TEMA 5 - tirsoferrol.org II gramática 2º BACH 2018-19.pdf · 2º BACHARELATO Lingua galega e...

2º BACHARELATO Lingua galega e literatura II

86

TEMA 5

AS CATEGORÍAS GRAMATICAIS


87

O SUBSTANTIVO

1. Definición e funcións

O substantivo é unha clase de palabra que designa seres animados ou inanimados,

accións, estados, sentimentos e calidades.

Desde unha perspectiva morfolóxica, o substantivo consta dun lexema ou raíz,

que achega o contido lexical, e pode recibir dous morfemas constitutivos flexivos, o de

xénero e o de número. Alén disto, pode conter tamén morfemas derivativos.

A nivel sintáctico, o substantivo desempeña a función de núcleo da frase

substantiva e pode ir acompañado de modificador. Se leva un determinante, formará

unha frase nominal.

Merquei toallas de praia (fr. substantiva).

Puxen a lavar os xerseis de la e encolleron (fr. nominal).

Se outra clase de palabra pasa a funcionar como substantivo, estaremos perante un

proceso de substantivación, que pode ser de dous tipos:

a) Substantivación morfolóxica, cando un adxectivo ou un verbo recibe un sufixo

derivativo que crea substantivos: amable > amabilidade, armar > armamento.

b) Substantivación sintáctica, se unha palabra doutra clase (adxectivo, adverbio,

verbo en infinitivo, artigo) exerce a función de núcleo dunha frase nominal e polo

tanto vai acompañado dun determinante: o (barco) veleiro, o si, o falar, o

(bañador) de cadros.

2. Clasificación do substantivo

a) Substantivo propio e substantivo común

O substantivo propio alude a un referente único (persoa, animal, país, cidade…)

e diferenciado dos outros da mesma especie.

Entre os substantivos propios podemos destacar:

Antropónimos (nomes de persoa, apelidos, alcumes) e nomes de

animais: Antonio, Freixeiro, o Moreno, Milú.

Topónimos (nomes de lugar): Estremadura, Dinamarca, Tui.

Hidrónimos (nomes de océanos, mares, ríos, etc.): mar Caspio, océano

Pacífico, río Nilo.

Orónimos (nomes de accidentes xeográficos): cabo Ortegal, praia das

Catedrais, serra do Xistral.


88

Nomes de entidades, empresas ou institucións: Biblioteca-Arquivo

Teatral Francisco Pillado, Consello da Cultura Galega, Pescanova.

Os substantivos propios poden tornarse comúns mediante procesos de metáfora e

metonimia: Sempre foi un xudas (“traidor”). / Abriron o ribeiro na mesa (“un viño da

denominación de orixe Ribeiro”).

O substantivo común fai referencia a todos os seres da mesma clase ou especie

que partillan unha serie de trazos comúns e que, polo tanto, teñen un referente variable.

Así, en pexego reúnense todos os valores semánticos que caracterizan o “froito

comestible do pexegueiro”, sexa grande, pequeno, amarelo, verde, acedo, etc.: O

pexego é unha das froitas máis saborosas.

b) Substantivo concreto e substantivo abstracto

O substantivo concreto designa unha entidade material (persoa, animal ou cousa)

percibida por medio dos sentidos: Sandra perdeu a chave do coche / As luvas de Uxia

son vermellas.

O substantivo abstracto, polo contrario, correspóndese cunha realidade inmaterial

(noción, acción, calidade, estado) que só se pode comprender a través do pensamento:

A amizade multiplica as alegrías e divide as angustias / Sentín unha profunda emoción

na xuntanza de ex-alumnos.

c) Substantivo contable e substantivo non contable

O substantivo contable denota entidades que se poden cuantificar. Adoita ir

acompañado de determinantes numerais, indefinidos cuantificadores ou expresións

partitivas como acio, anaco, cullerada, folla, gramo, porción, quilo, restra, rodela, etc.:

Quería dez laranxas / Quería un quilo de laranxas.

O substantivo non contable aplícase a realidades que non poden ser enumeradas,

mais si medidas e divididas. En consecuencia, non pode vir acompañado de

determinantes numerais, só de indefinidos cuantificadores (bastante, canto, demasiado,

máis, menos, moito, pouco, tanto) ou expresións partitivas, que lle esixen número

singular: Aquel muíño leva producido bastante fariña / Canta terra precisas para

transplantar o acivro?

d) Substantivo individual e substantivo colectivo

O substantivo individual nomea en singular unha única realidade: Teño avariado

o computador.

O substantivo colectivo alude no singular a un conxunto plural de entidades da

mesma especie: Sempre hai unha ovella negra no rabaño.

Recóllense na seguinte tabela os substantivos colectivos máis frecuentes:


89

Colectivo “Conxunto de” Colectivo “Conxunto de”

arquipélago illas lexión soldados

alameda álamos louza pratos, vasos

asamblea persoas reunidas manda animais (cans de caza ou peixes)

banco peixes maraña fíos, pelos…

banda músicos, criminais mollo chaves, herba

bandada aves niñada animais que nacen no mesmo niño

cancioneiro poesías líricas multitude persoas

canzada cans orquestra músicos

carballeira carballos panal, entena celas de cera

cardume peixes piara porcos e porcas

caravana viaxantes, peregrinos, vehículos

pomar maceiras

constelación estrelas profesorado profesores e profesoras

coral cantantes público destinatarios

cordilleira serras rabaño ovellas

coro cantantes recua animais de carga, persoas (figurado)

enxame abellas romanceiro poesías narrativas

equipa xogadores, membros dun grupo

souto castiñeiros

exército soldados tropa soldados, persoas

familia parentes xente persoas

feixe leña, herbas, etc. xurado persoas que xulgan

frota navíos, barcos veciñanza vecinos e veciñas

leva presos, recrutas viña vides

3. Xénero do substantivo.

a) O xénero agrupa os substantivos en masculinos e femininos. Porén, non sempre

se trata dunha diferenciación de sexo senón que pode establecer outras

distincións.

Ás veces a diferenza de xénero establece unha distinción de forma: barco

/barca, cesto/cesta.

Ás veces a diferenza de xénero establece unha distinción de tamaño: agro /agra,

carballo /carballa, machado /machada, cancelo /cancela.

Ás veces a diferenza de xénero establece unha distinción de cantidade

(individual /colectivo): agro / agra, froito / froita, madeiro /madeira, ovo/ova, gran

/ gra.

Hai substantivos que presentan significados diferentes segundo vaian

acompañados por determinantes masculinos ou femininos: o editorial (artigo

xornalístico) / a editorial (empresa de libros), o cólera (doenza) / a cólera

(irritación), o cal (óxido de calcio) / a cal (canle), o capital (riqueza) / a capital

(cidade ou vila), o fin (obxectivo) / a fin (final), o rosa (cor) / a rosa (flor), o corte


90

(acción de cortar) / a corte ( dependencia da casa ou residencia real). Son os

chamados substantivos homónimos.

b) Cando non hai oposición de xénero, a adscrición ao masculino ou ao feminino

prodúcese do seguinte xeito en galego:

Son masculinos:

- Os nomes das letras, números, ríos, cabos, montes, mares e océanos (o be, o

tres, o Miño, o Atlántico).

- Os substantivos rematados en -me: o legume, o friame, o raizame, o costume, o

teitume, o cume, o crime, o lume, o arame, etc.

Excepcións: a fame, a derme, a servidume, a síndrome, a mansedume.

- O berce, o couce, o cárcere, o leite, o cuspe, o ubre, o dote, o pantasma, o sal,

o sinal, o fel, o mel, o til, o mar, o labor, o samba, o nariz, o xiz, o masacre, o

prebe, o sangue, o ubre, etc.

Son femininos:

- Polo xeral, os nomes de froitas e de árbores froiteiras: a laranxa / a laranxeira, a

pera / a pereira, a mazá / maceira, a ameixa / a ameixeira, etc.

Hai algunhas excepcións: a castaña / o castiñeiro, o figo / a figueira, o limón / o

limoeiro, o pexego /o pexegueiro, etc.

- Os substantivos rematados en -axe, agás traxe, paxe e garaxe: a paisaxe, a

mensaxe, a carruaxe, etc. O substantivo personaxe pode ser masculino ou

feminino segundo o xénero natural do referente: o personaxe / a personaxe.

- Os substantivos rematados en -uxe: a viruxe, a feluxe, etc.

- Os substantivos rematados en -se: a hipnose, a énfase, a paréntese, a eclipse,

a análise, etc.

Excepcións: o interese, o envase, o pase, o valse, o éxtase.

- Os substantivos rematados en -ite (case todos designan doenzas): a hepatite, a

meninxite, a gastrointerite, etc.

Excepcións: o convite, o satélite, o desquite.

- Os substantivos rematados en -ade: a lealdade, a liberdade, a fraternidade, a

bondade, a señardade, etc.

- A ábsida, a pantasma, a auga, a alma, a plasma, a reuma, a grei, a síncope, a

apócope, a sé, a síndrome, a dor, a cor, a calor, a suor, a canle, a marxe, a

árbore, a arte, a augardente, a ave, a avestruz, a acne, a canle, a cute, a fraude,

a orixe, a pube, a sebe, a bile, a epígrafe, etc.

c) Os substantivos que non teñen un xénero determinado están suxeitos a unhas

regras de formación do feminino, sempre partindo da forma masculina. Estas

son as seguintes:


91

Masculino Feminino Exemplo

-o / -e átonos muda para -a / -á amigo/amiga, burelao/burelá, mestre/mestra

vogal tónica –ó acrecenta –a avó/avoa

consoante distinta de -n (-r, -s, -l, -z)

acrecenta –a

deus/deusa, labrador/labradora, Dr./Dra., español/española, xuíz/xuíza

-án

-ón

-ún

-ín

muda para –á muda para -ana (despectivo) muda para -oa muda para -ona (despectivo) muda para -ua muda para -una (excepción) muda para –ina (excepción:ruín, que é invariable)

ferrolán/ferrolá, irmán/irmá lacazán/lacazana campión/campioa, ladrón/ladroa cabezón/cabezona, lambón/lambona vacún/vacúa, cabrún/cabrúa euscaldún/euscalduna bailarín/bailarina, benxamín/benxamina

d) Noutros casos a flexión de xénero lévase a cabo mediante a utilización dun sufixo

ou dunha base diferente. Son os denominados substantivos heterónimos.

Exemplos con sufixos: abade / abadesa, actor / actriz, barón / baronesa, can /

cadela, conde / condesa, cónsul / consulesa, emperador / emperatriz, galo / galiña,

heroe / heroína, poeta / poetisa, príncipe / princesa, profeta / profetisa, sacerdote

/ sacerdotisa, tsar / tsarina, vampiro / vampiresa, xograr / xograresa, xudeu / xudía,

etc.

Exemplos con base diferente: home / muller, xenro / nora, xinete / amazona,

cabalo / egua, boi-touro / vaca, cabaleiro / dama, home-marido /muller, macho /

femia, castrón / cabra, padriño / madriña, carneiro / ovella, pai / nai, padrasto /

madrasta, patriarca / matriarca, etc.

e) Algúns substantivos fan a flexión de xénero por medio de determinantes, xa que

presentan sincretismo formal (a mesma forma) para o masculino e para o

feminino: o / a cantante (todos os substantivos en -nte), o / a herexe, o / a soldado,

o / a refén, o / a cómplice, o / a mártir, o / a suicida, o / a guía, o / a xornalista, o /

a artista (todos os substantivos en -ista), etc.

f) En moitos substantivos que fan referencia a animais a flexión de xénero fórmase

engadindo as palabras macho ou femia, pois por si sós designan o masculino ou

feminino de forma indistinta. Son os denominados substantivos epicenos:

leopardo macho / leopardo femia, rinoceronte macho / rinoceronte femia, etc.


92

4. Número do substantivo

a) A meirande parte dos substantivos poden aparecer en singular ou en plural. Non

obstante, algúns só teñen forma singular e outros só forma plural.

Singular: balor, caridade, cobre, fariña, esperanza, fe, ignorancia, leite, norte,

leste, orgullo, ouro, prata, saúde, sede, sur, trigo, etc.

Plural: arredores, cóxegas, condolencias, entrañas, exequias, lentes, macarróns,

olleiras, ouriños, maniotas, parabéns, tebras, témporas, tenaces, víveres, etc.

b) Ás veces a flexión de número implica un cambio de significado entre a forma

singular e a plural: aire (vento) / aires (arrogancia), miolo (parte interior dunha

cousa) / miolos (masa encefálica), valor (coraxe) / valores (referencia na conduta

das persoas), letra (signo gráfico) / letras (disciplinas humanísticas), rei (monarca)

/ reis (Reis Magos), cera (substancia producida polas abellas) / ceras (pinturas),

fume (gas procedente da combustión) / fumes (vaidade), etc.

c) A flexión de número do substantivo está suxeita ás seguintes regras de

formación:

Masculino Feminino Exemplos

-vogal, -n ou –ditongo engaden –s rubí/rubís, elisión/elisións, rei/reis

-r, -z engaden –es radar/radares, paz/paces

agudas - s graves esdrúxulas

engaden -es excepto -grupo consonántico

invariables

invariables

siamés/siameses, pero o luns/os luns o martes/os martes, o lapis/os lapis o mércores/os mércores

-x [ks] invariables o fax/os fax, o télex/os télex

monosílabos e os seus compostos - l polisílabos non agudos polisílabos agudos

engaden -es

engaden -es

perden o -l e engaden –is

sol/soles, parasol/parasoles túnel/túneles, cónsul/cónsules fiel/fieis, cruel/crueis, esmeril/esmerís, enxoval/enxovais


93

Outras consoantes (cultismos e estranxeirismos)

engaden –s

club/clubs, sándwich/sándwichs, anorak/anoraks

d) Os substantivos compostos fan a flexión de número da seguinte maneira:

Os dous elementos separados

plural nos dous

garda civil/gardas civís, chave inglesa/chaves inglesas

Os dous elementos soldados ou separados por guión

plural no segundo elemento

vagalume/vagalumes, galego-falante/galego-falantes

Os dous elementos unidos por unha preposición

plural no primeiro elemento arco da vella/ arcos da vella, pita do monte/pitas do monte


94

Exercicios tema 5 (substantivo)

1. A interferencia co castelán leva ás veces a confusións no xénero dos

substantivos.

Consulta, en caso de dúbida, o dicionario e ponlles o artigo correspondente aos

seguintes substantivos para indicar o seu xénero (hai doce masculinos e outros

tantos femininos): aramado, bile, contrasinal, cute, diadema, fraude, legume,

lentes, libido, masacre, omoplata, paradoxo, pelame, pube, reuma, salitre,

sangue, síncope, síndrome, síntoma, trabe, velame, vertixe, xiz.

2. Indica o nome da árbore que produce os seguintes froitos: mazá, pera, limón,

cereixa, améndoa, laranxa, pexego, bévera, oliva, ameixa, abelá, amorodo, figo,

néspera, castaña, plátano, marmelo, uva, amora, noz.

3. Indica os xentilicios (forma masculina e feminina) de: África, Alemaña, América,

Arousa, Arzúa, Australia, Bolivia, Burela, Castro Caldelas, Compostela, Italia,

Láncara, O Ribeiro, Pontecaldelas, Ribeira, Vilagarcía.

4. Substitúe a secuencia que aparece en cursiva por un adxectivo ou substantivo,

como no exemplo: Teño varias amigas de Muros > Teño varias amigas muradás.

- Barcelona é a capital de Cataluña.

- A rapaza medrou moito e está feita unha muller robusta.

- Gústame a noite de Compostela.

- Cada vez son máis valorados os produtos elaborados artesanalmente.

- Eles tamén se emocionan cos solpores da Arousa.

- Come pouco pero é moi amiga das lambonadas.

- Teu irmán está feito un rapaz moi alto para a súa idade.

- É ela a que recibe os invitados.

- Moitos poemas de Uxío Novoneyra e María Mariño Carou cantan as terras

do Courel.

- Os produtos da horta son saborosos e sans.

5. O feminino de catalán é catalá. Indica o feminino de ferrolán, alemán, musulmán,

curmán, aldeán, testán, san, capitán, lacazán, cirurxián.

6. Indica os femininos de cristián, irmán, ningún, touro e lacazán.

7. Forma o plural das seguintes palabras compostas e indica a categoría gramatical

dos seus constituíntes: maleducado, tentemozo, vacaloura, tiraliñas, bulebule,

escola taller, quitamanchas, aqueloutra, peixe espada, herba de namorar,

lucecú, benvida, vaivén, xirasol, branquiazul, portavoz.

8. Sinala os estranxeirismos no seguinte texto e indica a súa forma en plural.

No álbum podiamos ver o cámping no que estiveramos desde que ingresamos

no club de tréking. Almorzabamos un croissant que o chef facía con moito agarimo.

Ao xantar tomabamos unha pizza deliciosa e crepe con chocolate. El dicíanos que

cociñar non era só o seu traballo, era un hobby.


95

Pasámolo moi ben o día que nos fixeron o cásting para rodarmos un sketch no

ring de boxeo. O flash da cámara púxonos un pouco nerviosos, pero así que o míster

tocou o cláxon e pasou o primeiro round todo foi máis doado.


96

O ADXECTIVO

1. Definición e funcións

O adxectivo é a clase de palabra que expresa unha cualidade atribuída a un ser, a

un obxecto ou a un concepto designado polo substantivo.

Desde o punto de vista morfolóxico o adxectivo consta dun lexema ou raíz e pode

recibir dous morfemas flexivos, de xénero e de número, condicionados pola

concordancia co substantivo, e tamén morfemas derivativos.

Do punto de vista sintáctico, o adxectivo eríxese como núcleo da frase adxectiva,

exercendo a función de modificador do substantivo (rapaz alto) no interior dunha frase

substantiva. O adxectivo, pola súa parte, pode estar modificado por un adverbio (rapaz

ben alto) e mesmo pode substantivarse (o bo) ou adverbializarse (onte corrín rápido).

2. Clasificación do adxectivo

Atendendo á posición e á realidade expresada, o adxectivo pode ser especificativo

ou explicativo.

Especificativo: acostuma aparecer posposto ao substantivo. Indica unha

calidade que pode ter ou non o substantivo, polo cal restrinxe a extensión do

significado deste (muller alta / feliz / guapa, etc.).

Explicativo (epítetos): poden aparecer antepostos ou pospostos ao

substantivo. Expresan unha calidade propia do substantivo, polo que non lle

engaden ningún trazo particularizador (sangue vermello, neve branca, clara luz,

etc.).

3. Xénero e número do adxectivo.

Respecto á flexión de xénero e de número, o adxectivo segue as mesmas regras de

formación que o substantivo.

De todos os xeitos, hai adxectivos que non teñen flexión de xénero: os rematados

en -e (intelixente, libre, etc.), os rematados en -az, -iz, -oz (audaz, feliz, veloz, etc.), os

rematados en -al, -el, -il (foral, cruel, áxil, etc.), os rematados en -ar, -or (semicircular,

maior, etc.).


97

4. Graos do adxectivo.

As calidades expresadas polos adxectivos poden ser graduables, de maneira que

se establecen tres tipos de grao (positivo, comparativo e superlativo), en cuxa

formación interveñen procesos morfolóxicos e sintácticos.

a) Grao positivo: indica unha calidade sen comparación nin intensificación: O

aeroporto coruñés é moderno / O mercado tecnolóxico é unha boa opción.

b) Grao comparativo: permite confrontar, en termos de igualdade, inferioridade ou

superioridade, distintos elementos pertencentes a un mesmo conxunto ou a

diferentes. Para existir unha comparación, deben existir como mínimo dous

elementos: un adxectivo e un segundo elemento (un substantivo, un adxectivo,

un adverbio ou unha cláusula). Porén, cómpre ter presente que nalgúns casos

un dos dous termos da comparación pode estar elidido.

O esquema máis básico dun enunciado comparativo é:

1º termo + adv. cantidade + adxectivo + conx. comparativa + 2º termo

O libro que me emprestou é + máis + interesante + ca + o da biblioteca

1º termo adv. adx. conx. 2º termo

O grao comparativo de igualdade, inferioridade e superioridade fórmase por medio

dos seguintes procedementos analíticos:

Comparativo de igualdade (tan /tanto…coma / como)

Formas Usos Exemplos

COMA

Cando o segundo termo da comparación é un pronome persoal tónico

Fala coma ela.

COMO Cando o segundo termo da comparación é un verbo conxugado

É tan bo como parecía.

COMA/COMO

Indiferente para o resto dos casos

O can é tan dócil como/coma o cabalo. (fr. nominal) Fala como/coma se tivese algo na boca. (cláusula subordinada)


98

Comparativos de superioridade e inferioridade (máis/menos…ca/que/do que)

Formas Usos Exemplos CA Cando o segundo termo da comparación é un

pronome persoal tónico Luís é menos alto ca ti.

QUE

Cando o segundo termo da comparación é - un adxectivo - unha forma verbal non conxugada

É menos ancho que alto Ler é máis entretido que lacazanear.

CA/QUE Indiferente para o resto dos casos Resultou máis simpático que/ca Valentín

DO QUE Cando o segundo termo da comparación é un verbo conxugado

Come menos do que bebe.

c) Grao superlativo: expresa a calidade no seu grao máis alto.

Podemos distinguir entre superlativo absoluto, que atribúe unha característica nun

grao moi elevado sen a comparar con outra explicitamente (Ignacio é listísimo), e

superlativo relativo, que presenta unha calidade no máis alto grao respecto dun

conxunto (Ana é a máis baixa da aula; Xan é o menos estudoso da clase).

O superlativo relativo fórmase da seguinte maneira:

artigo + máis / menos + adxectivo en grao positivo + de + 2º termo

Carme é a + máis + medrosa + de + a familia.

Carme é a máis medrosa da familia.

Pola contra, o superlativo absoluto fórmase como se indica a seguir:

Adxectivo precedido do adverbio moi: Xurxo está moi contento.

Adxectivo modificado polo sufixo -ísimo/a: Xurxo está contentísimo.

Adxectivo modificado polo sufixo -érrimo/a: Xurxo vivía nunhas condicións

misérrimas.

Anteposición de adverbios rematados en -mente: Xurxo está

extraordinariamente contento.

Anteposición dos prefixos super-, extra-, hiper-…: Xurxo está supercontento.

Adición de sufixos como -ón, -iño, -echo, etc.: Xurxo está contentiño.

Adxectivo + abondo: Xurxo está contento abondo.

Repetición do adxectivo: Xurxo está contento, contento.

Anteposición do adverbio ben: Xurxo está ben contento.


99

Formacións cultas con -ísimo que poden crear confusións: antigo - antiquísimo,

nobre - nobilísimo, cru - crudísimo, cruel - crudelísimo, fiel - fidelísimo, frío - frixidísimo,

sabio - sapientísimo, sagrado - sacratísimo, soberbio - superbísimo, xeneral -

xeneralísimo.

Formacións cultas con -érrimo que poden crear confusións: acre - acérrimo, áspero

- aspérrimo, célebre - celebérrimo, íntegro - integuérrimo, libre - libérrimo, mísero -

misérrimo, negro - neguérrimo, pobre - paupérrimo, pulcro - pulquérrimo, salubre -

salubérrimo.

Existen algunhas formas sintéticas para os comparativos e os superlativos:

POSITIVO COMPARATIVO SUPERLATIVO

grande maior máximo

pequeno menor mínimo

bo mellor óptimo

malo peor pésimo

alto superior supremo

baixo inferior ínfimo

As formas sintéticas comparativas e superlativas indican por si mesmas o grao

da calidade que expresan. Por causa disto, nun enunciado comparativo onde apareza

unha delas, non se admite o uso do adverbio de cantidade (*A súa pena non é máis

maior ca a miña / A súa pena non é maior ca a miña.). Así mesmo, nun enunciado onde

apareza unha forma superlativa, tampouco se poderán aplicar os procedementos

mencionados anteriormente para a súa formación (*Os resultados do exame foron

optimísimos. / Os resultados do exame foron óptimos.).


100

Exercicios tema 5 (adxectivo)

1. Recolle os adxectivos -excluídos os participios- que aparecen no texto.

Centro comercial Camelias: Zara E por último aquí está.

O modelo da industria De mulleres En cadea.

Un modo de produción Sumamente rendible

Para a economía do país. Mágoa que se axuste tan pouco

Ó produto autóctono De carnes tradicionalmente alimentadas

Con botelos, touciños e lacóns. A revolución industrial. As mulleres de talle 36

Embutidas no que antes Utilizariamos

Para facer uns bos chourizos. Todas iguais.

Unha por unha. Unha produción ilimitada Nun mercado mutilador.

Se cadra agora haberá que xustificar Que se segue sendo humana

Mesmo se non se cabe Na roupa de Zara.

María Reimóndez: Moda galega.

2. Sinala polo menos dez adxectivos cualificativos distintos do texto. Explica o significado de neuróticas (liña 5) e vizoso (liña 8).

O pan e o viño dividen en mil anacos o carácter xeográfico e humano do chan

galego, non separados, senón penetrándose e dividíndose en complicadas figuras. Para

nós o pan é o centeo, e o viño, o da cepa vella, de cepa torta, coma osatura dun

patriarca. En Ourense inda miramos as “americanas” como un fato de damiselas

neuróticas, víctimas do surmenage e necesitadas de todas as drogas para botar o viño.

O centeo, cereal de inverno, pasa por tantas calamidades como o paisano que o

procura. Aguanta xiadas, neves, chuvias, nace entre il, se chove moito, un lameiro de

xaramagos, serradelas e gramas; cando está vizoso e alto, tremando co vento en ondas

conmovidas, o paisano, sempre pesimista, di: “pasa moitas noites fora”. Recólleo con

cariño especial, porque é o recurso da facenda doméstica, xa polo gran que se garda

na arca tradicional coma pola palla que serve para tapar a chouza, anoar o fachico e

facer o leito para a paridura da porca. O paisano tenlle máis lei ao centeo que ao millo.

Antes vivía de pan, castañas e viño. As castañas e o pan caracterizan os altos chans

graníticos, abertos, de inverno duro, onde o cuco chega máis tarde, e a vida só vai ben

na horta do cura ou nos abrigos do pazo. O millo simboliza a alianza atlántica. Petulante,

guapo, co seu pompón dominador e a sua exaltación sexual, contrasta coa castidade e


101

modestia do centeo. É o presente das Américas ás terras húmidas de Europa: o seu

ouro parente daquil lendario asolagado nas augas de Vigo.

O labrego do pan e do viño son moi diferentes; a agricultura das cepas require unha

coñecencia fonda das leis atmosféricas, un enxeño e unha técnica oportunistas: ao

contrario do cultivo do centeo, máis suxeito a leis invariables.

Otero Pedrayo, 1947 [La Noche, 23-XII-1947]

3. Relaciona os adxectivos cos substantivos que designan entidades que teñen ese

trazo característico. Adx.: frío, redondo, branco, claro, suave, duro, ardente, brillante, negro, vermello. Subs.: sangue, auga, lume, pedernal, brisa, xeo, carbón, azucena, luz, círculo.

4. Forma oracións comparativas enchendo os espazos baleiros:

- Gústame __________ Xoán ___________ ti.

- Gústame __________ ir ao Carballiño __________ ao Brasil.

- Gústame __________ facer deporte __________ pensas.

- Gústame __________ o bacallau _________ o polbo á feira.

5. Completa as frases coas formas do comparativo que teñan sentido e xustifica o

porqué da túa escolla:

- O descoñecido sempre será ......... interesante ......... o coñecido.

- Hoxe en día as cousas xa non son ………. cando eramos novos.

- Os perigos son ......... grandes ......... pensabamos.

- Están ......... abraiados ......... vós.

- As rendas son ......... pequenas ......... esperabades.

- Santiago era ......... divertido ......... os compañeiros.

- Comía ………. quen nunca probara bocado.

- Irimia ten ......... forza ......... vostede.

- Paulo é ......... trasfego ......... Alba.

- Recollemos ......... fabas ......... contabamos.

- Penso que ten ......... poderes ......... ti.

- Rubén era ......... fedello ......... o seu curmán.

- Miguel obtivo resultados ......... bos ......... pensaba.

- Lémbrase dos seus anos mozos ……… se fose onte.

- Durmir é ……… san ……… traballar.


102

6. Busca as comparacións de igualdade. Cal é o seu nexo? Pódese empregar outro?

Emporiso vos aconsello, que nin transitoriamente sequera, aceptedes os

republicanos galegos que a República hespañola volte ó bárbaro feito de reestrablecer

a forca. Canda a miña verba van xunguidas a de Concepción Arenal e a de Curros, que

me escoitan. Estes dous paisanos nosos deixaron na terra coma min, testemuños da

súa inimiga ó talionismo estatal. Todo o que fose exemplar na tarefa do verdugo

resultaría anticristián e contra natura. ¿Quen é o home para ceifar vidas que deu Deus?

¿E que autoridade ten, por outra banda, un estado coma o de Hespaña, para cinguir a

corda homicida ó pescozo de ninguén (...)? Antes de saber se os que rouban e matan

son merecentes da forca habería que asegurarse de que os que desexan aplicárllela

non os moveron a mataren e roubaren...

A. Villar Ponte. Pensamento e sementeira (1971)

7. Repara nas seguintes construcións sintácticas e responde: - […] sen máis órganos que os estritamente indispensables […]

- […] tan lixeirísimo na súa masa coma nos seus movementos […] Sería posible que aparecesen en vez de que e coma outros nexos? Cales?

Xustifica a resposta.

8. Poucas cousas hai máis duras que a vida dun gastrónomo. Podería esta

comparativa de superioridade construírse cun nexo distinto de “máis…que”? Cal

sería? Xustifica a resposta e escribe, se é o caso, como quedaría a oración.

9. Explica nestas frases extraídas da novela de Darío Xohán Cabana Galván en

Saor se o uso da conxunción comparativa é correcto en todos os casos e se

algúns admitirían máis posibilidades:

- Mellor historia cá vosa non pode haber para unha noite de inverno.

- Erguédevos e mostrade se valedes máis a pé que a cabalo.

- Viron un gran edificio á beira dunha encrucillada do camiño, rodeado de muros

moi altos para ser de curral, pero non tanto nin tan fortes que parecesen ben de

Castelo.

- Bebía moi ben o arrieiro, máis ca ningún.

- Cabaleiros noveis que pensan moito máis no ceo ca na terra.

- Gustábame ver ese voso Merlín adiviño, e a ver se sequera é capaz de prever

coma min se aumentará o prezo da lá para o ano.

- No que non sei por min mesmo creo tamén, e máis ca en nada na volta do rei

Artur.

- Se os señores queren algunha outra cousa, non teñen máis ca pedila.

10. Le os seguintes enunciados comparativos:

- Non é tan ignorante como aparenta.

- Levaba na cabeza unha cesta coma un mundo.

- Sempre actúa coma se non fose con ela.

- Supoño que ti andarás máis ocupada ca min.


103

- Ti fai coma quen que non te dás de conta.

- Pois eu non fixen máis que comezar.

- Agardaba máis do que recibín.

- Era coma un pozo sen fondo.

Indica se se poden empregar outros nexos comparativos. Xustifica a túa

resposta.


104

O PRONOME PERSOAL

1. Descrición e clases de pronomes persoais

O pronome persoal é unha forma que indica as persoas gramaticais do discurso e,

por tanto, fai referencia aos participantes no acto comunicativo. Así, a P1 identifica o

emisor (quen fala), a P2 relaciónase co destinatario (a quen se fala) e a P3 alude ao

obxecto do discurso (de quen ou do que se fala).

Do punto de vista morfolóxico, algúns pronomes persoais varían en xénero e

número, en canto outros permanecen invariables. Sintacticamente, adoitan funcionar

como NÚCLEO dunha frase substantiva.

Conforme o acento de intensidade, diferenciamos entre pronomes persoais tónicos e

átonos.

2. Pronome persoal tónico

O paradigma do pronome persoal tónico está constituído polas formas que posúen

un acento de intensidade propio. Segundo exerzan unha ou outra función sintáctica,

distinguiremos entre formas tónicas rectas e formas tónicas oblicuas.

As formas tónicas rectas desempeñan a función sintáctica de SUXEITO ou de

ATRIBUTO a nivel clausal (Eu pasaba o ferro e ela ía ao mercado / A gañadora es ti.).

As formas tónicas oblicuas funcionan como TERMO dunha frase preposicional,

excepto as formas ligadas que exercen a función de NÚCLEO da frase substantiva

(Tróuxoas para vostede / Vén comigo esta tarde.).

PERSOA

FORMAS RECTAS

FORMAS OBLICUAS

LIBRES LIGADAS

P1 eu min comigo

P2 ti, vostede ti, vostede contigo, consigo

P3 el, ela el, ela, si consigo

P4 nós, nosoutros/as nós, nosoutros/as connosco

P5 vós, vosoutros/as, vostedes

vós,vosoutros/as,vostedes convosco, consigo

P6 eles, elas eles, elas, si consigo

Cómpre salientar unha particularidade no uso das formas tónicas nós e vós e

nosoutros/as e vosoutros/as, pois non se deberían empregar indistintamente. É certo

que nalgunhas áreas dialectais, estas últimas rexístranse como únicas formas do

pronome persoal tónico de P2 pl. Porén, estas debemos empregalas só para aludir a un


105

grupo cerrado, ben delimitado e con valor exclusivo, en canto nós e vós se usarían con

valor inclusivo, para totalizar o grupo. (Nosoutras, as luguesas, non temos un grande

equipo; mais nós, as galegas, si).

2.1. Contraccións e aglutinacións do pronome persoal tónico

O pronome persoal de terceira persoa el/ela/eles/elas pode contraer ou aglutinar

coas preposicións de e en, respectivamente:

PREPOSICIÓN EL ELA ELES ELAS

DE del dela deles delas

EN nel nela neles nelas

2.2. Cortesía no pronome persoal tónico

O pronome persoal tónico conta con formas específicas en P2 para marcar a

cortesía, vostede para singular e vostedes para plural, que esixen un verbo en P3 ou

P6: Quere vostede que sirva xa o xantar? / Vostedes poden entrar no reservado.

2.3. Pronome persoal tónico reflexivo.

As formas tónicas si, comigo, contigo, consigo, connosco, convosco e consigo

actúan como reflexivas cando o suxeito coincide co obxecto da acción verbal: Eu falo

comigo (mesmo). / El fala consigo (mesmo) ./ El fala para si (mesmo).

3. Pronome persoal átono

As formas átonas do pronome persoal son:

PERSOA

CI

CD

REFLEXIVO

P1 me me me

P2 che te te

P3 lle o, lo, no / a, la, na se

P4 nos nos nos

P5 vos vos vos

P6 lles os, los, nos / as, las, nas se


106

Recollemos algunhas características dos pronomes persoais átonos:

Me, nos e vos

Estes pronomes acostuman desempeñar a función de CD ou CI. Así, se pasarnos

estes pronomes á P3 ou á P6 e resulta o/os/a/as/lo/los/la/las/no/nos/na/nas, funcionaran

como CD. No entanto, se o resultado for lle/lles, os pronomes actuarán como CI.

Viume no teatro -------- Viuna no teatro.

CD CD

Dános un bico --------- Dálles un bico

CI CI

Estes pronomes tamén poden funcionar como formantes lexicais nos verbos

pronominais (Axeonlleime para facer os estiramentos) e como reflexivos e recíprocos

(Vestístesvos a toda présa / Saudámonos despois de moitos anos).

Te e che

As formas de P2 te e che están especializadas nas funcións de CD e CI

respectivamente, como pode comprobarse por medio da pasaxe para as formas de P3:

se na transformación temos o/os/a/as/lo/los/la/las/no/nos/na/nas (CD), o pronome de P2

correcto é te; se resulta lle/lles (CI), o pronome certo é che.

