Transmisioaren ondarea

Juan Manuel Etxebarria AyestaEuskal Filologian doktorea

EuskaltzaindiakoaJ.M. Barandiaranen Etniker taldekidea

Ikertzaile eta idazlea.

Gai garrantzitsu honi hasiera emoteko, besteak beste, gure aurre-tik joandako gizon eredugarri biren esaeretara jo nahi neunke.

Alde batetik, On Jose Migel Barandiarani1 entzunda daukotsathau esaldiau: “Izan zirelako gara eta bagarelako izango dira”. Bestetik,Jorge Oteizari2 irakurrita hau besteau: “Etorkizuna jatorrian dago”.

Era batera edo bestera, biak ibili jakuzan Euskal Herriaren zuzta-rretarik harako ondarea jaso eta aztertzen.

Euskaldunon ondarea jaso, aztertu, egokitu, garaian garaiko egin etaetorkizunera bideratzea danon eginbeharra da euskera jakin zein jakin ez.

Euskal ondarea osotasunean hartu behar da eta ondare horrenespilu euskal hizkuntza da bere zabaltasun osoan, baserri baztertue-netik hasi eta eraikuntza modernoenera bitartean.

243

1 J.M.Barandiaran, Derioko Etniker eskola-bileretan. 19752 J.Oteiza, egunkariko alkarrizketa baten.

Urteak ezeze, mendeak be joan doaz gure euskeraren bizitza luze-an eta hemen gagoz bizigurean gaurko egoera larrian.

Gure historia luzean zehar, askok eta askok egin eta egingo deu-tsogu itaun hau geure buruari: “Herri zahar eta txiki honen hizkun-tzak, hau da euskerak, zelan daragoion baino ez da bizirik gaur egunEuropan eta Munduan?”

Koldo Mitxelenak3 be egin eutson galdera hori bere buruari etaaikomen bere hitzetan zer adierazten deuskun Jose Manuel Castells-ek4 bere liburuko 1.5 atalean “El hecho cultural-lingüístico” titulupe-an. Besteak beste, hauxe dino J.M.Castells-ek: “No cabe duda algunaque la más preclara de esas señas de identidad del pueblo vasco cons-tituye el idioma vasco, euskera o vascuence...” eta geroago: “Se hahecho notar el prodigio de la corservación del euskera en mayormedida cuando el País Vasco ha sido la zona de tránsito y la compe-tencia de lenguas romances mucho más desarrolladas y habladas nodejaban resquicio alguno; tal como exponía K. Mitxelena”:

“Si tomamos como referencia de la comparación los demásterritorios de esta parte de occidente, no queda, salvo el nuestro,ningún idioma antiguo que no haya sido ahogado por el impul-so de las lenguas indoeuropeas y, en última instancia y especial-mente por el latín. Causa asombro a cualquiera, y justificada-mente, esa pervivencia ininterrumpida. Nadie, por lo menos, hahallado todavía, aunque han sido muchos los que lo han inten-tado, una explicación plena y satisfactoria”.

Gaur egun be itaun hau buru-bihotzetan daukagu eta garaiangaraikook daukagu geureari eusteko ardura eta erantzukizuna.

244

Juan Manuel Etxebarria Ayesta

3 K. Mitxelena. Entre nosotros. Irún 2001.4 Castells J.M. El hecho diferencial de Vasconia. pag. 52-56. SS. 2007.

Ni, gaur, hipotesi gisa baino ez bada ere, erantzun bat emotenausartuko nintzake. Gure herri zahar honek, beti berton egon arren,inguruetako hainbat eta hainbaten eraginak jasan behar izan ditu etazelan edo halan aurrera egin dogu garaian garaiko eta tokian tokikoeragozpenakaz baina gure geure hizkuntz nortasuna galdu barik.Nortasun sustraitu horrek dauka zutik gure euskeraren arbola.Borondatez zein derrigorrez, beti egon gara zabalik beste kultura ba-tzuetara, baina, zuhur, sano zuhur geureari eusteko, batez be geurehizkuntzari, euskal kultura orokorraren barruan. Orain arte be, eus-kaldun egin eta egiten gaituena dogu nortasun oinarri, geroan be bes-te hainbeste. Baina hori gure geure esku dago, euskaldun izan eta eus-keraz bizi bagara. “Denporeak agertuko deusku edurra mendian”5.

Eta gaur zer? Ba, hemen gabiz beharleku honi aurre egiten era-kunde, talde zein bakarrean.

Euskal trasmisioaren ondarea orokorrean hartuta, euskera idatziaeta ahozkoaren artean ez dago orekarik. Euskera idatziaren munduanbehar asko egin da eta oso onak. Gainera, gaurko medio elektronikobidez esku-eskura daukagu egin eta egiten gabizan guztia.

Baina, ahozko euskeran zer? Bai, egia da, asko egin da baina nireustez, belarrietatik barik begietatik ez ete gabiz bideratzen etorkizu-neko euskera?

Mikel Zarateren6 “Idatz eta Mintz” alegia ospetsua jatort gogora.Idatz, lantzen gabiz baina zenbateraino Mintz? Gaurko Berridatzhorrek ez ete deusku Bermintz sortu? Non dago ahozko trasmisioa?Zer egin behar litzake euskerak bizirik irauteko? Zer ete da hobe,hainbesteko informazio idatzia ala bizitzeko laineko ahozko tradiziogaurkotua?

245

Transmisioaren ondarea

5 Zeberioko esaera: Denporeak argitu egiten deuskuz gauzak.6 M. Zarate. Ipuin antzeko alegi mingotsak. L. Zugaza. 1975.

Itaun asko mahai inguru baten erantzunak emoteko. Baina ekinabaragarria dala esaten danez, ba, ekin deiogun gure esku dagoanari.

Ahozko ondarea zaintzearen ardura ez da gaurkoa bakarrik. Ardu-ra hau deporaren joanean legeztatu be egin da eta Euskal AutonomiaErkidegoari dagokionez, 1990. urtean Eusko Jaurlaritzak onartutakoOndareari buruzko Legeak jaso egin zuen ondare horren izaera berezabaltasunean. Lege horren bosgarren kapituluko Ondare Etnografi-koari dagokion 53. artikuluak hauxe dino:

“Gauzazkoez besteko etnografi ondasunak hara nola, ekan-du, ohitura, sorkuntza edo jokaerak, hauek aurkitu daitezkeene-ko gauzazko aztarnak baino garrantzizkoago direnak, legehonen arabera gaitasunaren jabe den Administrazioak zaindukoditu, horretarako, horien ikerketa eta bilketa zehatz horiek etor-kizuneko belaunaldienganaino ailegatzea bermatuko duten gau-zazko euskarrietan egitea sustatuz”.

Lege honi deutsala, gaur egun Euskaltzaindiako DialektologiaBatzordeko zuzendaria dan A. Arejitak7 arrazoitu egiten deusku egi-tasmo hau.

Besteak beste, lehenago egindakoagaz gainera, aiko zer dinoskunA. Arejitak:

“Euskaldunon kasuan ere, gure hizkuntzan gertatu da gurejendearen eta gure giza taldeen kultura ondarea bideratu due-na, belaunaldi batetik bestera eta ahoz transmititu duena.Gurasoek euren seme-alabei irakatsi dizkiete euren uste-sines-teak, baloreak, ohiturak, ikusmoldeak, jokabideak.

Baina ahozko transmisio bide hori eten egin da neurrihandi baten, batez ere gizartea aldaketa sakonetan murgildu

246

Juan Manuel Etxebarria Ayesta

7 A. Arejita, in Ahozko ondarea biltzeko egitasmoa, EUSKERA, LII, 2007, 1.

den unetik. Eta gizartean gertatu diren aldaketa sakonen arte-an, transmisio bideak eurak aldatu dira batez ere: lehen etxe-an gurasoetatik ikasten zirenak gaur eskolan irakasten dira,eta familiak betetzen zuen sozializazio funtzioa gaur eskolekbetetzen dute. Hedabideen eragina ere hor sar daiteke: ikus-entzunezkoak, paperezkoak zein digitalak direla.

Horren ondorio zuzena da, mendeetan zehar herri-pentsa-moldea osatu duten elementuak, lehen gure aurretikoengan-dik modu naturalez hartu izan ditugunak, desagertzekozorian gertatu izana.

