzialari baten arretarekin eta saiatu erreakzio kimiko guztiez ohartzen. Agian, lehen begiratuan, ezin duzu bat ere ikusiko; dena den, hainbat erreakzio kimiko gertatzen dira gure inguruan.

BA AL ZENEKIEN?

Zinetika kimikoa erreakzio kimikoen abiadura azter tzen dituen kimikaren atala da. Horrez gain, abiadura hori aldatzeko modua ere aztertzen du; handitzeko edo txikitzeko.

Begiratu zure ingurunera eta idatzi ikusten dituzun erreakzio guztiak. Sailkatu, azkarrak edo motelak diren adieraziz.

PENTSATU ETA ARRAZOITU

Aldaketa kimiko asko gertatzen dira. Erreakzio horietako batzuk oso astiro ger­tatzen dira; adibidez, liburuetako orriak horitzea, oinetakoen kautxua gogor­tzea, eta burdinaz egindako eta estalita edo margotuta ez dauden elementuak herdoiltzea. Haien zinetika motela dela esaten dugu.

Beste batzuetan, berriz, erreakzio kimikoa ia berehala gertatzen da; esate ba­terako, petardo bat lehertzea. Horrelakoetan, zinetika azkarra dutela esaten dugu.

9.1. Abiaduran eragina duten faktoreakErreakzio­abiadura zer faktoreren arabera aldatzen den ulertzeko, metodo zientifikoa aplikatuko dugu.

3. Metodo zientifikoa erabiliko dugu erreakzio baten abiaduran eragina duten aldagaiak aztertzeko.a) Egin zure ustez erreakzio kimiko baten abiaduran eragina izan dezaketen kausa guztien zerrenda. Tenpe­

ratura da kausa horietako bat.b) Egin esperimentu hauek eta ikusi haietako bakoitzean zer aldagaik aldatzen duen erreakzio­abiadura.

Begiratu ia ontzian burbuilak sortzen diren eta zer abiaduratan sortzen diren.c) Aztertu emaitzak aldatu dugun aldagaia kontuan hartuta.d) Azkenik, atera gertatutakoari buruzko ondorioak.e) Metodo zientifikoko zer urrats edo etapa erabili dituzu aurreko atal bakoitzean?

LABORATEGIA IKASGELAN Zinetika kimikoa

1. esperimentua 2. esperimentua 3. esperimentua 4. esperimentua 5. esperimentua

Edukien garapenaPENTSATU ETA

ARRAZOITU

Jakin-mina eta ikasteko motibazioa sustatzeko

proposamenak.

Unitate honetan, materiak, neutroa bada ere, karga elektrikoak dituela egiaztatuko dugu; izan ere, ato-moak osatzen dituzten partikulak positiboak eta nega-tiboak dira.

Hasteko, xaboi-burbuilak nola elektrizatzen diren iku-siko dugu.

Horretarako, busti urez azetatozko xafla bat, eta flas-ko batean, bota ura eta xaboia.

Puztu globo bat. Lehenengo eta behin, globoa elektri-zatuko dugu. Horretarako, igurtzi artilezko jertse edo bufanda batekin.

Lastotxo bat erabilita, ipini xaboi-burbuila bat azetatoa-ren gainean. Ondoren, hurbildu elektrizatutako globoa eta mugitu burbuilaren ondoan: burbuila azetatoan mugituko da, globoak markatutako erritmoan dantzan egingo balu bezala.

Jarri beste burbuila bat lehenaren barruan, eta hurbil-du berriz globoa: kanpoko burbuilak elektrizatutako globoarekin batera mugitzen jarraituko du, baina barru-koa ez da batere mugituko. Kanpoko burbuilak erago-tzi egiten du erakarpen elektrikoa barruko burbuilara iristea.

Denok ditugu nor garen adierazten duten dokumentuak, hala nola, nortasun-agiri nazionala (NAN) eta ikastetxean duzun identifikazio-fitxa. Dokumentu horietan, zure datu bereizgarri batzuk daude; esate baterako, zure izena, adina eta helbidea. Gauza bera gertatzen da materia osatzen duten elementuekin (burdina, kobrea, oxigenoa…): beharrezkoa da haiek identifika-tzea; hau da, izena eman behar zaie, eta haien ezaugarriak zehaztu behar dira.Baina, gainera, ikasgelako zerrendan, ordena jakin batean zaude, eta berdin gertatzen da zine-mara edo futbol-partidu bat ikustera zoazenean. Horrenbestez, bakoitza non dagoen jakinda, irakasleak hobeto ezagutu zaitzakete; edo ekitaldi batera taldean zoaztenean, hobeto ikusi edo pasatuko duzue antolatuta bazaudete. Halaber, zientzialariek elementuak ordenatzen dituzte, zer lekutan dauden ikusita, errazagoa bait a haietatik informazioa lortzea.

Aurkibidea1 Materia eta elektrizitatea

2 Atomoa eta haren partikulak

3 Atomoaren planeta-eredua

4 Elementu kimikoak

5 Atomoak aldatzen

6 Elementuen masa atomikoak

7 Metalak eta ez-metalak

8 Elementuen ugaritasuna

9 Elementuen antolamendua

10 Taula periodikoa

Hemen ikus dezakezu esperimentua:goo.gl/eta7eo

ATOMOA ETA TAULA PERIODIKOA2 Baietz ongi egin!

90 913. UNITATEA 3. UNITATEA

JATORRIAZenbait gasek —CO2-ak, metanoak (CH4) eta ur-lurrunak— energia txikiko bero-erradiazioa atmosferatik irtetea galarazten dute.

ONDORIOATenperatura 2-6 ºC igotzea.