Agardámoste durante unha hora ----------- Agardámolo durante unha hora

CD CD Regalouche un can pequeno ---------------- Regaloulle un can pequeno

CI CI

Cómpre lembrar que o pronome te pode ser tamén pronome reflexivo e funcionar

como CD (Vístete) ou funcionar como formante lexical nos verbos pronominais

(Lémbrate diso).

O, lo e no

O pronome persoal átono en función de CD, o/a/os/as, presenta dous alomorfos nos

seguintes contextos:


107

ALOMORFO

CONTEXTO

EXEMPLO

lo / la / los / las

Verbo terminado en -r ou -s

Pronome de CI rematado en -s (nos, vos, lles)

Adverbio interrogativo u

Tocar a frauta - Tocar + a = Tocala Segas a herba - Segas + a = Ségala

Deilles un susto - Deilles + o = Déillelo

U + o sal? = Ulo?

no / na / nos / nas Verbo finalizado en ditongo Contou unha historia - Contou + a = Contouna

Nos

A forma de P4 antecedida de morfema modo-temporal -mos provoca que este perda

o -s final: Dixemos + nos ----- Dixémonos.

3.1. Contraccións do pronome persoal átono

Todos os pronomes átonos de CI contraen cos pronomes de terceira persoa con

función de CD o, a, os, as e lo, la, los, las. Na tabela que se achega a seguir inclúense

as formas resultantes destas contraccións:

PRONOMES DE CI

PRONOMES 3ª PERSOA DE CD

o, lo, a, la os, los as, las

ME mo ma mos mas

CHE cho cha chos chas

LLE llo lla llos llas

NOS

nolo nola nolos nolas

VOS

volo vola volos volas

LLES

llelo llela llelos llelas


108

3.2. Colocación do pronome persoal átono

O pronome persoal átono pode situarse antes do verbo (colocación proclítica) ou

despois do verbo (colocación enclítica), aínda que nalgúns casos admite as dúas

posicións.

3.2.1. Colocación enclítica

A colocación habitual é a enclítica: As meigas… Habelas, hainas! / Meu pai díxome

que o xoves retransmitirían un partido de fútbol.

En consecuencia, un pronome átono NUNCA abre un enunciado, mesmo nos casos

en que houber unha pausa gráfica ou a conxunción copulativa e: Cóbrasme? / De igual

maneira, prohíbese a entrada de animais / Hoxe na tenda faremos o albará e

reflectirémolo no libro de contas.

3.2.2. Colocación proclítica

O pronome persoal átono anteponse ao verbo nos casos que se enumeran a seguir:

Nos enunciados enfáticos: Mal raio me parta! / O demo te coma!

Nos enunciados negativos, en que aparecen nada, non, nin, ninguén, ningún

e nunca: Nada me sabe mellor. / Non lles dixen nada sobre o que aconteceu o

outro día. / Ninguén lle dixo que marchase. / Ningún me serve.

Precedido dos indefinidos algo, alguén, ambos, bastante, calquera, entrambos,

mesmo e todo: Algo lle traerás. / Alguén cho diría. / Ambos o sabemos. / Bastante

esforzo nos custou. / Calquera llo di. / Entrambos o darán feito. / O mesmo

empregado me volveu atender. / Todos te queremos.

O resto dos indefinidos non provocan proclise polo que non alteran a colocación

habitual do pronome. (Algúns alumnos comprárono naquela tenda.).

Cos pronomes relativos, interrogativos e exclamativos (que, quen, cal/es,

canto/a/os/as), así como cos adverbios interrogativos como, cando e onde: O

secador que me trouxo Patricia non funciona ben. / Quen cho dixo? / Como te

pareces a ela!

No caso de o enunciado ser interrogativo indirecto, a colocación do pronome

tamén será proclítica (Non entendo por que me falas así. / Pregúntalle cando o

voltamos a ver.).

Coa maior parte dos adverbios: acaso, aínda, algures, ata, axiña, bastante, ben,

case, cedo, demasiado, deseguida, disque, enseguida, igual, inclusive, máis,


109

mal, mellor, menos, mesmo, moito, peor, pouco, quizais, seica, sempre, si, só,

talvez, tamén, tarde, velaí, velaquí, xa, xamais, etc. e os adverbios en -mente:

Axiña llelo contamos. / A roupa sempre a compro en centros comerciais. / Velaí

os tes. / Xa os trouxeron?. / Constantemente lle pregunta o mesmo.

Cando os adverbios agora e logo significan “axiña” e figuran no inicio do

enunciado, o pronome colócase antes do verbo: Agora - logo o traio / Logo

douche as chaves do coche / Agora dínolo.

Co verbo dunha oración subordinada a proclise é a regra xeral: Se me dixeras

quen foi… / Cando a chames, dille que irei. / Non quero que lle fales máis diso.

/ Dígocho para que o saibas.

Neste tipo de estruturas sintácticas a enclise pode darse nos seguintes supostos:

- No caso de que unha pausa ou a excesiva separación entre o verbo

subordinado e o nexo subordinante dilúan a noción de subordinación:

Dixo que os participantes que cheguen antes de que remate o tempo

estipulado clasificaranse / (se clasificarán) para a seguinte fase. / No caso

de que, porque che resulte a ti máis cómodo, déraslle / (lle deras) o

almorzo, daríalle eu a cea.

- Con nexos como: pois, que nunca leva proclise (Non me fiaba nada del,

pois ollábanos dun xeito estraño), porque, cando vai seguido de pausa (É

moi espelida porque… coñécese que tivo que valerse por si desde moi

nova) e así que, cando ten valor consecutivo (Ía moi mal tempo, así que

abrigouse co paraugas).

- Cando dúas cláusulas coordinadas están inseridas nunha

subordinada, na segunda destas cláusulas o pronome poderá ir antes ou

despois.: Deullo onte porque lle fixera un favor moi grande e tíñallo / llo tiña

que devolver.

Nos grupos oracionais coordinados, ao considerárense estruturas formadas por

enunciados con autonomía de seu, a colocación do pronome persoal átono será

independente en cada unha das partes integrantes, polo que o motivo de proclise ou

enclise do pronome que se dea nunha non afecta á outra: Non che axudei coas tarefas

e tíñao pensado facer.

Un caso á parte constitúeno as disxuntivas con ou. Nelas, cando ambos elementos

se exclúen, o pronome aparece anteposto: Ou vés connosco ou te pos a estudar. Pero

se a disxunción presenta unha igualación, melloría ou rectificación da idea, vai posposto:

Resultou caro ou pareceuvos barato?

3.2.3. Colocación enclítica e proclítica

Nas perífrases verbais de infinitivo e nas frases preposicionais con infinitivo,

é posible colocar o pronome átono en varias posicións: O que vai mariscar ten que se


110

mollar / O que vai mariscar ten que mollarse / O que vai mariscar tense que mollar; Non

se soluciona nada con nos laiarmos / Non se soluciona nada con laiármonos.

Nas perífrases verbais con xerundio admítese a colocación enclítica tanto no

verbo auxiliar como no auxiliado (Lévoo facendo centos de veces / Levo facéndoo

centos de veces.). No entanto, nas perífrases de participio só se produce énclise no

verbo auxiliar: Lévoo feito centos de veces / * Levo féitoo centos de veces.

No caso de as perífrases verbais iren con partículas que atraen para si o pronome,

verifícase unicamente a posición proclítica ao verbo auxiliar, mais non ao auxiliado, xa

que pode aparecer en posición enclítica: O que vai mariscar non se ten que mollar. / O

que vai mariscar non ten que mollarse / O que vai mariscar non ten que se mollar; Tamén

o levo facendo centos de veces / Tamén levo facéndoo centos de veces.

3.3. Dativo de solidariedade e dativo de interese

Estes dous pronomes, que coinciden coas formas dos clíticos de CI, caracterízanse

por non participaren nin recibiren a acción do verbo, de maneira que non cumpren

unha función sintáctica, senón pragmática.

O dativo de solidariedade emprégase no rexistro informal cando o emisor pretende

captar a atención do destinatario ou implicalo na acción. O paradigma do dativo de

solidariedade está constituído polas formas de P2 che (un destinatario) e vos (varios

destinatarios), xunto coas respectivas formas de cortesía lle e lles: Éche boa verdade! /

Estalle ben boa a comida, dona Amelia.

Pola súa parte, o dativo de interese fai referencia á persoa que ten unha especial

preocupación na realización ou no resultado da acción. Así, o enunciado Este neno non

me come nada non significa “o neno non me come a min”; quérese expresar con ela

implicación afectiva ou emotiva do emisor na acción.

As formas de interese son as de CI (me, che, lle, nos, vos, lles) e, como acontece

cos dativos de solidariedade, só desempeñan unha función pragmática.

3.4. Pronome átono reflexivo e recíproco

O pronome persoal átono reflexivo (me, te, se, nos, vos, se) indica que unha única

entidade é ao mesmo tempo o suxeito (axente) e o obxecto (paciente) da acción

expresada polo verbo: Eu peitéome (eu peiteo a min mesmo). / Móllate co galego! (ti

molla a ti mesmo). / Xacobe e eu puxémonos na fileira da billeteira (Xacobe e eu

puxemos a nós mesmos na fileira; cada un puxo a si mesmo na fileira). / Beatriz e

Montse puxéronse de xeonllos (Beatriz puxo de xeonllos a ela mesma e Montse puxo

de xeonllos a ela mesma).

As formas reflexivas de plural (se, nos e vos) poden formar parte dunha construción

recíproca, en que o suxeito realiza unha acción sobre o obxecto e este actúa sobre o

outro recíproca ou mutuamente: Marcos e eu saudámonos con indiferenza (Marcos


111

saudoume a min + Eu saudei a Marcos). / Abrazáronse cordialmente (Ela abrazou a el

+ El abrazou a ela).

Por regra xeral, o pronome reflexivo desempeña a función sintáctica de CD. Para

comprobarmos que se trata dun CD, substituímos o pronome reflexivo polo pronome

átono de P3 ou P6 con esta función (o, a, os, as):

Lávome / Lávoa.

CD CD

Vestímonos / Vestímolas

CD CD Para o uso do pronome reflexivo hai que ter en conta que en galego non son

posibles as construcións reflexivas nas que a acción se exerza unicamente sobre unha parte do suxeito. Por iso, o pronome reflexivo é incompatible con outro membro que funcione como CD (en galego a cada verbo só lle pode corresponder un CD): *Laveime as mans, no canto de Lavei as mans. / *Vestiuse a camisa, no canto de Vestiu a camisa. Por outra banda, o pronome recíproco pode desempeñar as funcións sintácticas de CD ou de CI. Para comprobarmos se cumpre a primeira das funcións,

igual que acontecía co pronome reflexivo, ten que poder ser substituído polos pronomes átonos de P6 (os, as):

Abrazáronse. / Abrazáronas.

CD CD Se non se pode levar a cabo esta substitución, entón funcionará de CI.

Escribíronse cartas durante anos. / *Escribíronas cartas durante anos.

CI CD Algúns verbos como afogar(se), comportar(se), dar(se), despedir(se), fixar(se),

laiar(se), manifestar(se), ocorrer(se), parecer(se), ter(se)… poden admitir ou non a

forma reflexiva, isto implica certa diferenza de significado: afogar (morrer por

submersión involuntaria na auga), afogarse (matarse somerxéndose na auga), sentir

(percibir polos sentidos; oír), sentirse (considerarse de certa maneira segundo o estado

de ánimo), rir (manifestar alegría), rirse (burlarse de algo ou de alguén), dar (entregar),

darse (afacerse; nacer na terra).

Nos casos en que o verbo precisa do pronome reflexivo para achegar o seu

significado, este non desempeña ningunha función sintáctica e recibe o nome de

formante léxico, elemento propio e característico dos verbos pronominais.

De feito, hai algúns verbos (como arrepentirse, atreverse, axeonllarse, inmutarse,

queixarse, suicidarse…) que só se poden construír coa forma reflexiva, isto é, que só

poden ser pronominais. De todos os xeitos, hai que ter en conta que algúns verbos que

en castelán son reflexivos, non o son en galego: adormecer, calar, caer, casar, espertar,

ficar, marchar, morrer, parar, recordar, romper…: O meniño adormeceu en seguida. /

Sempre esperto ás sete da mañá.


112

3.5. Concorrencia dos pronomes átonos

Os pronomes átonos poden ir combinados con outros antes ou despois do verbo:

O pronome de CI pode aparecer co de CD, ao cal precede: Queimoullo (lle + o).

O pronome reflexivo é sempre o primeiro na cadea de clíticos e pode ir seguido

do dativo de solidariedade e o de CI: Queimóusechelle a comida.

Ref.+DS+CI

O dativo de solidariedade pode concorrer co reflexivo, co de CI, co de CD e co

de interese, precedendo a todos agás ao reflexivo (Queimóuchello.).

DS+CI+CD

Só non se cumpre esta regra se o dativo de solidariedade estiver en plural:

Séntamevos ben facer deporte.

CD+DS

O dativo de interese pode ir combinado co de CI e co dativo de solidariedade,

mais sempre ocupa a posición final: O rapaz suspendéucheme o exame.

DS+DI

3.6. Valores do pronome átono se

O pronome persoal átono se posúe os seguintes valores:

Valor reflexivo, que aparece nas construcións reflexivas (en que o se funciona

como CD): Lávase sempre á noite.

Valor recíproco, que está presente nas construcións recíprocas directas (con

función de CD: Paula e Rosario saudáronse amistosamente.) e nas indirectas

(con función de CI: Paula e Rosario enviáronse agasallos.).

Valor pasivo, é propio das construcións de pasiva reflexa ou pasiva

impersoal, cuxo uso é preferible ao das pasivas habituais (construídas coa

perífrase verbal de pasiva ser + participio) cando se desexa ocultar a identidade

do axente da acción ou cando este se descoñece: Oíronse ruídos estraños onte

á noite.

Polo tanto, estas construcións equivalen ás construcións pasivas con forma

perifrástica: Nesa tenda a roupa véndese en poucas semanas (pasiva reflexa) /

Nesa tenda a roupa é vendida en poucas semanas (pasiva perifrástica).

A pasiva reflexa caracterízase por presentar un verbo na P3 ou P6 da voz

activa, o pronome persoal átono se (que enmascara a identidade do axente e

carece de función sintáctica) e un SUXEITO con que concorda o verbo:


113

Cómpranse fincas

vbo. P6 voz activa+se SUXEITO

Os amaños cóbranse á parte.

SUX. vbo. P6 voz activa+se

Valor impersoal

As cláusulas de pasiva reflexa gardan certa similitude coas cláusulas activas

impersoais, xa que ambas buscan omitir o suxeito da acción, se ben as de

pasiva reflexa teñen suxeito paciente e as impersoais non.

As construcións de activa impersoal están formadas unicamente polo verbo en

P3, o pronome persoal átono se (que tamén oculta a identidade do axente e

carece de función sintáctica) e o CD (que non debe ser confundido co SUXEITO).

Neste tipo de construcións, o se equivale a “alguén”, “hai persoas que”, “hai

quen”….: Véndese apartamento en Miño. = Alguén vende apartamento en Miño.

A cláusula anterior pode interpretarse como activa impersoal e como pasiva

reflexa sempre e cando leve o verbo en singular; se este ten forma plural, a

cláusula só poderá considerarse pasiva reflexa:

Véndese apartamento en Miño. = Alguén vende apartamento en Miño (activa

impersoal).

Véndese apartamento en Miño. = O apartamento é vendido en Miño (pasiva

reflexa).

Véndense apartamentos en Miño = Os apartamentos son vendidos en Miño

(pasiva reflexa).

Valor de formante lexical ou valor pronominal, que é parte integrante do

verbo e, por tanto, non desempeña ningunha función sintáctica: Roi lembrouse

de comprar o pan. / Leva todo o día a se queixar.

Valor de modalidade media-interna: aparece en construcións moi próximas ás

pasivas reflexas. Nelas, o proceso verbal expresa unha acción sen intervención

dun axente externo; unha acción na que o suxeito é un mero experimentador: A

porta bateuse. / A neve derreteuse.

Hai que ter coidado con non confundir o pronome persoal átono se coas conxuncións

subordinadas, condicional (Se leses o libro estarías informado) e completiva (Preguntou

se faltaba alguén), que presentan a mesma forma mais funcións completamente

distintas ás deste.


114

Exercicios tema 5 (pronome persoal)

1. Procura os pronomes persoais átonos no texto:

(...) É un erro grave, e dos máis perxudiciais, inculcar á muller que a súa misión

única é a de esposa e nai; equivale a lle dicir que non pode ser nada de seu, e aniquilar

nela o seu eu moral e intelectual, (...).

O primeiro que necesita a muller é afirmar a súa personalidade, independente do

seu estado, e persuadirse de que, solteira, casada ou viúva, ten deberes que cumprir,

dereitos que reclamar, dignidade que non depende de ninguén, un traballo que realizar,

e idea de que é unha cousa seira, grave, a vida, e que se a toma como un xogo, ela

será indefectiblemente xoguete. Dádeme unha muller que teña estas condicións, e

dareivos unha boa esposa e unha boa nai, que non o será sen elas. Canta falta lle han

facer, e ós seus fillos, de quedar viúva. E se permanece solteira, pode ser moi útil, moito,

á sociedade, moi necesitada de persoas que contribúan á conservación da especie. A

falta de personalidade na muller esteriliza grandes cualidades de milleiros de solteiras

ou viúvas; e non é pouco o dano que da súa falta de acción benéfica resulta.

Concepción Arenal (tradución), 1884.

2. Sinala e clasifica os pronomes átonos do poema.

No país dos ananos celebrouse o Nadal con rebumbio

e o Ano Vello foi como non se viu outro.

Tódolos días do ano é Aninovo se a esperanza vai connosco.

Tódalas noites do ano é Noiteboa se a verdade descansa á nosa porta.

Falamos dun Nadal farturento de pan. E dunha Epifanía

coma un mencer de bandeiras erguidas. A Paz é unha fonte

pra que beban os homes. E pois que homes somos,

temos soños. E sabemos cantar

e agardar. Que o tempo non é longo se a esperanza vai connosco.

Nin a vida nos desacouga se a verdade descansa á nosa porta.

Celso Emilio Ferreiro. Viaxe ao país dos ananos (l968).

3. Transforma a frase destacada cun clítico (CD/CI):

- Nós queriamos ver a película.

- Nós non queriamos ver a película.


115

- Eu vin o soldado marchar correndo.

- Eu vin o soldado coller a mochila.

- Eu vin o soldado saír de alí.

- Eu sentín o vento zoar de noite.

- Eu sentín o pai cantar.

- Eu sentín o pai cantar unha cantiga.

- Pedro mandou a Ana vir ao día seguinte.

- Pedro mandou a Ana calar.

- Pedro mandou a Ana comer todo.

- Pedro mandou a Ana dicir a verdade.

4. Substitúe o CD e o CI por pronomes átonos e volve escribir as oracións

resultantes:

- Amelia por fin atopou o agasallo perfecto para os seus curmáns.

- Todas as noites le un conto a Mario.

- Xa me contaron que Xoel perdeu o avión.

- Por traeres estes traxes a Loreto estarache eternamente agradecida.

- Velaquí tes a compra da semana.

- Varias familias reclamaron as subvencións á Consellería.

- Con estes papeis podes facer un cartel para nós.

- Onte reservaron as entradas para o concerto.

- Talvez deixen esta bolsa de xoguetes na casa para ti.

- Sempre di as mesmas bromas.

5. Completa os seguintes enunciados con te e/ou che, segundo corresponda, na

posición axeitada:

- Mellor é que ________ achegues_______ aquí ou non ______ vai_______

tocar_______ nada.

- Cando______ matricules_______ teñen_______ que _______ dar_______ un

resgardo.

- Xa ________ dixen______ que non _______ quero________ ver_______

diante.

- _______ hei______ devolver________ todo o que me prestas, perde coidado.

- Cando ________ vexan________ han_________ saudar________ e _______

dar_______ as grazas por todo.

- Ben _______ vin_____ traballando, xa sei que non fai falta _____

mandar______facelo.

- Non contaba con _______ ver______ agora; acabo_______ de ________

chamar_______ por teléfono á casa e ________ deixar________ un recado.

6. Redacta novamente o seguinte enunciado facéndoo comezar por: ninguén,

antes, onte, mesmo, seguramente, porque, xamais, nin sequera.

Comentoulle que fora ao baloncesto.

7. Redacta cláusulas nas que empregues as seguintes contraccións de pronomes

átonos de CD e de CI: mo, cho, lla, nola, volo, llela, chas, volos, llelas, llo, nolos,

llos. Cada cláusula debe comezar con unha das seguintes palabras: algo, cada,

moito, hoxe, antes, incluso, axiña, sempre, ninguén, demasiado, pouco, tamén;

repara na correcta posición das formas pronominais con respecto ao verbo.


116

8. Reescribe a oración Lémbranlle ó seu rabaño que foron unha nación libre, colocando no seu inicio as formas nunca, disque, agora, tamén e enriba.

9. Introduce o pronome persoal indicado no lugar que lle corresponde e xustifica a

dita colocación:

- Onte______ trouxeron________ dous lacóns (me).

- Quero que vaias porque ________ gustan______ os amigos na miña festa (me).

- Todos _______ felicitaron________ polo seu aniversario (o).

- Nunca _______ dixeron________ como se abría a porta (lles).

10. Redacta os seguintes enunciados completándoos co pronome axeitado no lugar

correspondente. Se hai máis dunha posibilidade, indícaas todas:

- Quen es ti, que nunca ______ vin_______ antes?

- Vinde ver que _______ tocou______, que onte _______ merquei______ un

regalo a cada un.

- Non sei se oirían ben o que ________ dixen________.

- A elas as dúas _______ vin________ aínda a semana pasada.

- Agora _______ sirvo________ pouco, pero se ________ gusta______ podes

repetir.

- ________ vai_______ moito mellor a vós que a nós.

- Cando a min me concederon a bolsa de estudos tamén ________

concederon________ a eles.

- Se alguén ______ pode_____ prestar_______ o libro, xa non ________

ten______ que ______ mercar________.

11. Explica a posición dos pronomes átonos; de haber outra posibilidade diferente,

indícaa.

- Desde aquí vénsevos ben todos os bailaríns.

- Aquí non se vos atopa peixe fresco tan facilmente.

- Logo se esqueceu do que lle dixeches!

- Nin cho dixo a ti nin quero que mo diga a min.

- Gustaríame probalas, se non lle importa.

- Ao te chamar descubrimos que te castigaran.

- Has de collelo e poñelo no andel máis alto para que non lle chegue o neno.

- Amañalo é o que ten que facer.

- Viuno chegar pero logo o sentiu marchar.

12. Localiza os pronomes átonos no seguinte texto e xustifica razoadamente a súa

colocación:

Parece coma se non me fixase na xente […]. Se cadra tampouco é tanta cousa, pero

nunca se sabe. Non creo que poidan tardar moito máis. Porque xa levan un cachiño fóra

e non me parece a min que Susana estea tan tola como para andar despois de

determinadas horas co neno polos lugares que anda ela. Non sei a onde imos ir con

esta calor. E o cheiro a fume parece que xa se garda no nariz dun verán para outro. A


117

Vilariño debiamos ir. A min tanto me ten, pero Antón tampouco é tan mal home e non

se lle debe facer ese desprezo.

Miguel Suárez Abel. Turbo. Edicións Xerais.

13. Fíxate na colocación dos cinco pronomes átonos destacados no texto. Cres que sería posible colocalos na posición alternativa (enclíticos os proclíticos e viceversa)? Xustifica a resposta.

Levo tempo describindo a miña expedición ‘Everest 2012’ aos amigos. Asegúrolles

que subirei ao curuto do planeta dentro de dous anos. Mesmo enumérolles as marcas

das roupas térmicas que vou usar e os modelos de piolets que precisarei. Eles saben

que nunca vou executar ese soño, pero son tan educados que disimulan e opinan sobre

o meu equipo de escalada.

En montañismo hai dous xeitos de ascender: o himalaísmo (subir un treito, asentar

unha base e descender antes de volver escalar) e o alpinismo (un ascenso directo e

ininterrompido). Como o 2012 bótase enriba de min como unha avalancha de neve cruel,

comecei a desprestixiar o Everest chegando a cualificalo de “destino para o Sergas”. É

unha medida preventiva, unha venda que me cobre o corazón. Con todo, non desbotarei

ascender eses 8.848 metros ata que chegue o día 365º do ano da promesa.

No 2013, inventarei unha aventura diferente: chegar ao Polo Norte nun trineo tirado

por cans de palleiro, por exemplo. O meu pai aprendeume que os soños son infinitos.

Nunca mo falou con palabras, pero foi un alpinista, dos que soben recto e tarareando.

Camiñou a vida cunha estrela na fronte e, no bico, un cantar. Finou o luns. Desculpen a

tristeza.

Jaureguízar en El Progreso (14/01/2010).

14. Indica se é posible ou non colocar dunha maneira alternativa os pronomes persoais resaltados no texto. Xustifica en cada caso a resposta.

Paso moitas horas ao día dentro desta cabina laranxa, na peaxe da autoestrada,

aburrido. Os meus compañeiros xa me recomendaron que buscase algo para

entreterme nas horas de menos tráfico. Algúns teñen unha televisión portátil, outros

escoitan a radio e mesmo hai unha rapaza que le algún libro. A min encantaríame ler,

mais non me dou concentrado, detesto que interrompan o curso dos meus

pensamentos, e a chegada dun coche significa un descenso brusco á vida real. De modo

que, tras darlle voltas a primeira semana, crin que sería unha boa idea observar os

condutores, analizalos. Os que pasan todos os días prefiren a telepeaxe, é unha mágoa

porque neses daría reparado facilmente. Aínda así, acadei o meu obxectivo. Os que

repiten o itinerario con frecuencia xa me son familiares.

O caderno onde escribo é azul escuro, ten un coello branco na tapa de diante e un

código de barras na parte de atrás. Nestas follas de celulosa cuadriculadas atópanse as

letras que trazo e que me auxilian nesta terapia necesaria. A miúdo estou obrigado a

facer escritura automática, enlazo as primeiras ideas que me veñan á cabeza e

plásmoas no papel.

Santiago Lopo. Peaxes (2009).

15. Analiza os pronomes persoais átonos do seguinte poema e xustifica a súa

colocación con respecto ao verbo. É posible cambiar a colocación do pronome


118

do verso catro? Varía o significado? Cambia os fragmentos marcados en negra

por pronomes persoais:

A memoria é o espazo da reapropiación

Vivo para contalo. Gardo tódolas fotos

para as que me pediron que sorrira.

Agora me decato de que endexamais prescindín

do trazo, da impiedade.

Porque a caligrafía consiste na ilusión de que non nos torcemos.

Nin os cadernos rubio darán ocultado

que o carbón mancha a pel

e que a mina se crava con frecuencia

no páncreas do inimigo.

Agás no teu. Arrincáronche os ollos e iso faite inmortal

(entón ela abateuse postrándose por terra e díxolle:

- por que atopei benquerencia aos teus ollos

para reparares en min,

sendo como son

unha estranxeira?)

María do Cebreiro, O estadio do espello.

16. Identifica os pronomes átonos presentes no texto e xustifica a súa posición con relación ao verbo.

O NOSO SEÑOR SANT-IAGO O do bordón, das cunchas e da estrela,

Patrón da Terra nosa, aloumiñado de saudosa paz, no esgrevio estrado da enxebre catedral de Compostela!

Así te adora nosa fe sinxela: no teu trono de prata encadeirado,

a man a benzoar, asosegado, esquecido das loitas de Castela.

O teu cabalo branco como a neve, a túa espada de rebrillos louros

e o relembro das tráxicas fazañas que, arredado de nós pra sempre, os leve

o pobo que te alcuña matamouros, a sanguiñosa xente das Españas!

Ramón Cabanillas, Da Terra asoballada (1926).

17. Xustifica a colocación dos catro pronomes átonos destacados no texto e indica, de maneira razoada, se sería tamén posible que aparecesen noutra posición distinta.

O Nadal é tempo de bos desexos que intercambiamos coas persoas significativas

na nosa vida. Despois da resaca, seguen a latexar en min liñas trazadas dende puntos

tan distantes como Indonesia, Alemaña, Finlandia ou Brasil. Os elos únense porque

teñen en común a lingua: o galego. Os Cursos de Lingua e Cultura Galegas para

Estranxeiros teceron boa parte deses lazos. Cada ano participan neles un cento de

persoas que son semente que deita froito con xenerosidade, sen prexuízos.


119

Os agasallos de Nadal poden atoparse tamén neste blog, foi o que pensei cando lin

que unha antiga alumna dos cursos traduciu a súa lingua, o húngaro, un conto de

Cunqueiro. A mesma alegría sentín ao atopar enriba da miña mesa a tradución, aínda

inédita, ao italiano, de “Cousas”, de Castelao. O rapaz que a realizou contábame, con

incredulidade, que os seus profesores da Universidade de Sevilla, onde está de

Erasmus, non coñecían o autor do “Sempre en Galiza” e como se estrañaron de que el

aprendese galego antes ca castelán. Non son exemplos illados; as maneiras de

contribuír ao país son tan diferentes como enriquecedoras. Calquera pode comprobalo

se busca na rede “A Xanela”, un vídeo realizado dende a óptica dunha rapaza rusa,

alumna dos cursos, que na súa versión curta sería un dos mellores anuncios realizados

a favor da nosa lingua.

No seu día a día en Galicia son intransixentes no uso do idioma, o que ofrece unha

imaxe sorprendente para moitos galegos, que aínda non son quen de entender como

hai persoas no Xapón ou nos Estados Unidos que dedican o verán a aprender a nosa

lingua. Lembro este ano un xantar en Tui: o persoal do restaurante era reticente a falar

galego, pero claudicou ante o entusiasmo dos alumnos.

Esta forza que vén de lonxe non só interpreta o país no que vivimos; contribúe a

universalizalo con miradas limpas e abertas. Agora que pasou o Nadal, este é o meu

agasallo para os nosos brigadistas.

Malores Villanueva, A forza que vén de lonxe, O blog de Editorial Galaxia (18/01/11).

18. Distingue nos exemplos que veñen a continuación os pronomes de cortesía, os

de solidariedade e os dativos de interese:

- Non lle digo o que pasou porque non o sei, pero créolle que a culpa foi do

asasino.

- Onte roubáronchelleme un coche ao meu sobriño Xenaro.

- Élles bo rapaz, pero semella que non lles aprobou os exames ao longo do curso.

19. Sinala a función dos pronomes persoais átonos:

- Dilles que me estean quietos.

- Métemelle un gancho á cortina para que non se solte.

- Desaparecéumevos a libreta, a ver quen ma atopa.

- O Pedro non che me toma os medicamentos.

- Sabe? Marchoulles o can e aínda non llo atoparon.

- Esas sonche cousas que non me gustan.

- Hoxe Pepe veuvos todo guapo a clase.

- Alá vos vai Marta sen avisarnos de que marchaba.

- O coche arranxáronmo no taller de Fuco.

- Amarróuchelleme unha corda á gamela.

- A Uxía xa lle caeron dous dentes.

20. Que clase de palabra é si (liña 8). Cal é a súa función?

Por mero accidente escornouse a vacua verba

contra a boca vacúa da atávica vaca, o telúrico teto

que aleitou o alento ancestral


120

do noso sangue. A vaca mesma, a vaca real,

a auténtica vaca, a propia vaca, a vaca en si,

a vaca xénero e especie e individuo, a vaca alindada de lindo nome, a épica vaca

de homéricos ollos, a bucólica vaca

das humildes bocas está morrendo na corte esa mañá de domingo.

[…]

Gonzalo Navaza. Libra, 2000.

21. Nas liñas 1 e 4 aparece a forma che empregada con dous valores claramente

distintos. Coméntaos explicando por que son diferentes.

[…] –– Mira, Vanesa, eu non che teño a culpa de que alucines coa túa nai e co

que pasa! E se non lle queres falar, alá ti. Ela seguramente fixo o que tiña que

facer, e eu estou ocupadísimo traballando. Pero ocupadísimo, entendes? Así

que… Mira, vouche solucionar o teu problema de vez. Agora mesmo sobes ao

teu cuarto e remexes no camión de roupa que tes polos catro armarios. […]

22. Introduce o pronome se no lugar axeitado, se cómpre. Indica se pode aparecer

en máis dunha posición:

- ______ Vestiu_______ axiña.

- ______ Bebeu_______ e _______ comeu______ todo canto lle puxeron.

- ______ Lavou_______ os pés e despois _______ marchou_______ de

esmorga.

- Cando ______ ía_______ casar_______ fixéronlle a cambadela e ______

caeu______ coma un sapo.

- O gato ______ zampou______ as sardiñas que _______ deixara______ miña

tía na mesa.

- Xa _______ sabe_______ o conto: Hai ______ que ______ poñer______ a

estudar!

23. Utiliza as formas pronominais reflexivas sempre que sexa posible no lugar

correcto:

- A rapaza _______ subiu_______ á árbore para ver mellor.

- Puxo _______ o pixama para _______ ir_______ á cama.

- Logo ______ esquece______ do que lle din!

- Logo _______ esquece_______ o que lle din!

- O avó estaba canso e ________ sentamos_______ nun banco do xardín.

- Para que non o visen ______ agachou_______ detrás da casa.

- Na cara _______ parece______ moito a súa nai, mais na forma de ser non

_____ semella_______da familia.


121

- É hora de _______ tomar________ un descansiño; creo que _______

vou_______ deitar______ e durmir un pouco.

24. Localiza entre as seguintes oracións aquelas en que o uso do pronome reflexivo

é incorrecto:

- Finalmente marchouse da festa á unha da mañá.

- Estivo tanto tempo mergullada na auga que case se afoga.

- Xa te duchaches ou aínda me toca agardar?

- Se non nos apuramos non atoparemos ningún sitio.

- Cada vez que o atopo estase queixando por algo.

- O pasado domingo convidáronme a comer a Arzúa e tomeime unha boa

enchente.

- Podes avisarme mañá a que hora é a conferencia?

- Sempre lles berra aos nenos por non se prepararen para ir á escola ata que el

os avisa.

- Esperteime ás oito e xa lucía o sol.

- Celia é moi puntual e sempre se enfada cando alguén chega tarde.

- Berráronvos por rirvos na clase.

- Sabías que se casa Bieito?

25. Pescuda en que exemplos o pronome se está nunha construción de pasiva

reflexa e en cales se trata dunha activa impersoal:

- Véndese automóbil do ano 1997.

- Realízanse todo tipo de traballos de enxeñería.

- Na asamblea falouse sobre o tema da igualdade

26. Analiza estas construcións e di cales son pasivas (p. reflexa) e cales activas (a.

impersoal). Se nalgún caso caben as dúas opcións, xustifícao.

- Inauguráronse varios quilómetros de autovía.

- Aquí bótase patacas, millo e algo de verdura.

- Axúdase primeiro aos veciños maiores.

- Ata alí chégase ben a pé.

- Cortouse unha ducia de piñeiros.

- Alúgase cuarto a estudantes.

- Desde a Consellería, asegúrase que vai haber prazas para todos.

- Para pechala, tírase desta argola.

- Tardarase aínda un mes en amañalo.

- Fálase de facer un parque na estación vella.

27. Sinala os valores das cinco formas se subliñadas no texto.

Se hai uns anos a pregunta era se leriamos libros nunha pantalla, a de hoxe só pode

ser cando será esa a opción maioritaria. Os movementos que se están a producir entre

os fabricantes de aparellos, os xigantes de internet e as editoriais de todo o mundo

apuntan a que este Nadal o ebook vai facer a súa aparición estelar nos sacos dos Reis

Magos. Aparellos de 200 gramos preparados para amosar dez mil páxinas sen recargar

a batería. En decembro haberá medio cento de e-readers diferentes dispoñibles.