Tramsmisioaren etena gure kasuan beste gizarte batzuetanbaino biziagoa izan da. Arrazoi askogatik; gure gizarteak alda-keta sakonak ezagutu dituen garaian, gure hizkuntza bestebatzuk baino egoera ahulagoan gertatu delako gizarte mailan.Horrezaz gainera, euskal gizarteak ezagutu eta jasan duenaldaketa-prozesua bizkorra eta sakona izan da era batera: jen-dearen bizimodua erabat aldatu da; bizimodu modernoak tra-dizionala ito egin du. Eta oro har, tradiziozko ogibideak, lan-prozesuak, ohiturak, sinesteak, lexikoa..., azkenean munduoso bat joanez doa, eta horrekin batera gure hizkuntza zaha-rraren alderdi handi bat”.

Transmisioaren ondare hau galdu ez egiteko hainbat lan egin etaegiten da eta, besteak beste, Euskaltzaindiak badaragoio zelanbeistbeharleku horri.

Euskal Hizkuntzaren Atlasa eskuartean dauka baina bere mugakdituela adierazten deusku horren ardura hartu dauan A. Arejita Eus-kaltzain osoak. Aikomenzan zertzuk dinoskuzan:

“Ondare horrek baditu muga batzuk, hizkuntza atlas bati dago-kion aldetik: hitzetan oinarrituta dago gehienbat –gramatikan ere zatibat–, edo zehazkiago esanda, esparru tematikoetan. Kontzeptu jakin

247

Transmisioaren ondarea

bat adierazten duten hitzak euskararen eremu osoan zein diren biltzeadu irizpide eta lehentasun. Baina bide batez esan barik ezin utz dai-teke, hitzen arrimura ingurune aberatsa jaso dela, nolabait “etnotes-tutzat” jo daitezkeenak: hitzon inguruko azalpen-argibideak, erabile-ra-kontestuak, bide batez batu diren zenbait sineste, ohitura, esaera,errefrau, e.a.

Beste erakunde eta ikertzaile batzuk ere badira ahozkotasunareneremu horretan jardun dutenak. Unibertsitateetan doktoretza-tesiugariak defenditu eta argitaratu dira azken hamarkada bietan –nahizjasotze-lana gehienetan idatziz egin den–. Unibertsitate batzuetanentzutezko edukiaren banko informatikoak ere sortu dira eta ahozkomaterial hori sailkatzen dihardute.

Osterantzeko erakunde batzuk ere badira lan meritugarria egitendihardutenak: batzuk etnografiaren tradizio ikuspegitik, beste batzukgizarte mundu modernoagoaren ikuspegitik. Baina funtsean guztiokdute ardatz bat: ahoz transmitituriko edukiak dira gorde eta sailka-tzen dituztenak; ahozkotasunaren biltegi antolatuak prestatzen dituz-te. Bestetara esanda, idatzizko bibliotekan paralelo diren bibliotekamodernoak sortzen ari dira: oralitatearen biltegiak”.

Orain arte esandako guztia barruti hurragora ekarri gura neunkeharagoko lindero edo mugarrietan barruregi sartu barik.

Lehentxuago esan dot hizkuntza bizitzaren espilu dala gure bizi-tzako leku-denborak bertan ikusten diralako.

Heraklitoren “panta rei” esakerari eutsiz, belaunaldiz belaunaldikobizitzaren nondik norakoan denporeak ez dau parkatuten eta sarriaskotan lekuak be ez. Denporea geroago eta arinagoa doa eta lekua betransformatzen dabil.

Bide bat zelangoa dan jakiteko norbera bertatik ibilita egotealan-gorik ez dago. Transmisioaren ondarearen arazoa azaltzeko Zeberiokoherria, neure herria, hartuko dot adibide gisa.

248

Juan Manuel Etxebarria Ayesta

Zeberio barruan, ertzean dagozan auzune bi hartuko doguz,Uriondo bata eta Undurra bestea (ia hamar kilometro batetik beste-ra). Denporari dagokionez, hiru belaunaldi, geure gurasoena, guregeurea eta geure seme-alabena.

Goazen Uriondora. Gure amaren gazte denporan, (gaur 89 urtedauz) Uriondo 20 etxebizitzako auzunea zan, hogei etxeotatik bostbizimodu bikoak, beraz, 25 etxebizitza guztira, danak ia alkarri deu-tsiela, hiru ataletan banatuta: Goinu (goikoak), Beanu (behekoak) etaAneko (haraneko edo zelaikadakoak). Etxe bakotxean etxekada jen-dea. Amak eta biok kontatu be egin genduzan, oboan, eta ehundakaluzeak bizi ziran belaunaldika eta enala bizi be, hau da, segiduan.Gehienak errentoreak ziran. Bost propietariorena zan auzuna guztia.Uriondo, Ugaotik8 Arteara doan kaminotik kilometro bi ingururadago, goian eta eguzkibegian. Joan-etorriak oinez eta akarreoak bur-diz, astoz edo mandoz, zaldiz ugazaba barrik.

Sineskaitza bada be, hauxe zan hango egoera. Etxeetan ez egoanurik. 1961ean garai haretako D. Pedro Ormaetxebarria abadeaklagunduta, ura ekarri eben auzunako hiru puntutara, edateko zeingarbikuzietarako. 1978an kaminoa zabaldu zan eta asfaltatu.1990ean argi-indar elektrikoa heldu zan Uriondora, artean, karburo,petrolio edo argizari edo kandelargiagaz konponduten ziran.

Egoera honek urteen joanean-joaneango exodoa sortu eban.Zaharrak, hau da, nire aititaren belaunaldia bertan geratu zan.Hurrengo belaunaldikoak, gizonezkoak batez be, labrantzea itxi etaUgao, Basauri eta inguruetan beharra topatu eta apurka-apurkapisuak erosten hasi ziran etxerik hara beharrera joateko. Andrazkoak,

249

Transmisioaren ondarea

8 Ugao, Miravalles da baina Zeberiokoontzat Kalle izena erabiliagoa da. Adib.Kalleko Kofradia; Kalleko fabrikak etab.

barriz, gure amak esan beistike, “miruek arra letxe (miruak harralez)”9 ezkondu ziran propietate edo pisuetara.

Uriondo hutsituz joan zan. Behetara joandakoak, eutsi egin deu-tsie baserriari ortuari apurtxu bat eta txarri-oiloen atxakiagaz, bainaapurka-apurka dana itxi dabe eta etxeak jausten dagoz.

Uriondoko bertoko hirugarren belaunaldian, enala, ia-ia bat bai-no ez da bizi, propietario egin zalako. Gure amak honantxe kontatudeust: “Uriondo esta lengoa. Oin, enala b(t)p(b)año esta bisi, ori Epe-rran erentziko propiedadedune, bai, Eperra esaten geuntzena, gison ler-dena t´aibela yatzun, aibela bai, airosoa, begiargie, ba axenekoak lotudire”10

Hauxe da Uriondoren historia tristea. Eta egia da. Gure aititaManuelen garaiko Uriondo ezagutu ez baneu sinistu be ez nebanegingo sinistu ez egitekoa da izan be eta han gertatua.

Arlo hori joan da baina Uriondoko euskera zaharra eta aberatsanon geratu jaku?

Ba, aiko, gure aititaren etxea hutsik eta jausten dago baina gureUriondoko familiako euskera amaren bitartez heldu da nigana eta nikneure seme-alabei emon deutsiet Zeberion bizi ez arren. Beraz, trans-misioaren ondarea aldean daroagu, ez Uriondon baina bai Uriondo-koa.

Antzera gertatu da Undurra, gure aitaren auzuneagaz, kaminoondoan egon arren auzunea, han Zeberioko ergoienen11.

250

Juan Manuel Etxebarria Ayesta

9 Esaera: arin, atoan esan gura dau. Miruak harra ikusten dauanean atoan doaberagana.

10 Neure amari egineko alkarrizketa batekoa, 2008ko abenduan11 Zeberioko herria luzea da eta goiko parteari Ergoien deritzogu eta behekoari

Elbarren.

Ergoien ez dago Uriondo moduan batuta. Hamasei etxebizitzaegon dira baina banatuta: hiru baserri Undurran, bat Zabalen, biAlbitzun, bi Kareagan, hiru Etzebarrin eta bost Ugarten. Hamaseitik,zazpi propietarioak eta gainetikoak errentoreak. Biztanleei dagokie-nez, gure aititaren garaian ia ehun biztanle egozan. Gaur egun, ena-la, lau baserritakoak bakarrik. Gurean, hiru biztanle, ama, alabea etasuina, beste baten hiru, gurasoak eta alabea, beste baten neba-arrebabi eta azkenengoan sei biztanle, eta bertako ume biak dira auzunakoume bakarrak.

Aikomen ba Uriondo eta Undurra-Ergoieneko egoera eta hemenbe transmisioaren ondareari buruzko itaun berbera egin geinke: Nongeratu jaku ondare hori?