Uhin laburreko erradiazio infragorria

H2O

CO2 CH4

Uhin luzeko erradiazio infragorria

JATORRIAErrudunak: klorofluorokarbonoak (CFC). Konposatu egonkorrak dira Lurraren azalean, baina, goiko geruzetan eta eguzki-argiaren ondorioz, ozonoa (O3) oxigenoan (O2) deskonposatzen du.

ONDORIOAGoiko geruzetan, ozono atmosferikoa suntsitu egiten da.

UV-BUV-A

UV-B

Ozono-geruzako zuloa

CFC203 302

JATORRIASO2 , SO3 eta NxOy gasek hodeietako urarekin erreakzionatu, eta ur tantetan disolbatzen diren azidoak sortzen dituzte. Beraz, euria azidotu egiten da.

ONDORIOAKEuriaren azidotasuna handitzea, eta pH = 5,6 baino balio txikiagoak izatea.

10.2. Kimika eta ingurumenaSeguru asko, beroketa globalari, ozono-geruzari eta euri azidoari buruzko albiste kezkagarriak entzungo zenituen hedabideetan. Denon ardura da gai horiei buruzko informazioa lortzea eta interesa agertzea. Hala ere, espiritu kritikoa ere izan behar dugu, eta ez dugu informaziorik onartu behar iturriak egiaztatu gabe.Ondorengo puntuek gaur egungo ingurumen-arazo nagusiak ulertze-ko oinarrizko informazioa emango dizute. Gero, ezagutza horiek zabaldu beharko dituzu zure kabuz; alegia, zeure iritzia osatzeko beharrezko ezagutza zientifikoak lortu behar dituzu.

A. Berotegi-efektuaOndorioak

• Lurreko eta ozeanoetako izotz-geruza txikitzea, eta ozeanotako lasterrak aldatzea.

• Klima aldatzea; besteak beste, lehorteak eta fenomeno atmosferiko bortitzak areagotzea.

• Suteak gertatzeko arriskua handitzea.

• Espezieak desagertzea, haien habitata suntsitzearen ondorioz.

Konponbideak

• Ur-lurrunak aldatu ezin den ziklo naturala du.

• Belarjaleen digestioaren ondorioz sortzen den CH4-a. Haragitarako azienda da haren iturri nagusia. Ardura handiagoz kontsumitu beharko genuke, abelburu kopurua kontrolatzeko.

• CO2-a. Bi iturri daude: naturala eta saihestezina, hala nola sumendiak; eta artifiziala eta saihesgarria, hala nola erregai fosilen erabilera. Energia berriztagarriak sustatu behar dira.

12. Erabili kanpaldeko termometro pare bat (merkuriozkoak edo alkohol ko-loreztatukoak, ez erabili digitalak) eta ur-botila garden bat. Moztu botila-ren goialdea, buruz behera jarrita zutik gera dadin.Ipini botila eguzkiak jotzen duen leiho baten ondoan. Ondoren, jarri ter-mometro bat botilaren barruan, eta beste bat, kanpoan. Termometroak ez dira eguzkitan egongo, eta objekturen bat erabili beharko duzu haren itzalean jartzeko. Gainera, finkatuta egon beharko dute euskarriren ba-ten bidez; arkatzontzi bat erabil dezakezu.Neurtu tenperatura 10 minutuan, 30 segundoan behin. Lortutako bi tauletako datuekin, egin grafiko bat eta interpretatu esperimentua-ren emaitza. Horretarako, botilaren barruan berotegi-efektua sortzen dela hartu behar duzu kontuan.

ESPERIMENTATU Zeure berotegia

B. Euri azidoaOndorioak

• Aintziren azidotasuna handitzea, eta hori oso kaltegarria da flora eta faunarentzat.

• Lurraren azidotasuna dela eta, zuhaitzak hiltzea eta basoak desagertzea.

• Kareharrizko eraikinen korrosioa: elizak, jauregiak, monumentuak, metalezko egiturak…

Konponbideak

Erregai fosilak erretzean sortzen diren sufre eta nitrogeno oxido gutxiago isuri beharko lirateke. Hau egin daiteke:

• Erregai fosil gutxiago kontsumitu.

• Erregaia erabili aurretik, sufrea kendu.

• Errekuntzan sortzen diren sufre oxidoak ezabatu, atmosferara isuri baino lehen.

• Ibilgailu motordunek sortzen dituzten nitrogeno oxidoak ezabatu, katalizatzaileak erabiliz.

C. Ozono-geruzaren suntsipenaOndorioak

Ozonoa 25 km inguruko geruza batean dago, eta eguzkitik datozen izpi ultramoreetatik babesten gaitu. Ozono-geruzaren suntsipenak hau eragiten du:

• Larruazal-minbizia eta begi-arazoak areagotzea.

• Laboreak suntsitzea.

• Ozeanoetako espezieak desagertzea.

Konponbideak

CFC gutxiago isuri behar dira. Substantzia horiek espraietako ohiko propultsatzaileak ziren, debekatu ziren arte. Hozte-sistemetan eta hozkailuetan ere erabiltzen ziren.

Zer egin daitekeen:

• Espraietan erabiltzea debekatu (hala da gaur egun).• Hozkailuetan eta aire girotuetan beste zerbait erabili.• Ondorioak prebenitu, babes-kremak eta

babes-faktoreak dituzten betaurrekoak erabiliz.

SO2 + H2O → H2SO3SO3 + H2O → H2SO4

NxOy + H2O → HNO3 SO2SO3NxOy

SO2SO3

NxOy

Sarrerako testu bat, unitatea aurkeztu eta zure errealitatera hurbiltzeko.