122

É probable que o ebook nunca substitúa o libro en papel, pero está claro que copará

unha cota de mercado crecente. Por iso os editores galegos teñen que moverse canto

antes. Cando a porción galega de avanzados tecnolóxicos adquira os seus e-readers,

que lecturas atopará no seu idioma? Por agora, poucas. Se esa primeira fornada de

usuarios non dispón de novidades literarias e títulos de interese en galego, vainos ler

noutras linguas. E será un lastre que se pode arrastrar moito tempo. É mellor non chegar

tarde para non ir un paso por detrás, porque no salto ao libro electrónico non se trata só

de gañar novos lectores para o galego, senón tamén de non perder os actuais.

É probable que isto non ocorra hoxe, pero si mañá, para o que hai que preparar xa

o escenario. Agardemos que cando vostede, lector, adquira o seu e-reader, poida contar

cun bo feixe de novidades en galego.

Moisés Álvarez, en Novas de libros nº 6 (novembro 2009).

28. Localiza as formas se do texto indicando o valor de cada unha delas.

A guerra é a salvación da Humanidade

fai avantar a Ciencia, desenrola ao pobo, crea industrias importantes e potentes, fai florecer a Economía dun xeito case milagroso, asegura

a paz, é construtiva, sirve de inspiración aos cantos épicos,

fabrica heroes inmortais e lexendarios. Na guerra un pode demostrar o seu valor e o seu valer, gañar ascensos, acadar condecoraciós moi prezadas, brillantes e honrosísimas. En tempo de guerra todo é progreso, ledicia e máis fartura. Mísiles, tanques,

fusiles, pistolas, metralletas, escuadras, canóns aéreos e antiaéreos, bombas atómicas, de mao e de napalm

erguen unha música doce e harmoniosa que a xente escoita compracida e enlevada. Todos van á morte

moi felices, os feridos teñen nos beizos a flor dunha sorrisa. Non se derrama

sangue, ¡ai, eso non!. Os campos bombardeados e incendiados

seméllanse aos xardíns e ás máxicas fogueiras do San Xohan.

Os homes esquécense de odiar e aprenden a amarse de verdade.

Manuel María, 1972.


123

O VERBO

1. Descrición

O verbo é a categoría gramatical que expresa unha acción, un proceso, un

acontecemento, un fenómeno ou un estado, ademais de indicar as nocións gramaticais

de tempo, modo, aspecto, número, persoa e voz.

Desde o punto de vista morfolóxico, o verbo está composto por un morfema

radical e tres morfemas afixos que expresan a conxugación (vogal temática), o tempo e

o modo (morfema modo-temporal) e, en último lugar, o número e a persoa (morfema de

número-persoa). Se o verbo for derivado, pode presentar morfemas derivativos (prefixo

ou sufixo).

O verbo desempeña a función sintáctica de núcleo dunha frase verbal en función

de predicado e concorda en número e persoa co suxeito a que vai referido.

2. Estrutura morfolóxica do verbo

O verbo está constituído por un radical (R), que proporciona o significado lexical, e

unha vogal temática (VT); ambos conforman o tema.

Existen dous temas, o tema de presente, que engloba o presente de indicativo, o

copretérito, o pospretérito, o futuro de indicativo, o presente de subxuntivo, o imperativo,

o xerundio e o participio; e o tema de pretérito, en que se inclúen o pretérito de

indicativo, o antepretérito, o pretérito de subxuntivo e o futuro de subxuntivo.

Nos verbos regulares as formas verbais pertencentes aos temas de presente e

de pretérito presentan o mesmo radical (salto, saltaba, saltaría, salte, saltei, saltara,

etc.), mais nos verbos irregulares non. Estes últimos presentan un radical para o tema

de presente (que aínda que sufra algunha alteración nalgún tempo verbal se considera

regular) e outro para o tema de pretérito (que é irregular). Así, o verbo caber ten no tema

de presente os radicais caib-, cab- (caib-o, cab-erás, cab-eriamos, caib-a) e no tema de

pretérito o radical coub- (coub-en, coub-eras, coub-ésedes).

Após o tema, aparecen os morfemas flexivos modo-temporais (MMT) e os

número-persoais (MNºP), que informan do tempo verbal e persoa gramatical en que

se encontra o verbo e poden estar presentes ou ausentes:

cant - a - ba - n / ped - i - Ø - ches

R VT MMT MNºP R VT MMT MNºP

a) Radical

O radical (R) adoita permanecer invariable (nos verbos regulares), mais nalgúns

casos pode presentar pequenas variacións formais (nos verbos semirregulares) ou

mesmo alteracións de forma máis profundas (nos verbos irregulares).


124

Ás veces prodúcense amálgamas da vogal radical (a vogal máis próxima ao final

do radical) coa vogal temática nalgúns verbos semirregulares e irregulares,

principalmente os de corpo reducido (ler, rir…; dar, ir…):

rí - a - Ø

R+VT MMTA MNº P

b) Vogal temática

A vogal temática (VT) adscribe unha forma verbal a unha determinada

conxugación: -a- para a primeira, -e- para a segunda e -i- para a terceira. Porén, en

determinados tempos verbais a VT presenta variacións ou alomorfos:

-e- e -o- na P1 e P3, respectivamente, do pretérito de indicativo na primeira

conxugación;

-i- na P1 e P2 do pretérito de indicativo e en todo o copretérito na segunda

conxugación;

-e- na P2, P3 e P6 do presente de indicativo e P2 do imperativo na terceira

conxugación.

A P1 do presente de indicativo e todo o presente de subxuntivo xamais presentan

este morfema en ningunha das tres conxugacións, mais na súa descomposición

morfolóxica é imprescindible indicalo (emprégase o símbolo Ø).

c) Morfema modo-temporal

O morfema modo-temporal (MMT) mostra a actitude do emisor perante a acción,

o acontecemento ou o estado expresado polo verbo, así como o intervalo temporal en

que esta acción, acontecemento ou estado se realiza.

A seguir, móstrase un cadro cos MMT de todos os tempos verbais, tanto do modo

indicativo como do subxuntivo:

TEMPO VERBAL C1 C2 C3

Presente de indicativo Ø Ø Ø

Copretérito do indicativo ba a a

Pretérito do indicativo Ø Ø Ø

Antepretérito do indicativo ra ra ra

P1, P4,P5 Futuro do indicativo P2, P3, P6

re

rá

re

rá

re

rá

P1, P2, P3, P6 Pospretérito do indicativo P4, P5

ría

ria

ría

ria

ría

ria

Presente do subxuntivo e a a

Pretérito do subxuntivo se se se


125

P1, P3, P4, P5 Futuro do subxuntivo P2, P6

r

re

r

re

r

re

Imperativo

Ø

Ø

Ø

d) Morfema substancial

O morfema substancial (MS), específico do infinitivo, revela a esencia da acción

expresada polo verbo. No infinitivo persoal (infinitivo conxugado), este morfema aparece

entre a VT e o MNºP; no infinitivo non persoal, dado que non existe MNºP, o morfema

substancial localízase na última posición.


Infinitivo r r r

P1, P3, P4, P5 Infinitivo persoal P2, P6

r

re

r

re

r

re

e) Morfema aspectual

O morfema aspectual (MA) mostra unha acción inacabada (imperfectiva) no

xerundio e unha acción rematada (perfectiva) no participio.


Xerundio Ndo ndo ndo

Participio Do do do

f) Morfema número-persoal

O morfema número-persoal (MNºP), que aparece tras o MMT, sinala o número

(singular ou plural) e a persoa gramatical que realiza a acción verbal.

P1, P4 -------- quen fala

P2, P5 -------- a quen se fala

P3, P6 -------- de quen ou daquilo de que se fala


126

A seguir, preséntase a táboa cos MNºP de todos os tempo verbais:

PERSOA

+ NÚMERO

PRESENTE

DO INDICATIVO

PRETÉRITO

DO INDICATIVO

FUTURO

DO INDICATIVO

IMPERATIVO

INFINITIVO

XERUNDIO

PARTICIPIO

OUTROS TEMPOS VERBAIS

P1 P2 P3

o s Ø

i / n ches

u

i s Ø

--- Ø ---

Ø Ø Ø

Ø s Ø

P4 P5 P6

mos des n

mos stes ron

mos des n

--- de ---

Ø Ø Ø

mos des n

3. Paradigma do verbo

3.1. Verbos regulares

O verbo regular conserva o radical invariable ao longo de toda a flexión, segue o

modelo de conxugación á que pertence e presenta os morfemas MMT e MNºP habituais

de cada tempo.

Verbos regulares con alteracións gráficas: inclúense dentro dos verbos

regulares aqueles que presentan alteracións gráficas ao longo do paradigma.

- Alteración gráfica c/qu: saco, sacas, sacarei…/ saque, saquemos,

saquei…

- Alteración gráfica g/gu: sego, segas, segase…/ segues, seguedes,

seguei…

- Alteráción gráfica z/c: cazo, cazas, cazaría… / cace, cacen, cacei…

Verbos regulares en -uír: tamén son regulares, mais presentan diérese na P4

e P5 do copretérito de indicativo (posuía, posuías, posuía, posuïamos,

posuïades, posuían) por asimilación aos verbos semirregulares en -aer, -aír, -

oer, -oír (caer, saír, roer, oír, etc.), que se estudarán máis adiante, pois non hai

confusión entre a P4 e a P5 do presente de subxuntivo e as mesmas persoas

gramaticais do copretérito de indicativo (posuamos, posuades / posuïamos,

posuïades) nin presentan -i- epentético na P1 do presente de indicativo (posúa)

nin en ningunha persoa do presente de subxuntivo.


127

3.2. Verbos semirregulares

Os verbos semirregulares presentan pequenas irregularidades no tema de

presente. Estas variacións poden producirse por alternancia vocálica, por

semirregularidades na P1 do presente de indicativo e en todo o presente de subxuntivo,

por confluencia da vogal temática (VT) coa vogal radical (VR), etc. No resto do

paradigma a flexión verbal é completamente regular e responde ao modelo de

conxugación en que se integra.

3.2.1. Verbos semirregulares con alternancia vocálica.

a) Verbos con alternancia vocálica na primeira conxugación: cando as vogais

radicais destes verbos son -e- ou -o-, dáse alternancia entre o timbre aberto /ɛ

/-/ͻ / nas formas que levan o acento no radical (rizotónicas: P1, P2, P3, P6 do

presente de indicativo e do presente de subxuntivo e P2 do imperativo), e o

timbre pechado /e/-/o/ nas que levan o acento na VT (arrizotónicas: P4, P5 do

presente de indicativo e de subxuntivo e na P5 do imperativo, así como no resto

do paradigma).

Porén, a maioría dos verbos da primeira conxugación con -e- ou -o- como vogal

radical son regulares, ben a favor da vogal media aberta ben da vogal media pechada.

Así presentan /ɛ/ anhelar, cerrar, enxertar, herdar, quentar, rezar… e /ͻ/ aboiar, adozar,

botar (“dar botes”), obrar, rogar, votar…


128

Por outra parte, teñen sempre /e/ achegar, aconsellar, cear, centrar, chegar,

empeñar, fechar, remar… e todos os rematados en -ear (afear, branquear, nomear…),

-enar (acenar, alienar, condenar…) e -exar (branquexar, desexar, negrexar…). Levan

/o/ avergoñar, botar (“despedir, expulsar”), contar, mollar, montar, ollar, podar, sobar,

soñar… e os que finalizan en -oar (amontoar, soar, voar…) e -onar (abandonar,

acartonar, anexionar…).

b) Verbos con altenancia vocálica na segunda conxugación: nestes verbos

maniféstase a alternancia, para as vogais radicais -e- ou -o-, de /ɛ /-/ͻ/ (na P2,

P3 e P6 do presente do indicativo) e de /e/-/o/ (no resto do paradigma).

Así, practicamente todos os verbos da segunda conxugación con vogais radicais

-e- ou -o- seguen o paradigma anterior, excepto deber, crer, ler e sobreser, que

unicamente posúen timbre pechado na vogal radical ao longo da súa flexión.

Os verbos acabados en -ecer adoitan considerarse semirregulares, de modo que

presentan alternancia vocálica.


129

c) Verbos con alternancia vocálica na terceira conxugación: no caso de teren

vogal radical -e- ou -u-, a alternancia vocálica dá orixe a tres grupos diferentes:

Verbos tipo seguir: na vogal radical destes verbos prodúcese variación -i- na

P1 do presente de indicativo, en todo o presente de subxuntivo e na P2 do

imperativo. Tamén presentan vogal radical /ɛ/ na P2, P3 e P6 do presente de

indicativo e /e/ no resto do paradigma.

Verbos tipo advertir: noutros verbos da terceira conxugación con -e- como

vogal radical a alternancia vocálica só se manifesta coa presenza dun -i-, na P1,

P2, P3, P6 do presente do indicativo, en todo o presente de subxuntivo e na P2

do imperativo. No resto da conxugación aparece un -e- (pechado).

Verbos tipo subir: nas vogais radicais dalgúns verbos da terceira conxugación

aparece un -u- (na P1, P4 e P5 do presente do indicativo e no resto da

conxugación) que alterna cun -o- aberto (na P2, P3 e P6 do presente de

indicativo).


130

Algúns verbos da terceira conxugación con -u- como vogal radical non sofren

ningún tipo de alteración, pois este -u- permanece en toda a conxugación. Así

son regulares: aducir, afundir, aludir, asumir, confundir, curtir, deducir, difundir,

discutir, eludir, embutir, entupir, esculpir, fundir, gruñir, incumbir, inducir, infundir,

nutrir, presumir, reducir, refundir, repercutir, resumir, reunir, rustrir, seducir,

sucumbir, suplir, traducir, tupir, unir, urxir, zurcir, etc.

3.2.2. Verbos semirregulares rematados en -aer, -aír, -oer e -oír.

Os verbos que rematan en -aer, -aír, -oer e -oír presentan variacións vocálicas no

radical co incremento dun -i- epentético na P1 do presente de indicativo e en todo o

presente de subxuntivo. Alén disto, na P4 e P5 do copretérito de indicativo levan diérese

no -ï- para subliñaren súa pronuncia silábica e para se diferenciaren das formas do

presente do subxuntivo (mo-ï-a-mos /mo-ia-mos).


131

3.2.3. Verbos semirregulares ouvir, parir e valer.

Nos verbos ouvir, parir e valer (e derivados) prodúcese unha semirregularidade no

tema de presente, xa que aparece un radical para a P1 do presente do indicativo e todo

o presente de subxuntivo (ouz-, pair- e vall-) e outro radical (maioritario) para o resto do

paradigma (ouv-, par- e val-).


132


133

3.2.4. Verbos semirregulares crer, ler e rir.

Os verbos crer, ler e rir (e derivados) considéranse semirregulares por presentaren

amálgama da vogal temática coa vogal do radical, xa que historicamente se produciu

a crase de dúas vogais fortes, excepto na P1 do presente de indicativo e en todo o

presente de subxuntivo.


134

3.3. Verbos irregulares

Os verbos irregulares presentan diferentes radicais ao longo da súa conxugación

verbal no tema de presente e no tema de pretérito, aínda que pode haber máis

mudanzas en ambos os temas, no MMT e no MNºP, ou inclusive ter amalgamadas a

vogal temática e a vogal radical. Desta maneira, os verbos irregulares non respectan o

modelo de conxugación á que pertencen, senón que constitúen modelos propios de

flexión.

Para consultar os modelos de conxugación dos verbos irregulares máis comúns

véxase o apéndice dos apuntamentos.


135

4. Modo, tempo verbal, aspecto e voz

4.1. Modo

O modo indica a actitude do emisor perante o contido do enunciado. Existen tres

modos: indicativo, subxuntivo e imperativo.

O modo indicativo é o modo da realidade e presenta unha situación obxectiva e

verosímil, previsible ou en vías de realización (En xuño os días son máis longos. / Mañá

irei de viaxe e deixarei de traballar).

O modo subxuntivo é o modo da irrealidade e expresa unha situación non

realizada, desexable, posible ou dubitativa (Oxalá trouxese doces! / Pode que entremos

tarde. / Se saírmos cedo, chegaremos a tempo).

O modo imperativo presenta o enunciado como unha orde, consello, convite ou

petición. A entoación da frase asume grande relevancia na interpretación do valor

imperativo do enunciado, xa que moitas veces este tempo coincide co presente do

indicativo: Di (el) un número (presente de indicativo). / Di (ti) un número! (imperativo).

4.2. Tempo verbal

O tempo verbal expresa a acción, o estado ou o proceso que indica o verbo no

momento temporal en que se está a falar, nun momento anterior ou nun momento

posterior.

De acordo con isto, o tempo verbal articúlase en tres esferas: presente (sitúa un

acontecemento no momento da enunciación), pasado (indica un acontecemento

anterior ao momento da enunciación) e futuro (localiza un acontecemento nun

momento posterior ao da enunciación).

4.2.1. Valores dos tempos de indicativo.

Presente do indicativo: localiza no momento actual a acción expresada polo

verbo (Chaman á porta ).Pode ter tamén os seguintes valores:

- Atemporal para presentar acontecementos de validez ilimitada ou universal (Os

gatos son animais felinos).

- Habitual ou frecuentativo, cando os feitos se repiten con regularidade, tanto no

presente como no pasado (Os venres imos ao teatro).

- Durativo, que expresa unha duración prolongada (Traballo nesta empresa

desde que abriu).

- Imperativo, para dar ordes mediante as formas P2 singulares ou plurais (Sacas

o abrigo e pendúralo na porta).


136

- Prospectivo ou de futuro, se a acción se vai desenvolver no futuro (Mañá acabo

o libro).

- Histórico ou narrativo, se o acontecemento se localiza no pasado (Álvaro

Cunqueiro nace en Mondoñedo no ano 1911).

- Intensificador, usado para reiterar a acción (Estiveron toda a tarde dálle que

dálle).

Copretérito de indicativo: tamén chamado pretérito imperfecto, designa unha

acción inacabada anterior ao momento da enunciación (Cando chegamos xa

estaban alí). Atribúenselle outros valores:

- Habitual, se a acción aconteceu reiteradamente no pasado (Todos os días,

Luísa ía dar un paseo).

- Simultaneidade no pasado (Tomou un baño en canto eu almorzaba).

- Intemporal no pasado (Os cregos eran grandes filósofos).

- Prospectivo, isto é, de futuro desde o pasado (Prometeume que hoxe estaba

aquí).

- De cortesía (Quería un té verde, por favor).

Pretérito do indicativo: indica unha acción xa concluída antes do momento da

enunciación. Pode ter tamén os seguintes valores:

- Anterioridade no pasado, equivalente a un antepretérito: Naquel momento non

souben se rompín (“rompera”) a perna ou o xeonllo.

- Anterioridade no futuro: Cando voltes, seguro que xa fixen o xantar.

Antepretérito do indicativo: ou pretérito pluscuamperfecto, sinala unha acción

anterior a outra xa pasada (Pensei que xa marcharas). Podemos recoñecer

outros valores:

- Desiderativo, empregado en enunciados exclamativos (Quen puidera!).

- De cortesía nunha petición (Quixera pedirlle un favor).

As formas verbais do antepretérito (cantara) e as do pretérito de subxuntivo

(cantase) poden crear confusión no uso, mais téñeno perfectamente

diferenciado. Cando usar unha ou outra?

O antepretérito é un tempo do indicativo, polo tanto indica unha acción que se

presenta como real e coñecida (Cando cheguei xa elas cantaran); no entanto o

subxuntivo presenta accións non reais ou coñecidas, é dicir, hipóteses ou

suposicións (Agachouse para que non o visen).

Tendo en conta o tempo expresado, o antepretérito indica unha acción anterior

a outra xa pasada (Cando cheguei - acción do pasado - xa elas cantaran - acción


137

anterior á de cheguei); o pretérito do subxuntivo pode indicar unha acción

anterior, coincidente ou posterior con respecto a un referente (Agachouse para

que non o visen - acción coincidente ou posterior á de agachouse -).

Tan só se pode usar calquera das dúas formas cando a cláusula ten valor

desiderativo (Oxalá fose/fora certo!).

Futuro do indicativo: expresa unha acción posterior ao momento da

enunciación (Xa descansarás despois!). A seguir recóllense outros valores deste

tempo:

- Dúbida ou probabilidade (Viaxará en avión?).

- Aproximativo (Terá uns trinta anos).

- Imperativo (Non comerás peixe!).

- De cortesía nunha petición (Poderá asinar este documento?).

- Retrospectivo: Despois do longo período dos Séculos Escuros chegará un

momento de esplendor.

Pospretérito do indicativo: tamén denominado condicional, pon de manifesto

unha acción que pode ocorrer no presente ou no futuro de se reuniren as

condicións necesarias (Sería rico se aforrase). Outros valores deste tempo son:

- Probabilidade no pasado (Habería uns cincuenta barcos).

- Retrospectivo (O galego sería durante moito tempo lingua de cultura.).

- De cortesía (Podería traerme un café?).

4.2.2. Valores dos tempos de subxuntivo

Presente de subxuntivo: expresa unha acción ben simultánea ben posterior ao

momento da enunciación (Pídoche que marches / Pídoche que marches [logo]).

Outros valores que se lle atribúen:

- Rogo, desexo, maldición ou exclamación (Oxalá me diga a verdade! / O demo

te leve! / Deus nos libre!).

- Posibilidade (Talvez sexa posible!).

- Imperativo (Que se poñan todos nunha fileira).

Pretérito de subxuntivo: ou pretérito imperfecto de subxuntivo, indica unha

acción irreal cuxo referente pode estar situado no tempo pasado ou futuro


138

(Díxolle que o acompañase [antes] / Díxolle que o acompañase [mañá]). Tamén

presenta dous valores máis:

- Posterioridade desde o pasado (Pediume que lle fixese un deseño).

- Desiderativo (Oxalá fose millonario!).

Futuro de subxuntivo: expresa un acontecemento posible no futuro, que pode

ocorrer ou non, cuxa realización condiciona outra acción futura. En canto á

correlación temporal, o verbo principal deberá estar en presente do indicativo

(Chámote se puider), imperativo (Se houber bolos de nata traede media ducia)

ou en futuro do indicativo (Se mañá non for mal tempo, daremos un paseo).

Úsase en oracións e cláusulas dependentes (bipolares e subordinadas):

condicionais (Se tiver tempo, irei visitarvos), temporais (Tráeme o libro cando

puideres), relativas (Non se admitirán traballos que se entregaren fóra de

prazo)…

O futuro de subxuntivo é na actualidade un tempo de uso culto ou literario; o seu

lugar na linguaxe coloquial ocúpano outras formas do subxuntivo ou o presente

de indicativo.

Nos verbos regulares hai coincidencia entre as formas de futuro de subxuntivo e

o infinitivo persoal ou conxugado. Pola contra, nos verbos irregulares o futuro de

subxuntivo presenta un radical coincidente co dos restantes tempos de pretérito

e, por tanto, é discordante do infinitivo persoal ou conxugado, que se forma co

radical do tema de presente:

Verbo regular: cantardes (inf. pers.) / cantardes (fut. subx.).

Verbo irregular: sabermos (inf. pers.) / soubermos (fut. subx.).

4.2.3. Valores do imperativo

O imperativo consta unicamente de dúas formas: a P2 e a P5 (varre ti, varrede vós).

Expresa os seguintes usos e valores:

- Orde (Ide comprar o pan).

- Consello ou convite (Facede o que poidades / Vinde esta noite á cea de Nadal

que organizamos).

- Petición (Achégame a auga, por favor).

4.3. Aspecto

Refírese á maneira en que o emisor percibe o transcurso da acción verbal, ben como

proceso xa concluído (aspecto perfectivo: Lavei o coche) ben como un proceso


139

considerado no seu inicio ou desenvolvemento, sen indicación do seu remate (aspecto

imperfectivo ou durativo: Lavaba o coche).

4.4. Voz

A acción expresada polo verbo transmítese a través da voz activa ou pasiva, aínda

que esta última estrutura é menos usada. Na voz activa, o suxeito correspóndese co

axente da acción verbal, en canto o CD fai relación ao paciente desa acción.

Na voz pasiva, os roles axente / paciente invértense, de maneira que o suxeito se

torna paciente da acción (constituíndo o complemento axente), o axente recibe a acción

e o núcleo verbal está formado pola perífrase pasiva (ser + participio).

5. Formas non persoais do verbo

O verbo presenta formas non persoais (infinitivo, xerundio e participio), que non

expresan modo nin tempo e que se diferencian entre si polo aspecto ou pola

substancia. Estas formas son invariables en número-persoa, aínda que o infinitivo conta

tamén cun tempo variable ou persoal (o infinitivo conxugado). Por outra parte, infinitivo,

xerundio e participio aparecen como elementos auxiliados nas perífrases verbais.

As formas non persoais adoitan formar cláusulas subordinadas que realizan

funcións primarias de SUXEITO, CD, CC, etc… Tamén partillan funcións doutras

categorías gramaticais, pois o infinitivo pode funcionar como substantivo (Gústame o bo

comer), o xerundio como un adverbio (Entrou na casa correndo= Entrou na casa

rapidamente) e o participio como un adxectivo que concorda en xénero e número co

substantivo (Vivía nunha casa construída no 1879).

5.1. O infinitivo

O infinitivo expresa unha acción que indica a esencia ou a substancia e recolle de

maneira máis ampla e abstracta o significado potencial do verbo, mais non mostra

aspecto, tempo nin modo.

Como calquera forma verbal, o infinitivo pode levar SUXEITO e complementos, e

pode transcategorizarse nun substantivo e, por tanto, ir acompañado dun determinante

e, opcionalmente, de modificadores: Reláxame moito o suave bater das ondas contra

as rochas.

O infinitivo posúe dúas formas, unha invariable ou non persoal e outra variable ou

persoal (infinitivo conxugado).


140

5.1.1. Infinitivo persoal ou conxugado:

Úsase en cláusulas substantivas ou adverbiais e en bipolares. Constrúese

frecuentemente con preposición e equivale a unha cláusula con verbo en forma persoal,

iniciada por conxunción:

Cómpre facermos ese traballo axiña = Cómpre que fagamos ese traballo axiña.

Atopámonos ao chegaren á festa = Atopámonos cando chegaban á festa.

De sabermos que aínda non estaba viriamos máis tarde = Se soubésemos que aínda

non estaba viriamos máis tarde.

Con laiáreste agora non resolvemos nada = Aínda que te laies agora non resolvemos

nada.

Para non teres que repetilas hai que facer ben as cousas á primeira = Para que non

teñas que repetilas hai que facer ben as cousas á primeira.

Isto pasou por fiármonos de quen non o merece = Isto pasou porque nos fiamos de quen

non o merece.

A continuación achéganse as normas básicas de uso obrigatorio do infinitivo

conxugado:

Cando o infinitivo ten un suxeito expreso no texto diferente ou idéntico do verbo

principal: Pareceunos necesario [a nós] (suxeito do verbo principal) estaren

todos os fillos (suxeito do infinitivo).

Cando o infinitivo vai referido a un suxeito determinado non indicado no contexto

e se quere subliñar: Cómpre chegarmos a tempo á reunión. / Resulta

fundamental termos certa experiencia na vida. / É preciso elaborarmos un

informe máis extenso.

Cando o infinitivo vai introducido por unha preposición e vai diante do verbo

principal: No momento de chegardes á casa, avisádeme. / Para valorarmos

correctamente estes datos, temos que ter en conta a fiabilidade da enquisa. / Ao

remataren estas obras, comezarán outras.

Cando o infinitivo figura despois do verbo principal, tanto se tiver o mesmo

suxeito como se for diferente: De sabermos que onte estabades na Casa do

Peixes, teriámosvos chamado para nos vermos (para nos ver) / Erguémonos moi

cedo, viaxamos durante seis horas para por fin chegarmos (para por fin chegar)

ata aquí.

Cando o infinitivo ten un suxeito propio e vai complementando un nome: Esa era

a causa de estaren tan tristes.

É frecuente o seu uso en 3ª persoa de plural indicando indeterminación do

suxeito: Chegamos no momento de pecharen as portas.


141

5.1.2. Infinitivo non persoal:

O uso do infinitivo non persoal tamén se rexe por unha serie de regras que se

expoñen a seguir:

Cando o infinitivo forma parte dunha perífrase verbal (se é o verbo auxiliado, pois

o auxiliar si que se pode conxugar de se cumpriren as regras de uso) ou dun

complexo verbal: Temos que acabar xa / Hai que deixarse de contos / Queremos

facer outro curso / Non poden deixar de reivindicar os seus dereitos.

Cando o infinitivo ten carácter impersoal): Cantar e comer non pode ser / Querer

é poder.

Cando o infinitivo vai rexido por verbos causativos (deixar, permitir, prohibir,

etc.): Déixaos chegar máis tarde; modais (poder, querer, deber, etc.): Podedes

traer a equipaxe?; ou de sentido (ver, oír, escoitar, sentir, etc.): Sentiuvos

marchar de madrugada.

Cando o infinitivo ten valor imperativo: Non fumar na sala. / A calar.

5.2. O xerundio

O xerundio é unha forma verbal que presenta un aspecto imperfectivo, mais non

achega referencias modo-temporais nin número-persoais.

A acción verbal expresada polo xerundio coincide coa do verbo principal de que

depende; habitualmente dáse unha relación de simultaneidade: Paula deume a noticia

chorando (Paula deume a noticia + Paula choraba).

Con este valor, o xerundio equivale á expresión “a + infinitivo”, de igual modo que

cando aparece formando perífrase verbal cos verbos estar, ir, andar, continuar, levar,

seguir e vir: Paula estaba chorando.= Paula estaba a chorar.

O xerundio nunca presenta valor de posterioridade e tampouco se emprega como

modificador dun substantivo nin con valor causal consecutivo, tal e como se mostra nos

seguintes exemplos:

- Valor de posterioridade:

*Entrou dirixíndose á xanela.

Entrou e (logo) dirixiuse á xanela.

- Modificador dun substantivo:

*Chegoume unha notificación solicitando o pagamento dun recibo.

Chegoume unha notificación en que se solicita o pagamento dun recibo.

- Valor causal consecutivo:

*Non habendo máis preguntas, levanto a sesión.

Ao non haber máis preguntas, levanto a sesión.


142

5.3. O participio

O participio fai referencia ao aspecto perfectivo do verbo, que expresa unha

acción concluída, mais non indica modo-tempo nin número-persoa.

Debido á súa proximidade co adxectivo, por veces resulta difícil distinguir entre un

participio e un adxectivo. O participio ten flexión de xénero e número cando concorda

co suxeito na voz pasiva (As alegacións foron feitas no prazo marcado.) ou cando

modifica un substantivo (Fixácheste ben en que levas a camisa rachada?) e permanece

invariable na forma masculina singular nas perífrases (agás na de pasiva, claro) e

complexos verbais: As rapazas non deron comido o biscoito.

Polo tanto, a función que desempeña o participio é tanto verbal como adxectiva.

Na función verbal, o participio aparece como auxiliar nunha perífrase e na pasiva. No

entanto, na función adxectiva o participio actúa como MODIFICADOR dun substantivo,

como ATRIBUTO ou como COMPLEMENTO PREDICATIVO.

Todos os verbos posúen unha forma de participio, maioritariamente regular,

aínda que algúns son unicamente irregulares, como os seguintes e os seus derivados:

abrir / aberto; cubrir / cuberto; dicir / dito; escribir / escrito; facer / feito; poñer / posto; pór

/ posto; ver / visto.

Algúns verbos posúen dous participios, un regular e outro irregular, conforme a

función que realice. Así, o participio regular úsase cando ten valor verbal: Despois de

xogar durante unha hora, non dei cansado o neno. / A pescada foi fritida por miña nai. /

Unha vez escollido o libro, comezou a lelo.

Por outra parte, o participio irregular emprégase cando ten valor adxectivo:

Estamos cansos de tanto traballar / Adoro as patacas fritas de bolsa.

6. As perífrases verbais

6.1. Definición e descrición das perífrases verbais

A perífrase verbal é unha expresión constituída por dous verbos que forman unha

unidade significativa e sintáctica en función de PREDICADO e que cobren os valores

temporais non indicados polos diferentes tempos verbais.

O primeiro verbo da perífrase, chamado auxiliar, preséntase en forma persoal, isto

é, recibe flexión (modo, tempo, aspecto, número, persoa).

O segundo verbo, denominado auxiliado, que adopta unha forma non persoal

(infinitivo, xerundio ou participio), proporciona o significado léxico. Alén disto, cando o

verbo auxiliado vai en infinitivo pode ir precedido dunha preposición ou conxunción:

Andades a facer o parvo / Tes que ter máis coidado.

Nas perífrases prodúcese unha gramaticalización, isto é, unha perda total ou parcial

de significado do verbo auxiliar, de maneira que a construción adquire un novo valor.

Así, nun enunciado como Rompeu a chorar cando o viu, o verbo romper abandona o

significado de “dividir, partir” para pasar a reflectir o inicio da acción expresada por


143

chorar. O mesmo acontece con Andades a facer o parvo, en que non se fai referencia a

unha maneira de andar, pois o verbo forma parte dunha perífrase, fronte a un enunciado

do tipo Anda coxeando desde onte, en que se mantén o valor de andar e, por tanto, non

se trata dunha perífrase.

Cómpre diferenciar entre as perífrases e os complexos verbais, en que cada

verbo conserva o seu significado diferenciado e a forma non persoal constitúe unha

cláusula subordinada. Por exemplo, en Quere viaxar a París o verbo querer mantén o

significado de “desexar”, en canto viaxar a París é unha cláusula subordinada

substantiva en función de CD. Ao contrario, no enunciado Quere chover o verbo auxiliar

perde o valor de “desexar” e pasa a significar posibilidade (É posible que chova).

Para comprobarmos se estamos perante unha perífrase ou un complexo verbal,

cómpre ter en conta o seguinte:

No complexo verbal a forma non persoal pode ser substituída por un pronome

ou por un adverbio, na perífrase verbal non:

Quere viaxar a París. = Quere iso / Quéreo (complexo verbal).

Hoxe quere chover. = *Hoxe quere isto (perífrase verbal).

Anda coxeando do pé esquerdo. = Anda así (complexo verbal).

Anda dicindo que todo é mentira. = *Anda así (perífrase verbal).

Se na pasaxe a voz pasiva ou formulando enunciados interrogativos permanece

o carácter unitario da construción verbal, estamos perante unha perífrase.

Xulio comezou a cantar unha canción. ------- Unha canción comezou a ser

cantada por Xulio.

Que comezou a cantar Xulio? (mais non *Que comezou Xulio?)

6.2. Clasificación da perífrase verbal

Atendendo ao significado gramatical do verbo auxiliar (tempo, modo, aspecto), as

perífrases poden clasificarse en temporais, modais e aspectuais.

a) Perífrases temporais

Todas as perífrases temporais, que se constrúen co auxiliado no infinitivo, indican

futuridade e inminencia.

VALOR PERÍFRASE EXEMPLO

Estar a + infinitivo

Estar para + infinitivo

Remedios está a chegar. Remedios está para chegar.


144

Futuridade e inminencia

Haber (de) + infinitivo

Ir + infinitivo

Querer + infinitivo

Hei de gañar o concurso o vindeiro ano. Vouno chamar outra vez. Parece que quere chover.

Cómpre ter en conta que as perífrases haber (de) + infinitivo e estar a/para + infinitivo

expresan intención de realizar unha acción nun futuro próximo.