Ba, aitu, Uriondokoaren moduan aitarena neugana heldu da etanigandik seme-alabengana.

Nire kasua aberasgarria izan da. Gure ama Uriondotik gure aitarenbaserrira Undurrara ezkondu zan, tronkalera, gure aitaren gurasoak bebertan bizi izan ziranez hiru belaunaldi batera bizi izan gara nagusiagoegingo ez nintzan arte eta gure belaunaldia pribilegiatua izan da.

Altxor eder honen jabe nintzala aspaldirik hona nekian DeriokoSeminarioan lehenengo, gero irakasle lez Derion bertan On JoseMigel Barandiaranen Etniker talde-lanak egitean baina batez be Eus-kal Filologia egiten neban bitartean. Euskera sakondu ahala nireondarea aberatsa zala konturatu nintzan eta Etnografia eta Hizkun-tzalaritzan aditua izan ahala hartu neban Etno-Linguistikako bideariekiteko ardura.

Halantxe daragoiot, Zeberion hasi eta Gorbeia inguruko euskeraaberatsa jaso eta aztertzen etorkizunera bideratzeko.

Alde batetik, Etnografia mailan, 1975erik hona hainbat etnotestueta ondorengo bildu eta aztertu dot eta gaur be horretan dariot beste

251

Transmisioaren ondarea

liburu luze bat prestatzen 1995eko “Gorbeia Inguruko Etno-Ipuineta Esaundak”12 liburuaren antzerakoa.

Beste alde batetik, nire “Zeberio Haraneko euskararen azterketaEtno-Lingustikoa”13 doktorego tesiaren bidetik eskola bat sortu dotDeustuko Unibertsitatean, tesina, tesi eta ikerlan zuzendari lez.

Eta aurreko bide biak bat eginik, herririk hara jasotako altxor hau,literatura mailara eroaten nabil nire eleberri, ipuin liburu, bertso,abesti, material didaktiko eta gainetikoen bidez, bizkaiera literarioanzein euskera batuan.

Transmisioaren ondare hau, ahorik hara jasoa izan arren, idatzizemoten dot ezer galdu ez egiteko.

Uriondon eta Undurran ahoz hartu nebana ahoz emon dot gureetxe barruan eta seme-alabengan geratu da baina nire aportazioakharago jo gura dau eta idatziaren bidez haragora be heldu daiteke.

Azken urteotan, berbaldi asko emoten daragoiot ikastetxerik ikas-tetxe, mito, esaunda eta ohiturak kontatzen eta ondo joat nahiz etahartzaileak uritarrak izan, gaur Euskal Herria ia uri egin jakulako.

Trasmisioaren ondarea jagoteko gaurko egoerak ez deusku askolaguntzen. Egia esateko, beste parametro asko euki behar dogu kon-tutan eta bizitzaren joanak ganaz egiten deuskula uste dot, eta batezbe gazte eta umeai.

Hizkuntza, gure kasuan euskera, bizitzaren espilu dala esan dotbaina bizitzako leku-denpora eta beragaz batera gizartearen aldaketakespilu horretan islatzen dira.

252

Juan Manuel Etxebarria Ayesta

12 Labayru-BBK-k argitaratua.13 IKA argitaletxea. Zornotza 1991.

Zer egin geinke orduan egoera honen aurrean? Aiko, soluziomagikorik ez daukat baina gitxienez asmatu egin behar geunke gaur-ko egoera ezeze aurrekoa be islatu eta etorkizunera bideratzeko baliodauan espilu konbexua.

Bizitzaren joanean-joaneango bidean, beti geratuko jaku zaharki-tuta ondare horren zati bat baina zergaitik ez dogu egiten baserrizaharrakaz egiten doguna, hau da, eperditik bota beharrean, zutikdagoela barriztatu, egokitu eta etorkizuneratu?

Teoriari itxi eta goazen errealitatera. Zeberioko auzuna bi aipatudoguzanez gero, aikomenzan etnotestu bi bertsio etimologiko, biz-kaiera literario eta batuan, bata Uriondokoa eta bestea Undurrakoa.Zer egin behar dogu altxor aberatsa baino be aberatsago honegaz,zaharkitutzat jota bertan behera itxi azpira zaharrean ala baliogarriadan guztia etorkizunera bideratu? Erantzuna hauxe: gaurkook ez garalehengoaren epaile, trasmisoreak baino. Hortxe dago nire ustez euskeraren bizibideko etorkizuna, ezpabere “Minbako arranaugerr(k)tx(y)an”14 (mihin bako arrana ugerrak jan). Eta hori gertatuez egiteko aikomen nire bihotzerik harako aholkua:

Itsasoan handi urabasoan ugari zura,euskaldun izan, euskeraz bizizainduaz euskal kultura15.

253

Transmisioaren ondarea

14 Esaera: arrana be erabili ezik ugertu egiten da.15 Kopla hau nire “ Euskal urtea ohituraz betea” Ibaizabal Zornotza 2003, libu-

ruan dator, 217. orrialdean.

1) Etnotestua

Lenao bekontautzut ebaie orrek taloankontu orrekistorie dauko.Gaur Uriondonetzeakutzi(k)t(d)aos,domingeruenbatzuk kendute,baie lenao enalabisi sen jentea ieetze gustietan.

Gaienakerrentoreak(g)intzesan da baurtean batenerrenteapagetako egune

2) Bertsioetimologikoa

Leenago bekontatu deutsute baia orrektaloaren kontuorrek istoriadauka. GaurUriondon etxeakutsik dagoz,domingerurenbatzuk kenduta,baia leenagoenala bizi zanjentea ia etxeguztietan.

Geienakerrentoreakgintzazan eta baurtean batenerrenteapagetako eguna

3) Bizkaieraliterarioa

Lehenago bekontatu deutsute baina horrektaloaren kontuhorrek historiadauka. GaurUriondon etxeakhutsik dagoz,domingerurenbatzuk kenduta,baina lehenagoenala bizi zanjendea ia etxeguztietan.

Gehienakerrentoreakgintzazan eta baurtean batenerrenteapagetako eguna

4) Euskara batua

Lehenago erekontatu dizutbaina horrektaloaren kontuhorrek historiadauka. GaurUriondon etxeakhutsik daude,domingerurenbatzuk kenduta,baina lehenagoenala bizi zenjendea ea etxeguztietan.

Gehienakerrentoreakginen eta baurtean batenerrenteapagetako eguna

254

Juan Manuel Etxebarria Ayesta

URIONDO ETA UNDURRAKO ETNOTESTUAK, ETNOTES-TUTIK EUSKERA BATURA.

URIONDOKOA

Barriemailea: Leonor Ayesta Goikoetxea, neure ama, ZeberiokoUriondokoa, Undurrara ezkondua eta han bizi da gure aitaren tron-kaleko baserrian. 2007. urtean 88 urte.

EZKONTZA IRABAZI TALO BATEGAITIK

ote san d´etzebakotxeko batalkartut´errenteapagetan yoatensirean usabanetzera da gerokontuek arreglauorduen baskalduusaban konture.

Errentea eraaskotara pagetasan. Sati bet(d)iruten, bestesati bet egenerotan,seinde, ollaskobatzuk, indabead´olangoaksegun selangotratue eta babeste erea yatzunu sera, ba, beartruke. Usabak abere bearretarakoeskatu itoskuneskubearra,seinde,garibearrakiteko,iketzegostekoedo beste

egoten zan etaetxe bakotxekobat alkartu etaerrentea pagetanjoaten zireanugazabarenetxera eta gerokontuakarreglatu orduanbazkalduugazabarenkontura.

Errentea eraaskotara pagetanzan. Zati batdirutan, bestezati bat egenerotan,zeinda, ollaskobatzuk, indabeaeta olangoaksegun zelangotratua eta babeste erea jatzunu zera, ba, beartruke. Ugazabaka berebearretarakoeskatu egiteneuskuneskubearra,zeinda,garibearrakegiteko,

egoten zan etaetxe bakoitzekobat alkartu etaerrentea pagetanjoaten ziranugazabarenetxera eta gerokontuakarreglatu orduanbazkalduugazabarenkontura.

Errentea eraaskotara pagetanzan. Zati batdirutan, bestezati bat egenerotan,zeinda, oilaskobatzuk, indabaeta holangoaksegun zelangotratua eta babeste era jatzunu zera, ba, behartruke. Ugazabaka berebeharretarakoeskatu egiteneuskuneskubeharra,zeinda, gari-beharrak egiteko,ikatza egosteko

egoten zen etaetxe bakoitzekobat elkartu etaerrentea pagetanjoaten zirenugazabarenetxera eta gerokontuakarreglatu orduanbazkalduugazabarenkontura.