Liburu honekin, dibertituz ikasiko duzu. Teoria argi eta labur ematen da, eta testuak irudiekin eta infografi ekin

osatzen dira, aise eta modu bisualean uler dezazun guzti-guztia.

ESPERIMENTATU

Minutu gutxian eta etxean aurki daitekeenaz egiteko moduko egiaztapen soilak eta, harekin batera, zenbait

jarduera.

LABORATEGIA IKASGELAN

Ikasgelan egiteko moduko esperimentuak,

ikasitakoak praktikan nola erabili ikasteko.

Aurkibidean, unitateko edukiak

aurkezten dira.

Hasi aurretik, erronka bat duzu: motibatzeko eta esperimentatzeko

jarduera bat, eduki berriei buruzkoa.

IKERKETA-PROIEKTUA

Ikertu eta ebatzi hiru egoera Water zientzialari jaunaren laguntzaz.

Horrela jakingo duzu zerez dagoen eginda Natura.

100 3. UNITATEA

IKERKETA-PROIEKTUA: I. kapitulua. Egin zientzialari baten lana

100 3. UNITATEA

7. ekintza — Gogoratuko duzunez, materiaren teoria zinetiko-korpuskularra ikasi genuen. Horren arabera, materia oso partikula txikiz osatuta dago. Partikula horiek mugimenduan daude etengabe, eta elkarren kontra eta barruan dauzkan ontziaren hormen kontra egiten dute talka.

Berriz ere, zure laguntzaileak zalantzak ditu:

Aldagai hauen artean, lotura bat dago. Zein?

8. ekintza — Bart gauean, ezin nuen lorik hartu, eta teoria egiaztatzeko erabil genezakeen aplikazioren bat bilatzen hasi nintzen. Helbide honetan aurkitu nuen: phet.colorado.edu/es/simulations. Ondoren física aukeratu nuen, eta azkenik, propiedades del gas. Aplikazio hori erabil dezakegu gure susmoak zuzenak diren ala ez jakiteko. Hau egin dezakegu:

• Lehenik eta behin, diberti gaitezen: egin dezagun nahi duguna.

• Orain, nola funtzionatzen duen dakigunez, legeak teo­riaren bidez justifikatzen saiatuko gara.

• Kontuan izan behar dugu legeetan aipatzen diren mag­nitudeak (P, V, T) makroskopikoak direla, eta teoriak, berriz, magnitude horiek parametro mikroskopikoekin (talkak, espazioa eta abiadura) erlazionatzen dituela.

• Tenperatura konstantea aukeratu eta bolumena aldatuko dugu. Horren ondorioz, eskema honetan adierazi dut:

Amaitzeko, Waterrek hau esaten dizu:

Osatu aurreko eskema zure koadernoan. Ondoren, aldatu kontrol aldagaia eta egin beste legeei dagozkien eskemak.

Page 2: Unitatearen aurkezpena LIBURUAREN EGITURA 2 ATOMOA ETA ... · LIBURUAREN EGITURA Unitatearen aurkezpena 82 3. UNITATEA 9 Erreakzio kimiko baten abiadura Begiratu zure ingurunera,

Unitatearen amaiera

128 4. UNITATEA 1294. UNITATEA

ERABILI ZURE GAITASUNAK

Don Juan Tenorio

Ziur jakingo duzue zein den Don Juan tenorio, José Zorri-llak XIX. mendearen erdian sortutako pertsonaia alproja. Zorrillak pertsonaia horren zorigaiztoaren berri ematen du. Izan ere, protagonista galai bat da, apustu bat dela-eta ahalik eta dontzeila gehien seduzitzea helburu duena, ihes egin beharra edo dueluan borrokatu beharra izan arren. Hemengo moldaketa honetan, galaia XXII. mendean bizi da, eta gerta litekeena aurreikusiz, punta-puntako grabi-tatearen aurkako gerriko bat hartu du:«Han zen Don Juan bere maitearen ondoan, laurogeita sei solairuko eraikin baten zabaltzan, dontzeilaren aita bat-batean bertaratu zenean, laser-ezpata eskuetan har-tuta. Hura ikusirik, ezpata atera zuen galaiak ere, baina, bezperan kargatu ez zuenez, ez zela pizten ikusi zuen, beldurrez.Azken erosketa hura egin izanagatik bere buruari eskerrak emanez, maitea irribarre batez agurtu eta zabal-tzatik salto egin zuen. Bi segundo igaro zirenean, gerrikoa piztu eta grabitatearen eragina anulatu zen».Asmatuko al duzu galdera hauei erantzuten?

1. galdera

Zure ustez, nola amaitzen da istorioa? Hautatu aukeretako bat eta arrazoitu emandako erantzuna.a) Gerrikoa piztutakoan, galaia airean flotatzen geratzen da, grabitatearen azelerazioa baliogabetzea

lortu baitu. Higitzen ez denez, ordea, dontzeilaren aitak harrapatu eta jipoitu egiten du.b) Gerrikoa piztutakoan, protagonista gorantz higitzen hasten da, Lurrak ez baitu erakartzen, eta beraz,

ziztu bizian abiatzen da espaziorantz.c) Gerrikoa piztu eta grabitatearen azelerazioa baliogabetzea lortzen duen arren, erortzen jarraitu eta

hanka bat puskatzen du.d) Gerrikoa piztutakoan, galaia airean flotatzen geratzen da. Txori batek bezala hegan egiteko gai da

eta besoak astinduz ihes egitea lortzen du.

2. galdera

Adierazi protagonistaren higidura abiadura/denbora grafiko batean.