Pola súa parte, querer + infinitivo só constitúe perífrase cando se aplica a fenómenos

atmosféricos (Parece que quere chover) ou cando o SUXEITO é unha entidade

inanimada (Parece que este ano as cebolas non queren saír).

b) Perífrases modais

Dentro das perífrases modais, que serven para mostrar a actitude do emisor ante

a acción, diferéncianse entre os valores de necesidade e obriga, xa que a acción

verbal se concibe como obrigatoria, e os valores de hipótese e probabilidade, dado

que a acción se percibe como posible. O auxiliar con que se presentan sempre figura

en infinitivo.


Necesidade e obriga

Deber + infinitivo


Haber que + infinitivo

Ter que + infinitivo

Ter de + infinitivo

Debes esforzarte un chisco máis. Has de saber o que pasou. Hai que facelo. Teño que pensalo Tes de saber o que fixeron

Hipótese

Deber de + infinitivo


Deben de ser as cinco da tarde. Han ser as cinco da tarde.

Probabilidade

Poder + infinitivo

O resorte pode fallar en calquera momento. Podían ser as seis.

Poder + infinitivo só constitúe unha perífrase cando indica probabilidade, pois no resto

de casos trátase dun complexo verbal en que o segundo verbo constitúe o CD: Podes

pór a mesa?

CD


145

c) Perífrases aspectuais

As perífrases aspectuais indican o modo en que a acción é vista polo emisor e

poden estar formadas por auxiliados de diferentes tipos (infinitivo, xerundio e participio).


Imperfectivo ( acción non realizada ou en

desenvolvemento )

Estar a/para + infinitivo


Andar + xerundio Andar a + infinitivo

Estar + xerundio

Estar a + infinitivo

Ir + xerundio

Levar + xerundio Levar a + infinitivo

Continuar/seguir + xerundio

Continuar a /seguir a + infinitivo

Ser a + infinitivo

Vir + xerundio

Estiven a chorar bastante tempo. Houben de ir a esa festa. Andan contando mentiras. Andan a contar mentiras. Están facendo pan. Están a facer pan. Vai envolvendo os galanos Leva chovendo desde setembro. Leva a chover desde setembro. Segue nevando. Continúa a nevar. Todos eran a dicir que non había clase. Hai anos que veño investigando a súa vida.

Perfectivo (acción xa finalizada)

Acabar/rematar/terminar de + infinitivo

Deixar/parar de + infinitivo

Vir de + infinitivo

Dar + participio

Ir + participio

Levar + participio

Ter + participio

Acabou de barruzar. Deixou de chover. Viña de sofrer unha traxedia. Custar, custoume, mais deina entrevistado. O catarro xa vai curado. Levo feito catro exercicios Xa debía ter feito os exercicios

Botar(se) a + infinitivo

Cando me viu, botou a correr.


146

Incoativo (inicio da acción)

Comezar a + infinitivo

Dar en + infinitivo

Poñer/pór + infinitivo

Romper a + infinitivo

Comezou a correr moi rápido. Despois do enterro, deu en chorar. Púxose a cantar cando o viu. Rompeu a chorar coa noticia.

Reiterativo (acción repetida)

Volver/tornar a + infinitivo

Voltar a + infinitivo

Adoitar/acostumar + infinitivo

Levar + participio

Ter + participio

Volve repetir a historia. Volta a repetir a historia. Adoita vir todos os días ao café. Lévocho repetido moitas veces. Varias veces llo teño dito.

Terminativo (acción na súa fin)

Acabar por + infinitivo

Chegar a + infinitivo

Vir a + infinitivo

Acabou por se anoxar. Cheguei a crer que era verdade. Veu a descubrirse que aquilo non era certo.

d) Perífrase pasiva

A perífrase pasiva está constituída polo verbo ser como verbo auxiliar e un

participio como verbo auxiliado: A ponte foi construída no ano 114 d.C. / Os resultados

foron presentados polo director executivo. Ademais, cómpre reparar en que na perífrase

de pasiva o verbo auxiliado, isto é, o participio, concorda en xénero e número co suxeito

paciente.


147

Exercicios tema 5 (verbo)

1. Fai a segmentación morfolóxica das seguintes formas verbais e indica o valor de

cada un dos constituíntes: deixaredes, contaramos, nacen, anoiteceu,

prometemos, formariades, houberes, saiamos, desenvolvestes.

2. Lembra a conxugación dos verbos con alternancia vocálica e pon a forma de

presente de indicativo que corresponda do verbo que vai entre parénteses:

- Ultimamente non (acudir; el) _______________ ao teatro tanto como antes.

- O noso seguro (cubrir) _______________ toda clase de accidentes.

- É moi cauta, sempre (medir) _____________ moi ben as súas palabras.

- Todos eses vellos aparatos xa non (servir) _____________ para nada.

- Se non (durmir; ti) _____________ máis de cinco horas é lóxico que esteas

canso.

- Son aínda moitos os que (sufrir) _______________ as consecuencias da guerra.

- (Seguir; ti) ______________ sendo a mesma persoa de sempre.

- É no século XIX cando (rexurdir) _____________ a nosa literatura.

- Nunca din a verdade, sempre (mentir; eles) _____________.

- A lúa xa non (lucir) _____________ tanto como outros días.

3. Escribe as persoas segunda de singular e segunda de plural do presente de

indicativo, do presente de subxuntivo e do imperativo dos verbos fuxir, sacudir,

seguir e repetir, e logo describe pormenorizadamente as alternancias da vogal

radical nestes verbos.

4. Que tipo de irregularidade morfolóxica presenta a forma verbal sobes? Explica

en que consiste e indica a que formas do verbo subir afecta. Que forma debería

usar o pai de Vanesa se empregase o modo imperativo?

5. Escribe as formas do presente de subxuntivo, o antepretérito de indicativo e do

infinitivo conxugado correspondentes aos seguintes verbos: vir, ter, producir, ir,

parecer, estar, coñecer, ver, ser, posuír, haber, dar, ofrecer.

6. Conxuga o futuro do subxuntivo e o pretérito do indicativo de ter e anoar.

7. Naciches é a segunda persoa do pretérito de nacer. Escribe a mesma forma dos

verbos varrer, andar, rir, facer, andar, poder, cavilar, ter, dicir, remexer.

8. A forma segue está en presente de indicativo. Conxuga completo o presente de

indicativo deste verbo e fai o mesmo cos verbos conducir, tusir, advertir e

discutir.

9. A forma conduce está en presente de indicativo. Conxuga completo o presente

de indicativo deste verbo e fai o mesmo cos verbos seguir, fuxir, espir e asumir.

10. Escribe as formas da segunda persoa do singular e da primeira persoa do plural

do presente, do pretérito, do copretérito, do futuro de indicativo e mais do

presente de subxuntivo dos verbos predicir, influír e poder.


148

11. Conxuga o futuro do subxuntivo e o pretérito do subxuntivo de ser, ir, andar, dicir

e facer.

12. Sinala catro formas verbais do subxuntivo que atopes no texto e di o tempo,

número e persoa de cada unha delas.

Lucía e Mabel tiñan 15 anos. O domingo incrementaron o número de mortos nas

estradas galegas. Viñan de madrugada dunha festa, dun botellón. Non ían conducindo,

estaban no asento traseiro do vehículo, pero tampouco levaban o cinto de seguridade

posto. Esqueceron prenderse á vida. A maior parte dos sinistros teñen por protagonistas

xente nova. Ten sentido, entón, propoñer que os mozos de 16 anos que superen o

exame teórico do carné de conducir poidan sentar ao volante dun coche, sempre que

vaian acompañados dun adulto? Por moitos anos de experiencia que lle esixan ao

copiloto, non vai conducir por eles.

Neste caso, o mozo que levaba o automóbil tamén viña do botellón, e sobrepasaba

o límite de alcoholemia. Parece ser que tamén sobrepasaba o límite de velocidade

permitido. Ían con présa. Un poste de formigón detivo a súa carreira. E a vida das

mozas. Viaxaban seis no mesmo coche. Unha traxedia.

O problema é que estes accidentes estanse a converter nun caso habitual.

Prodúcense demasiados. Séganse vidas de mozos en exceso. Son tantos que é sinxelo

pensar que en lugar dunha traxedia, é unha traxedia máis. O condutor foi acusado de

homicidio por imprudencia. Con isto non van arranxar nada, a morte non ten remedio,

pero así non dá lugar a dúbida que o conducir baixo os efectos do alcohol e sen cumprir

as normas de circulación constitúe un delito. Causar a morte por este motivo é un

homicidio.

María Canosa, La Voz de Galicia, 2-10-2007.

13. Busca as formas verbais do poema e indica o seu tempo, modo e persoa.

Aprendeu a escribir no servicio militar.

A raia da súa sinatura

risca como unlla que suca o xeo

no parabrisas dun tractor.

Pono nervioso o teléfono,

ese estraño que entra sen chamar á porta,

con zapatos de cidade,

e que o can non cheira.

Falar fala moi pouco.

A vida comeulle as palabras

ao tempo que agrandaba as mans.

Esas mans cavaron pozos e sostiveron tellados.

Nesas circunstancias cómpre ter a boca ben pechada.

Pero nin sequera así é capaz de ver matar o porco,

a única carne que lle gusta, mellor se está torrada.

O viño ten que ser barato,

e entón, cando o bebe en longos grolos,

penso que lle axuda a tragar

unha historia que xamais contará.

Cando mira o lume das achas na cheminea,

vai nun tren que atravesa a neve.

Colleríao da man, porque é o meu pai,


149

pero abráiano tanto as mostras de agarimo

como o aire dun lobo.

Manolo Rivas. 1996.

14. Nos seguintes enunciados cambia a forma verbal que aparece destacada pola

correspondente do pretérito (ten en conta que outros verbos poden verse

afectados por estes cambios):

- Digo que te poñas aí.

- Estou todo o día traballando na fábrica.

- Facemos todo canto nos mandan.

- Hai que arranxar unha solución en menos de dúas horas.

- Sei por onde se vai a aquela praza.

- Poste en pé cando estás impaciente.

- Todos eses vultos non caben no teu faiado.

- Sabemos que non vai quedar máis remedio.

- Todo o que traio é para a miña filla.

- Son eu quen máis fai e máis di.

15. Reescribe o seguinte fragmento poñendo as formas verbais no pretérito de

indicativo:

Os periodistas desempeñarían desta maneira unha das principais misións que lles

impón o seu nobre cargo, e a prensa faríalle un servizo á terra galega, que nunca se

podería estimar o bastante, porque o principal monumento que un pobo pode levantar

é a rexeneración verdadeira da súa linguaxe, e a proba máis concluínte de que se cobiza

con gusto é que sostén con tesón o que un afamado escritor lle chamou a bandeira da

patria.

16. Redacta un exemplo para cada unha destas opcións de construción.

chamar / chamar por votar / votar por

buscar / buscar por coidar / coidar de

esquecer / esquecerse de rir / rirse de

ordenar / ordenar de vestir / vestir de

17. Identifica e explica o valor temporal que teñen as seguintes formas verbais no

texto: escoitei (liña 5), iredes (liña 5), aprenden (liña 11), estaba (liña 13), partiría

(liña 14).

Durante bastante tempo camiñamos en silencio por un carreiro costento, pedregoso

e sen sombra. Abdel-Bassit, enviso nos seus pensamentos, eu nos meus - nos meus

remorsos, mellor dito-. Despois deu en dicirme, axustando o turbante na cabeza:

- Escoitei que pronto nos deixades. A onde iredes?

- A Constantinopla, se Deus quixer.

Detívose, ladeando a cabeza como para escoitar o balbordo da cidade distante.


150

- Istambul! Istambul! Aos que teñen ollos élles difícil dicir que non hai nada que ver no

mundo. E, sen embargo, é a verdade, crédeme. Para coñecer o mundo, abonda con

escoitar. O que se ve nas viaxes non é senón un espellismo. Sombras perseguindo

outras sombras. As estradas e os países non nos aprenden nada que non saibamos

antes, nada que non poidamos escoitar en nós mesmos na paz da noite.

Se cadra o relixioso non estaba trabucado, pero a miña decisión xa estaba tomada:

partiría. En contra do meu bo xuízo, e algo de mala gana, partiría.

Amin Maalouf, A viaxe de Baldassare, 2000.

18. Tendo en conta o valor de cada caso, usa a forma correspondente de

antepretérito ou de pretérito de subxuntivo:

- Aquilo (acontecer) ________________ antes de naceres.

- Aínda non dei entendido a causa de que te (enfadar) ________________ tanto.

- (Poñer; el) _________________ a súa sinatura no documento despois de

pensalo moito.

- Pedímoslle a Clara que nos (axudar, ela) __________________a mover aquel

armario.

- Se me (dicir; vós) _________________ a verdade todo iría mellor.

- Eles (calar) ________________ porque eran moi tímidos.

- Nunca (saír) _______________ da súa vila nos últimos seis meses.

- Pediuvos que (acabar; vós) _________________ o máis axiña posible.

- A Xeración Nós (contribuír) ________________ decisivamente na renovación da

literatura galega.

- Creo que se ti (apurar; ti) _______________ un pouco máis poderiamos chegar

a tempo.

19. Usa o futuro de subxuntivo nos seguintes enunciados, sempre que sexa posible:

- Cando veñas visitarnos podes quedar máis tempo connosco.

- Se queredes deixar alí bolsas e carteiras podedes facelo.

- Quero acompañalos a onde vaian.

- Redácteo vostede como mellor saiba.

- Se sodes intelixentes, faredes o que máis conveña aos vosos intereses.

- Cando esteas diante deles has de saber o que lles has de contar.

- Onde traballes procura comportarte honradamente.

- Se prefires adiar a reunión para mañá eu estou de acordo.

- Os que teñan cometido varias faltas deberán pagar unha pequena multa.

- Cando estudes non deixes o difícil para o final.

20. Escribe cinco enunciados nos que aparezan infinitivos conxugados, procurando

que as persoas e as estruturas sintácticas sexan diferentes.

21. Localiza os infinitivos do seguinte texto. Hai algún infinitivo conxugado?

Analízao. Podería empregarse a forma persoal nalgún dos infinitivos que

aparecen na forma variable? Razoa a resposta.


151

Para estudar o efecto invernadoiro realizáronse diversos modelos que tratan de ter

en conta todos os factores relevantes do problema para poder facer desta maneira

predicións sobre o futuro do noso planeta e, en particular, predicir o aumento da

temperatura e a súa distribución xeográfica.

22. Hai no texto algún infinitivo conxugado? Se é así, indica o valor de número e

persoa gramaticais. Pódense substituír por infinitivos conxugados os que non o

están no texto?

Aínda non reaccionei. Unha especie de angustia golpéame no cerebro cada vez que

percorro as liñas sobre papel periódico. En todo caso, coido que deberiamos estar

asustados, e moito. Algo funciona mal, e estanos levando cara á autodestrución. Por

moito que fuxa do pesimismo, non quedan alternativas. Menos a cada hora. Como é

posible que dous nenos, de once e trece anos, vestidos con roupas de camuflaxe (¡!)

entren nunha escola e masacren os estudantes e profesores sen pestanexaren?

As cifras de violencia nos institutos e en centros de primaria nos Estados Unidos

tamén teñen miolo. En case o sesenta por cento deles prodúcense a cotío pelexas con

feridos, roubos e agresións. Nun dez por cento destas debemos sumar, a maiores,

medio Código Penal en versión para todos os públicos: violacións, homicidios, torturas,

tráfico de drogas, etcétera. Tal é o grao de brutalidade que xa resulta habitual a

instalación na entrada dos colexios de detectores de metais para poder así confiscar

pistolas ou navallas.

Onde poden estar as causas de sucesos como o que hoxe nos conmove? Temos

varias explicacións. Evidentemente, moitos rapaces aprenderon a comportarse de xeito

agresivo porque viron nos demais accións similares. Así, a violencia no fogar ou os

programas de televisión teñen parte desa responsabilidade. Os maltratos a mulleres

diante dos fillos e os propios castigos violentos a estes reprodúcense no futuro. A

televisión, pola súa parte, axuda con debuxos animados, especialmente ó estilo manga,

onde cada dez minutos de proxección, once son de loita. Nos EEUU sumaremos como

outro factor engadido a facilidade para a consecución de armas de fogo, convertidas

nun “xoguete” máis.

Os pequenos son como esponxas e desaprender o adquirido é difícil. Por iso non está

de máis aquela máxima pitagórica: educade os cativos para non terdes que castigar os

maiores.

Darío Janeiro, 1998.

23. Usa a forma axeitada do participio do verbo que figura entre parénteses, en cada

un dos seguintes enunciados:

- Andaba ________________ pola praia (descalzar).

- Non dei ________________ a tempo e perdín o tren (espertar).

- A factura xa está _____________; cando queirades, marchamos (pagar).

- Síntome orgullosa de ter _______________ nesta terra e de formar parte desta

sociedade (nacer).

- Este peixe foi ________________ a lume moi vivo (fritir).

- Quedou ______________ a causa do accidente de moto (toller).

- É un dos países máis _______________ da área (desenvolver).

- Fai as liñas dereitas, que estás facendo todas ______________ (torcer).


152

24. Redacta enunciados onde uses cada unha das dúas formas de participio dos

verbos coller, comer, envolver, erguer, fartar, imprimir e revolver.

25. Distingue os complexos verbais e as perífrases verbais.

- Imos contarvos toda a verdade.

- Podes facerme un favor? Non dou aberto isto.

- Deixa falar o rapaz!

- Fíxenlle poñer unha chaqueta.

- Escoitéillelo dicir eu mesma.

- Sentinvos chegar tardísimo.

- Debes escribir unha nova carta.

26. Sinala os valores das perífrases verbais que aparecen nos seguintes

fragmentos:

TEXTO A

Isaac ten razón. A derrota da lingua é a derrota da identidade do país e, moi

especialmente, da nosa capacidade de desenvolvemento autónomo. Tamén da

capacidade de negociación que chegado o momento poidamos ter nos foros

internacionais, onde deberiamos estar en condicións de poder defender os nosos

intereses doutra maneira. Hai tempo que o futuro do idioma non está nas facultades de

filoloxía, senón nas estratexias inmediatas da nosa política industrial, que non debería

ser incompatible nin cos sintagmas nin cos morfemas. Este foi sempre o discurso

histórico dos galeguistas. Incluídos os poetas.

Vítor F. Freixanes.

TEXTO B

Hai cousas que nunca acabaremos de entender e unha delas é a anulación do

idioma galego na cidade, que se ten decretado de xeito informal por parte do concello.

É evidente que o concello non pode impedir que unha parte moi importante dos seus

concidadáns se expresen en galego pero si é certo, e hai que dicilo por máis que doia,

o galego está expulsado, sometido a un apartheid ou gueto, na vida municipal e na súa

actividade publicística.

Manuel Rivas.

27. Sinala o tipo (aspectual, modal ou temporal) e o valor concreto das seguintes

catro perífrases verbais tiradas do texto: iamos coller (liña 4), non paraban de

dicirme (liñas 5-6), acababa de mercar (liñas 9), tería que deixalo (liña 15).

Nunca poderei esquecer o derradeiro día que pasamos na nosa casa de Ziguinchor.

Desde un mes antes sabiamos a data en que a abandonariamos, e tamén os

pormenores da viaxe. Papá enviáranos os cartos necesarios e mercara en España os

billetes do avión que iamos coller en Dakar. Marchabamos para non volver en moitos

anos, abandonabamos para sempre a nosa casa. (…). As miñas amigas non paraban

de dicirme a sorte que tiña e enchíanme de preguntas sobre a vida que ía levar en

España. Eu non sabía que contestarlles…


153

O día anterior ao da nosa marcha mamá chegou a casa con dúas grandes maletas

que acababa de mercar. Abriu unha delas e deixouna encol da cama onde durmiamos

Naima e mais eu.

- Encárgate de facer a vosa maleta. Escolle ben o que vas levar, xa che expliquei que

cada maleta non pode levar máis de vinte quilos.

Nese momento comprendín de verdade o que significaba abandonar o Senegal. Que

escasa era a vida que ía levar comigo! Dez quilos, quince todo o máis, porque as cousas

de Naima seguro que pesaban menos. O resto tería que deixalo atrás, marchar como

as cegoñas que cada ano vía emigrar na procura dunha nova terra.

Aquela noite derradeira fun incapaz de durmir. Deitada na cama, pensaba en todo o

que non levaba na maleta, o que non me cabería nela aínda que fose enormísima,

porque hai cousas que non é posible levar. Todo iso tería que levalo na memoria e facer

o esforzo de conservalo. Para que non se me borrase, para que me acompañase a

todas horas.

Agustín Fernández Paz, Lúa do Senegal, 2009.


154

O POSESIVO

1. Presentación e descrición

O posesivo, que adoita ir precedido polo artigo definido, establece unha relación

deíctica (isto é, sinala algo situándoo no espazo ou no tempo) de pertenza ou de

posesión cunha das tres persoas gramaticais que participan no acto comunicativo: O

coche de alí é meu. / A toalla vosa é moi pequena. / O seu bisavó chámase Xulián. /

Miña nai é galega e meu pai asturiano.

Morfoloxicamente, o posesivo pode variar en xénero e número e, sintacticamente,

pode funcionar como DETERMINANTE na frase nominal (acompañando a un

substantivo: Meu pai tróuxome un agasallo da India), como NÚCLEO da frase

substantiva (cando aparece substantivado: O teu son os encrucillados) ou como

MODIFICADOR (cando vai despois do substantivo: Este rapaz noso é moi falangueiro).

No paradigma do posesivo recóllense as seguintes formas:

PERSOA SINGULAR MASCULINO

SINGULAR FEMININO

PLURAL MASCULINO

PLURAL FEMININO

P1 sing. meu miña meus miñas

P2 sing. teu túa teus túas

P3 sing. seu súa seus súas

P1 pl. noso nosa nosos nosas

P2 pl. voso vosa vosos vosas

P3 pl. seu súa seus súas

Ao coincidiren as formas P3 sing. e P3 pl. poden producirse casos de ambigüidade,

facilmente salvables grazas ao contexto.

2. Valores especiais do posesivo

2.1. Posesivo enfático

O posesivo enfático, formado pola preposición de seguida de posesivo masculino

singular (de meu, de teu, de seu, de noso, de voso, de seu), expresa os seguintes

valores:

Propiedade exclusiva : Tendes un apartamento de voso? (O posesivo enfático

de voso significa “exclusivamente da vosa propiedade e de ninguén máis”)

Calidade propia dunha persoa: O koala é preguizoso de seu (o posesivo

enfático de seu significa “por natureza”).


155

Relación de parentesco. Emprégase con substantivos do campo semántico da

familia: Xosé é tío de meu (é o mesmo que dicir Xosé é meu tío).

Acción dun suxeito sen participación dun elemento exterior: O lavalouza

parou de seu (o posesivo enfático de seu significa “por si mesmo; sen axuda de

ningunha persoa ou calquera elemento externo”).

2.2. Posesivo distributivo

A nosa lingua articulou tamén unhas formas específicas para expresar valores

posesivos e distributivos asemade (fórmanse co indefinido cada + formas do posesivo

de P3), que equivalen á construción “(a) cada un seu…”: Comproulles cadanseu xeado

aos fillos. / As alumnas entregaron cadansúas fichas.

As formas do posesivo distributivo sempre aparecen diante do posuído, nunca diante

do posuidor: As nenas levaban cadansúa bicicleta. / *Cadansúa nena levaba a bicicleta.

MASCULINO SINGULAR

MASCULINO PLURAL

FEMININO SINGULAR

FEMININO PLURAL

cadanseu Cadanseus cadansúa cadansúas

3. Usos e valores expresivos.

Ademais de expresar posesión ou pertenza, os posesivos poden presentar os

seguintes valores:

Relación de familiaridade e afecto: O noso Antón évos un rapaz moi agudo.

Valor aproximativo ou ponderativo, cando son usados con numerais ou

substantivos referidos a diñeiro, anos, metros, etc.: O automóbil custaríalle os

seus vinte mil euros.

Posesivo de modestia, cando se emprega noso(s), nosa(s), por meu(s),

miña(s) para evitar a referencia directa á primeira persoa: O noso (meu) traballo

consta de catro partes.

Acción habitual nunha persoa: Eu despois de xantar teño que tomar o meu

café.

Os meus, os teus, os nosos, os vosos e os seus adquiren o valor de “a miña,

túa, vosa… familia”: Os meus foron onte á praia = A miña familia foi onte á praia.

Bastante, boa cantidade: Hoxe non debes conducir, que xa bebiches o teu.

O que é propio ou natural de alguén; aquilo para o que ten habilidade ou

destreza: O meu é a fabricación de mobles.


156

O que adoita facer ou dicir alguén con consecuencias negativas para os

demais: Xa andan os do lado a facer das súas.

O que lle corresponde a alguén: Agora seguide vós, que eu xa fixen o meu.

4. Articulación e colocación do posesivo

O actualizador máis habitual que acompaña o posesivo é o artigo definido ou

determinado. Non obstante, este omítese perante posesivo nos seguintes casos:

Nos vocativos: Meu rei, estás ben? / Agora, meus amigos, deben votar.

Cos substantivos de parentesco moi próximo (nai, pai, irmán, irmá, avó, avoa,

etc.), xa que no resto dos casos a presenza do artigo é optativa: Meu pai dixo

que viría xantar. / Onte estiven na casa da miña nora.

Coas formas de tratamento, en que tamén se constata un uso optativo do artigo:

Noso Señor é misericordioso. / O Noso Señor é misericordioso. / Entra na sala

Súa Señoría. / Entra na sala a Súa Señoría.

Nas construcións de posesivo enfático e nas expresións idiomáticas: É listo de

seu. / Meu dito, meu feito.


157

Exercicios tema 5 (posesivo)

1. Introduce nestas frases as formas do posesivo enfático:

- Xa cumprimos os dezaoito anos e temos moto propia.

- Por fin temos un barco propio para ir pescar.

- O noso país ten, por natureza, unha beleza extraordinaria.

- As persoas máis ricas do mundo son propietarias de moitas terras.

- A casa derrubouse polo seu propio peso.

- Sempre foi un rapaz especialmente tímido.

- Aínda non teñen casa propia.

- Este rapaz xa naceu intelixente.

2. Le o seguinte texto e a continuación responde ás cuestións:

Non morrerei na casa en que nacín, nin talvez na parroquia, e outra lousa

conxelará o meu nome sobre min lonxe do sitio onde meu pai repousa. Non cantarán para min as rumorosas

carballeiras da infancia (se aínda quedan), nin aquel vento gastará as piadosas

letras que contra o olvido me concedan. ¿Quen saberá daquela onde estou eu,

se esta cadea non se continúa que prende un home á terra en que naceu

e onde é xa terra tanta xente súa? ¿Onde estarán os netos dos meus fillos cando o meu corpo críe xa pampillos?

Dario Xohán Cabana, Canta de cerca a morte, 1994.

Fíxate nos catro posesivos que aparecen destacados no texto. Cal é a razón de que un deles non vaia precedido de artigo? Sería correcto que levase artigo? Os outros tres posesivos que levan artigo, poderían ir sen el nalgún caso? Por que?

3. Fíxate na expresión de seu (liña 2). Explica o que significa no texto. Inventa dous

exemplos coa expresión de meu e outros dous con de teu, indicando en todos

os casos o seu significado.

(...) É un erro grave, e dos máis prexudiciais, inculcar á muller que a súa misión

única é a de esposa e nai; equivale a lle dicir que non pode ser nada de seu, e aniquilar

nela o seu eu moral e intelectual, (...).

O primeiro que necesita a muller é afirmar a súa personalidade, independente do

seu estado, e persuadirse de que, solteira, casada ou viúva, ten deberes que cumprir,

dereitos que reclamar, dignidade que non depende de ninguén, un traballo que realizar,

e idea de que é unha cousa seira, grave, a vida, e que se a toma como un xogo, ela

será indefectiblemente xoguete. Dádeme unha muller que teña estas condicións, e

dareivos unha boa esposa e unha boa nai, que non o será sen elas.


158

Canta falta lle han facer, e ós seus fillos, de quedar viúva. E se permanece solteira,

pode ser moi útil, moito, á sociedade, moi necesitada de persoas que contribúan á

conservación da especie. A falta de personalidade na muller esteriliza grandes

cualidades de milleiros de solteiras ou viúvas; e non é pouco o dano que da súa falta de

acción benéfica resulta.

Concepción Arenal.

4. Indica o valor especial do posesivo na expresión dos seus (liña 4) e sinala outros

tres valores ou usos especiais.

Cando había eleccións o Antón, pai do Manueliño, ía sempre a votar. Antes das

eleccións no pobo falábase e discutíase. Antón era pouco amigo de discutir e votaba

sempre por aquel que o señor Manuel de Hortas lle dicía. O Antón pensaba para si que,

votase a quen votase, a súa sorte e a dos seus non ía cambiar en nada. Facéndolle

caso ó señor Manuel algo podía conseguir. Se algunha vez precisaba algunha cousa,

ou se vía nalgún apreto, o señor Manuel aínda lle podería valer. E isto é o que podía

gañar […]

Manuel María. O xornaleiro e sete testemuñas máis. 1971.

5. Transforma os enunciados introducindo as formas dos posesivos distributivos

que consideres axeitadas:

- Regalei a cada alumno un libro.

- Comprei unha camiseta para as rapazas.

- Os futbolistas dos equipos enfrontados saíron do terreo de xogo lucindo unha

camiseta nova.

- O arquitecto mercou tres cascos de seguridade para cada un dos albaneis que

traballaban no edificio.

6. Indica os valores especiais que teñen os posesivos nestes enunciados:

- O meu era reparar as fiestras; as portas é cousa vosa.

- Os nosos marchan mañá para Madrid.

- Saín da casa, dei o meu paseo e volvín con forzas renovadas.

- Non te fíes del porque che pode facer das súas.

- Déixao; agora está ben, está cos seus.

- Hoxe vivo ben, pero durante aqueles anos paseiche as miñas.

- Non creo que che poida arranxar o tractor porque o seu sonche os motores de

gasolina.

- O Avelino xa terá os seus trinta anos.

7. Indica o valor das formas de posesivo que aparecen nestas cláusulas:

- Sempre tiven coche de meu. - Este frigorífico custarache os seus cincocentos euros.

- Xa andan os da clase do lado a facer das súas. - Polo que vexo, os teus nunca van ao fútbol. - Ese nunca chegará a ter casa de seu.

- O Paulo xa che ten os seus vinte anos. - Meu queridiño, que mal o pasou! - Xa tomou as súas pílulas.


159

- O meu Carliños aínda non vai á escola.

- Xesús ten de comer de seu, non pasa fame. - Os meus sempre van no verán á praia. - Aquel cativo era intelixente de seu.

- Outra vez vén cos seus chistes baratos. - Temos dúas piscinas de noso. - E logo, como anda hoxe o noso amigo?

- É moi de teu deixar todo esparexido polo chan. - Deica A Rúa hai os seus cen quilómetros. - Os seus non a deixan saír despois das dez da noite.

- Non creo que volvan xa ao seu.


160

O RELATIVO

1. Presentación

O pronome relativo adoita facer alusión a un elemento referido anteriormente, denominado antecedente, ao cal substitúe dentro da cláusula subordinada adxectiva que este pronome introduce.

Dentro da cláusula subordinada adxectiva o relativo desempeña unha función sintáctica, que é independente da función que toda a cláusula subordinada desempeña no conxunto da cláusula principal.

O rapaz que (SUXEITO) entrou despois de Ana é de Etiopía.

Cl. subordinada adxectiva con función de MODIFICADOR

Eis o pradadigma do pronome relativo:

RELATIVOS VARIABLES

Masculino Feminino

RELATIVOS

INVARIABLES

canto, cantos canta, cantas que, quen

cuxo, cuxos cuxa, cuxas cando, como

o cal, os cales a cal, as cales onde

2. Valores do pronome relativo

a) Que

O pronome relativo invariable que ten como antecedente unha entidade (animada ou

inanimada).

No colexio hai moitos cativos que veñen de fóra da cidade.

A cunca, que Xurxo mercou en Sargadelos, é de caolín.

Nos exemplos anteriores, o relativo que introduce unha cláusula de relativo (=

adxectiva) que desempeña a función sintáctica de MODIFICADOR, cuxo NÚCLEO é o

seu antecedente. Dentro da cláusula, o relativo que pode ter a función de SUXEITO,

ATRIBUTO ou COMPLEMENTO DIRECTO, SUPLEMENTO, COMPLEMENTO

CIRCUNSTANCIAL, etc.


161

Viñeron rapaces que (SUXEITO) viven na bisbarra.

Cl. subordinada de relativo con función de MODIFICADOR

O teléfono que (CD) mercou é da Coruña.


Nos casos anteriores introduce unha subordinada de relativo (= adxectiva), mais

cando o antecedente é o artigo substantivado este relativo introduce unha subordinada

substantiva.

O que limpe hoxe toda a casa terá un premio

Cl. subordinada substantiva con función de MODIFICADOR

Nestes casos o artigo desempeña a función de NÚCLEO, pois substitúe o substantivo

que acompañaría, de modo que a súa presenza é obrigatoria.

b) O cal

O pronome relativo variable en xénero e número o cal vai precedido necesariamente

de artigo determinado e pode facer referencia tanto a entidades animadas como

inanimadas. Este relativo composto debe ir precedido polo antecedente.

Hoxe estudamos as preposicións, as cales xa foran explicadas o ano anterior.

A cláusula subordinada en que se insire o relativo constitúe o MODIFICADOR do

antecedente. No interior desta, o pronome relativo pode sempeñar distintas funcións

(SUX, CD, CC…).

c) Quen

O pronome quen é un relativo que fai alusión exclusivamente a unha persoa e pode

constituír unha cláusula subordinada adxectiva, cando ten antecedente, ou unha

subordinada substantiva, se este non existir.

Dentro da cláusula subordinada, quen desempeña a función sintáctica de SUXEITO,

de maneira que esixe sempre o verbo en P3 (non existe a forma *quenes). Alén disto, o

relativo quen tamén pode actuar como CD e, cando vai precedido de preposición, pode

exercer outras funcións (CI, SUP, CC…).

Quen chegue antes que reserve catro asentos. SUXEITO

_______________

Cl. subordinada substantiva (non hai antecedente)

Ao final, descubrimos quen foran os que nos entraran a roubar na casa.

SUXEITO ---------------------------------------------------------------- Cl. subordinada substantiva (non hai antecedente)


162

A rapaza de quen che falei é alumna de Xesús.

SUPLEMENTO

______________

Cl. subordinada de relativo (hai antecedente; neste caso “rapaza”)

O mozo con quen andaba era avogado. C.C. COMPAÑÍA

______________ Cl. subordinada de relativo (hai antecedente; neste caso “mozo”)

d) Cuxo

Cuxo, e as súas formas femininas e plurais, maioritariamente usado en rexistros

formais, establece unha relación de determinación sobre o substantivo anterior,

enlazándoo co substantivo posterior: O vestido cuxo prezo era exorbitante vino no

escaparate. / Os vestidos cuxos prezos eran exorbitantes vinos no escaparate. / Fomos

a unha praia cuxas augas son transparentes.

O substantivo precedente constitúe o antecedente de cuxo, que introduce unha

cláusula subordinada de relativo (= adxectiva) en función de MODIFICADOR. Cuxo

funciona no interior da subordinada como DETERMINANTE do substantivo posterior,

con que concorda en xénero e número.

e) Canto

O relativo variable en xénero e número canto, alude a unha cantidade total e equivale

a “(todo) o que, (toda) a que”: Fixo todo canto puido.

Canto concorda en xénero e número co substantivo que acompaña, realizando a

función de DETERMINANTE dunha frase nominal dentro da cláusula subordinada. Non

obstante, pode converterse en NÚCLEO da frase coa ausencia do substantivo:

Ten cantos coches quere. / Viaxa canto pode.