Errentea eraaskotara pagetanzen. Zati batdirutan, bestezati batgenerotan,zeinda, oilaskobatzuk, indabaeta holangoaksegun zelangotratua eta babeste erazitzaizun zera,ba, behar truke.Ugazabak berebeharretarakoeskatu egitenziguneskubeharra,zeinda, gari-beharrak egiteko,ikatza egosteko

255

Transmisioaren ondarea

edosetarako, dayoan in bearborondateskontra benorbere etzekobearrak itxiteusaba seinasarratu.Errentoreakorixe dauko,iñon aspien onbear, d´orregaitiesan be iten duau esakera au:“errentorea arrilabanean bisidala”. D´augisoneskoakasiten san,d´andraskoaketzeari autzin inbear da gisonakusabaneandaosen bitarteangisonbearra(k)p(b)e in in beard´etzekoak (g)anera, seinde, bayanariek, kortabearrak etaetzekogarbikusie,naikoa sereginikantza emotendanari, eske,

ikatzegostekoedo besteedozertarako, etajoan egin bearborondatezkontra benorbere etxekobearrak itxitaugazaba zeinaserretu.Errentoreakorixe dauka,iñoren azpianegon bear, etaorregaiti esan beegiten dogu auesakera au:“errentorea arrilabanean bizidala”. Eta augizonezkoakazegiten zan, etaandrazkoaketxeari eutsinegin bear etagizonakugazabareneandagozanbitarteangizonbearrak beegin-egin beareta etxekoakganera, zeinda,ba janariak,korta bearrak eta

edo besteedozertarako, etajoan egin beharborondatezkontra benorbere etxekobeharrak itxitaugazaba zeinhaserretu.Errentoreakhorixe dauka,iñoren azpianegon behar, etahorregaitik esanbe egiten doguhau esakera hau:“errentorea harrilabanean bizidala”. Eta haugizonezkoakazegiten zan, etaandrazkoaketxeari eutsinegin behar etagizonakugazabareneandagozanbitartean gizon-beharrak beegin-egin behareta etxekoakgainera, zeinda,ba janariak,korta-bearrak etaetxeko

edo besteedozertarako, etajoan egin beharborondatezkontra erenorbere etxekobeharrak itxitaugazaba zeinhaserretu.Errentoreakhorixe dauka,inoren azpianegon behar, etahorregaitik esanere egiten duguhau esakera hau:“errentorea harrilabanean bizidela”. Eta haugizonezkoakazegiten zen, etaandrazkoaketxeari eutsi eginbehar etagizonakugazabareneandauden bitarteangizon-beharrakere egin-eginbehar etaetxekoak gainera,zeinda, bajanariak, korta-bearrak etaetxeko

256

Juan Manuel Etxebarria Ayesta

etzea taetzinguruetolostu esik(g)oseak etaugerra(k)tx(y)an.A! d´umeak!neskatoneskatorik kridad´asko usabanetzeatara. Ninauk asinaindun gureusaban semegastea, nau bañopitibe(t)k(g)astetagoa, ai amatxue! ninau umea dasentzain amarurtegasusabaneramantenitalde.

Olangoxea sanordukoa ta seingotzesu bakonformau edoagoantau in bear.

D´egun beten,Uriondon,

etxekogarbikuzia,naikoa zereginikantza emotendanari, eske,etxea eta etxeingurua tolestuezik goseak etaugerrak jan. A!eta umeak!neskatoneskatorik kridaeta askougazabenetxeetara. Nikneuk azi nendungure ugazabarenseme gaztea, neubaño piti batgaztetagoa, aiamatxua! ni neuumea etasentzain amarurtegazugazabarenera,mantenitalde.

Olangoxea zanordukoa eta zeregingo deutsazuba konformatuedo aguantatuegin bear.

Eta egun baten,Uriondon,

garbikuzia,nahikoazereginik antzaemoten danari,eske, etxea etaetxe inguruatolestu ezikgoseak etaugerrak jan. A!eta umeak!neskatoneskatorik kridaeta askougazabenetxeetara. Nikneuk hazi nebangure ugazabarenseme gaztea, neubaino piti batgaztetagoa, aiamatxua! ni neuumea etasentzain hamarurtegazugazabarenera,mantenitalde.

Holangoxea zanordukoa eta zeregingo deutsazuba konformatuedo aguantatuegin behar.

Eta egun baten,Uriondon,

garbikuzia,nahikoazereginik antzaemoten denari,eske, etxea etaetxe inguruatolestu ezikgoseak etaugerrak jan. A!eta umeak!neskatoneskatorik kridaeta askougazabenetxeetara. Nikneuk hazi nuengure ugazabarenseme gaztea, neubaino piti batgaztetagoa, aiamatxua! ni neuumea etasentzain hamarurtegazugazabarenera,mantenitalde.

Holangoxea zenordukoa eta zeregingo diozu bakonformatu edoaguantatu eginbehar.

Eta egun batean,Uriondon,

257

Transmisioaren ondarea

bueno, guBeanun bisigaintzesan baieorko Goinukoanartean aitenordes semeayoan san errenta-paguek iten.Ganeko mutile,lerdena ta ganeraaibela, begiargie.Da ba yoansirean usabanetzera da bausaborrerietxoten daosela,kridea ebilentaloak erretakoorea iten ogiefaltauen betaloak erretako,bakisu, lenaoyan bes askot´entrameaaskarrie. D´olandaosela, oriGoinuko mutillerden d´aibel oriaregas krideagasfijau sen, krideabera be baimutilegas,d´alangon batenlotzak aldeabatera itxite non

bueno, guBeanun bizigintzazan baiaorko Goinukoenartean aitarenordez semea joanzan errenta-paguak egiten.Ganeko mutila,lerdena etaganera aibela,begiargia. Eta bajoan zireanugazabarenetxera eta baugazaba orrerietxoten dagozala,kridea ebilentaloak erretakoorea egiten ogiafaltauan betaloak erretako,badakizu,leenago jan be ezasko etaentrameaazkarria. Etaolan dagozala,ori Goinukomutil lerden etaaibel ori aregazkrideagaz fijatuzan, kridea berabe bai mutilagaz,eta alangoren

bueno, guBeanun bizigintzazan bainahorkoGoinukoenartean aitarenordez semea joanzan errenta-paguak egiten.Gaineko mutila,lerdena etagainera aibela,begi-argia. Etaba joan ziranugazabarenetxera eta baugazaba horreriitxarotendagozala, krideaebilen taloakerretako oraegiten ogiafaltatuan betaloak erretako,badakizu,lehenago jan beez asko etaentrama azkarria.Eta holandagozala, horiGoinuko mutillerden eta aibelhori haregazkrideagaz fijatuzan, kridea bera

bueno, guBeanun biziginen bainahorkoGoinukoenartean aitarenordez semea joanzen errenta-paguak egiten.Gaineko mutila,lerdena etagainera aibela,begi-argia. Etaba joan zirenugazabarenetxera eta baugazaba horriitxarotendaudela, kridazebilen taloakerretako oraegiten ogiafaltatuan eretaloak erretako,badakizu,lehenago jan ereez asko etaentrama azkarria.Eta holandaudela, horiGoinuko mutillerden eta aibelhori haregazkridagaz fijatuzen, krida bera

258

Juan Manuel Etxebarria Ayesta

diñotzon mutilorrek:

– Nik i zukerrekotaloa(k)tx(y)angonaunkes ba, dagusture in be!

– Bai?- erantzunotzen erdiirribarrekaneskatoak-, banik i erre be baisuri talaburriñanasal biko taloak!

D’aikoan amaikaterdiek! nobio essirean in ba? Daba bebisennobio. Andik ilasterrera, ausokoume batartudienbesoatan, lenaousedioa egoannobio-nobiek eume batbesoatanartzeakoa,

baten lotsakaldea bateraitxita nondiñotson mutilorrek:

– Nik i zukerretako taloakjango neunkezba, eta gustoraegin be!

– Bai?- erantzuneutson erdiirribarrekaneskatoak-, banik i erre be baizuri talaburriñanazal biko taloak!

Eta aikoanamaika terdiak!nobio ez zireanegin ba? Eta babaebizan nobio.Andik ilasterrera,auzoko ume batartu eudienbesoetan,leenago usadioaegoan nobio-nobiak e umebat besoetan

be bai mutilagaz,eta halangorenbaten lotsakaldea bateraitxita nondinotson mutilhorrek:

– Nik i zukerretako taloakjango neunkezba, eta gustoraegin be!