3. galdera

Imajinatu nolakoa izango litzatekeen bizitza grabitateak eragindako azelerazioa existituko ez balitz. Idatzi irakurri berri duzun istorioaren antzeko testu bat, hamar bat lerrokoa. Aipatu grabitate ezaren hiru efektu edo gehiago.

PISA Bustitako zoruetan diren arriskuak

Helburua

Aztertu egingo dugu zer eragin izan dezakeen zorua bustita egoteak higitzen garenean. Bizikleta hartuko dugu garraiobidetzat.

Azken emaitza

Lanaren xedea informazio-triptiko bat egitea da, azaltzeko zer eragin duen zorua bustita egoteak higitzen garenean. Lortutako datu guztiak eman beharko dituzu, eta irakurlea konbentzitu beharko duzu aintzat har di tzan zorua bustita egoteak dakartzan arriskuak.

Egin behar dituzun urratsak

Behar beharrezkoak dira zenbait bizikleta eta haietan ibiltzeko eremu zabal bat, hala nola jolastokia. Horrez gain, mahuka bat edo zenbait balde ur ere beharko dituzue; bai eta kronometro bat eta zinta metrikoa ere. Ahal bada, erabili konoak neurrien seinaleak jar-tzeko. Beti bezala, hiru edo lau kideko ikerketa-taldetan egingo duzue lan.1. Zatitu ibilbidea hiru eremutan: azeleratzeko

tartea, HZUko tartea eta balaztatzeko tar-tea. Tarteak markatze aldera, jarri seinaleak: kleraz, konoak edo bizkar-zorroak erabiliz…

2. Hasteko, bizikletak zer abiadura hartuko duen erabaki behar da. Horretarako, praktikatu apur bat, eta taldekide baten laguntzaz, zehaztu zenbat denbora behar den HZUko tartea

egiteko (A eta B artekoa). Izan ere, bi pun-tuen arteko distantzia eta denbora-tarte hori jakin beharko dituzue abiadura kalkulatzeko. Komeni da urrats hori behin baino gehiagotan egitea, aldiro abiadura bertsua lortu arte.

3. Egin ibilbidea, eta balaztatu bat-batean B-ra iritsi orduko. Neurtu zenbat denbora behar duzun HZUko tartea egiteko eta zer distantzia behar duzun gurpilak irristatu gabe balaztatzeko (B puntutik erabat geldi-tzen zaren artekoa). Hasierako abiadura eta balaztatze-distantzia lortuko dituzu. Jaso datu horiek zure koadernoan, proposatu-takoaren an tzeko taula batean.Errepikatu esperimentua hiru bider antzeko abiaduran, lastertasun horrekin balaztatzeko behar den batez besteko distantzia lortzeko.

e (m) t (s) v (m/s) Balaztada (m)

Batez bestekoak:

4. Egin esperimentu bera beste bi abiaduratan, hiru abiadura eta bakoitzari dagozkion hiru balaztatze-distantzia jasoko dituen taula bat egiteko.

5. Ondoren, busti balaztatze-tartea eta erre-pikatu prozedura, beste bederatzi denbora-neurri lortzeko. Jaso datu horiek beste taula batean. Behin hori eginda, abiadura bakoi-tzeko bi balaztatze-distantzia lortuko dituzu: zoru lehorrekoa eta bustikoa.

6. Eman abiadurak eta balaztatze-distantziak barra grafiko batean. Handitu al da distan-tzia hori zorua bustitakoan?

7. Egin informazio-triptiko bat lortutako datu horiek guztiak jasotzeko, eta saiatu irakur-lea konbentzitzen, zorua bustita dagoenean azkar ibiltzeak dakartzan arriskuak aintzat har ditzan.

gutxienez, 20 metro

azelerazio-eremua

higidura zuzen uniformea (HZU)

gutxienez, 15 metro

balaztatze-eremua

A B

gutxienez, 30 metro

Gaitasunak lantzeko ataza

SIMULAZIO BIRTUALAK

Zientzia 2.0 eta beste atal batzuk. Liburuan zenbait esteka aurkituko dituzu,

prozesu fi siko-kimiko nagusiei buruzko simulazio birtualak ikus ditzazun, sarean. CEO on line

ikastegian ere aurkituko dituzu.

EBATZITAKO JARDUERAK

Teoria osatzeko, ezagutza matematikoa beharrezkoa

bada.

JARDUERAK

Teorian jorratutako edukiak fi nkatzeko

jarduerak.

ERABILI ZURE GAITASUNAK

PISAkoen antzeko jarduera bat eta gaitasunak erabiltzeko zeregin bat unitate

bakoitzeko, praktikan jar ditzazun zure ezagutzak, abileziak eta trebetasunak.

BEGIRATU ZURE INGURUNERA

Irakurgaiak, eztabaidak eta ikerketa-lanak, pentsatzeko

eta izaera kritikoa sustatzeko.

KONTZEPTUZKO MAPA

Kontzeptu garrantzitsuenen mapa, ikasi berri dituzun

beste batzuekin osa dezazun.

LABORATEGIKO PRAKTIKA

Zenbait zereginekin.

AMAIERAKO JARDUERAK

Oinarrizko, fi nkatzeko eta zabaltzeko jardueratan sailkatuta,

behar dituzun ezagutzak lor ditzazun.

76 773. UNITATEA 3. UNITATEA

7  Erreakzio kimikoen doikuntzaHidrogenoak (H2) eta oxigenoak (O2) erreakzionatzean, ura (H2O) eratzen da. Hona hemen erreakzioa:

H2 (g) + O2 (g) → H2O (g)

Begiratu zenbat hidrogeno eta oxigeno atomo dauden erreaktiboetan. Alde-ratu produktuetan dauden hidrogeno eta oxigeno atomoekin. Kopuru bera ez dagoela ikusiko duzu. Oxigeno atomo bat desagertu da!