DET N

---------------------------- -----------------

Cl. subordinada de relativo Cl. subordinada de relativo

f) Cando, como, onde

Cando, como e onde son adverbios relativos que se relacionan con entidades

inanimadas e introducen unha cláusula subordinada de relativo en función de

MODIFICADOR. No interior dela actúan como CCT, CCM, CCL, respectivamente, e

conforman unha frase adverbial.


163

Cando posúe un valor temporal, correspondente a “(tempo) en que”, e conforma

unha frase adverbial en función de CCT dentro da cláusula de relativo.

Lémbrome moi ben do día cando comezamos a mocear.

CCT

-------------------------------------


Non aturo os días de verán, cando vai demasiada calor.

CCT

---------------------------------


Non obstante, se toda a cláusula subordinada en que se inclúe desempeña a función

de CCT na cláusula principal, de modo que se identifica cun adverbio e por tanto non

modifica un antecedente, a forma cando é unha conxunción temporal inserida nunha

subordinada adverbial.

Tráeme un vaso de auga cando poidas. = Tráeme un vaso de auga axiña. CONX. TEMPORAL ADV. ------------------ Cl. subordinada adverbial con función de CCT Como, que presenta un significado equivalente a “(modo/maneira) en que”,

desempeña a función de CCM dentro da cláusula subordinada. O seu antecedente

habitualmente é o substantivo maneira ou modo.

Odio a maneira como trata á xente!

CCM

-------------------------- ________________ Cl. subordinada de relativo con función de MODIFICADOR

Odio o modo como trata á xente!

CCM

--------------------------


Nos casos en que non ten antecedente e a cláusula subordinada que introduce actúa

como CCM na cláusula principal, como é unha conxunción modal inserida nunha

subordianda adverbial.

Faino como queiras. = Faino así.

CONX. MODAL ADV. ----------------- Cl. subordinada adverbial con función de CCM


164

Onde contén un valor que se corresponde a “(lugar) en que” e realiza a función de

CCL na cláusula subordinada de relativo, que á súa vez se establece como

MODIFICADOR do antecedente.

As cidades onde estivo eran europeas. CCL --------------- _______________________ Cl. subordinada de relativo con función de MODIFICADOR

Estou a procurar un lugar onde desconectar do mundo!

CCL

------------------------------------- ________________________ Cl. subordinada de relativo con función de MODIFICADOR

Se carece de antecedente e a subordinada que introduce exerce a función de CCL

na cláusula principal, trátase dunha conxunción de lugar incrustada nunha subordinada

adverbial.

Van construír un colexio onde había un parque ---------- Van construír un colexio alí.

CONX. ADV. ------------------------------ Cl. subordinada adverbial con función de CCL


165

Exercicios tema 5 (relativo)

1. Enche os ocos coas formas que, quen, cal, onde e canto:

- Eles non son ____________ de dicirche iso. - Os _____________ queiran, que marchen xa.

____________ che inventou ese alcume? - A ______________ lle vén tanta saña? - ______________ hai fume, hai lume.

- ______________ labarada da que me falaches? Eu non vexo nada. - As angueiras son as____________ acaban con ela. - Boteille ese resolio na mancadela, o ___________ produciu aínda máis

proído. - _____________ era o ____________ estaba axexando?

- Construíron un xardín ____________ dá xenio velo, o____________ é bastante raro nesta cidade.

- Cando teña cartos fareille un tobo ao can, co ____________ xa non andará por aí de buraco en buraco.

- Non eran eles ____________ andaban roufeñando toda a noite. - De ____________ viñas onte a aquelas horas da noite?

- Vendeu ____________ lle deixaron os pais. - Todos os días leo un bo anaco, o _____________ mellora a miña formación. - Estou moi nervioso, o ____________ non é nada bo.

_____________ pasaxeiros van nese avión? - Baixou á cociña, ____________ colleu a botella de auga.

- _____________ eran os xogadores ____________ gañaron o mundial de 2010 de fútbol?

- De todos os gañadores do Tour de Francia, __________ é o teu preferido? - Sempre vivín _____________ quixen, non _____________ me obrigaron.

- Agora hai moitos chineses _____________ falan galego, son os __________veñen traballar aquí.

2. Sinala os relativos nos textos seguintes:

Chegou das Américas un home rico e trouxo un negriño cubano, coma quen trae unha mona, un papagaio, un fonógrafo... O negriño foi medrando na aldea, onde deprendeu a falar con enxebreza, a puntear muiñeiras, a botar aturuxos abrouxadores.

Castelao, Cousas.

Migueliño escolleu así moitos pais que non o eran e a todos quixo tolamente. E cando esculcaba con máis anguria fíxose cargo de que un home estaba abrazado a súa nai. Era un home que non se parecía ao retrato; un home de cera, coas orellas fóra do cacho, cos ollos encoveirados, tusindo... Aquel si que era o pai de Migueliño.

Castelao, Cousas.

De súpeto parouse e sentiu un arrepío de medo: na despensa onde se gardaba a louza, xurdira unha nota cristalina, soa, temerosa na noite, unha pinga de salterio de dúas copas que se tocaban. O morgado pensou: “É un aviso”. E quedou sen enerxía, disposto para a desgraza que sen dúbida aletexaba polos arredores do pazo naquela fría noite de marzal.

Otero Pedrayo, As onzas.


166

Houbo un intre no que pola face dun dos compañeiros de fúnebre carga pasou a insinuación leviá dun sobresalto, coma se el estivese a sentir tamén o velaíño buligar. Mais non foi máis que un lampo. De seguida ficou sereno. Eu non dixen nada. Houbo un intre en que case me decidín. Dirixinme ao da miña banda e, acobexando a pregunta nun sorriso de retrouso, deslicei:

– E se o Bieito fose vivo?

O outro riu picaramente coma quen di: “Que ocorrencias temos”, e eu amplifiquei o meu falso sorriso de retrouso.

Rafael Dieste, Dos arquivos do trasno.

Este Tristán do que conto nunca soubo por que lle puxeran ese nome no sacramento do bautismo, nin coñecía a ninguén que se chamase coma el. Un tío seu que traballaba como camareiro nun restaurante moi famoso de Lisboa, dicíalle que en Portugal coñecía a dous ou tres cabaleiros dese nome, e que todos eles eran moi ricos. Tristán foi cumprir o servizo militar a León, e alí un día, nun quiosco, mercou por dous reás “La verdadera historia de los amantes Tristán e Isolda”, cos namorados moi abrazados na portada do folletín. Ao fin ía saber quen fora aquel Tristán cuxo nome levaba. Cando chegou ao final da historia, coa morte de denambos namorados, Tristán García verqueu unhas bágoas.

Álvaro Cunqueiro, Tristán García.

Vós non podedes entenderme, sodes da outra banda; dos que andan por derriba. Non me refiro soamente á cama... Hai dúas castes de xente: a dos que remangan a xostra e a dos que van diante dela. Uns mandan e outros son mandados. Eu ben sei deso. Porque eu... Ninguén leva aturado tanto. Pero vós non sodes quen de sentir mágoa por unha muller da miña caste. Somos lixos de coiro morno; preas sin cheiro. Rídesvos do noso rir. Pensades que non pensamos. E eso, derriba de todo o demais, doe de certo... Nin sei porque falo.

Neira Vilas, Lucinda.

3. Indica no texto catro formas que que non teñan valor de relativo.

Para Don Enrique Múgica, Defensor del Pueblo, os contrarios aos touros somos uns

parvos. Non pode descoñecer que, neste país, máis dun 70% estamos nese apartado:

na súa lóxica, a maioría do país é parva.

E supoño que tamén a maioría dos países que ven no espectáculo dos touros un

acto de barbarie primitiva.

Como non ten brillado moito como valedor do pobo, faise agora valedor non dos

touros, senón dos que torturan, dos que envilecen á xente cun espectáculo primitivo,

dos que matan, para se divertiren, a touros indefensos. ¿É esta a estética que el defende

e para a que di ter especial sensibilidade?

Para el, esa sensibilidade é case divina: non hai argumentos racionais para defender

a tal «fiesta», e pensa —é un dicir— que non se pode explicar como tampouco os

filósofos poden explicar racionalmente a existencia de Deus. «Ou se cre ou non se cre»,

di cheo de razón. Naturalmente, el cre.

O malo deses crentes sen dúbidas é que son dogmáticos. E un dogmático é alguén

que nega ao outro, que o exclúe, que non sabe de convivencia nin de concordia. Nun

país normal o señor Múgica sería destituído de maneira fulminante.


167

Pero aquí, como nos tempos de Franco, só porque iso é o que pide a cidadanía, que

el non defende, posponse o cesamento: así non se demostra debilidade. Pero si que os

que o nomearon se lle asemellan bastante.

Xosé Luís Franco Grande, La Voz de Galicia, 8-12-2008.

4. Clasifica os que do derradeiro parágrafo (l. 12-15) segundo sexan pronomes ou

conxuncións.

Ti que voltas, que desandas o camiño do mar, que vas para o recanto onde naciches,

vai ver a meus pais, que alá quedaron roendo broa e partindo cadullos. Vainos ver pero

non lles digas que caín dun tranvía e ando coxo; nin que agatuño cada día sobre unha

morea de cisco e paso dez horas por xornada remexendo e entrecollendo porcalladas

que bota a cidade; nin que vivo nun chafarís de casqueiros sen luz e sen auga de tubaxe;

nin que lavo a miña roupa; nin que se me acabaron festas e domingos. Non lles digas

do esforzo que me custa reunir os pesos para o xiro mensual da ‘axuda familiar’, nin que

era unha trola eso de facer-a-América e de que os cans andaban amarrados con trenlas

de longaínzas. Non lles digas dos meus apertos, inda que son os de moitos, deses

moitos coma min que tamén calan e acochan os seus fracasos. Que pensen que isto é

de ouro e que os emigrantes somos felices.

Ou… se ben o cavilo case é mellor que lles digas a verdade. Eu nada explico nas

cartas, pero ti, como cousa túa… Que se decaten do que é dar ó zoco polo mundo

adiante e mastigar o pan que amasou o demo. Ti que voltas, que vas alá, di o que

queiras. O que che pete. Que o saiban todo.

Xosé Neira Vilas, 2003.

5. Indica os valores dos que resaltados no texto en negriña.

O mozo maldiciu, ergueuse furioso e tirou a banqueta dunha patada. O home de

pelo cano, ao falarlle, miraba na camiseta, coa lenda de Iron Maiden, o espectro

monstruoso que suxeitaba coas mans os extremos dun cable de alta tensión e

lostregaba polos ollos. O pelo do espectro era moi longo e dun branco de neve.

- ¿Que fas? ¡Pon a banqueta dereita!

Estaban vendo o partido televisado. O rival metera o gol do empate e alonxábanse

as posibilidades de que o Deportivo da Coruña acadara o campionato. Só faltaban cinco

minutos para terminar o encontro. Ao fondo da cociña, palillaba flores de encaixe a nai.

Aquel son industrioso pertencía á orde natural da casa. Facíase notar cando non existía.

- A culpa é del - ,dixo o mozo con resentimento.

- ¿De quen? - Tamén o home de pelo cano se sentía molesto.

- ¿De quen vai ser? ¡Mira que é burro!

- ¿Por que lle chamas burro? ¡Non sabes nin de que falas!

- Estabamos gañando, estabamos gañando e vai e cambia a un dianteiro por un

defensa. Sempre recúa. ¿Non te das conta de que sempre recúa?

- ¿Está el no campo? Dime. ¿Está el no campo? ¿Non hai once tipos que xogan?


168

¿Por que lle botades a culpa a el?

- ¡Porque a ten! ¿Por que non saca a Claudio? ¿A ver? ¿Por que non? Iamos

gañando e vai e cambia a Salinas. ¡Todo ao carallo!

Manuel Rivas, 1995.

6. Indica os valores dos cinco que resaltados no texto en negriña.

Nai quixo detelo varias veces, e outras tantas desfacíase dela cun garapaldo e unha

ameaza. Só cando ela lle berrou que non me pegase máis, que ela fora onda o Manuel

e non eu, entón pai detívose e, resollando, bruou:

- Ti tamén, puta!

- Si, eu tamén! —chantoulle miña nai, decidida a detelo—. Se che vale así, eu

tamén!

Pola miña cabeza, ademais do odio feroz cara a aquel home, lampexou entón outra

teima, a dos ciumes, a da desconfianza na persoa coa que vives e que che aguilloa o

siso até non deixarte amañar cada minuto de vixilia que se che concede.

Era posíble algo así naquela casa? Sería capaz aquel pai cun cinto na man de verse

maltratado por esa paixón? Estivera eu tan cega como para nin presentila? Parva era

pouco chamarme. Parvallana, estúpida e babeca acaería mellor, matinei entre o alivio

das cintoladas que nai evitara facendo de pandote.[…]


169

AS CONXUNCIÓNS E AS LOCUCIÓNS

CONXUNTIVAS

1. Descrición e características

A conxunción defínese como o vocábulo invariable que conecta elementos da

mesma natureza sintáctica (frases, cláusulas e oracións) exercendo a función de NEXO.

Esta clase de palabras non posúe significado léxico, unicamente gramatical.

A función de conxunción pode vir desempeñada por unha soa palabra (nin, porque,

ou) ou por unha locución conxuntiva (antes que, aínda que, etc.).

2. Locución conxuntiva

A locución conxuntiva adoita construírse cun adverbio ou conxunción e a

conxunción que (aínda que, así que, e iso que, etc.). Mais, non todas as estruturas que

responden ao esquema anterior son locucións. Así, en Non podes chegar despois de

que saia o sol, a unidade despois de que constitúe unha frase adverbial formada por un

NÚCLEO (despois) e por un MODIFICADOR (de que), que é unha frase preposicional.

Porén, na cláusula Tes que mercar froita e mais recoller os zapatos o grupo e mais

funciona como unha única unidade lingüística.

3. Clasificación da conxunción e da locución conxuntiva

Consoante ao tipo de elementos asociados, diferenciamos dous tipos de

conxuncións:

a) Conxunción coordinada, que une frases ou cláusulas que exercen a mesma

función: A xefa e os empregados sumáronse á protesta. / Quixen presentalo

onte, mais non o conseguín.

Neste grupo distinguimos entre:

Conxunción copulativa, que enlaza dous elementos con idéntica

función: Non quero o lapis nin o libro. / Dálle que dálle.

Conxunción adversativa, que liga dúas cláusulas acrecentando a idea

de contraste: Non só apareceu Mario, senón tamén toda a súa familia. /

Antón foi profesor, que non avogado.


170

Conxunción disxuntiva, que une dous termos de significado oposto:

Prefires ir a Londres ou a París?

Conxunción distributiva, que indica distribución ou alternancia entre

dous elementos: Non vin nin isto nin aquilo. / Sexa pola cor, sexa polo

sabor, nunca come.

b) Conxunción subordinada, que establece unha relación de dependencia entre

as cláusulas, isto é, a principal completa a subordinada: Decidiron regresar

porque non deixaba de chover. / Se eu fose rico, non deixaría de traballar.

Existen diferentes tipos de conxuncións subordinadas:

Conxunción comparativa, que liga enunciados onde existen dous

termos; un deles contrasta o grao dunha determinada calidade en

relación cos dous: É ben máis intelixente ca ela. / Nunca bailou coma

min.

Conxunción causal, que introduce unha cláusula que denota a idea de

causa: Como tiña frío puxo a chaqueta. / Pecha, que pode entrar alguén.

Conxunción temporal, que abre unha oración que indica circunstancia

de tempo: Mal chegues, avisa / Chámame ao móbil apenas chegues.

Conxunción concesiva, que inicia un enunciado en que se admite un

feito contrario á acción principal, mais incapaz de impedila: Así me berre,

non penso obedecer.

Conxunción consecutiva, que indica a consecuencia dunha acción

declarada na outra oración: Tiña tanto medo que fuxín de alí.

Conxunción final, que comeza unha cláusula que indica a finalidade da

oración principal: Ven que cho conto.

Conxunción completiva, que introduce unha cláusula que realiza a

mesma función que desempeñaría un substantivo, un adxectivo ou un

adverbio: Queremos que mudes de actitude.

Nas seguintes tabelas recóllense as principais conxuncións e locucións

conxuntivas coordinadas e subordinadas:


171

Conxuncións e locucións conxuntivas coordinadas

TIPO

CONXUNCIÓN E LOCUCIÓN CONXUNTIVA

EXEMPLO

Copulativas

e, mais, nin, que

así como, e mais, non só, como tamén, tamén,

tanto … como

Abrín a porta e a xanela. Teo mais Lucía saíron para o mercado. Non quero o lapis nin o libro. Dálle que dálle! Pilar, así como a miña tía, axudaron moito. Antón e mais Teresa chegaron xuntos. Escolleu tanto os verdes como os azuis.

Adversativas

mais, ora, porén, que,

senón, pero

agás que, agora ben, agora que, aínda que, así e todo, bardante que, con todo, e

iso que, emporiso, en troca, excepto que, fóra de que, no entanto, non obstante, ora ben, quitando que, senón

que, só que

Dixo que prefería té, mais o café tamén lle gustaba. O rapaz é moi traballador; porén non lle loce. Non só apareceu Mario, senón tamén toda a súa familia. Isto é así; agora ben, podes facelo á túa maneira. Aínda que sufriu moito, non se queixou. Aprobou, e iso que non estudou nada. É rusa, emporiso fala ben o galego. Estaba cansa; no entanto quixo saír. Teño un; non obstante, non funciona. Paseino ben, quitando que a música estaba alta. Ese non é o pai, senón que é o marido. Andei moito, só que non me fatiguei.

Disxuntivas ou Prefires ir a Londres ou a parís?

Distributivas

ben…ben, cal…cal, cando…cando, nin…nin,

ora…ora, ou…ou, quer…quer, sexa…sexa,

xa…xa

Non vin nin isto nin aquilo. Ora falaba, ora ficaba calada. Quer veñas, quer non, telefoneareite. Sexa pola cor, sexa polo sabor, nunca come.


172

Conxuncións e locucións conxuntivas subordinadas

TIPO

CONXUNCIÓN E LOCUCIÓN

CONXUNTIVA

EXEMPLO

Condicionais

cando, se

agás que, agás se, a menos

que, a nada que, a no ser que, a non ser se, a pouco que, bardante que, caso de

que, con que, con tal de que, con tal que, de non ser que, de non ser se, desde que, en

caso de que, excepto que, excepto se, quitando que,

quitando se, salvo que, salvo se, sempre que, sen que,

unha vez que

Cando esteas só, chámame. Se leses o libro estarías informado. A menos que fagas deporte, non mellorarás. A pouco que traballen, verán resultados. Faremos peixe bardante que prefirades carne. Podes ir desde que aprobes. Con que obedezas, conformámonos. Con tal de que non corras, espérote. En caso de que veñas, trae o portártil. Non irán salvo que se tranquilicen. Quitando que digas outra cousa, continuaremos. Unha vez que deixes de fumar, sentiraste ben.

Comparativas

ca, como, coma, que, (tal)

cal

así como, ben como, do que

É ben máis intelixente ca ela. Nunca bailou coma min. É tal cal o pai. Trátaos así como eles te traten. É máis novo do que parece.

Causais

como, pois, porque, que

a causa de que, como queira que, dado que, debido a

que, pois que, por causa de que, por cousa de que, por culpa de que, por mor de

que, suposto que, visto que, xa que

Pecha, que pode entrar alguén. Como tiña frío puxo a chaqueta. Tomou o xarope porque estaba con tose. Dado que están aquí, poderían achegarse. Pois que o tes que facer, por que non comezas? Por culpa de atender o teléfono, queimóuseme o caldo. Xa que o coñeces, podes convidalo.

Temporais

apenas, cando, mal, mentres

agora que, aínda ben non, (aínda) non ben, á medida que, antes de que, ao paso que, así que, ata que, axiña que, cada vez que, cando queira que, coa mesma,

Mal chegues, avisa. Aínda ben non chegara, a cadela xa comezara a ladrar. Así que comece, verémolo máis. Ata que resolvas o problema, non sairás de aquí. Cada vez que vén, estraga algo.


173

decontado que, desde que, des que, deseguida que,

despois (de) que, en canto, enseguida que, en tanto,

entre tanto, logo que, mentres tanto, no momento

en que, primeiro que, sempre que, tan axiña como, toda vez que, todas as veces

que, unha vez que

Cando queira que entre, encontraranos aquí. Desde que foi ao médico está rarísimo. Limpa a casa en canto escoita música. Tan axiña como aparece, desaparece. Toda vez que chega a casa, deixa a roupa estrada polo cuarto.

Concesivas

así, embora

aínda cando, aínda que, a pesar de que, mesmo cando, mesmo que, por máis que, por menos que, por moito que, se ben que, sen que

Así me berre, non pensó obedecer. A pesar de que se esforzou, non obtivo boas cualificacións. Por máis que o intente, non o conseguirá. Se ben que errou moitas veces, non llo tiveron en conta.

Consecutivas

conque, consecuentemente, daquela, entón, logo, pois,

que

así pois, así que, de aí que, de (tal) forma que, de (tal) maneira que, de (tal) modo que, de (tal) sorte que, de

xeito que, en consecuencia, por consecuencia, por

conseguinte, por ende, por tanto, tan…que, xa que logo

Conseguiu vender a moto vella, daquela puido comprar unha nova. Tiña tanto medo que fuxín de alí. Estou moi cansa, así que non contes comigo. Non queren saber nada de ti; por tanto, xa podes coller a porta. Non sabe nada, de aí que non queira falar. Nunca fun simpático e, por ende, non teño moitos amigos. Era tan grande que non cabía na caixa. Fala moi baixo e, xa que logo, ninguén lle presta atención.

Finais

que

a fin de (que), a que, a favor

de que, para que, por que

Ven que cho conto. A fin de nos convencer fai o imposible. Para que medre o bonsai tes que podalo.

Completivas que, se Queremos que mudes de actitude

Modais

como, conforme, segundo, consoante, cal

así como, ben como, como queira que, coma se, como

se, de forma que, de maneira que, de modo que, de xeito que, de sorte que,

polo que, tal como

Pídelles que senten conforme vaian chegando. Fai como se o coñeceses. Chegou atrasado, de maneira que perdeu o tren.


174

Exercicios tema 5 (conxunción e loc. conxuntiva )

1. Busca e clasifica as conxuncións coordinantes do seguinte fragmento de texto:

[…] Iván Raña mereceu o triunfo porque cabo das súas incríbeis cualidades físicas

axuntou esforzo e autoconfianza. Cando conversei con el para unha entrevista antes de

que gañase en Hungría o Campionato de Europa, confesábame que el sabía que estaba

renunciando a unha parte da súa xuventude, pero tiña claro que a recompensa podía

ser enorme. “A vida do triatleta é un sacrificio permanente pero non hai satisfacc ión

meirande que entrar de primeiro na meta, xa sen azos nin para falar, pero feliz por facer

o traballo ben feito”. […]

2. Identifica nas oito primeiras liñas do texto (ata recibir un golpe) cinco

conxuncións distintas e clasifícaas (por ex.: conx. coordinante adversativa ou

subordinante causal).

Señorita: A partir de hoxe, debe vostede borrar o meu nome da lista dos seus

admiradores. Ignoro se lle importa sabelo, pero son un home feito anacos. Dáse vostede

conta? Son un afeccionado que perseguiu a súa imaxe na pantalla de todos os cinemas

de estrea e de barrio, un crítico afeccionado que xustificou as súas peores actuacións

morais e agora xura de xeonllos separarse para sempre de vostede.

Fágame o favor de ser máis responsable dos seus actos, e antes de asinar un

contrato ou de aceptar un compañeiro estelar, pense que un home coma min pode

contarse entre o público e recibir un golpe mortal. Non falo movido polos celos, mais,

créame vostede: en “Escravas do desexo” foi bicada, acariñada e agredida con exceso.

Vostede podería alegar na súa defensa que dende a súa primeira irrupción no celuloide

apareceron algúns dos trazos da conduta que agora lle estou a reprochar. […]

3. Procura as conxuncións que se piden na altura do texto indicada:

Ben sei que o Día Escolar pola Paz o celebramos, na práctica totalidade dos colexios

e institutos de Galicia, o vindeiro 30 de xaneiro, no aniversario da morte de Gandhi (e

do nacemento de Castelao, por certo). Porén, o Día Internacional da Paz, aquel que foi

proclamado polas Nacións Unidas en 1981, na Resolución 36/67 da Asemblea Xeral,

en coincidencia coa apertura de cada novo período de sesións, en realidade, é unha

data que aquí soe pasar sen pena nin gloria. Certo é que os medios a teñen marcada

no seu calendario de efemérides e tenden a poñerse en contacto con nós para

recordármolo con algunha entrevista.

Porque nestes primeiros días de setembro os centros educativos andan a mil por

hora. Tempos de novos horarios, novos alumnos e alumnas, novos profes, novas aulas,

bicos e abrazos, malos despertares, novas rutinas. Aínda non chegou a monotonía de

choiva tras dos cristais que dicía D. Antonio Machado:

Una tarde parda y fría de invierno los colegiales

estudian. Monotonía de lluvia tras los cristales.

Xa que logo non é esta a mellor época para organizar celebracións, nin a da paz nin

ningunha outra, estamos liados, a outras cousas.


175

E neste curso 2011-2012, que vén de comezar, peor aínda. Corren malos tempos

para a educación. A comunidade educativa vai moi revolta con tanto recorte, cambio de

funcións docentes e demais, manifestacións e folgas incluídas.

Con todo, nunca está de máis pararse, saír do furacán, mesmo un intre de nada,

para lembrar que, efectivamente, a Asemblea Xeral das Nacións Unidas aprobou unha

Resolución, a 36/67, pola que se anunciaba a celebración do Ano e do Día Internacional

da Paz.

Naquela Resolución, como vén sendo habitual, a Asemblea Xeral da ONU

lémbranos que a promoción da paz é un dos seus propósitos primordiais de acordo coa

súa Carta Constituínte e co magnífico Preámbulo da Constitución da UNESCO, aquel

que afirma que "posto que as guerras nacen na mente dos homes, é na mente dos

homes onde deben erixirse os baluartes da paz". Unha paz que ten que estar baseada

"na solidariedade intelectual e moral da humanidade".

Posteriormente, un 28 de Setembro de 2001, a Asemblea Xeral aprobou outra

Resolución, a 55/82, na que decidiu fixar definitivamente o 21 de setembro, como Día

Internacional da Paz, e como unha oportunidade singular para o remate da violencia e

dos conflitos en todo o mundo, máis de 35 abertos de carácter bélico, algo así como un

día para o cesamento do fogo e de non violencia a nivel mundial, de remate de

hostilidades, especialmente onde andan a trompadas e moito máis. Ademais, como é

lóxico, a ONU chama, particularmente a profesores e profesoras, á realización de

actividades educativas e de sensibilización da opinión pública.

Pois ben, trátase entón de celebrar en todo o mundo o Día Internacional da Paz,

como data dedicada a fortalecer os ideais da paz e do pacifismo. Nesta ocasión, no seu

trixésimo aniversario, o lema escollido é "Paz e democracia: fai que a túa voz se

escoite". Precisamente para que poidamos recuperar a idea dunha democracia xenuína.

O vindeiro mércores, 21 de setembro, aínda no medio da voráxine escolar,

recordaremos que tamén nese día, como todos os días do ano, son bos para pensar e

actuar en paz, con nós mesmos e cos demais, non só porque o pide Nacións Unidas,

senón, e sobre todo, porque o temos interiorizado, asumido, como código de conduta e

comportamento cotiá, porque a paz, para nós, forma parte da cultura, a nosa cultura

máis persoal.

Manuel Dios Diz, Galicia Hoxe 16/9/2011.

- Conxunción adversativa (1º parágrafo) -->

- Dúas conxuncións copulativas (1º parágrafo) -->

- Conxunción causal (2º parágrafo) -->

- Conxunción consecutiva (2º parágrafo) -->

- Conxunción distributiva (3º parágrafo) -->

- Conxunción copulativa (4º parágrafo) -->

- Conxunción completiva (5º parágrafo) -->


- Conxunción final (8º parágrafo) -->



176

- Conxuncións sinónimas de: "así como"( 1º parágrafo) --> "non obstante" (1º parágrafo) --> "polo tanto" (3º parágrafo) --> "posto que" (6º parágrafo) --> "a fin de que" (8º parágrafo) --> "por mor de que" (9º parágrafo) -->

4. Estas conxuncións son nexos coordinantes: mais, ou, e, xa…xa, ou…ou,

ben…ben, volta, nin, pero, e mais, se ben, senón. Dá un exemplo de uso de cada

unha e despois clasifica as oracións compostas por coordinación resultantes.


177

TEMA 6

DIALECTOLOXÍA


178

1. Presentación. A unidade e a diversidade das linguas

As linguas non son feitos uniformes e inalterables. En cada unha delas conviven

toda unha serie de variedades lingüísticas, cuxa existencia está relacionada con

factores históricos, xeográficos, culturais, sociais, etarios, profesionais e contextuais.

Tanto a estrutura interna dos idiomas como o seu uso son, pois, heteroxéneos,

dinámicos e multiformes.

As variedades xorden no seo da comunidade en función deses factores aludidos e

son utilizadas polos falantes dun xeito espontáneo e natural, non planificado. Non

obstante, sobre aquelas variedades da lingua que non se corresponden co estándar

pesa habitualmente o preconcepto de consideralas incorrectas ou desviadas. En

realidade, do mesmo xeito que non hai linguas superiores e linguas inferiores, tampouco

hai variedades lingüísticas mellores ou peores. Todo depende do contexto sociocultural

e da situación comunicativa en que se usen.

2. As variedades lingüísticas

Podemos distinguir dúas grandes clases de variedades da lingua: as variedades de

uso e as variedades estruturais. Mentres as primeiras son obxecto de estudo por parte

da Sociolingüística, as segundas son materia da Lingüística.

2.1. Variedades de uso

Poden ser de dous tipos: diastráticas e diafásicas. As primeiras reciben tamén o

nome de variedades sociais ou sociolectos e atenden ao criterio sociocultural. Están,

pois, en función da idade, sexo, hábitat, profesión, nivel de formación, etc., dos falantes.

As segundas, pola súa vez, coñécense frecuentemente como variedades funcionais

ou rexistros e atenden ao criterio do contexto comunicativo. Están, pois, en función de

factores como as persoas que interveñen na comunicación (quen fala e a quen), os

temas (de que se fala), o tempo e o espazo (en que situación), a maneira (por que

medio, oralmente ou por escrito), a intención (con que obxectivo), etc.

2.2. Variedades estruturais

Poden ser de dous tipos: diacrónicas e diatópicas. As primeiras atenden a un

criterio temporal ou histórico, mentres as segundas corresponden a criterios espaciais

ou xeográficos e son coñecidas tamén co nome de dialectos.


179

3. Variedades do galego

3.1. Variedades sociais ou diastráticas

As variedades sociais ou diastráticas, tamén chamadas sociolectos ou niveis

de lingua, correspóndense cos diferentes grupos, segmentos e clases sociais que

existen dentro dunha comunidade falante. O nivel cultural, hábitat, a profesión, o sexo,

a idade, a extracción social, o poder adquisitivo, etc., son factores que determinan a

existencia e as propias características deste tipo de variedades. Distínguense, polo

xeral, tres niveis básicos: o culto ou elevado, o medio e o vulgar.

As diferenzas diastráticas están pouco marcadas na nosa lingua, por mor da

inexistencia durante séculos de clases altas e cultas que empregasen con normalidade

o galego. Ora ben, desde o momento en que o galego comezou a recuperar e ampliar

os seus ámbitos de uso, foi aparecendo unha variedade estandarizada culta, que é a

habitualmente empregada polas clases medias urbanas con alto nivel de instrución,

algúns segmentos profesionais, certos medios de comunicación e algúns outros

sectores. A maioría dos galego-falantes está, hoxe por hoxe, integrada por persoas de

clase baixa ou media-baixa que empregan normalmente un nivel medio de lingua.

O galego culto é tanto oral como escrito e caracterízase por un uso estrito das

normas lingüísticas e por un máximo aproveitamento dos recursos léxicos e gramaticais

do idioma. O galego vulgar é, en troca, basicamente oral e caracterízase por unha

menor precisión e corrección lingüísticas, por unha certa pobreza léxica e pola

utilización de abundantes vulgarismos e dialectalismos.

Dentro das variedades sociais teñen importancia as chamadas linguaxes

específicas, linguaxes especiais ou subcódigos. O estilo de vida das persoas ou da

súa actividade profesional determinan unha serie de xeitos de falar peculiares que

veñen condicionados, ben polas características desa ocupación, ben polo desexo de

manter aspectos da comunicación en segredo, ben pola necesidade de reafirmar a

conciencia de pertenza a un determinado grupo. Estes modos de falar caracterízanse

por ter un vocabulario propio, de sentido moi preciso, mesmo inintelixible para o resto

da sociedade. Dentro deles podemos distinguir:

As linguaxes técnicas ou tecnolectos: recollen a terminoloxía especializada

propia dun grupo profesional ou científico. As linguaxes médica, xurídica,

administrativa, etc., son exemplos desta categoría. A diferenza das xergas, os

tecnolectos non procuran o encubrimento e xorden pola necesidade de designar

con precisión obxectos e/ou ideas non moi habituais para o resto dos falantes.

Manexan abundantemente, por ese motivo, préstamos e cultismos.

As xergas ou xirias: unha xerga é a linguaxe empregada na comunicación oral

por un grupo profesional, social (frecuentemente marxinal) ou de idade que a

utiliza para se reafirmar como tal grupo e para evitar ser comprendido polos

demais (criptolecto). Aínda que a xerga mantén o sistema gramatical da lingua

común, presenta un léxico moi especial, moitas veces tomado doutras linguas

(euskera, francés, romaní…) ou mesmo inventado a base de deformar palabras

habituais. A medida que van sendo coñecidas fóra do grupo, as súas palabras

son substituídas por outras de nova creación.


180

No noso idioma existen, aínda que esmorecendo, varias xergas tradicionais de

profesións artesanais e ambulantes que se denominan verbos, verbas ou

latíns. Son, entre outras, o barallete (verbo dos afiadores), a verba dos arxinas

(ou latín dos canteiros), o verbo daordés (dos telleiros), a lafrada e o latín dos

chafoutas (albaneis) e a xiria dos cesteiros.

Por outra banda, no mundo actual adquiriron relevancia as variantes diastráticas

propias de grupos asociados á marxinalidade (delincuentes, consumidores de

drogas…) ou vinculadas a determinados grupos de idade, como o xuvenil. Estas

variedades reciben comunmente o nome de argot (xiria ou argot xuvenil: pasta,

trincar, colega, bocata, pelas, abrirse, tío, cubata, molar, ligar, chupa, pasma,

guiri, estar ao loro, bareto, guai, nacho, careto, birra… ).

Nos últimos tempos, irrompe con forza, especialmente entre a mocidade, a

linguaxe dos sms ou mensaxes de móbiles, baseada na abreviatura de palabras.

É unha linguaxe exclusivamente escrita.