– Bai?- erantzuneutson erdiirribarrekaneskatoak-, banik i erre be baizuri talaburriñanazal biko taloak!

Eta aikoanhamaika t’erdiak!nobio ez ziranegin ba? Eta babaebizan nobio.Handik ilasterrera,auzoko ume bathartu ebenbesoetan,lehenago usadioaegoan nobio-nobiek e umebat besoetan

ere baimutilagaz, etahalangoren batenlotsak aldeabatera utzita nondiotson mutilhorrek:

– Nik zukerretako taloakjango nituzke ba,eta gustora eginere!

– Bai?- erantzunzion erdiirribarrekaneskatoak-, banik erre ere baizuri talaburriñanazal biko taloak!

Eta aikoanhamaika t’erdiak!nobio ez zirenegin ba? Eta babazebiltzannobio. Handiklasterrera,auzoko ume bathartu zutenbesoetan,lehenago usadioazegoen nobio-nobiek ume batbesoetan

259

Transmisioaren ondarea

aitibitxi-amabitxiisitekopontontzikobautisuen,d´orineskero errigustie(k)tx(y)akitauen serio taformal dabisela,eskontakoplanean.

Da gero andik iurte pare bateraeskondu insirean neskatoanetzera dabikuntzan bisisirean moduapur bet inarteño.

Bikuntzan bisiteaesta beti fasileisiten gero e!Dirukontue(k)p(b)eerdibana in bearisiten dires,d´olango gausak.Ondo konpondueskero don, baietxarresean estaobisiko danik.

artzeakoa,aitabitxi-amabitxi izatekopontontzikobautizuan, etaori egin ezkeroerri guztiakjakiten euanserio eta formaldabizala,ezkontakoplanean.

Eta gero andik iurte pare bateraezkondu eginzireanneskatoarenetxera etabikuntzan bizizirean moduapur bat eginarteraño.

Bikuntzanbizitea ez da betifazila izaten geroe! Diru kontuakbe erdibana eginbear izaten dira,eta olangogauzak. Ondokonponduezkero don, baiatxarrezean ezdago biziko

hartzeakoa,aitabitxi-amabitxi izatekopontontzikobautizuan, etahori eginez geroherri guztiakjakiten ebanserio eta formaldabizala,ezkontakoplanean.

Eta gero handiki urte pare bateraezkondu eginziranneskatoarenetxera etabikuntzan biziziran modu apurbat eginarteraino.

Bikuntzanbizitea ez da betifazila izaten geroe! Diru kontuakbe erdibana eginbehar izatendira, eta holangogauzak. Ondokonponduz gerodon, bainatxarrezean ezdago biziko

hartzeakoa,aitabitxi-amabitxi izatekopontontzikobautizuan, etahori eginez geroherri guztiakjakiten zuenserio eta formaldabiltzala,ezkontakoplanean.

Eta gero handikurte pare bateraezkondu eginzirenneskatoarenetxera etabikuntzan biziziren modu apurbat eginarteraino.

Bikuntzanbizitea ez da betifazila izaten geroe! Diru kontuakere erdibana eginbehar izatendira, eta holangogauzak. Ondokonponduz gerodon, bainatxarrezean ezdago biziko

260

Juan Manuel Etxebarria Ayesta

Eguneaneguneangobisimoduengorabera andiekoten diresd´agaitiño esatendu sarriten aesakerea: “laratzubaltzak esotutendau personea”.D’egie da isinbe. Aiko, ni naube, eskondueskero,bikuntzan bisiisan nas sarrakusufrutoaaukielako dabakit ori ser dan.Gure Uriondokoamak es ekienerdera asko baiebeti esatoskun“kasao pidecasa”. D´erresoiagalanta.Bikuntzan askoiruntzi bea dabates be sarra-(k)p(b)aragarriantza(k)p(b)adire.

danik. Eguneaneguneangobizimoduangorabeera andiakegoten dira etaagaitiño esatendogu sarritan aesakerea: “laratzubaltzakezagututen daupersonea”. Etaegia da izan be.Aiko, ni neu be,ezkondu ezkero,bikuntzan biziizan naz zaarrakusufruktoaeukielako etabadakit ori zerdan. GureUriondoko amakez ekian erderaasko baia betiesaten euskun“kasado pidecasa”. Etaerrazoia galanta.Bikuntzan askoirentsi bear dabatez be zaarrakbaragarri antzakbadira.

danik. Eguneaneguneangobizimoduangorabeherahandiak egotendira etahagaitino esatendogu sarritan aesakerea: “laratzubaltzakezagututen daupertsonea”. Etaegia da izan be.Aiko, ni neu be,ezkonduz gero,bikuntzan biziizan naz zaharrakusufruktoaeukielako etabadakit hori zerdan. GureUriondoko amakez ekian erderaasko baina betiesaten euskun“casado pidecasa”. Etaerrazoia galanta.Bikuntzan askoirentsi behar dabatez be zaharrakbaragarri antzakbadira.

denik. Eguneaneguneangobizimoduangorabeherahandiak egotendira etahargaitino esatendugu sarritan haesakera: “laratzubaltzakezagutzen dupertsona”. Etaegia da izan ere.Aiko, ni neu ere,ezkonduz gero,bikuntzan biziizan naizzaharrakusufruktoazeukatelako etabadakit hori zerden. GureUriondoko amakez zekien erderaasko baina betiesaten zigun“casado pidecasa”. Etaarrazoia galanta.Bikuntzan askoirentsi behar dabatez erezaharrakbaragarri antzakbadira.

261

Transmisioaren ondarea

Da gero bamodu apur betin audieneanKallera yoansirean bisiten,auren pisure.Mutilek e fabrikasarrean itauelesbear baaurrerantzaetzerikaraeragoionbearren, d´eslengo antzean orbidea(k)p(b)etean oñes eguneanordu bi arpelikemoten yoan-etorrietan, dauda partean tire,baye neguen?neguen atzena.Dandi(k)p(b)ediruen poseaneragoion jenteaketa askotanpropitarioa(k)p(b)año diru geaoatetan audienfabrikati.“Fabrikati ileantxal bat etzera”esatauen emekopropitario andi

Eta gero bamodu apur bategin eudieneanKallera joanzirean biziten,euren pisura.Mutilak e fabrikazaarrean egiteneuan lez bear baaurrerantzaetxerik araeragoionbearren, eta ezleengo antzeanor bideak beteanoiñez eguneanordu bi alperrikemoten joan-etorrietan, etauda partean tira,baia neguan?neguan atzena.Dandik bediruen pozeaneragoion jenteaketa askotanpropietarioakbaño diru geiagoateraten eudienfabrikatik.“Fabrikati ileantxaal bat etxera”esaten euanemengo

Eta gero bamodu apur bategin ebeneanKallera joanziran biziten,euren pisura.Mutilak e fabrikazaharrean egiteneban lez beharba aurrerantzaetxerik haraeragoionbeharren, eta ezlehengo antzeanhor bideakbetean oinezegunean ordu bialperrik emotenjoan-etorrietan,eta uda parteantira, bainaneguan? neguanatzena. Dandikbe diruarenpozean eragoionjenteak etaaskotanpropietarioakbaino dirugehiago aterateneben fabrikatik.“Fabrikatikhilean txahal batetxera” esaten

Eta gero bamodu apur bategin zuteneanKallera joanziren biziten,euren pisura.Mutilak fabrikazaharrean egitenzuen lez beharba aurrerantzetxerik haraeragoionbeharren, eta ezlehengo antzeanhor bideakbetean oinezegunean ordu bialperrik ematenjoan-etorrietan,eta uda parteantira, bainaneguan? neguanazkena. Dendikere diruarenpozean eragoionjenteak etaaskotanpropietarioakbaino dirugehiago ateratenzuten fabrikatik.“Fabrikatikhilean txahal batetxera” esaten

262

Juan Manuel Etxebarria Ayesta

betek. Egie sanisin be, baserrienilean txal bataukiteko amabibai bea dires,d´ori okerrikauki barik.B´olantxe,matrimoniogaste ori bestalabisi sen Kallengisonak etzerikara bear inde,errentore bañoaskos ogeto. Je-je-je, bitutalogintzeak seekarri otzien.Pasau be iñondanik?

propietario andibatek. Egia zanizan be,baserrian ileantxaal bateukiteko amabibei bear dira, etaori okerrik aukibarik. Baolantxe,matrimoniogazte ori bestalabizi zan Kallengizonak etxerikara bear eginda,errentore bañoaskoz obeto. Je-je-je, begitutalogintzeak zerekarri eutsien.Pasatu be iñondanik?

eban hemengopropietariohandi batek.Egia zan izan be,baserrian hileantxahal bateukiteko hamabibehi behar dira,eta hori okerrikeuki barik. Baolantxe,matrimoniogazte hori bestalabizi zan Kallengizonak etxerikhara behareginda, errentorebaino askozhobeto. Je-je-je,begiratutalogintzeak zerekarri eutsien.Pasatu be inondanik?

zuen hemengopropietariohandi batek.Egia zan izanere, baserrianhilean txahal bateukiteko hamabibehi behar dira,eta hori okerrikeuki barik. Baolantxe,matrimoniogazte hori bestelabizi zen Kallengizonak etxerikhara behareginda, errentorebaino askozhobeto. Je-je-je,begiratutalogintzeak zerekarri zien.Pasatu ere inondenik?