Erreakzioa orekatzeko, hau egin behar dugu:

KIMIKA 2.0

Phet-eko aplikazio bati esker, erreakzio kimiko bat doitzean atomoak nola zenbatzen diren ikasiko duzu.Sartu hemen:phet.colorado.edu/es/simulationsAukeratu kimikaren kategoria, eta ondoren, egin klik ekuazio kimikoak orekatzeari buruzko simulazioan.

GOGORATU

Ez ditugu atomoak eta molekulak nahastu behar. Hidrogenoa naturako gas bat da, eta molekulaz osatuta dago, eta molekula horietako bakoitza bi hidrogeno atomoz dago osatuta.

4. Burdina (Fe) erraz oxidatzen da oxigenoarekin (O2) erreakzionatzean, eta burdina (III) oxidoa edo diburdi-na trioxidoa (Fe2O3) sortzen da. Doitu erreakzioa:

Fe (s) + O2 (g) → Fe2O3 (s)EbazpenaDemagun elementu gehien dituen konposatuaren koefizientea bat dela.

Fe (s) + O2 (g) → Fe2O3 (s)2 Fe atomo 2 Fe (s) + ? O2 (g) → Fe2O3(s)3 O atomo

Ikusiko duzunez, ez dago erreakzioa doitzen duen zenbaki osorik. Beraz, bi Fe2O3 daudela pentsatuko dugu.

Fe (s) + O2 (g) → 2 Fe2O3 (s)4 Fe atomo 4 Fe (s) + 3 O2 (g) → 2 Fe2O3 (s)6 O atomo

Ez dago zenbaki osorik

3. Magnesioa (Mg) erraz oxidatzen da oxigenoarekin (O2) erreakzionatzean, eta magnesio oxidoa sortzen da. Doitu erreakzioa:

Mg (s) + O2 (g) → MgO (s)Ebazpena

– Onena da elementu gehien dituen konposatuaren (MgO) koefizientea bat dela pentsatzea. Hala ere, bereha-la ohartuko gara oxigeno atomoen kopurua ez datorrela bat.

– Oxigenoarekin hasiko gara, eta bat dagoela suposatuko dugu. – Produktuan 2ko koefiziente estekiometrikoa jarrita, oxigenoak doitu ditugu. Orain, magnesioa aztertuko

dugu: eskuinaldean, bi magnesio ditugu. Ezkerraldeko magnesioari ere 2ko koefiziente estekiometrikoa jarriz, prozesu osoa doitzea lortuko dugu:

Mg (s) + O2 (g) → MgO (s) Mg (s) + O2 (g) → ?MgO (s) ? Mg (s) + O2 (g) → 2 MgO (s)

2 Mg (s) + O2 (g) → 2 MgO (s)

2 O atomo O atomo bat 2 O atomo 2 Mg atomo

EBATZITAKO JARDUERAK

17. Doitu erreakzio kimiko hauek.a) Ca + O2 → CaOb) Na + O2 → Na2Oc) Mg + HCl → MgCl2 + H2

d) NH4NO2 → N2 + H2Oe) Fe2O3 + C → Fe + CO2

f) C2H5OH + O2 → CO2 + H2Og) NaOH + H2SO4 → Na2SO4 + H2Oh) H2CO3 → CO2 + H2O

18. 17. jarduerako zenbait erreakzio baliagarriak dira, edo erabileraren bat dute. Haietatik, esan zein di-ren erreakzio hauek, eta deskribatu zer prozesu-tan erabiltzen diren:a) Freskagarri batean burbuilak sortzea.b) Landareentzako ongarri jakin bat.c) Burdina lortzea.d) Alkohola oxidatzea.

JARDUERAK

Konposatu bakoitzetik zenbat molekula dauden adierazteko, zenbaki bat idaz-ten da haren formularen aurrean. Zenbaki hori koefiziente estekiometrikoa da.

Molekula kopurua zehazteaz gain, koefiziente horrek konposatuek zer propor-tziotan erreakzionatzen duten ere adierazten du. Kasu honetan, hidrogeno molekulak oxigeno molekulak halako bi dira: 2 H2 molekulak O2 molekula bate-kin erreakzionatzen dute, 20 H2 molekulak 10 O2 molekularekin, etab.

Koefizienteak beharrezkoak direla ulertu ondoren, haiek kalkulatzen ikasi behar duzu. Horretarako, ekuazio kimikoa doituko dugu.

Doikuntzak egiterakoan, hau hartu behar duzu kontuan:

• Formulen azpiindizeak EZIN dira aldatu.

• Koefiziente estekiometrikoak baino ezin dira gehitu.

H2OUra

H2O2Ur oxigenatua

2 H2OBI ur

molekula

3 H2OHIRU ur molekula

Formularen azpiindizea aldatuz gero, konposatu kimikoa aldatuko duzu.

Koefizientea aldatuz gero, molekula kopurua aldatuko duzu.

Koefiziente estekiometrikoak prozesuan erreakzionatzen duten eta sor-tzen diren molekulen kopurua adierazten du. Molekula bat denean, ez da zenbakirik idazten.

Erreakzio kimiko bat doitzeko, atomoen balantzea orekatuta egoteko beha-rrezko koefiziente estekiometrikoak zehaztu behar dira.

j

92 933. UNITATEA 3. UNITATEA

Kopiatu mapa zure koadernoan eta gehitu kontzeptu hauek: talken teoria, zortzi elektroi izateko joera, eraldaketa fisikoak eta kimikoak, endotermikoak eta exotermikoak.