3.2. Variedades diafásicas ou funcionais

Unha mesma persoa exprésase de diferente maneira se está en familia ou nunha

reunión social; se está a falar de deportes antes de empezar a clase ou está a pronunciar

unha conferencia; se se dirixe a un superior no seu traballo ou se lle está a falar ao seu

meniño. As variedades contextuais, diafásicas ou funcionais, tamén denominadas

rexistros ou estilos, dependen das características e da relación existente entre os

interlocutores, dos temas abordados, das circunstancias do acto comunicativo, da canle

empregada, do propósito da comunicación, etc. É común distinguir en calquera lingua

dous tipos básicos de rexistro que admiten gradación:

Rexistro coloquial ou informal: utilízase en actos de fala marcados por

necesidades inmediatas, subxectivas, da vida cotiá, con escaso contido

intelectual. Presenta pouca adhesión á norma gramatical: emprégase nel

vocabulario usual que inclúe con frecuencia vulgarismos, dialectalismos e

mesmo castelanismos; e unha sintaxe simple, con abundantes repeticións.

Rexistro formal: é o empregado en actos de comunicación motivados por unha

actividade máis ou menos planificada, cun claro contido intelectual ou estético e

cun propósito obxectivo. Verifícase nel un maior grao de adhesión á norma

lingüística: precisión e riqueza léxica, sintaxe máis rica e complexa.

3.3. Variedades diacrónicas ou históricas

As variedades diacrónicas teñen que ver coas diferenzas que se van dando nunha

lingua ao longo das sucesivas etapas da súa historia. Está claro que a variedade

sincrónica en que están escritas as cantigas medievais non é a mesma que a que

escoitou o Padre Sarmiento na Pontevedra de comezos do século XVIII, e que esta


181

tampouco é exactamente a mesma en que están escritos estes apuntamentos. Ao

referirse ao idioma galego, adóitase considerar a existencia de tres grandes variedades

diacrónicas:

Galego antigo ou medieval (séculos VIII – XV)

Galego medio ou moderno (séculos XVI – XVIII)

Galego contemporáneo (séculos XIX, XX e comezos do XXI)

Hai que ter en conta que é posible distinguir, dentro de cada unha delas, diferentes

subvariedades que reflicten períodos temporais máis curtos. Así, dentro do que

chamamos galego contemporáneo, podemos falar perfectamente de subvariedades

como “galego do Rexurdimento”, “galego do primeiro terzo do século XX”, “galego da

posguerra franquista”, etc.

3.4. Variedades diatópicas ou xeográficas

As diferenciacións que se dan na lingua atendendo ao criterio espacial ou xeográfico

reciben o nome de variedades diatópicas ou dialectos, aínda que no caso galego as

diferenzas non son tan grandes como para denominar esas falas dialectais con nomes

específicos. Así, dicimos que falamos galego e non “limiao”, “occidental” ou “coruñés”.

3.4.1. Bloques dialectais da lingua galega

O mapa dialectal do galego actual presenta unha división do dominio lingüístico en

tres grandes bloques: oriental, central e occidental. Para delimitar estes tres bloques

tense en conta a concorrencia dun grupo de características lingüísticas que presentan

uns límites próximos ou coincidentes e que permiten individualizar un territorio fronte a

outro. Os límites que presentan xeograficamente os fenómenos lingüísticos márcanse

con isoglosas. Estas son liñas imaxinarias que serven para trazar a fronteira entre unha

zona onde existe un fenómeno lingüístico determinado e outra(s) onde non.

A nivel xeral, debemos precisar que os bloques occidental e oriental son os que

presentan unha serie de fenómenos lingüísticos peculiares propios, innovadores no

primeiro caso, conservadores no segundo, fronte ao central, que non presenta tantos

fenómenos característicos.

A distinción entre os tres grandes bloques dialectais do galego baséase

fundamentalmente na diferente solución que se dá ao plural dos nomes rematados en -

n. Por exemplo: pantalóns (occidental), pantalós (central) e pantalois (oriental). As

isoglosas que marcan esta variación serven para delimitar os tres bloques lingüísticos.

A seguir achégase o mapa que mostra as isoglosas que determinan os tres

bloques lingüísticos do galego:


182

Cada un destes bloques non ten unha unidade total desde o punto de vista

dialectal, presentando diferentes solucións que se agrupan en áreas, e estas, á súa vez,

en subáreas e microsubáreas dialectais.

3.4.2. Fenómenos lingüísticos que presentan variedades territoriais.

Imos clasificar algúns dos numerosos fenómenos lingüísticos diatópicos que existen

no noso idioma atendendo a aspectos fonéticos, morfosintácticos e léxicos:

a) Fonética

O resultado dos grupos latinos -ULT-, -UCT-: a evolución destes grupos deu

lugar a varias variantes. A maioritaria é -oit-, que aparece a carón de -uit-, propia

do occidente da provincia da Coruña e do sur da de Pontevedra, e de -uit-, -ut-

e -uti-, propias do galego oriental. Así temos loita, luita, luta, lutia.

A seguir móstrase o mapa deste fenómeno:


183

Os grupos latinos QUA-, GUA-: redúcense na maior parte do territorio galego

orixinando formas como catro e gardar. Nas falas do bloque oriental, na

meirande parte do territorio ourensán e no sur da provincia de Pontevedra

mantéñense: cuatro, guardar.


184

Gheada: é a realización da consoante oclusiva velar sonora /g/ como aspirada

farínxea. A gheada é un fenómeno propio do galego que afecta aos territorios

que abranguen A Coruña, Pontevedra, a metade suroccidental de Ourense, o

occidente de Lugo e zonas dos Ancares leoneses. Na escrita represéntase co

dígrafo gh (ghato, ghaliña, ghanas, etc.).

Seseo: é a ausencia da oposición entre o fonema fricativo interdental xordo /θ/

e o alveolar fricativo xordo /s/ que se neutraliza en /S/. Existen dúas formas de

seseo: total, en posición explosiva e implosiva, isto é, ao comezo e ao final de

sílaba (disir, des), e parcial, só en posición implosiva (des, zapato). O seseo

implosivo afecta á meirande parte de Pontevedra e A Coruña, fronte ao total, que

só aparece nas falas da metade occidental da Coruña e en zonas costeiras de

Pontevedra.


185

Este é o mapa do fenómeno descrito:

Rotacismo: o paso de s a r diante de consoante sonora (derde, ar vacas, or

nosos…) rexístrase no sur de Lugo, no interior de Pontevedra (área do Deza) e

en gran parte de Ourense.

b) Morfosintaxe

A evolución das terminacións latinas -ANUM, -ANAM presenta dúas

solucións maioritarias: -án para masculino e feminino no galego occidental (o

irmán / a irmán, verán, mañán) e -ao e -á para masculino e feminino

respectivamente no galego central e oriental (o irmao / a irmá, verao, mañá).

Unha terceira solución moito máis minoritaria que as anteriores rexístrase na

zona norte da provincia da Coruña co resultado -á tanto para masculino como

para feminino (o irmá /a irmá).


186

A seguir achégase o mapa deste fenómeno lingüístico:

O resultado das terminacións latinas -INUM, -INAM contrapón a solución

maioritaria -iño coa solución -ín, propia do leste de Lugo e das falas galegas de

Asturias e do Bierzo. Deste xeito temos camiño, veciño… fronte a camín, vecín…

O plural dos nomes rematados en -l presenta distintas variantes segundo as

zonas: reais, no galego oriental, e reás ou reales, no resto do territorio.

O plural dos nomes rematados en -n presentan tres variantes: ladróns, ladrós,

ladrois, que corresponden ao bloque occidental, central e oriental,

respectivamente. As isoglosas que marcan as diferentes solucións deste

fenómeno serven para delimitar os tres bloques lingüísticos do galego.


187

A seguir exponse o mapa deste fenómeno:

A forma masculina singular do artigo é, maioritariamente, o, mais na

xeneralidade do galego de Asturias é el (el ríu, nel lugar) ou ´l (como ta´l país!).

Tamén en feminino pode aparecer na mesma zona a forma l´ para o artigo en

posición antevocálica (l´herba).

Os demostrativos presentan tres modelos:

- Este, esta, esto; ese, esa, eso; aquel, aquela, aquelo é o maioritario.

- Iste, esta, esto; ise, esa, eso; aquil, aquela, aquelo dáse na maior parte de

Ourense e no sur de Lugo.

- Este, esta, isto; ese, esa, iso; aquel, aquela, aquilo é propio do nordeste da

Coruña e do sur de Pontevedra.

A distribución xeográfica deste fenómeno sería a que se reflite neste mapa:


188

O pronome suxeito de 2ª persoa do singular presenta as variantes ti, na

Coruña e Pontevedra (agás o sur) e tu, no resto do territorio.

O pronome suxeito de 3ª persoa do singular presenta as variantes el,

maioritaria, e il, propia das falas do sur da provincia de Lugo e de boa parte da

de Ourense, tal e como se mostra no seguinte mapa:


189

Os pronomes átonos te / che: na maior parte do dominio galego distínguense

pola súa función: te (CD) e che (CI). Non obstante, no occidente da Coruña (ata

a ría de Arousa) prodúcese o fenómeno que coñecemos co nome de cheísmo,

ou sexa, o pronome che desempeñaría as funcións de CD (excepto con valor

reflexivo: lávaste) e CI. Por outra banda, no Baixo Miño e nalgunhas falas do

leste de Ourense é o pronome te o que asume as funcións de CD e CI (teísmo).

As formas da 1ª persoa do singular do pretérito dos verbos da primeira

conxugación presentan as seguintes variantes: cantei é a forma máis estendida

xeograficamente; cantein é propia dunha franxa no oriente de Galicia e en puntos

illados da costa da Coruña; cantén dáse na costa máis occidental desa provincia,


190

no sueste de Lugo e no sur de Pontevedra; cantín é propia das rías de Arousa e

Pontevedra.

Variantes para a 2ª e a 3ª persoas do singular do pretérito dos verbos da

segunda conxugación. Colleches emprégase no galego occidental, fronte á

forma normativa que é colliches, propia dos bloques central e oriental. Colliu

emprégase no occidente da Coruña, fronte a colleu que se dá no resto do

territorio lingüístico do galego.

c) Léxico

Hai significados cun único significante para todo o dominio lingüístico, pero

moitos outros posúen variantes localizables en áreas determinadas: cadela /

cuza / canza; amencer / amañecer / amaecer; arume / candea / faísca / penica;

ver / mirar; raposo / golpe; vagalume / lucecú; aguillón / ferrón / ferrete / pico…

Nalgúns casos a variedade chega a ser extraordinaria: salamántiga / salamanca

/ sacabeira / píntega / pinta / zaramela / saramaganta / sarabanduxa / sabandixa

/ sabanduxa / pinchorra / pesoia / sacamancha / sapagueira.

No seguinte cadro resúmense as características específicas das áreas dialectais

do idioma galego que forman os tres bloques lingüísticos; no mapa a súa localización:


191

Bloque Áreas Características Exemplo

Bloque occidental

Bergantiñá

Fisterrá

Pontevedresa

Seseo parcial Sen cheísmo Ditongo -oi-

Vogal tem. -i-

Seseo total Cheísmo

Sen cheísmo Vogal temática -e- ou -e- / -i-

zapato / lus

vinte onte moito

colliu, partiu

sapato / lus vinche onte

vinte onte colleu, parteu / colleu / partiu

Bloque central

Mindoniense

Central de transición

Lucu-auriense

Oriental de transición

Pronomes 2ª persoa Vogal temática -e-

Presente subxuntivo ser/estar Léxico característico

Vogal temática -e- / -i- Feminino -án

Demostrativos

Pronome 3ª persoa Vogal temática -e-/ -i-

Ditongo -ui- Sufixos número-persoais

nosoutros-vosoutros;tu colleu, parteu seña-esteña

felgo, golpe, barruzar, cimón

colleu,parteu/colliu,partiu

miña irmán

iste, ise, aquil il

colleu, partiu

muito cantandes, cantais

Bloque oriental

Asturiana

Ancaresa

Oriental-central

Zamorana

Mantén -l- intervocálico Terminación -íus, -ías Artigo masculino el / l´ Artigo feminino a / l´

Posesivos Artigo indeterminado e

indefinidos

Gheada Cheísmo

Vogais nasalizadas Vogal temática -i-

Demostrativos

Mantén as características xerais do seu bloque

Ditongos -oi- e -ou- Ausencia de ditongo

Terminación -iño Teísmo

avolo, molín, animales padríus, madrías el día / l´amigo a casa / l´herba mou,tou,sou; mía,túa,súa

úa, algúa, ningúa

ghato vinche onte madrĩa, ũa

colliu, collira estos, esos, aquelos

-----------

noite-nuite, dous-dois muto, truta

camiño díxete que…


192


193

Exercicios tema 6

1. Indica se son verdadeiras ou falsas as seguintes afirmacións:

- A lingua estándar é a variedade que se debe empregar sempre.

- O galego de Cangas supón un modelo de lingua menos axeitado que o de

Compostela.

- A linguaxe xuvenil é unha xiria.

- As variedades diacrónicas tamén reciben o nome de sociolectos.

- O plural -is para as palabras rematadas en -n é propia do bloque oriental.

- En Vigo, Santiago, Padrón, Noia e Vilagarcía existe seseo explosivo e implosivo.

- Os trazos dialectais non son incorreccións propias do rexistro vulgar.

- O verbo daordés, o barallete e a verba dos arxinas son xirias que procuran a

precisión léxica.

- Os sociolectos son variedades diacrónicas da lingua.

- Os rexistros son variedades diafásicas.

- As formas do estándar correspóndense en todas as linguas coas de maior

número de falantes.

- Foz, Viveiro e Burela pertencen á área mindoniense e empregan o pretérito

“parteu”.

- Hai variedades da lingua máis apropiadas segundo o contexto comunicativo.

- Na área fisterrá (bloque occidental) e na ancaresa (bloque oriental) hai cheísmo.

2. Sinala o rexistro lingüístico en que está escrito texto. Xustifica a resposta

identificando os trazos característicos dese rexistro que atopes no texto.

A última tendencia no mundo da nova tecnoloxía (a tendencia que debes

seguir se queres ser un moderno de verdade) é do máis retro. Os modernos que

van á última ultimísima moda (eses que saben realmente o que se leva) están

comezando a pasar dos seus smartphones para recuperar o teléfono móbil

ladrillo de toda a vida.

Un pouco na liña dos namorados do pasado que fan quedadas para escribir a

máquina, estes novos modernos pasan do iPhone 6, de Whatsapp, das apps

que che axudan a facer o que sexa e pasan ata de Google Maps! Polo momento

son moi poucos, pero xa teñen caras famosas entre os seus partidarios. As

razóns para este cambio son variadas. Falan dos prezos (quita a tarifa de datos

e verás como baixa a factura), dos problemas que eliminan con baterías que non

morren cada cinco minutos e de que en realidade só precisan de chamadas e

SMS para xestionar as súas comunicacións diarias. Pero, por outra banda, os

entrevistados acaban falando de liberdade. Como di unha destas modernas, está

ben descubrir un restaurante por casualidade e non porque cho recomendaron

en Yelp. Os móbiles intelixentes acabaron matando a pouca aventura que

podiamos ter na vida cotiá.

Librarse do smartphone é tamén librarse do mail que chega en todo momento

e permite gañar polo menos en tranquilidade. E a iso súmaselle ademais a

preocupación pola privacidade. A medida que os consumidores están cada vez

máis tempo online, os seus terminais saben máis de todos eles do que saben os


194

seus pais. Cun terminal “parvo” non é que quedes realmente á marxe de todo

iso, pero polo menos teñen moito máis complicado usalo para venderche

publicidade.

Polo de agora o movemento é pequeno, pero todos sabemos o que acaba

acontecendo coas cousas así. Será a vida sen smartphone a nova moda slow

do futuro inmediato?

Raquel C. Pico, en Disquecool (06/10/2014).

3. Responde ás seguintes cuestións:

a) Que se procura co emprego de xirias?

b) En que consiste a gheada? Cal é a explicación máis verosímil da súa existencia?

c) Antes de que actuasen sobre este fenómeno os prexuízos lingüísticos estaba en

expansión ou retrocedía?

d) Cal é a orixe do seseo?

e) En que consiste o cheísmo? Que áreas dialectais presentan este fenómeno?

4. Que diferenza hai entre seseo implosivo e seseo explosivo?

5. As seguintes palabras presentan variantes dialectais. Sinálaas e indica a que

bloque e área pertencen: cinco, dez, cheguei, moito, mañá, cans, irmán, sentiu,

papeis, el, ti, cando, camiño.

6. A que bloque e área pertencen os falantes que, falando a súa variedade dialectal,

produciron as seguintes oracións? Localiza no mapa de Galicia a zona de onde

proceden.

- Díxenlle que moitos cas tiña, pero il non contestou.

- Meu irmán abriu isto e agora non o quere beber.

- Ti dixestes que che colliu no colo.

- Falais muto cuando estais alegres.

- Levouche no coche?

- Deite unha mazán.

7. De que zona de Galicia serán uns falantes que presenten na súa fala formas

coma estas?

- Tu ouves?

- Non che ouzo!

8. Repara na forma dialectal non-estándar irmao (liña 5) que o autor usa evocando

un coñecido verso do poeta celanovés C.E. Ferreiro, propio do seu bloque

dialectal de orixe: o galego central. Indica os principais fenómenos lingüísticos

que permiten caracterizar os tres bloques lingüísticos do galego.

[…] Estamos afeitos a traballar en situacións adversas. Na historia da nosa literatura

as liñas de resistencia veñen de lonxe. De Rosalía, rebelándose contra o feito de

sentirse estranxeira na súa patria; de Curros, que denuncia a ameaza dos lobos e clama

pola unión; de Cunqueiro, a soñar as mil primaveras para a lingua estigmatizada; de

Celso Emilio, falándolle como un irmao a todos os desposuídos do mundo…[…]


195

9. Localiza os trazos dialectais nos seguintes textos e indica a que bloque

lingüístico pertence cada un.

- A arola nunca tivo asetasión porque ten unha cuncha largha e carne ten moita,

que está chea de carne, pero é unha carne dura (Fefiñáns, Cambados).

- Os pícaros querían algo. Entramos na frutería e esta que chaman Hortensia,

dixo: Díanos un quilo de uvas, mouras! E salimos para fóra e xa llelos demos ós

pícaros (Corbelle, Vilalba).

- A Maruxa fixo uns pantalóns bombachos, deses que se levan aghora á moda,

así mui foludos. Como en tempos, os coches iban mui cheos, iban no coche do

tío Belarmino, Antón ela pa subir, plaf! Aquilo tudo, aqueles pantalóns, parecía

un ghlobo (Goián, Tomiño).

- De vrau, ó acabar o curso normalmente sempre traballo. Este ano tuven

traballando no Servizo de Estinción de incendios (Cabarcos, Barreiros).

- Pero celébrase millor, pasábase moito millor naquelar ruadas que aghora nar

millores discotecas (Pardesoá, Forcarei).

- Eiquí no mostrador fártaseche un de rir e déixache moito que comentar.

Díghoche, ó millor están ca xerriña na mau ou ca copiña na mau, i-eu estou

escoitando (Vilameá, Ramirás).

10. Os seguintes textos literarios presentan trazos dialectais propios das áreas de

procedencia da autora e autores que os escribiron. Sinálaos e indica a que área

pertencen.

Eu cantar, cantar, cantei Si é túa a miña noite

a grasia non era moita si choran os meus ollos o teu pranto

que nunca (delo me pesa) si os nosos berros son igoales,

fun eu meniña grasiosa. Coma un irmau che falo.

Rosalía de Castro Celso Emilio Ferreiro

Unha noite de estrelas xurdeu no seu maxín a idea de saír polo mundo á cata de

riquezas. Tamén Panchito sinteu, como tódolos mozos da aldea, os anceios de emigrar.

E unha mañán de moita tristura gabeou polas escaleiras dun trasatlántico.

Castelao.

11. Indica as características dialectais que se dan nos seguintes textos. Adscríbeos

a un bloque e, de ser posible, a unha área lingüística:

- Ás uito marchar pó mar, pa nécora , eh? Entónsese traballar toda a nuite, a

lanses, cada lanse unha hora. Entonses sácase o marisco e lárghase, se non se

collen aquí poise sepárase se cadra dousentos metros ou unha milla ou dúas

millas; eso depende.


196

- Esisten aquí nel pueblo unhas agrupaciois, que tan encaminadas a ser pauta

para irse mellorando. Hoy, hai unha de cuatro vecíus, que pode poñer camín de

cen vacas, si lles axudan, el Estado, ordenación Rural i Estensión Agraria, con

servizos ténicos…

- Por eghemplo, así canciós or mozos dos outros pueblos pa que viñeran aquí á

ruada e entonces empezaban. Iban pa ruada. Era moita ruada! Pero celebrábase

millor, pasábase moito millor naquelar ruadas que aghora se pasa nas millores

discotecas.

- Coñeces a moitísima xente, o sea, xente que conocemos en Madrí, andaluces,

catalás, eu que sei, ábreste moito, non? E, iba a tope o barco. Era enorme, eu

cando subín e tal, dixen eu: Dios! Esto é como “Vacaciós”, a película aquela,

“Vacaciones en el mar”, pero, solo que en vez de ser un crucero por onde era

aquil, este era por o Mediterráneo.

- Hai mutas festas de verao así moi típicas de aquí, que é cuando imos todos ás

festas. Despois en invierno… este ano caiu úa pancada ghrandísima. Entonces

tuve que me quedar us fines de semana eilí en Fabeiro; e nada, tiña ua cara de

alegría que vamos. E de inverno todo´l mundo eiquí así tod´el tempo.

12. No terceiro parágrafo aparecen a terminación verbal -eu (xurdeu, sinteu) e a

terminación -án (mañán) características dun determinado bloque dialectal do

galego. Identifica ese bloque e sinala outras tres características propias da zona.

Chegou das Américas un home rico e trouxo consigo un negriño cubano, coma quen

trai unha mona, un papagaio, un fonógrafo… o negriño foi medrando na aldea, onde

deprendeu a falar con enxebreza, a puntear muiñeiras, a botar aturuxos abrouxadores.

Un día morreu o home rico e Panchito trocou de amo para gana-lo pan. Co tempo

fíxose mozo comprido, sen máis chatas que a súa coor… Aínda que era negro como o

pote, tiña gracia dabondo para facerse querer de todos.

Unha noite de estrelas xurdeu no seu maxín a idea de saír polo mundo á cata de

riquezas. Tamén Panchito sinteu, como tódolos mozos da aldea, os anceios de emigrar.

E unha mañán de moita tristura gabeou polas escaleiras dun trasatlántico.

Panchito ía camiño da Habana e os seus ollos mollados e brillantes esculcaban no

mar as terras deixadas pola popa.

Nunha rúa da Habana o negro Panchito tropezou cun home da súa aldea e

confesoulle saloucando: “Ai, eu non me afago nesta terra de tanto sol; eu non me afago

con esta xente”.

Panchito retornou á aldea. Chegou probe i endeble; pero trouxo moita fartura no

corazón. Tamén trouxo un sombreiro de palla e mais un traxe branco…


197

TEMA 7

SINTAXE


198

1. Unidades, relacións e funcións sintácticas

A sintaxe é a parte da gramática que se ocupa da estrutura dunha lingua, é dicir,

estuda:

- as unidades que existen nunha lingua,

- a relación que se establece entre unidades da mesma cadea,

- a función que cada unidade desempeña na unidade superior na que se integra.

Ás veces a sintaxe asóciase a un estudo absolutamente teórico e abstracto que

aparentemente pouca relación garda co uso concreto e funcional da lingua. No entanto,

hai un acordo xeral de que non abonda co coñecemento da morfoloxía e do significado

das palabras para elaborar textos coherentes e significativos: por moitas palabras que

saibamos dunha lingua, se non sabemos como combinalas, non poderemos

expresarnos minimamente. A sintaxe contribúe a ese coñecemento das regras de

combinación das palabras e así pode favorecer unha expresión máis rica e precisa.

1.1. As unidades sintácticas

A lingua é unha estrutura articulada, constituída por unha serie de unidades menores

que se van integrando noutras de nivel superior. Así temos: oracións (Miroume de

esguello e marchou), cláusulas (Os teus curmáns trouxéronnos un agasallo precioso

do Brasil), frases (aquela casa branca, os altos cumios), palabras (ela, aínda, casa,

altos, outros) e morfemas léxicos e gramaticais (cas-a, alt-o-s, am-a-stes).

Como mínimo cada palabra destas unidades gramaticais está constituída por unha

unidade do nivel inferior. Pero o máis habitual é que sexan varias unidades do nivel

inferior as que formen unha unidade do nivel inmediatamente máis alto. Así, a

combinación de morfemas léxicos e gramaticais dá lugar á formación de palabras: man-

s, remedi-a-ba-s, verdad-eir-o-s…; pola súa vez, a combinación dunha serie de palabras

nun conxunto que funciona de maneira unitaria orixina frases: As mans suxas. /Aquelas

tristes despedidas. / Bastante alto. / Fácil de entender… Do mesmo xeito a combinación

de frases dá lugar á formación de cláusulas, que á súa vez conforman oracións: As

mans suxas descansábanlle na mesa. /Ela retocaba o seu cadro e el devoraba a última

novela de Rivas.

A sintaxe ocúpase especialmente do estudo das frases e das cláusulas, unidades

que presentan as seguintes características:

Desempeñan unha función na unidade superior na que se integran; no exemplo

Dixo que pasara unha tarde moi tranquila, a cláusula que pasara unha tarde moi

tranquila desempeña a función de complemento directo na oración superior na

que se integra.

Teñen a posibilidade de conter no seu interior unha unidade do mesmo tipo; por

exemplo unha frase pode conter outras: Unha mesa de madeira ben fermosa

integra as frases unha mesa de madeira e ben fermosa, que á súa vez conteñen

outras frases.

Cada un dos elementos constituíntes desempeña unha función con respecto ao

conxunto:


199

- Na frase tarde tranquila, o substantivo tarde é o NÚCLEO e tranquila, o

MODIFICADOR.

- Na cláusula Pasei unha tarde moi tranquila, o verbo pasei é o NÚCLEO

do predicado e unha tarde moi tranquila, o CD.

-

1.2. Funcións e relacións sintácticas

1.2.1. As funcións sintácticas

Denominamos función sintáctica á relación que establece un elemento coa

unidade superior na que se integra. Temos así:

a) Funcións sintácticas no interior das frases (núcleo, modificador,

determinante, nominal, director, termo);

b) Funcións sintácticas no interior das cláusulas e oracións (suxeito,

complemento directo, complemento indirecto, complementos circunstanciais,

atributo, predicativo, suplemento, complemento axente).

1.2.2. As relacións sintácticas

Relación sintáctica é a que se establece entre elementos que aparecen unidos na

cadea sintagmática. As relacións sintácticas poden ser de tres tipos:

a) A coordinación dáse cando dous ou máis elementos do mesmo nivel sintáctico

van unidos pero teñen autonomía e non se precisan mutuamente, de maneira

que se pode producir a ausencia de calquera deles. Son frases con relación de

coordinación: Días e noites. / Alegre e divertida. /Cantaban ou bailaban. Tamén

hai coordinación de cláusulas, por exemplo, en Mario chegou e non había

ninguén na casa, a través da cal se orixinan as coñecidas como oracións

compostas por coordinación.

A coordinación realízase normalmente mediante as chamadas conxuncións

coordinantes (e, nin, ou…), mais pode realizarse tamén sen nexo, xustapoñendo

varios elementos: Cheguei, vin, vencín.

b) A subordinación dáse naqueles casos en que un dos elementos ten que

aparecer necesariamente mentres que outro ou outros poderían suprimirse:

estes son subordinados con respecto a aquel. Son frases con relación de

subordinación camisa (de liño), (bastante) lonxe (do río)… Os elementos que

aparecen entre parénteses son subordinados con respecto ao conxunto; o


200

mesmo sucede entre cláusulas: Regaleille a flor (que máis lle gustaba), que

orixinan as denominadas oracións compostas por subordinación ou

cláusulas complexas.

c) A interordinación existe naqueles casos en que os dous elementos teñen que

aparecer de maneira obrigatoria por necesitárense mutuamente. Danse

relacións de interordinación en todas as frases preposicionais e nominais: [unha]

<> [noite de verán], [de]<> [verán]. Son oracións con relación de interordinación

as chamadas oracións bipolares (condicionais, adversativas, etc): [se a ves]

<> [coméntallo].

Hai que ter en conta que non existe unha correlación entre unidades sintácticas e

funcións sintácticas: unha mesma unidade sintáctica, como por exemplo a frase nominal

Unha casa da aldea, pode ter a función sintáctica de suxeito (Unha casa da aldea estaba

caendo), a de complemento directo (Comprei moi barata unha casa da aldea),

complemento indirecto (Puxéronlle un novo teito a unha casa da aldea), a de suplemento

(Estaban falando dunha casa da aldea). Á inversa, unha mesma función sintáctica pode

ser desempeñada por diversas unidades: por exemplo, o modificador do núcleo dunha

frase substantiva pode ser un adxectivo (Discurso interesante), unha frase adxectiva

(Discurso extraordinariamente interesante), unha frase preposicional (Discurso de moito

interese) ou unha oración composta subordinada de relativo (Discurso que captou o

interese de toda a audiencia).

2. A frase

A frase é a unidade inmediatamente superior á palabra. Para construír cláusulas,

as palabras organízanse en frases; así, por exemplo en A miña tía Xoana vai cumprir

corenta e seis anos en agosto non temos unha simple suma consecutiva de palabras (A

+ miña + tía + Xoana + vai + cumprir + corenta + e + seis + anos + en + agosto) senón

unha estrutura articulada, estruturada en frases: A miña tía Xoana + vai cumprir +

corenta e seis anos + en agosto.

Cada unha destas frases desempeña de maneira conxunta, como un bloque unitario,

unha función no interior da cláusula (na do exemplo: suxeito, núcleo do predicado,

complemento directo e complemento circunstancial de tempo respectivamente). Unha

das características que demostran o carácter unitario da frase é a imposibilidade de

barallar de maneira aleatoria os seus elementos e de combinar estes cos das outras

frases: mentres que unha secuencia como *A miña en agosto tía Xoana vai corenta anos

cumprir e seis, non sería admisible, si son posibles determinadas variacións na posición

das frases que integran a cláusula: A miña tía Xoana vai cumprir corenta e seis anos en

agosto. / A miña tía Xoana vai cumprir en agosto corenta e seis anos. / En agosto a miña

tía Xoana vai cumprir corenta e seis anos. / En agosto vai cumprir corenta e seis anos

a miña tía Xoana.


201

2.1. Funcións da frase

As funcións que desempeñan na frase os seus constituíntes son as seguintes:

Núcleo (N): é o elemento fundamental de determinadas frases, sen o cal estas

non poderían existir. Cando unha frase está formada por unha única palabra,

esta terá que ser necesariamente o seu núcleo. A clasificación da frase faise

habitualmente a partir do elemento que lle serve de núcleo: se este é un

substantivo/pronome, adxectivo, adverbio ou verbo falaremos de frase

substantiva, frase adxectiva, frase adverbial ou frase verbal, respectivamente.

Os modificadores (MOD): son todos aqueles elementos (pode haber máis de

un) que inciden sobre o núcleo da frase e poden ir situados antes ou despois do

mesmo: Experiencia profesional. / A miña primeira experiencia profesional . /

Demasiado alto. / Copa de cristal. / Os filmes que se exhibiron.

Os elementos que poden desempeñar a función de modificador son moi

variados: frases adxectivas, frases adverbiais, frases preposicionais e mesmo

cláusulas de relativo.

Os modificadores poden ser de dous tipos:

- Especificativos: que restrinxen as capacidades de referencia

potenciais do substantivo núcleo, achegando características que teñen os

individuos a que nos referimos, e non todos os da súa clase; sitúanse a carón

do N sen pausa nin signo de puntuación: Entrou unha muller duns corenta anos

(de todas as mulleres posibles, unha con esa característica). / Vexo o home que

fala co camareiro (de todos os homes, o que realiza esa acción e ningún outro).

- Explicativos: os que engaden características sen ánimo restritivo.

Por medio deles, dáse información adicional, fanse comentarios, exemplifícase,

búscase maior precisión, etc.; pronúncianse enmarcados por pausas que

cómpre representar na escrita: Entrou unha muller, duns corenta anos

(información adicional). / O núcleo pode ser un substantivo, común ou propio

(aclaración).

Determinante (DET) e nominal (NOM): son os dous elementos que conforman

a frase nominal.

Os determinantes máis frecuentes son os artigos (As mans suxas) e os

demostrativos (Aquela muller inglesa), pero poden desempeñar tamén ese papel

os posesivos (Miña avoa), os numerais (Dous días) ou os indefinidos (Algún día).

O nominal está constituído habitualmente por unha frase substantiva, mais

tamén pode desempeñar ese papel outra frase (adxectiva, nominal,

preposicional, adverbial) ou unha cláusula subordinada: Unha vila moi antiga (fr.

subst). / Os bos e xenerosos (fr. adx.). / Todos os días (fr. nominal). / Os do

primeiro (fr. prep.). / O máis alá (fr. adv). / Aqueles que viven no primeiro (cl.

subordinada).


202

Director (D) e termo (T): son os dous elementos formantes da frase

preposicional. O director é sempre unha preposición ou locución prepositiva. O

termo é unha frase ou unha cláusula: De países exóticos. / Segundo me

contaron. / Para votaren aquí.

2.2. Tipos de frase

Podemos clasificar as frases atendendo aos elementos que as compoñen e a súa

estrutura interna.

2.2.1. Clasificación das frases segundo os elementos que as compoñen.

As que están formadas por un núcleo que pode ir acompañado de modificador ou

modificadores: frase substantiva, frase adxectiva e frase adverbial (N [+MOD]). Son as

denominadas frases endocéntricas.

As que se compoñen de dous elementos interordinados: frase nominal (DET + NOM)

e frase preposicional (REL + T). Son as denominadas frases exocéntricas.

Ademais das anteriores exinten as frases verbais, que poden presentar os dous

modelos de estrutura: falaremos / imos falar (perífrase verbal).

Frases substantivas (f. subs.): teñen como núcleo un substantivo ou un

pronome; como modificador pode aparecer outra frase substantiva ou nominal

en aposición, unha frase adxectiva, unha frase preposicional ou unha cláusula:

Lugo, cidade bimilenaria. / Lugo, a cidade das murallas. / Interesante opinión. /

Noite de estrelas. / Negra sombra que me asombras

f. subs.

N MOD

f. nom.

subs.

Lugo, a cidade das murallas.

Frases adxectivas (f. adx.): teñen como núcleo un adxectivo; o modificador

pode ser unha frase adverbial (situada antes do núcleo) ou preposicional

(posposta ao núcleo): Intelixente. / Moi intelixente. / Sumamente intelixente. /

Fácil de funcionar. / Disposto a voltar.


203

f. adx. f. adx.

MOD N N MOD

f. adv. f. prep.

adx. adx

Moi intelixente Fácil de facer

Frases adverbiais (f. adv.): son aquelas que teñen como núcleo un adverbio;

cando existe modificador, este pode ser outro adverbio ou unha frase

preposicional: Preto. / Moi preto. / Bastante lonxe. / Preto de Santiago. / Antes

da saída. / Bastante despois de nós.

f. adv.

MOD N

f. adv.

N MOD

f. prep

adv. adv.

Moi preto de Santiago

Frases nominais (f. nom.): están constituídas por dous elementos

interordinados; o primeiro deles é o determinante (que frecuentemente é un

artigo, mais tamén pode ser un demostrativo, un posesivo, un numeral ou

indefinido) e o segundo elemento é o nominal (que pode ser unha frase

substantiva ou calquera outra unidade, que pasa, grazas ao determinante, a

substantivarse: frase adxectiva, cláusula…): Unha noite de verán. / Os máis altos

da clase. / Os que che gustan.


204

f. nom.

DET NOM

f. subs.

N MOD

f. prep.

D T

art. subst. prep. subs.