263

Transmisioaren ondarea

264

Juan Manuel Etxebarria Ayesta

1) Etnotestua

Baiiii! ori usediosarra da, umeaka Madrilen beume dire ta baurteatan seoserin bea sala ta babespera gaubeanesan iten yakieumeari: “gaurgaubeansestopean lo tabiger belarritatitire”. Da ba,suoksauo(k)p(b)e bai,txikerraksaintzieneansestoa artu tebarruen sartzeansinien baie ke ba,an isin lei lorikin, baie esakeramoduen lotu ded´esan iten du

2) Bertsioetimologikoa

Baiiii! ori usadiozaarra da, umeaka Madrilen beume dira eta baurteetan zeozeregin bear zala etaba bezperagauean esanegiten jakieumeei: “gaurgauean zestopeanlo eta biarbelarrietatiktira”. Eta ba,zuok zeuok bebai, txikerrakzintzieneanzestoa artu etabarruan sartzeanzinien baia keba, an ezin leilorik egin, baiaesakera moduanlotu da eta esan

3) Bizkaieraliterarioa

Baiiii! horiusadio zaharrada, umeak aMadrilen beume dira eta baurteetan zeozeregin behar zalaeta ba bezperagauean esanegiten jakieumeei: “gaurgauean zestopeanlo eta biarbelarrietatiktira”. Eta ba,zuok zeuok bebai, txikerrakzintzieneanzestoa hartu etabarruan sartzeanzinien baina keba, han ezin leilorik egin, bainaesakera moduan

4) Euskara batua

Baiiii! horiusadio zaharrada, umeakMadrilen ereume dira eta baurteetan zeozeregin behar zelaeta ba bezperagauean esanegiten zaieumeei: “gaurgauean zestopeanlo eta biarbelarrietatiktira”. Eta ba,zuok zeuok erebai, txikerrakzinetenean zestoahartu etabarruan sartzenzineten baina keba, han ezinliteke lorik egin,baina esakera

UNDURRAKOA

Barriemailea: Paula Arroita Usategi. Neure amama. Aitaren ama.Zeberioko ergoieneko Undurrakoa. Nekazari eta etxeko andrea. Gra-baketa: 1977an, 84 urte.

ZESTOPEAN EGIN LO URTEAK EGIN BEZPERA GAUEAN

urteak ingodirean besperagaubean. Saneanedo sestoan esbaie astotzaranbai in dosue lomantarrean otensintzienean, txikitxikiten, bates beartayorreat´olango bearrakitengaindusenean.Eroan astotzaraksolora t´anitxiten sireantitiko umeakmuna bastarreand´olan gausabiek in, sentzainda solobearrak.

Sanak a selaniten gaindusendiñostesu?B´aiko. Gurean egure aite, buenosure aititeFrantzisko sanorretan aitue.

egiten doguurteak egingodirean bezperagauean.Zaranean edozestoan ez baiaastotzaran baiegin dozue lomantarreanegotenzintzienean, txikitxikitan, batez beartajorrea etaolango bearrakegitengenduzanean.Eroan astotzaraksolora eta anitxiten zireantitiko umeakmuna bazterreaneta olan gauzabiak egin,sentzain etasolobearrak.

Zaranak a zelanegiten genduzandiñostazu? Baaiko. Gurean egure aita, buenozure aititaFrantzisko zanorretan aitua.

lotu da eta esanegiten doguurteak egingodiran bezperagauean.Zaranean edozestoan ez bainaasto-otzaran baiegin dozue lomantarreanegotenzintzienean, txikitxikitan, batez beartajorrea etaholangobeharrak egitengenduzanean.Eroan asto-otzarak soloraeta han itxitenzirean titikoumeak munabazterrean etaholan gauza biakegin, sentzain etasolo-bearrak.

Zaranak a zelanegiten genduzandinostazu? Baaiko. Gurean egure aita, buenozure aititaFrantzisko zanhorretan aitua.

moduan lotu daeta esan egitendugu urteakegingo direnbezpera gauean.Zaranean edozestoan ez bainaasto-otzaran baiegin duzue lomantarreanegotenzinetenean, txikitxikitan, batezere artajorra etaholangobeharrak egitengenituenean.Eroan asto-otzarak soloraeta han itxitenziren titikoumeak munabazterrean etaholan gauza biakegin, sentzain etasolo-bearrak.

Zaranak a zelanegiten genituendiostazu? Baaiko. Gureangure aita, buenozure aititaFrantzisko zenhorretan aditua.

265

Transmisioaren ondarea

Bere anajegustie(k)p(b)esaleak isin yatzusarotzien, batesbe, Martzelino.Da ba sureaititek e etzeaniten ausen sanak,otzarak etasilleperdiek.Orretako,erreminta(k)p(b)e baukesan,añotza, askorea,matxeta,kutxillea edosepillue, baieburriñasko agoat´astabikoa dagero astoa,egurreskoa esimentzak meatude finduteko.Gero besteerreminta batauken simentzanpuntak lotu edosartzeako,sursubilesatotzen aititeketa suok oberagas olgaugurisitensainduenes betiesatotzuen esetz,

Bere anajeguztiak be zaleakizan jatzuzarotzian, batezbe, Martzelino.Eta ba zureaititak e etxeanegiten euazanzaranak, otzaraketa sillaeperdiak.Orretarako,erramientak bebaeukazan,añotza, aizkorea,matxeta,kutxillea edozepillua, baiaburriñazko aoaeta astabikoa etagero astoa,egurrezkoa ezimentzak meetueta finduteko.Gero besteerraemienta bateukan zimentzanpuntak lotu edosartzeako,zursubil esateneutson aititak etazuok o beragazolgatu guraizaten zenduenezbeti esateneutsuen esetz,

Bere anajeguztiak be zaleakizan jatzuzarotzian, batezbe, Martzelino.Eta ba zureaititak e etxeanegiten ebazanzaranak, otzaraketa silla-eperdiak.Horretarako,erramientak bebaeukazan,añotza, aizkorea,matxeta,kutxillea edozepillua, bainaburriñazko ahoaeta astabikoa etagero astoa,egurrezkoa ezimentzakmehetu etafinduteko. Gerobesteerraemienta bateukan zimentzenpuntak lotu edosartzeako,zursubil esateneutson aititak etazuok o beragazolgatu guraizaten zenduenezbeti esaten

Bere anajeguztiak erezaleak izanzaizkizu arotzian,batez ere,Martzelino. Etaba zure aititaketxean egitenzituen zaranak,otzarak eta silla-eperdiak.Horretarako,erramientak erebazeuzkan,aiñotza, aizkora,matxeta, kutxillaedo zepillua,bainaburdinazko ahoaeta astabikoa etagero astoa,egurrezkoazimentzakmehetu etafinduteko. Gerobesteerraemienta batzeukanzimentzenpuntak lotu edosartzeko, zursubilesaten zionaititak eta zuokberagaz olgatugura izaten