Halaber, erantsi molekulen eta kristal mota guztien propietate nagusiak.

Nanosorgailu elektriko ultramehea eta bilgarria

Grafenoa 2004an sintetizatu zen lehen aldiz. Bi dimentsioko —ato­mo bateko lodierako— eta etorkizun handiko material berri asko ga­ratzeko aukera eman zuen, eta zientzialarien arabera, etorkizuneko teknologia garatuko da material horiei esker. Gailu elektriko eta op­tiko ultrameheak egingo dira, biribilkatu edo arropan edo hormetan jarri ahal izango direnak.Aste honetan Nature aldizkariak argitaratutako ikerketa batek beste aurrerapauso bat egin du, eta zertxobait gehiago hurbildu dizkigu etorkizuneko material horiek. Hain zuzen, ikerketa horren arda­tza molibdeno disulfuroa (MoS2) izan da. Etorkizun handiko beste material bat da hori, industrian lubrifikatzaile gisa askotan erabilia, eta grafenoa bezala, oso malgua. Orain arteko sorgailu elektriko meheena lortu omen dute. Material hori sorgailu elektriko mikros­kopikoak egiteko erabil daiteke; esaterako, sorgailu horiek arropan jarriz gero, gure gorpu tzaren mugimenduaren energia elektrizitate bihurtuko lukete. Sorgailu horiek sentsore eramangarri, gailu mediko eta sakelako telefonoen bateriak kargatuko lituzkete.

Teresa Guerrero. “El Mundo” egunkaria (www.elmundo.es/ciencia) 2014.10.15 (egokitua)

Galderaka) Idatzi testuan azaltzen diren materialak. Bilatu Interneten haiei buruzko informazioa: konposizioa,

egitura, sintesi­urtea eta erabilera.b) Proposatu material horri esker hobetuko liratekeen eguneroko bizitzako jarduera batzuk.c) Egin grafenoari buruzko aurkezpen digital edo bideoerreportaje bat. Aurkitu zutenekoa, sinte­

sia, propietate fisiko eta kimikoak, eta etorkizuneko erabilerak aipatu behar dituzu.

BEGIRATU ZURE INGURUNERA

ELEMENTUAK

MolekulaKristal ionikoa Kristal metalikoa

Erreakzio kimikoak

Loturak hausten dituzte

Erreaktiboak

Loturen bidez batzen dira

hau eratzen dute hau eratzen dute

KONTZEPTUZKO MAPA

Gas-substantzien eraketa

HelburuaErreakzio errazen bidez zenbait gas eratzea eta zentzumenekin sentitzea.

Materiala• saio­hodiak• azido nitrikoa (HNO3)• azido klorhidrikoa (HCl)

• zinka (Zn)• kobrea (Cu)• marmola (CaCO3)

• amonio kloruroa (NH4Cl)• sodio hidroxidoa (NaOH)• burdina (II) sulfuroa (FeS)

ProzeduraProzesu bakoitzean, substantzia erreakzionatzaileen kantitate txiki bat hartu eta saio­hodi batean na­hasi behar da. Amoniakoa eratzeko erreakzioetan, beharrezkoa izan daiteke saio­hodia apur bat bero tzea, erreakzioa ikusteko moduan gerta dadin. Gas toxikoak isurtzeko arriskua badago, ke­erauzgailua erabili behar duzue, edo esperimentua ondo aireztatutako leku batean egin.

AtazaIdatzi esperimentu bakoitzean ikusten duzun guztia: saio­hodia berotzen edo hozten den, kolorea alda tzen den, gasa sortzen den, gasak zer kolore eta usain dituen, etab. Praktikaren txosten batean, jaso erreakzio doitu bakoitza eta egindako behaketa guztiak. Ahal bada, erantsi argazkiak.

a) Hidrogeno gasaren eraketaSartu zinka saio­hodi batean, eta gero, bota azido klorhidriko (HCl) pixka bat. Substantzia horiek erreakzionatzean, zink kloruroa (ZnCl2) eratu, eta hidrogeno gasa isuriko da. Jaso gasa ura eta baxera­detergente apur bat duen edalontzi batean, eta burbuilak sortuko dira. Pospolo piztu bat hur­bilduz gero, burbuilak lehertu egingo dira.

b) Nitrogeno dioxidoaren eraketaSaio­hodi batean, sartu kobre­txirbilak eta bota azido nitriko (HNO3) pixka bat. Erreakzio horretan, nitrato kuprikoa [Cu(NO3)2] eta ura eratu, eta nitrogeno dioxidoa (NO2) isuriko da. Kontuz lurrunekin: oso toxikoak dira!

c) Karbono dioxidoaren eraketaMarmola (CaCO3) eta azido klorhidrikoa nahastean, kaltzio kloruroa (CaCl2) eta ura eratu, eta karbono dioxidoa isurtzen da. Jaso gasa hodi batekin eta bideratu kandela piztu batera.

d) Hidrogeno sulfuroaren eraketaBurdina (II) sulfuroak (FeS) eta azido klorhidrikoak erreakzionatzean, burdina (II) kloruroa eratu (FeCl2), eta hidrogeno sulfuroa (H2S) isuriko da. Erreakzio hau ondo aireztatutako leku batean egin behar da.

e) Amoniakoaren eraketaAmonio kloruroa (NH4Cl) sodio hidroxidoarekin (NaOH) nahastean, so­dio kloruroa (NaCl) eratu, eta amoniakoa (NH3) isuriko da. Ohartu nola hozten den saio­hodia erreakzio endotermikoaren ondorioz.