Unha noite de verán

Frases preposicionais (f. prep.): son aquelas que presentan un director (que é

sempre unha preposición ou unha locución prepositiva) seguido dun termo (que

pode ser unha frase substantiva, unha frase nominal, unha frase adverbial, unha

frase preposicional ou unha cláusula): Con coidado. / Coa axuda dos demais. /

De moi lonxe. / Por entre as ruínas. / Por falares máis do que debes.

f. prep. f. prep.

D T D T

f. prep.

f. subs. D T

f.nom.

DET NOM

f. subs.

prep. subs. prep. prep. art. subs.

Con coidado Por entre as ruínas

Frases verbais (f. v.): poden presentar dúas estruturas diferenciadas.

- As constituídas unicamente por un núcleo, unha forma verbal simple: Falaban.

- As constituídas por unha perífrase verbal, que á súa vez pode constar de:


205

dous elementos: un verbo auxiliar e un verbo auxiliado, sen

elemento de unión entre eles: Estaban falando. / Vou pasear. / Habemos ir.

tres elementos: verbo auxiliar, verbo auxiliado e nexo prepositivo ou

conxuntivo: Debemos de saber. / Teremos que voltar.

2.2.2. Clasificación das frases segundo a súa estrutura interna

Atendendo a este criterio as frases poden ser:

Simples: cando están constituídas por unidades inferiores á frase: Uxía estuda

Química. / André está feliz. / Mañá véxote.

Complexas: cando conteñen, desempeñando unha función no seu interior, unha

ou varias frases, ou tamén unha cláusula: Unha mañá de inverno chegou Luís. /

O noso tío de América era xenerosísimo. / As tres rapazas que chegaron hoxe

eran coruñesas.

Compostas: cando son a suma de dúas ou máis frases unidas en relación de

coordinación mediante conxunción ou pausa: O director e os seus empregados.

/ Os ollos, o nariz e a boca.

f. nom.

f. nom. nexo f. nom.

DET NOM DET NOM

f. nom.

DET NOM

art. conx. art. posesivo subs.

O director e os seus empregados

3. A cláusula

A cláusula é unha unidade sintáctica integrada por frases, que desempeñan dentro

dela unha serie de funcións (suxeito, predicado, complementos…): Na primavera

chegan as anduriñas. / Teu curmán mercou un coche novo para o seu traballo.


206

Estrutúrase arredor dunha frase verbal (verbo simple ou perífrase verbal) que constitúe

o seu elemento nuclear e polo tanto o único imprescindible para a súa existencia.

As cláusulas simples non presentan ningunha outra cláusula no seu interior: A

chuvia deprímeme. / Viaxou por todos os países de Europa.

As cláusulas complexas presentan unha ou varias cláusulas no seu interior: O

que o fai mellor é o teu xenro. / Póusao onde o colliches. / Nas cartas que me enviaches

non falabas do asunto. / O cargo do concelleiro que dimitiu cubrirao quen determine o

concello.

As cláusulas complexas presentan no seu interior unha cláusula principal e unha

cláusula subordinada. A cláusula principal é a que se integra no nivel inmediatamente

inferior á oración, as cláusulas subordinadas aparecen integradas dentro da cláusula

principal, inmediatamente (cumprindo directamente unha función sintáctica no seu seo)

ou ben no interior dunha das frases que a constitúen: Quen o sabe, cala. / A persoa que

mellor informada está, non entrou en contacto connosco.

Tanto as cláusulas simples como as complexas forman oracións monoclausais.

Pola contra, cando son varias as cláusulas que aparecen no nivel inmediatamente

inferior ao da oración, poden aparecer coordenadas ou interordenadas. No primeiro

caso fálase de oracións compostas por coordinación (Faino e vaite axiña. / Entrou,

remexeu todo, non atopou nada, marchou…), no segundo de oracións bipolares: Se

sobes a casa esta noite, trae uns refrescos. Ámbalas dúas forman as denominadas

oracións policlausais.

4. A oración

A oración é a unidade sintáctica superior, integrada por unha ou varias cláusulas. Se

está integrada por unha cláusula no nivel inmediatamente inferior, a oración é

monoclausal: Naquel río hai moitas troitas. / No río que nos dixeches hai moitas troitas.

Se a oración está integrada por máis dunha cláusula no nivel inmediatamente inferior,

fálase de oración policlausal: Saudouno rapidamente e marchou. / Chegou esta mañá,

pero non o vin. / Se non mo dis agora mesmo, nunca o saberei.

4.1. Clasificación da oración

A oración pódese clasificar atendendo a distintos criterios.

4.1.1. Clasificación da oración segundo a actitude do falante:

Enunciativas: expresan feitos obxectivos sobre os que o falante non emite

valoración algunha. Costuman estar construídas con verbos en modo indicativo

e poden ser afirmativas ou negativas, segundo afirmen ou neguen o enunciado

polo suxeito: Ese edificio acábano de construír. / Non veu ao exame.


207

Interrogativas: formulan unha pregunta. Clasifícanse atendendo a dous

criterios:

- Presenza ou ausencia de símbolos de interrogación: se a

pregunta aparece formulada entre signos de interrogación é directa,

se non é así é indirecta (A que hora saes do traballo? / Preguntoume

a que hora saía do traballo).

- Tipo de resposta que se agarda da pregunta: se esta é si ou non,

entón a oración interrogativa será total (Xa marchas?), se pola contra

a pregunta permite unha resposta aberta, será parcial. Esta última

sempre formula a pregunta mediante unha partícula interrogativa

(Que che preguntou ese rapaz? / Quen vén á festa esta noite?).

Exclamativa: é de natureza suxectiva, xa que expresa emocións, sentimentos,

reaccións, etc. (Que susto me deches! / Vaia sorte que ten!).

Dubitativa: expresa dúbida. Costuma construírse con partículas dubitativas.

(Quizais o chame para ir ao cine. / Se cadra marchamos de vacacións en xuño).

Desiderativa: expresan desexos. Costuman construírse con partículas

desiderativas: (Oxalá non chova para podermos ir á praia. / Desexaría que o día

de hoxe rematase).

Imperativa: expresa orde, mandato ou petición. (Cala dunha vez. / Achégame

o pan.).

4.1.2. Clasificación da oración segundo a natureza do predicado

Atributiva ou copulativa: constrúese cos verbos ser, estar, parecer e semellar.

O predicado que forman denomínase nominal, porque o que transmite

información do suxeito neste caso é o atributo e non o verbo (Esta cidade é

máxica. / A casa semella abandonada).

Ás veces, os verbos ser e estar non forman oracións copulativas, senón

predicativas. Isto acontece cando ser significa “ocorrer” ou “acontecer” (A festá

é mañá) e estar achega o significado de “atoparse nun lugar” (As súas chaves

están enriba da mesa).

Predicativa: posúe un predicado verbal, isto é, un verbo que achega un contido

léxico propio e adoita precisar dun elemento que complete o seu significado.

Clasifícase en:

- Activa: o verbo está en voz activa e o suxeito é o axente, isto é,

quen realiza a acción. É transitiva se leva un CD (Maruxa comeu

un anaco de bolo), intransitiva se non o leva (Xan marchou onte),

reflexiva se a persoa que realiza a acción tamén a recibe (Ela

vestiuse rapidamente) e recíproca se dous ou máis suxeitos reciben

a acción mutuamente (Saudáronse pola rúa).


208

- Pasiva: o verbo está en voz pasiva e o suxeito é paciente, isto é, o

que recibe a acción. Costuma aparecer un complemento axente,

resultado da transformación do suxeito da activa.

Velázquez pintou “As Meninas”.

SUXEITO PRED. CD

“As Meninas” foron pintadas por Velázquez.

SUXEITO PRED. C. AXENTE

PACIENTE

Un tipo especial de pasiva é a pasiva reflexa, que se constrúe con

verbo en voz activa en P3 ou P6 e o pronome se (Véndense

apartamentos).

Impersoal: carece de suxeito por distintos motivos. Cando é creada cun verbo

que expresa un fenómeno meteorolóxico denomínase impersoal natural

(Chove a mares!); se se constrúe coa P3 dos verbos facer, haber, ser, bastar e

sobrar acompañada de CD ou outros complementos entón falamos de

impersoal gramatical (Hai libros moi interesantes nesa biblioteca); pola contra

se é o propio falante o que quere omitir o suxeito, ben por vontade propia ou

porque o ignora, a oración será impersoal eventual, e sempre se formará en

P6 con calquera verbo transitivo (Chámanlle “o Roxo”). Por último,

denominarase activa impersoal a aquela oración formada pola P3 do verbo

mais o pronome se (Na clase falouse de maltrato animal).

4.1.3. Clasificación da oración segundo as unidades sintácticas que a

conforman

Oracións monoclausais:

a) Cláusulas simples: presentan unha soa cláusula no nivel de análise

inmediatamente inferior ao de oración, polo tanto conteñen un único verbo (Hoxe

comimos no restaurante de Elías)

b) Cláusulas complexas (ou oracións compostas por subordinación): presentan

unha soa cláusula no nivel de análise inmediatamente inferior ao de oración, pero

ademais desta cláusula principal, presentan outra ou outras cláusulas,

denominadas subordinadas, noutros niveis inferiores de análise. As cláusulas

subordinadas desempeñan no interior da oración a mesma función que podería

desempeñar un constituínte simple nunha oración monoclausal (Agardo a túa

contestación ------ Agardo que me contestes).

CD CD

Nas cláusulas complexas, en niveis inferiores da análise sintáctica, unha función

clausal (SUX, CD, CI, CC, PVO…) ou mesmo un elemento da frase (modificador,

termo) aparece desempeñada por unha cláusula. Compara os seguintes

exemplos:


209

A sinceridade é unha virtude. SUX

Que digamos a verdade é unha virtude. SUX

Fernanda contou unha lenda. CD

Fernanda contou que marchaba para Londres. CD

Dálle o teu número a Xosé. CI

Dálle o teu número a quen queiras. CI

Onte falei dese asunto. SUP

Onte falei de saírmos ao cine. SUP

Chegaron onte. CCT

Chegaron cando estaba previsto. CCT

As irmás de Pedro eran dúas. MOD

As irmás que coñecías eran dúas. MOD

En tanto que na oración da esquerda a función oracional de CD é desempeñada

por unha frase, na da dereita esa mesma función é desempeñada por unha

cláusula. A estrutura sintáctica no nivel superior é, non obstante, a mesma nos

dous casos:

cláusula cláusula

SUX PRED CD SUX PRED CD

f. subs. f. nom. f. subs. cláusula

subs. verbo subs. vbo.

Fernanda contou unha lenda Fernanda contou que marchaba…

Un dos tipos de cláusula complexa máis habitual son as chamadas oracións

subordinadas substantivas: aquelas en que toda unha cláusula desempeña unha das

funcións características da frase substantiva e da frase nominal.

A falta de auga pareceunos sospeitosa -- Que faltase auga pareceunos sospeitoso.

SUXEITO SUXEITO

Pedinlle un favor. --- Pedinlle que me fixese sitio.

CD CD

Carlos non se lembraba de nada.Carlos non se lembraba de que tiña que volver.

SUPLEMENTO SUPLEMENTO


210

Para comprobarmos se se trata dunha oración deste tipo, hai que substituír a cláusula

subordinada por un pronome (costuma empregarse o demostrativo neutro iso): Díxenlle

que non me amolara. = Díxenlle iso.

Outro dos tipos de cláusula complexa máis habitual é o das chamadas oracións

subordinadas adxectivas ou de relativo, que funcionan como modificador do núcleo

dunha frase substantiva. Compara:

O home misterioso vixiaba atentamente a entrada.

O home da gabardina gris vixiaba atentamente a entrada

O home que entrou antes vixiaba atentamente a entrada.

As tres frases que funcionan como suxeito só se diferencian no modificador: no

primeiro caso unha frase adxectiva, no segundo unha frase preposicional e no terceiro

unha cláusula, pero a estrutura sintáctica xeral é nos tres casos a mesma:

cláusula

SUX PRED CC CD

f. adv. f. nom

DET NOM

vbo. adv. art. subs.

O home misterioso vixiaba atentamente a entrada

O home da gabardina gris

O home que entrou antes

A única diferenza reside nas características do modificador da frase que funciona

como suxeito:


211

f. nom. f. nom. f. nom.

DET NOM DET NOM DET NOM

f. subs. f. subs. f. subs.

N MOD N MOD N MOD

f. prep. subs. cláusula

D T SUX PRED CC

art. subst. adx. art. subst. prep. f. nom. art.

O home misterioso O home de a gabardina gris O home que entrou antes

As oracións subordinadas adxectivas tamén se denominan de relativo, chámanse

así porque van introducidas por un pronome relativo que, ademais de nexo,

desempeña unha función sintáctica na cláusula que introduce, a mesma que

desempeñaría a palabra á que vai referido:

- O home que entrou antes vixiaba atentamente a entrada (o antecedente de que é

o home; se substituímos o relativo por ese antecedente, a cláusula subordinada

resultaría o home entrou antes; en que o home sería o suxeito, polo tanto a

función que enmascara o relativo na cláusula é SUX).

- A casa da que che falei (antecedente a casa; función do relativo na cláusula:

SUPLEMENTO).

- Aqueles contos que nos contaban de cativos eran sumamente inxenuos

(antecedente aqueles contos; función do relativo na cláusula: CD).

Un terceiro tipo de cláusula complexa é o das oracións que funcionan con valores

adverbiais de lugar, tempo ou modo; equivalen a adverbios ou frases de valor

adverbial e desempeñan o papel de CC:

Ela aínda vivía alí. = Ela aínda vivía onde nacera.

CCL Cl. subordinada adv. con función de CCL Aquel veciño vivía moi comodamente. = Aquel veciño vivía como podía. CCM Cl. subordinada adv. con función de CCM Nunca estudara piano na infancia. = Nunca estudara piano cando era pequeno.

CCT Cl. subordinada adv. con función de CCT


212

Oracións policlausais

a) Oracións compostas por coordinación

Segundo o tipo de nexo coordinante (conxunción ou locución conxuntiva) e a relación

que se establece entre as cláusulas coordinadas, as oracións compostas por

coordinación poden ser:

- Compostas por coordinación copulativa (A e B): as cláusulas gardan total

independencia, e simplemente se unen unha a outra para formar a oración

composta. Os nexos máis importantes son e, mais, e mais, a mais e nin (Deume

as grazas e regaloume un libro. / Puxemos os cartos e mais traballamos na obra.

/ Non vexo Vigo nin vexo Cangas).

Oración policlausal

cláusula NEXO cláusula

SUX PRED SUX PRED

subs. vbo. subs . vbo.

Luísa falaba e Carme atendía

- Compostas por coordinación disxuntiva (A ou B): nestas oracións as cláusulas

exclúense mutuamente. O nexo disxuntivo máis corrente é ou (Vés ou quedas?).

- Compostas por coordinación distributiva (A ou B): están emparentadas coas

anteriores mais nestas o nexo aparece como marca sintáctica ao comezo de

cada unha das cláusulas que as forman (Ou sobes ou baixas. / Ora ri leda ora

chora desconsolada). Algúns nexos distributivos son ou… ou, ora… ora, ben…

ben, xa… xa, quer… quer, cal… cal. Son claramente distributivas moitas

oracións compostas por dúas cláusulas iniciadas por formas correlativas, como

uns… outros, aquí… alí, este… aquel, etc. (Uns veñen, outros van).

- Compostas por coordinación explicativa (A é dicir B): aparecen locucións

conxuntivas explicativas que introducen unha explicación sobre o dito na

cláusula ou cláusulas anteriores. Algúns nexos son ou sexa, isto é, é dicir, etc.

(Avariouse o coche, ou sexa, hai que ir a pé).


213

b) Oracións bipolares

Chamámoslle así ás constituídas por dúas cláusulas do mesmo nivel xerárquico, que

están ligadas por nexos conxuntivos e en relación de interordinación, de modo que unha

non pode existir sen a outra. Sempre están constituídas por dous membros, nunca máis

nin menos. Hai varios tipos de oracións bipolares, dependendo do sentido dos nexos

utilizados:

- Oracións bipolares condicionais: son aquelas que están compostas por dúas

cláusulas, unha chamada CONDICIONANTE e a outra chamada

CONDICIONADO, que poden invertir a súa orde. A cláusula condicionante indica

unha condición ou suposto necesario para que se cumpra o afirmado na outra.

A cláusula condicionante vai introducida por conxuncións ou locucións

conxuntivas condicionais como se, como, en caso de que, a pouco que…: Con

tal de que pagues non terás problema. / Se prefires quedamos aquí. / Como non

digas nada pensarán que estás enfadada.

- Oracións bipolares consecutivas: os dous argumentos que aparecen son os de

ANTECEDENTE e CONSECUENTE.

O consecuente informa sobre a consecuencia que se desprende do antecedente

e é o que vai introducido por conxunción ou locución conxuntiva de valor

consecutivo, como logo, entón, daquela, de sorte que, polo tanto, de xeito que,

de modo que, de maneira que, de forma que, así que…: Non era consciente dos

seus límites, así que fracasou. / Quédanos moi pouco tempo, de modo que

teremos que suprimir parte do programa. / Vai marchar o tren, así que hai que

apurar.

- Oracións bipolares causais: os dous argumentos que aparecen son os de

EFECTO e CAUSA. Esta indica o motivo polo cal acontece o EFECTO e está

introducida por unha conxunción ou locución conxuntiva causal, como porque,

visto que, por causa de que, pois, como, dado que, xa que…: Fracasou porque

non era consciente dos seus límites. / Hai que apurar pois vai marchar o tren.

Oración bipolar causal

EFECTO NEXO CAUSA

cláusula cláusula

Fracasou porque non era consciente dos seus límites.


214

- Oracións bipolares comparativas: os dous argumentos son primeiro termo da

comparación e segundo termo da comparación. Poden ser de superioridade

(máis…ca, máis… que, máis… do que), inferioridade (menos… ca, menos…

que, menos… do que) e igualdade (igual… ca, igual…que, tan… coma,

tan…como)

O segundo termo da comparación vai introducido por unha conxunción

comparativa: máis, menos, igual que, o mesmo que, tanto como…: As súas

terras eran máis extensas do que sabían os seus veciños.

- Oracións bipolares concesivas: as dúas cláusulas desempeñan os

argumentos de TESE e ANTÍTESE, que tamén poden aparecer en posición

inversa.

A antítese indica unha dificultade para o cumprimento da tese, pero sen chegar

a impedila. A cláusula con valor de antítese vai introducida por unha conxunción

ou locución conxuntiva concesiva, como aínda que, mesmo que, malia que, a

pesar de que, por máis que…: Non calarei por máis que mo pidades. / Aínda que

tiña auténtico pánico logrou disimulalo.

- Oracións bipolares adversativas: están formadas por dúas cláusulas, unha

chamada TESE e a outra ANTÍTESE. A cláusula con valor antitético representa

unha restrición, rectificación ou contraste do indicado na tese, mais ambas se

cumpren. A antítese vai precedida pon unha conxunción ou locución conxuntiva

de valor adversativo, como mais, pero, non obstante, senón que, así e todo, ora

ben…: Estiven esperando toda a tarde pero os meus invitados non viñeron. / A

capital de Australia non é Melbourne, senón que é Camberra.

Oración bipolar adversativa

TESE NEXO ANTÍTESE

cláusula cláusula

Estiven esperando toda a tarde pero os meus invitados non viñeron

5. As funcións sintácticas clausais e oracionais

5.1. Predicado (PRED)

A función de PREDICADO é nuclear, pois sen el non existiría oración. Está

constituído por unha frase verbal, que pode consistir nunha forma verbal simple (Meu


215

tío vivira moitos anos en Alemaña) ou unha forma verbal perifrástica (As dúas irmás

estaban esperando polo autobús).

Nas oracións policlausais compostas por coordinación é moi frecuente que a forma

verbal apareza elidida para evitar repeticións innecesarias: Rita sacou un sete no exame

e o seu irmán (sacou) un seis e medio.

5.2. Suxeito (SUX):

A función de SUXEITO é a que nos indica que persoa ou cousa protagoniza a acción

verbal. As unidades que poden desempeñar esta función son a frase substantiva, a frase

nominal ou a cláusula: Lugo, cidade bimilenaria, está situada no alto Miño. / Os

empresarios da construción reuníronse este luns. / Eles reuníronse este luns. / Estudar

ben a situación é imprescindible para ter éxito.

Por outra banda, como se pode ver no exemplo Reuníronse o luns, ás veces non é

preciso que o suxeito vaia expreso porque xa apareceu inmediatamente antes ou porque

a concordancia e o contexto non o fan necesario. En casos así falamos de suxeito

elíptico.

Unha característica do suxeito que axuda a identificalo en casos de dúbida é a súa

concordancia en número e persoa coa forma verbal: O bañista pediu socorro --- Os

bañistas pediron socorro.

Algunhas oracións, chamadas impersoais, carecen de suxeito; nese caso, o verbo

vai na forma non marcada, a terceira persoa do singular: Nos Ancares neva durante boa

parte do inverno. / Falouse do asunto.

Tendo en conta a semántica distinguimos dous tipos de suxeito:

- Suxeito activo ou axente, que realiza a acción: O teu tío pintou aquela mesa

no seu taller.

- Suxeito pasivo ou paciente, que é resultado da acción verbal e aparece nas

oracións chamadas pasivas: Aquela mesa foi pintada polo teu tío no seu taller.

Moitas estruturas transitivas con suxeito axente e complemento directo son

transformables en estruturas pasivas con suxeito paciente e complemento axente, tal e

como se mostra a seguir.

O tribunal condenou os acusados

SUX. AXENTE PREDICADO CD

SUX. PACIENTE PREDICADO C. AXENTE

Os acusados foron condenados polo tribunal


216

5.3. Complemento directo (CD)

Indica sobre quen ou que cousa recae a acción verbal. Poden desempeñar esta

función a frase substantiva, a frase nominal e a cláusula: Escribe novelas de aventura.

/ Leu todas aquelas revistas vellas. / Dixo que non quería volver cedo.

A función de CD é requirida polos chamados verbos transitivos, que precisan de

algo ou alguén que complemente a acción verbal: ler (unha carta, o xornal, un libro…),

visitar (unha cidade, unha amiga, os pais…), comer (unha mazá, peixe…).

Unha maneira de identificar o CD consiste en substituír o segmento que funciona

como tal por unha forma pronominal átona con función de CD: Leu todas aquelas

revistas vellas --- Leunas. / Viu un coche que se acercaba velozmente --- Viuno. / Dixo

que non quería volver tan cedo --- Díxoo. / Preguntounos se lle deixariamos aviso ---

Preguntóunolo.

Os CD en galego nunca van introducidos por preposición salvo no caso dos

nomes de persoa (Hoxe vin a Henrique paseando pola alameda.), coas formas

pronominais tónicas (Víronte a ti. / A ela deixámola na casa.) ou cos nomes de

parentesco que levan posesivo sen artigo (Fotografou a seu pai).

5.4. Suplemento (SUP)

A de SUPLEMENTO é unha función análoga á de complemento directo e dáse con

certos verbos que esixen complemento e rexen determinadas preposicións: falar de

(deportes, política, traballo…), lembrarse de (min, todo aquilo, aparecer…).

O SUPLEMENTO é sempre unha frase preposicional introducida polas preposicións

a, con, de, en ou por; se se realiza a substitución por un pronome, este é tónico e a

preposición permanece: Discutían sobre o exame de Matemáticas.= Discutían sobre iso.

/ Lembráronse das súas veciñas. = Lembráronse delas.

5.5. Complemento indirecto (CI)

Esta función indica o destinatario ou beneficiario da acción verbal. A unidade que a

desempeña é unha frase preposicional introducida pola preposición a: Deu a boa noticia

a todos os presentes. / Concederon permiso a un dos solicitantes. / Entregáronlle unha

carta a ela.

O CI pode ser substituído por unha forma pronominal átona con función de CI: Deu

a boa noticia a todos os presentes. = Deulles a boa noticia. / Concederon permiso a

todos os que o solicitastes. = Concedéronvos permiso. / Entregáronlle unha carta a ela.

= Entregáronlle unha carta.


217

5.6. Complementos circunstanciais (CC)

Complementan, restrinxen ou modifican o expresado polo predicado, engadindo

circunstancias locais, temporais, modais, cuantitativas, instrumentais, de compañía,

etc.:

Locais: Traballaba aquí. / Viviremos na Coruña.

Temporais: Virá o próximo mes. / Estaban aquí cando ti chegaches.

Modais: Fala bastante ben. / Acabouno como lle mandaran.

Cuantitativas: Fumaban demasiado. / Traballaba en exceso.

Instrumental: Escribiuno a man. / Cortouse co coitelo.

Compañía: Volveu connosco. / Non quería volver cos demais.

Como se pode observar nos exemplos anteriores, a función de CC pode vir

desempeñada por unha frase adverbial (aquí, bastante ben), por unha frase

preposicional (na Coruña, en exceso, co coitelo), por unha frase nominal (o próximo

mes) ou por unha cláusula (cando ti chegaches).

5.7. Complemento axente (CAX)

Indica o axente da acción verbal nas oracións pasivas: Galicia foi conquistada polos

romanos. / Ese cadro foi pintado por un famoso artista inglés.

O CAX vén desempeñado por unha frase preposicional encabezada pola

preposición por. Na transformación da oración en activa este CAX convértese en suxeito

axente: Galicia foi conquistada polos romanos. --- Os romanos conquistaron Galicia. /

Ese cadro foi pintado por un famoso artista inglés. --- Un famoso artista inglés pintou

ese cadro.

5.8. Complemento predicativo (PVO)

O PVO está próximo ao circunstancial porque indica modo, pero concorda co suxeito

ou co complemento directo en xénero e número, o que o aproxima aos modificadores.

Esta función vén desempeñada por unha frase substantiva ou adxectiva.

Existen dous tipos de predicativo:

- Predicativo de suxeito (PVO SUX): trátase dun complemento que

modifica á vez o suxeito (concordando con el en xénero e número) e o

predicado: Os rapaces, abraiados, contemplaban os movementos dos

equilibristas sobre a corda.


218

Vemos aquí a concordancia entre rapaces e abraiados (cfr: as rapazas,

abraiadas…), así como o valor modal do predicativo (abraiados = con

abraio). Que non se trata dun simple adxectivo modificando o núcleo da

frase substantiva que funciona como suxeito, queda demostrado pola súa

situación entre pausas, pola posibilidade de supresión sen que a oración

perda sentido e pola súa liberdade posicional: Os rapaces contemplaban,

abraiados, os movementos dos equilibristas sobre a corda…

- Predicativo de complemento directo (PVO CD): trátase dun

complemento que modifica o complemento directo, concordando con el en

xénero e número e modificando tamén o predicado: Tiña completamente

abandonada a oficina. / Tiña a oficina completamente abandonada.

5.9. Atributo

Esta función aparece nas oracións construídas cos verbos atributivos ou copulativos

(ser, estar, parecer, semellar…). As unidades que a poden desempeñar son as frases

substantiva, nominal, adxectiva e adverbial e as cláusulas, que concordan co suxeito en

xénero e número: Ela é xefa de departamento / Ela é a xefa de departamento / O exame

foi fácil. / A estrada está bastante mal. / Antón foi quen saudou desde a xanela.

Tamén pode ser atributo unha frase preposicional, cando semanticamente sexa

equivalente a un adxectivo: Eses estudantes son de Alemaña (= alemán) ./ A súa saúde

era de cristal (=fráxil,débil,feble).

Cómpre lembrar que, ás veces, os verbos ser e estar non introducen elementos con

función sintáctica de ATB, senón con outra distinta. Isto acontece cando ser significa

“ocorrer” ou “acontecer” (A festá é mañá) e estar achega o significado de “atoparse nun

lugar” (As súas chaves están enriba da mesa)


219

Exercicios tema 7

1. Pon un exemplo de frases e outro de oracións con relación de coordinación

entre si; fai o mesmo con outras que teñan relación de subordinación.

2. Compara as construcións coordinadas dos seguintes exemplos; repara nos

seus nexos:

a) perpetuamente conectados ao facebook, twiter e outras redes sociais (l. 5-6)

b) as redes sociais e os blogs e as webs e os podcast e instagram e youtube e e

e... (l. 6-7)

c) a sociedade actual, chea de información, coñecedora de todos os datos (l. 18-

19)

Aínda que xa non se estila moito a etiqueta, ata hai nada definiamos a nosa época

como a sociedade da información (agora dise máis Sociedade 2.0). E dalgunha maneira

segue sendo válida esa categorización porque é innegable que nunca dispuxemos de

máis ferramentas para estarmos informados e conscientes da realidade ca hoxe. E así,

algúns, coma min, vivimos perpetuamente conectados ao facebook, twitter e outras

redes sociais. E son as redes sociais e os blogs e as webs e os podcast e instagram e

youtube e e e... quen me nutren de novas que, sen dúbida, amplían a miña ollada e

alimentan o meu coñecemento.

Mais, a pesar de todo isto, non podo evitar ter a sensación de que a meirande parte

da cidadanía vive (e, paradoxo dos paradoxos, tamén moitos dos usuarios de todos

estes medios telemáticos) na máis completa e absoluta desinformación. O que é sen

dúbida moi grave, posto que antes non existían maneiras de saber as cousas, e agora

podemos sabelo practicamente todo sobre todo. Antes, cando morría o rei, na outra

punta do reino enteirábanse un par de meses máis tarde (ou anos). Hoxe, alguén pode

ir tuiteando a agonía do monarca mentres millóns de persoas opinan sobre os

estertores, discuten se é procedente aproveitar a circunstancia para instaurar a

República e crean un grupo en facebook.

Daquela, deberiamos concluír que a sociedade actual, chea de información,

coñecedora de todos os datos necesarios para entender o mundo, é unha sociedade

máis libre, máis activa e, por forza, revolucionaria: ao sermos sabedores, como somos,

das inxustizas que hai no mundo, actuamos e mudamos a realidade. Porén, resulta que

non. E cando un repara nos Trending Topic, é dicir, os asuntos dos que máis se fala no

Twitter (a rede informativa por excelencia), atopa, como no momento no que isto escribo,

asuntos vitais para a liberdade humana e a racionalidade como #xabialonso, #laroja ou,

coma onte, un asunto que tiña que ver coa operación de nariz de Belén Esteban.

É unha trola iso de que un pobo máis informado é un pobo máis libre. Unha trola

enorme.

Francisco Castro en Sermos Galiza (18/10/2012)


220

3. Explica a diferenza de significado entre as distintas opcións de pronuncia dos

seguintes enunciados:

- Amelia tratou ao pintor que fixo o seu retrato cando ela estudaba música. /

Amelia tratou ao pintor, que fixo o seu retrato, cando ela estudaba música. /

Amelia tratou ao pintor, que fixo o seu retrato cando ela estudaba música.

- O rapaz que mediría preto de dous metros achegouse a nós. / O rapaz, que

mediría preto de dous metros, achegouse a nós.

- Un caminiño estreito e sinuoso levaba ao cantil. / Un caminiño, estreito e sinuoso,

levaba ao cantil.

4. Dá un exemplo de frase nominal para cada un destes esquemas sintácticos:

N

DET + N

N + MOD (f. adx.)

DET + N + MOD (prep. + f. nom.)

DET + N + MOD (prep. + oración conx. que)

DET + N + MOD (oración de relativo)

DET + N + MOD (outra f. nom.)

DET + N + MOD (prep. + f. adv.)

DET + N + MOD (prep. + oración de infinitivo)

5. Localiza e clasifica as perífrases do seguinte texto. Procura exemplos de

frases substantivas que se axusten aos seguintes esquemas:

N

N + MOD (f. adx.)

N + MOD (f. prep.)

MOD (f. adx.) + N

N + MOD (cláusula de relativo)

Esta vez, o vento permitiu á máquina estabilizarse sobre o barco naufragado. O

piloto foi diminuíndo a velocidade do rotor e o helicóptero comezou a descender e logo

freou oscilando. Debaixo del, un forte remuíño sacudiu a cuberta do barco. As dúas

máquinas, a do barco e a do helicóptero, unha agonizando e outra ao límite das súas

forzas, achegáronse.

O copiloto, agarrado fortemente xunto ao portalón, preparou o guinche para lanzar

un cabo. Pero nese momento un rebafo de vento golpeou un lado do aparato, que se

abaneou con violencia. O copiloto caeu ao chan. Abaixo, unha onda embarcou a cuberta

e o home que esperaba caeu tamén e foi esvarando polo cristal inclinado do castelo de

proa ata quedar enganchado na ponte. Agarrouse ao que puido e cando a onda pasou,

volveuse a distinguir a súa figura.

Miguel Anxo Murado, Mércores de cinza.


221

6. Indica dous exemplos de frases que conteñan outra frase ou unha cláusula,

indicando que función desempeñan estas.

7. Localiza e delimita as f. nom. do texto, indicando cal é o N de cada unha.

Ninguén sabía por que lles chamaban “os do Capitán”, que non había memoria de

capitán militar na familia. Labregos estimados, leiras de folgado e rozas, e prados na

valiña, que daban para seis vacas. Pero Eufemio Cortón tiña metido na cachola que se

lles chamaban “os do Capitán” era porque houbera de seguro un capitán na familia.

Igual era artilleiro coma el, que servira no 15 Lixeiro, en Pontevedra. Eufemio tiña a

capitanía metida tan adentro que se pasaba preto das galiñas, ou da facenda miúda que

tiña, ou dos porcos, daba ordes:

- Media volta á dereita!

Na casa, cando non andaba por alí unha muller, a señora Ermitas, desfilaba polo

corredor e cadrábase diante do retrato do pai. Todos os seus soños eran o estar

mandando tropa, presentando armas e disparando.

A. Cunqueiro, Os outros feirantes (1979).

8. Fai a análise sintáctica das seguintes frases:

- No camiño de volta.

- A única cousa que dixo.

- De boa gana.

- Ben diferentes.

- Con cara de espanto.

- Podre de cartos.

- Un corte que lle cruzaba toda a cara.

- Polo camiño vello.

- A hora de maior escuridade.

- Orgulloso das súas fillas.

9. Sinala as palabras que funcionan como núcleo destas frases. Analiza a

estrutura sintáctica representándoas mediante esquemas arbóreos:

- O drama dos inmigrantes curdos.

- A sesión continua dos cines de antes.

- Unha pizza con dobre de queixo.

- O maldito caos automobilístico do centro urbano da miña cidade.

- Todos os nosos inxenuos soños de mocidade.

10. Analiza estas frases. Faino así: di de que tipo son, cal é o seu núcleo e cales

son os seus constituíntes opcionais. Identifica e clasifica os seus DET,

identifica os seus MOD e di que tipo de frase desempeña esta función:

- Unha mañá de maio florido.

- Preto da lagoa de Antela.

- Todos os bos veciños de Marzán de Arriba.

- A lembranza dos que loitaron pola liberdade.


222

- O fondo do val de Aríns.

- Dúas ducias de cenorias.

- Algúns dos máis vellos veciños do lugar.

- Alguén que viviu moitos anos alí.

- Cada un dos presentes.

- A Lúa, o satélite da Terra.

11. Di cales dos seguintes enunciados están constituídos, no nivel máis alto, por

unha frase e cales por unha cláusula. Razoa a reposta.

- O cabalo branco de Santiago Apóstolo.

- Ollos verdes son traidores.

- Teño dúas pitas brancas e un galo negro.

- Tente, rapaz!

- Non fumar.

- Ese é o coche que lle tocou nunha rifa.

- O cariño que eu che teño.

- Deus cho pague, mociño.

- Pousada Rosiña.

- Prohibido ir de pé.

12. Localiza as cláusulas iniciadas por que e distingue as conxuntivas das

relativas. Despois xustifica a resposta indicando cal é a función do relativo

dentro de cada unha.