266

Juan Manuel Etxebarria Ayesta

bera(k)p(b)earrisiten auelakod´orregati suokpreguntetansauntzienean ia aerreminteasetako dan babera(k)p(b) betiesatotzuen,d´erdi erderaserdi auskerasesan be: “dejalebakean”. Oseake“dejale bakean”ori sursubilerremintea san,punta sorrotzapuntati te atzetiki eskuegas inderiteko modukoformeagas.D´orren antzeanbeste erremintabatzuk. Aitu,gureanerreminta-kajeabeti gorde dakamarakoetexurepekoerresuman seinumeak artu temanatu. Angordetan sirean,añotza, matxeta,untzak,

berak bear izateneualako etaorregaitik zuokpreguntetanzeuntzienean ia aerramienteazertarako dan baberak beti esateneutsuen, eta erdierderaz erdieuskeraz esan be:“dejale bakean”.Oseake “dejalebakean” orizursubilerramientea zan,punta zorrotzapuntatik etaatzetik i eskuagazindar egitekomodukoformeagaz. Etaorren antzeanbeste erramientabatzuk. Aitu,gureanerramienta-kajeabeti gorde dakamarakoituxurepekoerresuman zeinumeak artu etamanatu. Angordetan zirean,añotza, matxeta,

eutsuen esetz,berak beharizaten ebalakoeta horregaitikzuokpreguntetanzeuntzienean iaha erramienteazertarako dan baberak beti esateneutsuen, eta erdierderaz erdieuskeraz esan be:“ dejale bakean”.Oseake “dejalebakean” horizursubilerramientea zan,punta zorrotzapuntatik etaatzetik i eskuagazindar egitekomodukoformeagaz. Etahorren antzeanbeste erramientabatzuk. Aitu,gureanerramienta-kajeabeti gorde dakamarakoituxurepekoerresuman zeinumeak hartu etamanatu. Han

zenuenez betiesaten zizuenesetz, berakbehar izatenzuelako etahorregaitik zuokpreguntetanzeniotenean eaha erramientazertarako den baberak beti esatenzizuen, eta erdierderaz erdieuskaraz esanere: “dejalebakean”. Oseake“dejale bakean”hori zursubilerramienta zen,punta zorrotzapuntatik etaatzetik i eskuagazindar egitekomodukoformagaz. Etahorren antzeanbeste erramientabatzuk. Aitu,gureanerramienta-kajeabeti gorde dakamarakoituxurepekoerresuman zeinumeak hartu eta

267

Transmisioaren ondarea

alikateak,malluek, limea,estena, tenasak,eta gure BilbokoSantoseklograutellabinglesa edotraste ori be bai.Sursubile,badaespada,estariengordetauen seinbera barik lotu.

Simentzak selaniten sirean? Inaititek itausenbaie nau(k)p(b)ekontaukotzut,orrenbeste bakiteta.

Ba, simentzakiteko, orti,Beresialdekoberesiti edogastañadui betetiekartausengastañegurbereserne gasteak

untzak,alikateak,malluak, limea,eztena, tenazak,eta gure BilbokoSantoseklogratuta llabe-inglesa edo trasteori be bai.Zursubila,badaezpada,estarian gordetaneuan zein berabarik lotu.

Zimentzak zelanegiten zirean?Egin aititakegiten euazanbaia neuk bekontaukodeutsut,orrenbestebadakit eta.

Ba, zimentzakegiteko, ortik,Beresialdekoberesitik edogaztañaduibatetik ekarteneuazan gaztaña-egur berezerne

gordetan zirean,añotza, matxeta,untzak,alikateak,mailuak, limea,eztena, tenazak,eta gure BilbokoSantoseklogratuta llabe-inglesa edo trastehori be bai.Zursubila,badaezpada,estarian gordetaneban zein berabarik lotu.

Zimentzak zelanegiten zirean?Egin aititakegiten ebazanbaina neuk bekontaukodeutsut,horrenbestebadakit eta.

Ba, zimentzakegiteko, hortik,Beresialdekoberesitik edogaztainaduibatetik ekartenebazan gaztaina-egur berezerne

manatu. Hangordetan ziren,aiñotza, matxeta,untzak,alikateak,mailuak, lima,eztena, tenazak,eta gure BilbokoSantoseklogratuta llabe-inglesa edo trastehori ere bai.Zursubila,badaezpada,estarian gordetanzuen zein berabarik lotu.

Zimentzak zelanegiten ziren?Egin aititakegiten zituenbaina neuk erekontauko dizut,horrenbestebadakit eta.

Ba, zimentzakegiteko, hortik,Beresialdekoberesitik edogaztainaduibatetik ekartenzituen gaztaina-egur berezerne

268

Juan Manuel Etxebarria Ayesta

eta lodiaridiferentekoak, aldala errama edoadapo bakoak e.Gero beratuteniminte ausenberen beregiineko potxingobaten. Gero,labesu egunbeten, errariek elabetiaterorduen,labeko beroansartzean ausengastañegurrokixerdie dariolaimini arte.

Gero, artuolango egurbakotxa dameanakañotzagas daloditxuenakmatxetagasselangoak (g)ured´alangoxelodiarikosimentzak atetanausen, fasil-fasil,se bero-beroanfasil soltetan da

gazteak etalodiaridiferentekoak,aal dala erramaedo adapobakoak e. Geroberatuteniminten euazanberen beregieginekopotxingo baten.Gero, labesuegun baten,errariak e labetikatera orduan,labeko beroansartzean euazangaztaña-egurrokizerdia dariolaimini arte.

Gero, artuolango egurbakotxa etameenakañotzagaz etaloditxuenakmatxetagazzelangoak guraeta alangoxelodiarikozimentzakateraten euazan,fazil-fazil, zebero-beroan fazil

gazteak etalodiaridiferentekoak,ahal dala erramaedo adapobakoak e. Geroberatuteniminten ebazanberen beregieginekopotxingo baten.Gero, labesuegun baten,errariak e labetikatera orduan,labeko beroansartzean ebazangaztaina-egurrokizerdia dariolaimini arte.

Gero, hartuholango egurbakotxa etamehenakañotzagaz etaloditxuenakmatxetagazzelangoak guraeta halangoxelodiarikozimentzakateraten ebazan,fazil-fazil, zebero-beroan fazil

gazteak etalodiaridiferentekoak,ahal dela erramaedo adapobakoak e. Geroberatuteniminten zituenberen beregiegindakopotxingo batean.Gero, labesuegun batean,errariak labetikatera orduan,labeko beroansartzen zituengaztaina-egurrokizerdia dariolaimini arte.

Gero, hartuholango egurbakoitza etamehenakaiñotzagaz etaloditxuenakmatxetagazzelangoak guraeta halangoxelodiarikozimentzakateraten zituen,fazil-fazil, zebero-beroan fazil

269

Transmisioaren ondarea

egur berdea.Oin, bearlekuori beroan inbeada ta klaro,eskuek erre esbaie berotu inleikes d´oripasau es iteko,ugelkapelakasineko guantemoduko batzuksartzean sireanatzamarretatid´ugeleskoestukin edoamarra bigeseskubitorreralotu sein soltaut´eskuekmalograu.D´olan iten auensimen(t)zpartidea. Geroapur betsikituten itxi tegero bakamarakogoitegienaukitauen astoaartu tekutxilleagasfindu itausensimentzok, aldegustietakolastasunak

soltetan da egurberdea. Orain,bearleku oriberoan egin bearda eta klaro,eskuak erre ezbaia berotu eginleikez eta oripasatu ezegiteko, ual-kapelakazegineko guantemoduko batzuksartzean zireanatzamarretatiketa ualezkoestukin edoamarra bigazeskubitorreralotu zein soltatueta eskuakmalogratu. Etaolan egiten euanzimentz partidea.Gero apur batsikatuten itxi etagero bakamarakogoitegian eukiteneuan astoa artueta kutxilleagazfindu egiteneuazanzimentzok, aldeguztietako

soltetan da egurberdea. Orain,beharleku horiberoan eginbehar da etaklaro, eskuakerre ez bainaberotu eginleikez eta horipasatu ezegiteko, uhal-kapelakazegineko guantemoduko batzuksartzean zireanatzamarretatiketa uhalezkoestukin edoamarra bigazeskubitorreralotu zein soltatueta eskuakmalogratu. Etaholan egiteneban zimentzpartidea. Geroapur batsikatuten itxi etagero bakamarakogoitegian eukiteneban astoa hartueta kutxilleagazfindu egitenebazan

soltetan da egurberdea. Orain,beharleku horiberoan eginbehar da etaklaro, eskuakerre ez bainaberotu eginlitezke eta horipasatu ezegiteko, uhal-kapelakazegindako goantemoduko batzuksartzen zirenatzamarretatiketa uhalezkoestukin edoamarra bigazeskubitorreralotu zein soltatueta eskuakmalogratu. Etaholan egitenzuen zimentzpartidea. Geroapur batsikatuten utzi etagero bakamarakogoitegian eukitenzuen astoa hartueta kutxillagazfindu egitenzituen