LABORATEGIKO PRAKTIKA

Kristal kobalentea

hau eratzen dute

Masa kontserbatu egiten da

Haien abiadura kontrola daiteke

Lotura berriak eratzen dituzte

Produktuak

Ionikoa MetalikoaKobalentea

atomoak trukatzen

dituzte

a)

c)

d)

185UNIDAD 6

Tinbrea eta elektroimanaren beste erabilera batzuk

Helburua

Ataza honetan, Elektrikoi irakaslea eta haren lankideak izango zarete. Dramatizazio bat gra­batuko duzue, lagunei eta senideei tinbrearen funtzionamendua azaltzeko eta elektroimana­ren beste erabilera batzuen berri emateko. Besteak beste, elektromagnetismoak gure egu­neroko bizitzan nola laguntzen digun azaldu behar duzue. Gainera, etxeko tinbre bat egingo duzue. Ikasgelan erabiliko duzue, bizikidetza hobetzeko.

1. irudia. Etxeko tinbre baten eskema.

Egin behar dituzun urratsak

Bost ikasleko lantalde kooperatiboetan, hau egin behar duzue: 1. zatia: Elektroiman bat eta etxeko tinbre bat egitea (taldeko lana).1. Taldeak elektroiman bat egingo du, lehenago

azaldu den bezala. Funtzionatu egiten duela egiaztatuko dute, iltze edo torloju txikiak era­bilita.

2. Gero, elektroimanaren erabilera bat azal­tzeko, taldeak etxeko tinbre bat egingo du. Horretarako, beharrezko tutorialak kontsul­tatu behar ditu Interneten. Hona hemen zen­bait adibide:

goo.gl/SND3ixgoo.gl/oOxFRV2. zatia: Elektrikoi irakaslearen eta haren lanki­deen azalpenak (banakako eta taldeko lana).

Taldeko ikasle bakoitzak rol bat aukeratu eta horrekin lotutako azalpena prestatu beharko du.1. ikaslea: Elektrikoi irakaslea. Elektroimanak nola funtzionatzen duen azalduko du (taldeak egindakoa erabiliko du) eta hitza emango die emango dia. Elektroimana nork eta noiz asma tu zuen ere esango du.2. eta 3. ikasleak: 1. eta 2. lankideak. Taldeak egindako tinbreak nola funtzionatzen duen azalduko dute.4. ikaslea: 3. lankidea. Elektroimanak erabiltzen dituzten beste tresna batzuei buruz mintzatuko da (bozgorailuak, garabi magnetikoak, balazta magnetikoak…). Tresna horietako baten eskema Interneten bilatu eta nola funtzionatzen duen esango du. 5. ikaslea: 4. lankidea. Ikaskide guztien azalpe­nak bideoan grabatu eta, ondoren, programa egokia erabiliz, azalpen guztiei buruzko film bat muntatuko du. Filmaren izena hau izango da: «Tinbrea eta elektroimanaren beste erabi­lera batzuk», Elektrikoi irakaslearekin eta haren lankideekin.

Amaierako aurkezpena

Hasteko, talde bakoitzak bere filma aurkez­tuko du ikasgelan, baita, elektroimana eta tin­brea ere. Ondoren, denon artean, tinbre onena zein den erabakiko dute bozketa baten bidez. Bozketa horretan nagusitzen den tinbreak oso funtsezko zeregina izango du ikasgelako biziki­detza hobetzeko: irakaslearen mahaiaren gai­nean utziko da, eta ikasgelan ozenegi hitz egi­ten den bakoitzean edo ikasgelako oinarrizko arauren bat hausten den bakoitzean, irakasleak edo tinbre irabazlea egin duen taldeko edo­zein kidek jo egingo dute. Hilero, eta egindako bozketan lortutako ordenaren arabera, beste talde baten tinbrea ipiniko da irakaslearen mahaian. Hortaz, ikasturte osoan zehar, ikasle guztiak beren portaera hobetzen ahalegin­duko dira.

MailuaKanpaitxoa

Electroimán

BateriaSakagailua

Burdinazko barra

Gaitasunak lantzeko ataza

AMAIERAKO JARDUERAK

60 2. UNITATEA 61 2. UNITATEA

Oinarrizko jarduerak

1. Kopiatu eta osatu esaldi hauek:• Karga elektriko negatiboa duen objektu

batek ………………………………………… gutxiago ditu ………………………………………… baino.

• Karga elektriko ………………………… duen objek tu batek protoi gehiago ditu ………………………… baino.

• Karga elektriko neutroa duen objektu batek ……………………………… ……………………………… ……………………………… ditu.

2. Deskribatu zer gertatzen den:a) Globo bat artilez igurtzi, eta beirazko haga­

txo bat hurbiltzen badiozu.b) Boligrafo bat artilez igurtzi eta globora hur­

biltzen baduzu.c) Beirazko hagatxo bat zetazko zapi batekin

igurtzi eta globora hurbiltzen baduzu.Eman kasu bakoitzaren azalpen egokia.

3. Zeinu bereko karga elektrikoek elkar aldaraz­ten dute, eta kontrako zeinukoek elkar erakar­tzen dute. Zure ustez, eragin hori non izango da nabarmenagoa, airean ala hutsean?

4. Hauetatik, zeinek dituzte atomoak?

a) Birus batek. b) Burdina zati batek.c) Aireak. d) Animalia batek.

5. Ordenatu handienetik txikienera: oxigeno ato­moa, birusa, protoia eta elektroia.

6. Kalkulatu protoiaren masa zenbat aldiz handia­goa den elektroiarena baino.

7. Urre atomoaren nukleoa 10-12 m­koa da, eta atomoaren diametroa 10-8 m­koa da. Atomoa zenbat aldiz handiagoa da nukleoa baino?