270

Juan Manuel Etxebarria Ayesta

kentzeako. Beinorin eskero,bestebearretarakosasoirik esegoanean, negupartean sarriago,ba sanginen edosestoginenekitotzen, edosillarieperdie(k)p(b)otaten. Bueno,silleperdiek eurritxa simentzestuekas bebotaten sireanbaie apurtulenao iten sian,urritxea beres begastañea bañobigunagoa da.Sestoari ago-ganaedo karela itekourritxegurreerabilte san, a beberotu ite san dakurbea atera,biribilek isin beadau te. Gero, sanbarrie eperdirikara asten san daba sera, baseaedo aspie inorduen gorantza

laztasunakkentzeako. Beinori egin ezkero,bestebearretarakosasoirik ezegoanean, negupartean sarriago,ba zaranginenedo zestoginenekiten eutson,edo silla-eperdiakbotaten. Bueno,silla-eperdiak eurretxa zimentzestuekaz bebotaten zireanbaia apurtuleenago egitenzirean, urretxeaberez begaztañea bañobigunagoa da.Zestoari ao-ganaedo karelaegiteko urretx-egurra erabiltenzan, a be berotuegiten zan etakurbea atera,biribilak izanbear dau eta.Gero, zaranbarria eperdirik

zimentzok, aldeguztietakolaztasunakkentzeako. Behinhori eginez gero,bestebeharretarakosasoirik ezegoanean, negupartean sarriago,ba zaranginenedo zestoginenekiten eutson,edo silla-eperdiakbotaten. Bueno,silla-eperdiak eurretxa zimentzestuekaz bebotaten ziranbaina apurtulehenago egitenziran, urretxeaberez begaztainea bainobigunagoa da.Zestoari aho-gana edo karelaegiteko urretx-egurra erabiltenzan, ha beberotu egitenzan eta kurbeaatera, biribilakizan behar dau

zimentzok, aldeguztietakolaztasunakkentzeko. Behinhori eginez gero,bestebeharretarakosasoirik ezzegoenean, negupartean sarriago,ba zaranginenedo zestoginenekiten zion, edosilla-eperdiakbotaten. Bueno,silla-eperdiak eurretxa zimentzestuekaz erebotaten zirenbaina apurtulehenago egitenziren, urretxaberez eregaztaina bainobigunagoa da.Zestoari aho-gana edo karelaegiteko urretx-egurra erabiltenzen, ha ereberotu egiten zeneta kurba atera,biribilak izanbehar du eta.Gero, zaran

271

Transmisioaren ondarea

inean ines-inesyoan. Atzenean,in akabetakokarela imintenyakon da geroertzetakokarelpean eskuesartu alekoeskudel bi itenyakosan, bitartebi, sanarigoatuteko,bakarrean seinandarik andaeroateko.Da bagero sanaapurtuten saneanaregas ganekoaroagas, bueno,karelagas,txerrintolanolgetan san,bueno, umeak,es egoan bestemoduandiri(k)p(b)e ta.

ara asten zan etaba zera, baseaedo azpia eginorduan gorantzaeinean eginaz-eginaz joan.Atzenean, eginakabetako karelaiminten jakoneta geroertzetakokarelpean eskuasartu aalekoeskudel bi egitenjakozan, bitartebi, zaranarigoratuteko,bakarrean zeinandarik andaeroateko. Eta bagero zaranaapurtutenzanean aregazganeko aroagaz,bueno, kerelagaz,txirrintolanolgetan zan,bueno, umeak,ez egoan bestemodu andirik beeta.

eta. Gero, zaranbarria eperdirikhara hasten zaneta ba zera, baseaedo azpia eginorduan gorantzeinean eginaz-eginaz joan.Atzenean, eginakabetako karelaiminten jakoneta geroertzetakokarelpean eskuasartu ahalekoeskudel bi egitenjakozan, bitartebi, zaranarigoratuteko,bakarrean zeinandarik andaeroateko. Eta bagero zaranaapurtutenzanean haregazganeko aroagaz,bueno, kerelagaz,txirrintolanolgetan zan,bueno, umeak,ez egoan bestemodu handirikbe eta.

berria eperdirikhara hasten zeneta ba zera, baseaedo azpia eginorduan gorantzeinean eginaz-eginaz joan.Azkenean, eginakabetako karelaiminten zitzaioneta geroertzetakokarelpean eskuasartu ahalekoeskudel bi egitenzitzaizkion,bitarte bi,zaranarigoratuteko,bakarrean zeinandarik andaeroateko. Eta bagero zaranaapurtutenzanean haregazganeko aroagaz,bueno, kerelagaz,txirrintolanolgetan zen,bueno, umeak,ez zegoen bestemodu handirikere eta.

272

Juan Manuel Etxebarria Ayesta

Orduenjugeterik erosteapentzau bes,neskatxientza(t)p(b)e etzean itengaindusenseimonikakerropagausestanduekaprobetxaute. A?ta urteatanerregalue iterik ipentzau bes, baisera, akasoPaskoatan edoUrtebarrietanaitibitxikmorrokota edomokotzan bataurenbesoatakoari, esegoan moduriketa erregaluintziguri(k)p(b)es, da bestala segaurkoa be larrayatzu gero! Dabakisu, larra betitxarra!

Bueno, guk induitekoa? Asisestopeagas asigara baie apurke-apurke iñon

Orduanjugeterik erosteapentsatu be ez,neskatxientzat beetxean egitengenduzanseinmonikakerropagauzeztanduakaprobetxatuta.A? eta urteetanerregalua egiteriki pentsatu be ez,bai zera, akasoPazkoetan edoUrtebarrietanaitabitxikmorrokota edomokotsaren bateurenbesoetakoei, ezegoan moduriketa erregaluintzigurik be ez,eta bestela, zegaurkoa be larrajatzu gero! Etabadakizu, larrabeti txarra!

Bueno, guk egindogu egitekoa?Asi zestopeagazasi gara baiaapurka-apurka

Orduanjugeterik erosteapentsatu be ez,neskatxientzat beetxean egitengenduzanseinmonikakerropagauzeztanduakaprobetxatuta.A? eta urteetanerregalua egiteriki pentsatu be ez,bai zera, akasoPazkoetan edoUrtebarrietanaitabitxikmorrokota edomokotsaren bateurenbesoetakoei, ezegoan moduriketa erregaluintzigurik be ez,eta bestela, zegaurkoa be larrajatzu gero! Etabadakizu, larrabeti txarra!

Bueno, guk egindogu egitekoa?Hasi zestopeagazhasi gara bainaapurka-apurka

Orduanjugeterik erosteapentsatu ere ez,neskatxientzatere etxean egitengenituen sein-monikak erropagauzeztanduakaprobetxatuta.A? eta urteetanerregalua egiterikpentsatu ere ez,bai zera, akasoPazkoetan edoUrtebarrietanaitabitxikmorrokota edomokotsaren bateurenbesoetakoei, ezzegoen moduriketa erregaluintzigurik ere ez,eta bestela, zegaurkoa ere larrazaizu gero! Etabadakizu, larrabeti txarra!

Bueno, guk egindugu egitekoa?Hasi zestopeagazhasi gara bainaapurka-apurka

273

Transmisioaren ondarea

diresan gausak(k)ontautzudesba ta. Tire ba,gau(k)p(b)eolantxik ikisi usgausak, etzeanikusite.

iñon dirazangauzak kontatudeutsudaz ba eta.Tira ba, geuk beolantxik ikasidoguz gauzak,etxean ikusita.

inon dirangauzak kontatudeutsudaz ba eta.Tira ba, geuk beholantxik ikasidoguz gauzak,etxean ikusita.

inon direngauzak kontatudizkidut ba eta.Tira ba, geuk ereholantxik ikasiditugu gauzak,etxean ikusita.

274

Juan Manuel Etxebarria Ayesta

BIBLIOGRAFIA

AREJITA, A, in Ahozko ondarea biltzeko egitasmoa, EUSKERA,LII, 2007, 1

CASTELLS, J.M. El hecho diferencial de Vasconia. SS. 2007

ETXEBARRIA AYESTA, J. M. Zeberioko Haraneko EuskerarenAzterketa Etno-Linguistikoa. Doktorego Tesia. IKA-Ibaizabal,Zornotza,1991.

ETXEBARRIA AYESTA, J. M. Gorbeia inguruko Etno-Ipuin etaEsaundak. Bilbao: Labayru-BBK, 1995.

ETXEBARRIA AYESTA, J. M. Bizkaialdeko Ipuin-Esaundak. Zor-notza: Ibaizabal, 1995.

ETXEBARRIA AYESTA, J. M. Euskal urtea ohituraz betea. Ibaiza-bal. Zornotza. 2003.

MITXELENA, K. Entre nosotros. Irún 2001

ZARATE, M. Ipuin antzeko alegi mingotsak. L.Zugaza. 1975

275

Transmisioaren ondarea

Uriondo

Undurra

276

Juan Manuel Etxebarria Ayesta

Zeberioko Eleiza

Sautuolabarri