8. Esan zer partikulak osatzen duten atomo hauen nukleoa:

1735Cl 19

39K 2656Fe

9. Zein da zenbaki atomikoa 20 duen atomoaren +2 kargako ioia?

10. 12 protoi dituen atomo neutro batek 2 elektroi galdu ditu. Zer izango da hortik aurrera? Ele­

mentu bera izango al da oraindik ere? Masa­zenbaki bera izango al du? Esan zein den.

11. 8 protoi dituen atomo neutro batek 2 elektroi hartu ditu. Zer eratuko da? Elementu bera izango al da oraindik ere? Esan zein den.

12. Zure ustez, hidrogenoa zergatik izan daiteke H+ edo H-? Metala ala ez­metala da?

13. Begiratu atomo honi eta erantzun:

a) Atomo neutroa al da?b) Haren masa­zenbakia 13 al da?c) Zein da haren zenbaki atomikoa?d) Ioi positiboa al da?

14. Esan nukleo hauetatik zein diren elementu beraren isotopoak:

1224X 16

28X 1226X 16

30X 1224X 13

26X

15. Hondakin nuklear guztiek ez dute jarduera erradioaktibo bera. Bilatu jarduera erradioakti­boari buruzko informazioa.

16. Boro atomo batek 10,013 u­ko masa du. Zer masa du gramotan?

17. Zenbait elementu kimikoren izena zientzialari edo leku baten izenetik dator. Bilatu elementu hauek eta adierazi zer lekuk edo zientzialarik eman dieten izena: Po, Cm, Ga, Pu, Rf, Es.

18. Zer alde dago atomoaren eta elementu kimi­koaren artean?

19. Identifikatu naturan gas­egoeran dauden bost elementu.

Finkatzeko jarduerak

20. Demagun eguzki­sistema balizko atomo bat dela. Tamainari erreparatuta, esan zein izango liratekeen elektroiak, eta zein, nukleoa, jakinda Eguzkiaren eta Eguzki Sistemaren mugen artean 5 · 109 km inguruko distantzia dagoela, eta Eguzkiaren diametroa 106  km ingurukoa dela.

21. Arkatzez egindako zentimetro bateko lerro ba tean, 65 milioi karbono atomo daude, gutxi gorabehera. Zer diametro du atomo bakoitzak?

22. Kopiatu eta osatu taula hau zure koadernoan:

Atomoa Z A p+ n0 e–

Si 14 14

Br– 80 36

Ni 58 28

Ag 47 60

Al3+ 27 14

Bi 209 126

23. Esan zer ioi mota eratzen duten berilio, alumi­nio, fosforo eta fluor elementuek, eta adierazi ioi horien ikurra.

24. Esaldi hauek elementu bereko bi isotopori dagozkie:• Lehenaren masa­zenbakia 35 da. • Bigarrenaren masa­zenbakia 37 da.• Lehena neutroa da. • Bigarrena –1 kargako anioia da, eta 18 elek­

troi ditu.Esan zenbat protoi, neutroi eta elektroi dituen isotopo bakoitzak.

25. Zure ustez, zergatik deitzen zaio periodikoa elementu kimikoak ordenatzen dituen taulari?

26. Litro bat esnetan, 1,2 g kaltzio daude, eta pertsona osasuntsu batentzat egun bakoitzerako gomendatutako kantitatea 800 mg­koa da. Zenbat esne edan behar duzu egunero, beharrezko kaltzio kantitate guztia hartzeko?

27. Zer elementu dira gorputz­likidoen osagai nagusiak?

Zabaltzeko jarduerak

28. Zenbait egoeratan, mugimendu birakarietan inplikatutako indarrek elkar konpentsatzen dute. Eman adibideren bat.

29. Potasioak 39,10 u­ko masa atomikoa du, eta bi isotopo. Haietako batek 41 u­ko masa atomikoa du, eta % 6,7ko ugaritasuna. Kalkulatu beste isotopoaren masa atomikoa.

30. Iodo-131 elementuak 8,02 eguneko erdidesin­tegrazio­periodoa du. Kalkulatu zenbat denbora igaroko den iodo-131ren 4 g­ko lagin batetik gramo bat geratzeko.

31. Miaketa diagnostikoak egiteko, isotopo erra­dioaktiboak erabiltzen dira. Zure ustez, zer isotopo erabili behar dira, erdidesintegrazio­ periodo txikikoak ala handikoak?

32. Taula periodikoan zer lekutan dauden kontuan hartuta, esan zenbat elektroi hartu edo galduko dituzten elementu hauek ioiak eratzean: Cl, Al, Na, O, Ar eta Ca. Zer ioi eratzen dituzte?

33. Jasotzen dugun erradiazio­dosiaren % 88 itu­rri naturaletatik dator. Ikusten duzunez, % 11,9 baino ez da jatorri artifizialekoa:

Radon 222a% 48,1

Kosmikoa% 14,4 Barnekoa

% 8,5

Lurrazala% 17,0

Artifiziala% 11,9

Esan: a) Zer da radona eta Espainiako zer lekutan

dagoen gehiena?b) Zer elementuk eragiten dute lurrazalaren

erradiazioa?34. Zer dira bioelementuak eta oligoelementuak?

Bilatu mota bakoitzeko bost taula periodikoan, eta esan zein diren metalak eta zein diren ez­metalak.

35. Aztertu zer elikagai sartu behar ditugun gure eguneroko dietan, burdina, fosforo, magne­sioa, sodio eta potasio elementuen gutxieneko beharrak asetzeko.