- Hai moitos lugares que din que teñen o Santo Grial. Na tradición galega

asegúrase que está no Cebreiro.

- O rei Artur é unha figura que se orixina na mitoloxía celta e que representa o

ideal do cabaleiro na guerra e na paz.

- Merlín pediulle a Artur que procurase o Santo Grial, a copa da que bebera Xesús

na Derradeira Cea, da que se dicía que tiña poderes máxicos.

- Merlín foi un mago galés que se cre que viviu a fins do século VI.

13. Redacta de novo as seguintes oracións convertendo a segunda nunha

cláusula de relativo inserta na primeira (Ex. A miña curmá veu para aquí con

cinco anos. --- A miña curmá naceu en Barcelona. / A miña curmá, que naceu

en Barcelona, veu para aquí con cinco anos).

- A empresa tiña case cen empregados. Traballei para esa empresa durante cinco

anos.

- A cidade mudara moito naqueles vinte anos. Viviches naquela cidade durante a

túa infancia.

- A ponte medía dezaseis metros de altura. O camión precipitouse desde esa

ponte.

- Estas persoas son moi amables. Encóntrome con estas persoas pasando unha

semana de vacacións.

- Os meus tíos vivían xunto a nós. Uníame unha boa relación cos meus tíos.

- A rúa estaba moi mal iluminada. Paseabamos por esa rúa este sábado pola

noite.


223

- Ese tema aparecía sempre na nosa conversa. Discutiamos acaloradamente

sobre ese tema.

- As armas semiautomáticas foran compradas no mercado negro. Encontráranlles

esas armas na casa.

- Ese veciño estaba viúvo. Eu axudáballe a facer as compras algúns sábados.

- As solucións non eran as correctas. Puxeches esas solucións no exame de

Matemáticas.

14. Nos seguintes enunciados identifica a cláusula de relativo, indica o seu

antecedente e a función do pronome relativo na cláusula inserta:

- As imaxes dos compañeiros cos que compartiu a loita achéganselle

paseniñamente.

- Quere esquecer os reflexos do sol, que intúe sobre o cristal.

- A sala en que facían as reunións era bastante pequena.

- Esa mesma foi a arma coa que se cometeu o delito.

- Este é o cuarto ao que regresaba de rapaz despois do paseo.

- O empregado a quen lle fun protestar tiña un aspecto moi descoidado.

- Aqueles que queiran participar que se anoten antes do mércores.

- O lugar onde quedamos citados estaba moi lonxe do centro.

- Entre o cuarto e o corredor hai unha vella mesa que comprara o seu avó.

- Mentres camiña dáse a matinar sobre o tempo feliz que puido ser e non é.

- Contra a parede está o piano, que o seu fillo toca ás veces.

15. Analiza os que destes enunciados e separa que relativo de que conxunción.

Di cales introducen modificador.

- Xa teño ganas de que chegue o venres.

- Non é verdade que teña deberes que facer.

- Na vila non hai memoria de que alí houbese un hospital para os peregrinos que

viñan a Compostela, aínda que si é certo que un treito do camiño pasou por alí.

- Haiche moitas cousas en que pensar.

- Asegúrate de que tes algún tren en que volver o día que queres.

16. Identifica e clasifica as oracións subordinadas destes enunciados.

- El tería doce anos cando eu vin para Santiago.

- Ven acó, que che quero contar unha cousiña.

- Lembras o día de chuvia feroz e fría en que me fecharon na prisión da rúa do

Príncipe?

- Dito isto, abandonaron o cuarto.

- Con que lles deas un cariño marchan encantados.

- Vai onda Luís a que che dea roupa seca.

- Mentres lle viviu o pai, non traballou en nada.

- Víñame seguido á mente a lembranza de algo que ocorrera moi lonxe de alí.

- En chegando ao letreiro, torcede á esquerda.

- Se eu soubese o que sei hoxe non me pillaban.

- Entrou cos zapatos na man por non nos espertar.

- Antes de se deter, deulle unha patada a unha lata.

- Vaite aló antes de que te veñan buscar.


224

- Marchou tan rápido que non puidemos falar apenas.

- Aínda que teña febre vai dar o seu paseíño.

17. Analiza cada unha das cinco formas que resaltadas no texto, identificando o

tipo de oración que cada unha delas introduce.

Ás veces me pregunto por que eu non son

Como as demais mulleres: amar sen desacougo

Poñer en paz o corazón e a mente

Agardar con paciencia que baixen as augas

Nas crecidas do río

Resignarse á evidencia aceptar os desaires

E rezar en silencio ou chorar entrementres

As bágoas máis amargas enriba da almofada

Sempre ocultando a ira. Sempre con mansedume

Cun sorriso nos labios. Non. Eu non son daquelas

Que cantan ás flores e ás pombas xa o sei

A min mátame a sede. A min fáltame o aire

Levo un cravo moi fondo de amor e de paixón

Nin o podo arrincar que arrincaría a alma

Prendería o lume que me queima por dentro

Eu non son daquelas que cantan ás flores e ás pombas

Das que se resignan ante o desamor

E rezan e consomen bágoas sobre da almofada

Non! Eu son Medea!

Luz Pozo Garza, Medea en Corinto, 2002.

18. Indica a función sintáctica que desempeña cada un dos catro que resaltados

no texto en negriña.

Rice chegara anos atrás dun punto perdido da China, fuxindo da miseria e do tedio,

procurando experiencias e ruído, fóra xa dun mundo en desequilibrio por mor dun encoro

descomunal, que levaban anos construíndo no curso do río Yan-tze.

Ao chegar á cidade pasara por mil traballos menores, deses que adoitan facer os

inmigrantes sen permiso de traballo, dificultado por un escaso coñecemento da lingua e

por unha tendencia incomprensíbel a non procurar o abeiro dos cidadáns da súa fala.

Adaptárase ben, ou así llo parecía a el e aos seus amigos, con esa facilidade sutil que

teñen os pobos de estirpe emigrante para sentirse, logo do desconcerto inicial,

aparentemente integrados en calquera parte do mundo.

Chegara para ficar, tras moitos avatares e moitas dúbidas, vivindo no gume cortante

da incerteza e a inseguridade, sufrindo ameazas ficticias e verdadeiras, suando sangue

para chegar á cidade de promisión, ao refuxio de tantos cosmopolitas forzosos, de

tantos desherdados de raíces, de tantos perdidos nun mundo que xiraba

aloucadamente sen deterse a pensar por que xiraba e por que o facía aloucadamente.

Xabier Queipo, Dragona, 2007.


225

19. Indica a que clase de palabra corresponde cada un dos cinco nexos

destacados no texto e identifica o tipo de oración que cada un deles

introduce.

Nunca poderei esquecer o derradeiro día que pasamos na nosa casa de Ziguinchor.

Desde un mes antes sabiamos a data en que a abandonariamos, e tamén os

pormenores da viaxe. Papá enviáranos os cartos necesarios e mercara en España os

billetes do avión que iamos coller en Dakar. Marchabamos para non volver en moitos

anos, abandonabamos para sempre a nosa casa. (…) As miñas amigas non paraban

de dicirme a sorte que tiña e enchíanme de preguntas sobre a vida que ía levar en

España. Eu non sabía que contestarlles…

O día anterior ao da nosa marcha mamá chegou á casa con dúas grandes maletas

que acababa de mercar. Abriu unha delas e deixouna encol da cama onde durmiamos

Naima e mais eu.

—Encárgate de facer a vosa maleta. Escolle ben o que vas levar, xa che expliquei

que cada maleta non pode levar máis de vinte quilos.

Nese momento comprendín de verdade o que significaba abandonar o Senegal. Que

escasa era a vida que ía levar comigo! Dez quilos, quince todo o máis, porque as

cousas de Naima seguro que pesaban menos. O resto tería que deixalo atrás, marchar

como as cegoñas que cada ano vía emigrar na procura dunha nova terra.

Aquela noite derradeira fun incapaz de durmir. Deitada na cama, pensaba en todo o

que non levaba na maleta, o que non me cabería nela aínda que fose enormísima,

porque hai cousas que non é posible levar. Todo iso tería que levalo na memoria e facer

o esforzo de conservalo. Para que non se me borrase, para que me acompañase a

todas horas.

Agustín Fernández Paz. Lúa do Senegal.

20. Identifica o tipo e subtipo de oración subordinada que introducen as cinco

formas que destacadas no texto. Indica en cada caso se o que é un pronome

relativo ou unha conxunción.

Contan as crónicas dos viaxeiros que por aqueles mundos andaron, con ollo atento

e pluma fácil, que hai na localidade turca de Kangal, a máis de 200 leguas de Istambul,

unhas fontes termais onde viven uns peixes que sandan unha enfermidade da pel tan

rebelde aos tratamentos da farmacopea como é a psoríase.

Estes peixes minúsculos teñen un apetito moi voraz, centrando a súa atención

carnívora nas escamas de pel morta, que tanto abundan nas zonas afectadas polas

lesións típicas desta enfermidade.

Tal parece, segundo explicou en Lovaina o dermatólogo turco que presentou a

Occidente tal marabilla, que estes peixes posúen nas secrecións das glándulas dos

beizos unha substancia que fai remitir as lesións, sen que se teña conseguido illar, malia

os reiterados intentos dos turquestanos, axente químico tan benéfico.


226

Similares propiedades posúe o fluído visguento dos peixes saltaríns da lama. Na

farmacopea chinesa utilízase en particular a baba do saltarín da lama de Macau, que é

o máis apreciado entre estes peixes.

Unha vez máis, o embigo ao que nos ollamos reiteradamente os occidentais non nos

deixa ver con claridade que hai outro mundo e outros métodos de traballo máis aló das

nosas minguadas fronteiras, e que certas tradicións, aínda que empíricas, brindan

resultados positivos con máis xenerosidade e abundancia do que imaxinamos.

Endemais, que dúas culturas tan separadas como a chinesa e a otomá procurasen

solucións a unha mesma enfermidade, por intermedio dun proceso analítico semellante,

debería tamén facernos reflexionar, aínda que eu non sei moi ben a propósito de que.

Xavier Queipo, Mundiños, 1996.

21. Indica que tipo de oracións introducen os cinco nexos destacados en negriña

no texto.

Non é asunto banal este dun buraco no colchón. Ata agora sabiamos que as longas

esperas nun ambulatorio son o mellor remedio para recuperar o sono atrasado, que a

antesala de urxencias permite establecer relacións humanas impensables na vertixe

cotiá, pero descoñeciamos a apaixonante experiencia de durmir sobre un furaco

despois de saír dun quirófano. Os pacientes quéixanse porque ese é o seu papel, pero

deberían mirar as cousas polo lado positivo. Mentres un se preocupa de non

desaparecer polo buraco do colchón, esquece a orixe do seu mal, a causa do seu

internamento. É o que en artillería se chama branco auxiliar, unha manobra de

distracción. Non creo que os colchóns teñan un buraco adrede, porque no hospital son

boa xente e andan a administrar as miserias que a administración adica á renovación

do equipamento sanitario, pero, postos así debería patentarse o invento. O furaco no

colchón é un mellor sistema para distraer da doenza que, por exemplo, a televisión.

Todo o mundo dando brincos, pegando alegremente tiros pola rúa, bebendo licores,

gañando cartos, desfacendo camas amorosamente... Coa televisión diante, o enfermo

decátase dobremente da súa, nosa, triste condición. Pola contra, un buraco non se

resigna ó seu entorno senón que dalgún xeito debe rebelarse, debe poñer en

funcionamento todos os seus recursos. Cando o buraco se fai insoportablemente

presente, o enfermo xa ten esquecido o motivo real polo que foi conducido ó centro

sanitario.

Manuel Rivas.

22. Constrúe cadansúa oración que, comezando sempre pola secuencia

Buscamos en primeiro lugar…, conteña respectivamente: a) unha completiva

de CD; b) unha concesiva; c) unha oración de relativo; d) unha causal que

non vaia introducida por porque.

23. Identifica o suxeito das seguintes oracións.

- Uns de Cambados mandaban a filla a nosa escola.

- Os barcos que cruzaban a ría saían de Moureira.

- Importaríalle dicirme que hora é?

- O da dereita son eu.


227

- Ti non sabes toda a verdade. Quen diga iso mente.

- A min paréceme ben que vaias en autobús.

24. Localiza o CD nestes enunciados. Clasifícaos polo tipo de unidade que

cumpre esta función.

- Entregoume un carriño feito cunha cabaza por el mesmo.

- Véxome traballando todo o verán.

- Hai quen di que todo son contos.

- Ambicionaba que a súa filla chegase a cirurxiá.

- Viches quen actúa nesta obra?

- Sorprendeume o teu dominio do alemán.

- Tiñan unha casa ao pé do peirao en que atracaban os barcos de pasaxe.

- María e mais eu démonos un tempiño.

- Non sabiamos que facer con toda aquela roupa.

25. Completa as cláusulas cunha f. nom. que funcione como CD. Despois

converte o CD en pronomes átonos.

- As túas atencións reconfortaron ….

- A gravidade do seu ton impresionou …

- Non sae só de noite porque teme …

- Eu ben vin como o público atacaba …

- Coa súa falta de tacto molestou …

- Se lle escribes, saúda da miña parte …

26. Cambia o pronome reflexivo por un CD non reflexivo (f. nom. con N

substantivo).

- O home atopouse no medio da rúa.

- Aínda non me peiteei.

- Inés mollouse un pouco.

- Resérvome para a segunda parte.

- Entregámonos a aquela causa.

27. A construción da oración organízase arredor do verbo. Pon exemplos para

estes esquemas sintácticos:

SUX (animado) – V – CD (inanimado).

SUX (animado) – V – CD (inanimado) – CI (animado).

SUX (animado) – V – CD (animado) – CI (animado).

SUX (animado) – V – CD (inanimado) – CI (animado) – CC (de lugar) – CC (de

tempo).

SUX (animado) – V – CC (de lugar) – CC (de tempo).

SUX - V (cópula) – ATB.

28. Dá un exemplo para cada un destes verbos en construción cun PVO do SUX

ou do CD: seguir, chamar, nomear, ir, vir, elixir, escoller, quedar, chegar.


228

29. Unha mesma secuencia formal pode ter moi diferentes valores funcionais.

Fíxate nas frases preposicionais subliñadas e indica a función de cada unha

delas na súa oración:

- O empregado do banco trataba o cliente con edulcorada amabilidade.

- Empatou amena conversa con el en canto non se apagaban as luces.

- Aqueles traballadores estaban esmagados polo peso da súa dura vida.

- Saímos da casa pola mañá.

- Abriu a súa caixa e baleirouna sobre unha mesa de formica.

- Estaban falando cos do grupo sobre o seu último disco.

- Está ben, xa pensarei nunha solución boa para todos.

- As flores estaban nun recanto da sala.

- Sentou ao sol xunto aos xubilados.

- Pediulle ao destino que acabasen os seus males.

- Todos querían a André.

30. Di en que oracións ser e estar son predicativos e en cales atributivos.

Despois identifica os atributos e di que unidade cumpre en cada caso esa

función.

- Ti dirás que eses non son os pendentes da avoa, pero parecer parécenos.

- Iso foi cando eramos aínda uns nenos.

- O que a min me gusta é que alí se xunta a familia.

- O voso avó non é un que ten unha tenda na praza?

- A Casa do Concello está ao lado da igrexa.

31. Indica cales destas oracións admiten transformación pasiva e analiza o

resultado. Explica por que as restantes non a aceptan.

- O xuíz sentenciou o caso ás doce.

- O acusado saíu da sala moi amuado.

- O garda avisou os rapaces do campamento.

- Esta mañá eu mentinlles aos meus amigos.

- Eu conteilles unha mentira aos meus amigos.

- As campás tocaron ás cinco en punto.

- A un meu curmán tocoulle o gordo.

- A min impórtame a sorte das baleas.

32. Localiza os MOD nestes enunciados. Indica cal é o núcleo que modifican e

clasifícaos polo tipo de unidade que desempeña esa función.

- Tiñan unha casa ao pé do peirao en que atracaban os barcos de pasaxe.

- A derradeira lección do mestre.

- “Vella comendo as papas” non é unha das miñas pezas preferidas.

- Nunha aldea de aquí preto había un home que tiña fama de que era meigo.

- A porta de diante estaba pechada con chave, pero entramos pola portiña do

alpendre.

- Deixo a casa onde nacín, deixo a aldea que coñezo por un mundo que non vin.


229

33. Separa as frases e indica as funcións sintácticas que desempeña cada unha

delas nas seguintes oracións:

- Esa tarde estivo contemplando algunha das súas vellas fotografías.

- Teu tío deulle os cartos de contado.

- A tripulación odiábao polo mal trato que daba.

- Levoume vinte minutos coroar o cumio da serra.

- Ao primeiro o profesor non prestou excesiva atención ao xogo.

- O silencio do mar emocionábanos.

- Sobre o tellado ondeaba unha bandeira medio descolorida.

- No cemiterio acababa a pista forestal.

- Alí reinaba unha gran confusión.

- Os dous foron identificados en cinco minutos polas súas vítimas.

- Sobre a mesa estaban os nosos pratos intactos.

- Era un home bo que odiaba a guerra.

34. No seguinte texto indica a función sintáctica que desempeñan as frases

subliñadas na oración de que forman parte:

Da cociña chega un ruído, coma se quen anda por ela tratase de non espertar a

ninguén. É cedo aínda, e o Fidel quéixase de moitísimo sono, pero Laura non ten

piedade, e obrígao a erguerse para non romperen os costumes da casa. Toman a parva

cos hóspedes e mais co preso, que hoxe será conducido por dous milicianos ó

cuartel das brigadas obreiras. Parece que xa está tranquilo, e sorrí timidamente.

- Eu se escaparan deixábaos ir – dille baixiño ó Fidel -. Despois apertei os

gatillos, pero é que collín moito medo, pareceume que me ía matar con

aquela pistola.

- Ben o sei, home. Anda, non pingues o ollo, que se van dar conta.

O caporal de Parderrubias quita o percherón da corte, xa co aparello ó lombo, e o

Fidel apértalle a cincha ó seu gusto.

- Lévenlle os nosos saúdos ó señor Castromao – di o caporal- . Ese si é

un gran home. Ben deitamos del para xurdir.

Laura achégase ó preso e mételle algo no peto case á forza. Despois, sobe

axilmente na garupa, e os viaxeiros apertan as mans de todo o mundo antes de se

poñeren ó camiño.

Darío Xohán Cabana, O cervo na torre.

35. Identifica a función sintáctica que desempeña cada unha das seguintes

frases dentro da oración en que aparecen no texto: o primeiro paso para

desentenderse (liña 3), eternamente violentada (l. 4), nunha teocracia

nuclear (l. 11), aos nosos fillos (l. 23), aos nosos respectivos gobernos (l. 25).

Nos últimos meses, os tambores de guerra, en Oriente Medio, non paran de soar. A

verdade é que naquela rexión (parece unha maldición bíblica), a violencia, a morte e a

tortura, forman parte da paisaxe. Acostumarse é o primeiro paso para desentenderse.

Palestina, eternamente violentada, soporta con cruel intensidade os ataques da

aviación israelí, os asasinatos selectivos, a destrución de vivendas, o bloqueo, o acoso,

a humillación constante, a morte ¡que espanto! de nenos e anciáns inocentes, cada


230

día...

Siria, que soñou liberarse dun réxime ditatorial, sofre, en carne propia, as

consecuencias dunha guerra civil non declarada. Logo dun ano de constante violencia,

os mortos superan os 9.000.

Irán, a punto de converterse nunha teocracia nuclear, esperta en Israel, única

potencia atómica na rexión, desexos irrefreables de intervención militar, con ou sen o

apoio dos EE.UU. Todo parece indicar que a decisión está tomada. Bastaría escoller o

día e a hora máis convenientes.

Por último, Afganistán e Iraq, lonxe de acadar a paz e a estabilidade prometidas polas

forzas intervencionistas occidentais, logo de décadas de inxerencia militar, sofren a

violencia sectaria, os atentados e o descontrol máis absoluto. A retirada dos exércitos

de ocupación, cunha sensación de fracaso evidente, vai deixar aberta a porta a

profundas convulsións internas.

Esta situación pode converterse nunha auténtica bomba incendiaria para a paz e a

seguridade en todo o Mediterráneo. As Nacións Unidas vense cada día máis

necesitadas dunha profunda reforma para facer realidade o fin para o que se crearon,

“evitar aos nosos fillos o horror da guerra”. Corresponde á comunidade internacional

recuperar o protagonismo. A cidadanía global, a sociedade civil, temos que interpelar

con firmeza aos nosos respectivos gobernos, aínda que sexa por egoísmo lúcido,

reclamando a resolución pacífica dos conflitos, a primacía da palabra fronte a violencia

e o terror.

Manuel Dios, “Mañá sempre é demasiado tarde”, en Praza pública (21/03/2012).

36. Recoñece os constituíntes destas oracións e di que función cumpre cada un.

- O máis cativo tróuxome da Estrada unha ducia de ovos de parrulo.

- Comparto con el opinións controvertidas.

- Xosé vai ser o primeiro licenciado da familia.

- A ambulancia trasladou os feridos de Poio a Tui.

- Os empregados elixiron a Elisa representante.

- A sombra do carballo parecía un monstro.

- Os veciños avisáronnos do lume por teléfono.

- Pola noite alí había un barullo do demo.

- Non che perdoo esas palabras.

- A nai perdoouno de mala gana.

37. Indica a función sintáctica que desempeña na súa oración cada un dos catro

fragmentos destacados en negriña no texto.

A xente nova teno cada vez máis difícil á hora de alugar. Os gobernos supostamente

lanzando medidas para incentivalo pero logo, pola contra, o mercado endurécese polo

seu propio peso, facendo vítimas, como en todo este tipo de procesos, aos máis débiles.

Resulta paradoxal que queiramos ser europeos e cada vez máis desenvolvidos.

No resto de Europa os mozos independízanse con moitos menos anos, pero os de aquí,


231

como van animarse ou sinxelamente poder sequera consideralo, dadas as duras

condicións que os sistemas de alugueiro lles impoñen?

En Madrid, en Barcelona, nas grandes cidades, pero cada vez máis tamén nas

nosas urbes galegas, unha serie de estritos requisitos engorda máis e máis esganando

as posibilidades dos máis novos. Piden, xa, máis dunha mensualidade por adiantado,

diñeiro que en ningún caso é recuperable porque por moito esmero que se poña no

coidado do apartamento, o tempo pasa igual para arredandador e arrendatario e

resultará imposible que pareza máis novo que o primeiro día, sempre se atopará algo

que alegar.

Pero piden tamén nóminas, ou parte do salario dun mes a fondo perdido, ou a cota

dun mes en concepto de gastos de contratación. E piden, por último e case no cen por

cen dos casos, un aval bancario. Señores/as: do que foxen precisamente os mozos/as

cando toman a valente decisión de construír a súa propia autonomía, é de ter que

recorrer sempre a alguén que os avale.

Yolanda Castaño, 2006.

38. Indica a función sintáctica que desempeña na súa oración cada un dos catro

fragmentos destacados en negriña no texto.

Ela chámame todo o tempo á casa de miña nai,

eu vivo con miña nai e vou facer corenta anos

¿ti decátaste do que iso significa?

Miña nai leva corenta anos manténdome

Iso pásalle a calquera

Síntome coma un inútil, coma un parasito inútil

Pero non home non, que cousas tes, iso pásalle a calquera

Ela chámame todo o tempo á casa de miña nai

Teño as fiestras da casa desarmadas

teño a roupa no tendal comprado en Alcampo

vinte e cinco euros, encartable, moi práctico

Quero ser útil, quero ser adulto, quero ser un home

pero miña nai faino todo, absórbeo todo

Non me deixa facer a bechamel, nin tampouco a maionesa

Iso pásalle a calquera, dime palabras

Este é o caso: vivo coa miña nai e ela anúlame como home

Pero quérete, ¿non?

Tamén Hitler quería Francia

Ti non te podes comparar con Francia,

careces de Saint Sulpice,

por non falar de langue d’oc.

39. Localiza no texto catro elementos que desempeñen a función de obxecto

directo.

Non morrerei na casa en que nacín,

nin talvez na parroquia, e outra lousa

conxelará o meu nome sobre min

lonxe do sitio onde meu pai repousa.

Non cantarán para min as rumorosas

carballeiras da infancia (se aínda quedan),

nin aquel vento gastará as piadosas

letras que contra o olvido me concedan.


232

¿Quen saberá daquela onde estou eu,

se esta cadea non se continúa

que prende un home á terra en que naceu

e onde é xa terra tanta xente súa?

¿Onde estarán os netos dos meus fillos

cando o meu corpo críe xa pampillos?

Dario Xohán Cabana, Canta de cerca a morte, 1994.

40. Indica a función sintáctica que desempeñan os fragmentos subliñados e en

negriña dentro da estrutura correspondente. Non é necesario que analices

os seus compoñentes.

En Padrón os alumnos do Instituto

imaxínanme alegre docto e pulcro

e axiña han de saber que o catedrático

este animal fonético-semántico

soubo si prepararche á hora da cea

peixe e patacas con cebola e allo

mais sabendo de epítetos e léxicos

nunca soubo decirche en xustas verbas

como o tes no teu pelo engaiolado

e han saber que o recordo é a pizarra

onde escribe despois de vir das clases

borra escribe e repite e non ve claro

outra vez raña o pelo que lle queda

fuma bebe pon lume a un pau de sándalo

e atopa así algún cheiro femenino

mais non sabe atopar no dicionario

a palabra ou sintagma con que anceia

reterte na súa casa todo o ano.

Pon o reló prás oito. Mañá cedo

vai a Padrón explica enche o encerado

de cousa vouga Ovidio o Ars Amandi

Juan de la Cruz o Cántico.

O malo é ó volver cando se sobe

aos cinco pisos banzo a banzo e se abre

a porta e non estás e a casa o mundo

son vougo enteiro sen amor nen cántico.

Bernardino Graña, Se o noso amor e os peixes... (1980)

41. Le os exemplos, fíxate nas partes subliñadas e responde:

a) Eses seres mitolóxicos que viñeron substituír ás meigas: Por que o CD

leva preposición?

b) Non se trata de volver a hai 50 anos: Por que non pon fai 50 anos?


233

42. Explica as diferenzas formais e de contido entre estas dúas construcións:

O monte arde porque está abandonado.

vs.

O monte arde porque foi abandonado.

43. Identifica as dúas seguintes construcións sintácticas e comenta as

diferenzas de forma e de nivel de uso existentes entre elas:

- Plan de Reconversión da Flota foi aprobado en 1961.

- Plan de Reconversión da Flota aprobouse en 1961.

44. Consumidores, porén, sómolo todos. Compara esa construción con estoutra:

Todos somos consumidores. Explica as diferenzas existentes entre as dúas:

distinta orde de palabras, aparición do clítico de acusativo (sómolo vs.

somos) e introdución da forma porén.

45. Vendéronlle os bois e vense rostros nubrados e sombrisos son dúas

construcións de sentido impersoal. Indica por que o son e comenta as

características de cada unha delas.

46. A frase unha avalancha de neve cruel é ambigua: ten dúas interpretacións

posibles. Identifícaas e fai a análise sintáctica correspondente a cada unha

delas.

47. Analiza sintacticamente este enunciado: Os rapaces do Grove teñen moi

cerca unha praia marabillosa para xogaren cos papaventos. Faino así:

- Recoñece cal é a unidade de nivel superior.

- Partindo dese nivel, vai delimitando as unidades dos seguintes niveis, ata chegar

á palabra.

- Identifica todas as palabras e di a que clase pertence cada unha.

- Se hai máis dun verbo, hai máis dunha cláusula. En caso afirmativo, di cal é o

verbo da cláusula de nivel superior e cal o da cláusula de nivel inferior.

- Recoñece e delimita a cláusula de cada verbo.

- Recoñece e delimita as frases nominais, adxectivas e adverbiais. Di que

elementos as constitúen.

- Di cal é a frase que funciona como SUX.

- Di cales son as funcións que cumpren os distintos complementos clausais.

- Fai un esquema que dea conta de toda esta análise.

48. Analiza sintacticamente estas oracións:

- Iso temos que falalo con calma.

- A nós ninguén nos avisou diso.

- Eu lembro ben como era antes a praza.

49. Fai a análise sintáctica das seguintes oracións:

- Entre nós falamos entusiasmadas dos éxitos dos fillos.

- Onte á noite vino moi contento na saída da festa.


234

- A elas as dúas atopeinas moi fartas dese traballo.

- Falaron tranquilamente das súas cousas ata as tantas da noite.

- Pola mañá faláronme dos acordos da asemblea.

- Declararon que estaban dispostas a renunciar a ese privilexio.

- Ficamos abraiadas ao escoitarmos semellante noticia.

- Xogamos a segunda parte do partido moi desmoralizadas.

- Amoseime disposto a restituír o dano causado.

50. Analiza sintacticamente os seguintes enunciados. Identifica as frases que

funcionan no seu interior e chega ao nivel da palabra: Os autores

seleccionados chegaron onte á noite a Ribadavia, a capital cultural de Galicia

durante esta fin de semana.

51. Analiza as oracións seguintes fixándote especialmente na súa estrutura e

xerarquía:

- A natureza é algo dado, que está aí, fóra do home.

- A nosa identidade non pode ser soamente unha promesa de futuro que non teña

os seus piares na actualidade.

- O crecemento urbano segue modelos de fóra, que se adaptan mal ás condicións

do territorio.

- Poderásenos dicir que todo isto é unha utopía, pero o pensamento utópico ten

un forte poder.

- Somos utopistas, pero non ilusos.

- Veremos mellor isto se nos fixamos nas tensións que existen entre as parroquias

e mais a vila.

52. Analiza sintacticamente, desde o nivel máis alto ata o nivel palabra, este

enunciado: O home que nos levou a ver a barca de pedra na Misarela

díxonos que nela chegara San Mauro cando viñera para A Pobra.

53. Segmenta as oracións subordinadas de relativo. Di que núcleo modifican e

analízaas sintacticamente.

- Esa é unha arte de pesca de arrastre que se usa preto da costa.

- Hai algúns asuntos dos que non quere oír falar.

- Deixoullo a un amigo seu que o acompañaba todas as tardes no café do casino.

- Azara, Azara, a quen toda Europa respectaba e que a todos nós servía con

dedicación.

- Quen falou foi outra que viña con ela.

- Este é o único lugar por onde se pode atravesar a pé o río.

54. Analiza sintacticamente a seguinte oración: Tódalas noites do ano é

Noiteboa se a verdade descansa á nosa porta.

55. Analiza sintacticamente a oración A raia da súa sinatura risca como unlla que

suca o xeo”.


235

56. Analiza sintacticamente a oración Pola noite, encerrados na cociña, os meus

pais e mais eu falamos.

57. Analiza sintacticamente a seguinte oración: Hai linguas que gozan de

excelente estado de saúde.

58. Analiza sintacticamente a seguinte oración: A morte é o novo tabú que

substituíu o sexo.

59. Analiza sintacticamente a seguinte oración: Aniñada nos eidos teces a

inconsútil firmeza do adival que me guía e asegura.

60. Analiza sintacticamente a seguinte oración: Inmaculada Echevarría é unha

muller de 51 anos que padece distrofia muscular progresiva.

61. Analiza sintacticamente a seguinte oración: Xa se ve que iso das estatísticas

non acaba de cadrar.

62. Analiza sintacticamente a seguinte oración: Daquela era unha ruta case

esquecida que o peregrino ía reabrindo paso a paso.

63. Analiza sintacticamente a seguinte oración: O pequeno rompeu os fíos que

o ataban ás tecedeiras e converteuse na voz da denuncia.

64. Analiza sintacticamente a seguinte oración: Ten sentido propoñer que os

mozos de 16 anos poidan sentar ao volante dun coche?

65. Analiza sintacticamente a seguinte oración: Moléstame estar comendo con

esas imaxes de miseria e fame que dan noxo.

66. Analiza sintacticamente a seguinte oración: Cando levaba unha semana

nesa situación, os compañeiros, alarmados, falaron co médico.

67. Analiza sintacticamente a secuencia Cos zapatos mollados percorrín

Compostela na procura das pedras que miman os teus dedos.

68. Analiza sintacticamente esta oración: Durante bastante tempo camiñamos

en silencio por un carreiro costento, pedregoso e sen sombra.

69. Analiza sintacticamente a seguinte oración: Carmela arrodeou a muralla

empoleirada na cabina da súa máquina.


236

APÉNDICE


237

VERBOS IRREGULARES

Caber

Dar

Dicir


238

Estar

Haber

Ir


239

Poder

Poñer

Pór


240

Pracer

Querer

Saber


241

Ser

Ter

Traer


242

Valer

Ver

Vir


243

ADVERBIOS E LOCUCIÓNS ADVERBIAIS

ADVERBIO / LOC. ADVERBIAIS FORMA

De modo

asemade, así, ben, mellor, como, engorde, gratis, mal, peor, paseniño, ao xeito,amodo, devagar, de sotaque, de súpeto, de repente, de golpe, a eito, a feito, , ao chou, , ás toas, a treu, ao revés, a propósito, de balde…

De cantidade

abondo, bastante, ben, canto, case, logo, máis, medio, menos, mesmo, mesmamente, moito, moi pouco, só, soamente, talmente, tanto, tan, todo, xusto, de máis, de sobra, a medias…

De afirmación

abofé, certamente, efectivamente, realmente, si, con certeza, de verdade, desde logo, na verdade, por certo, por suposto…

De negación

nada, non, nunca, tampouco, xamais, de maneira ningunha, de modo ningún, en absoluto, de ningún xeito…

De dúbida

quizais, posiblemente, probablemente, talvez, ao mellor, se callar, se cadra, sen dúbida…

De inclusión

ademais, alén, até, inclusive, tamén, tampouco, a maiores, por riba…

De destaque

máxime, nomeadamente, principalmente, sobre todo…

De lugar

acá, acó, acolá, aí, alá, aló, alén, aquí, arredor, atrás, dentro, detrás, diante, enriba, fóra, lonxe, preto, eis, velaquí, velaí, algures, ningures, xalundes, onde, u, desde dentro, en fronte, para atrás, por enriba…

De tempo

actualmente, agora, antano, antes, antigamente, antonte, arestora, despois, hogano, hoxe, mañá, onte, outrora, primitivamente,pasadomañá, trasantonte, antes, aínda, axiña, cedo, daquela, decontado, despois, entón, logo, tarde, xa, acotío, arreo, decote, nunca, sempre, xamais, cando, hoxe en día, de antemán, de contado…


244

INDEFINIDOS

IDENTIFICACIÓN

IDENTIFICADORES VARIABLES

IDENTIFICADORES

INVARIABLES

Precisa tal / tales -------

Imprecisa

certo / certa / certos / certas determinado / determinada / determinados /

determinadas

calquera

Igual

mesmo / mesma / mesmos / mesmas propio / propia / propios / propias

-------

Diferente

outro / outra / outros / outras

demais

CANTIDADE

CUANTIFICADORES VARIABLES

CUANTIFICADORES INVARIABLES

Crecente

un / unha / uns / unhas

algún / algunha / algúns / algunhas

moito / moita / moitos / moitas

demasiado / demasiada / demasiados / demasiadas

varios / varias

alguén

algo

máis

Decrecente

ningún / ningunha / ningún / ningunhas

pouco / pouca / poucos / poucas

ninguén

nada

menos

Igual

tanto / tanta / tantos / tantas

tanto

Suficiente

bastante / bastantes

---------

Total

todo / toda / todos / todas

ambos / ambas

todo

---------

Distributiva

----------------------

cada

cadaquén


245

PREPOSICIÓNS E LOCUCIÓNS PREPOSITIVAS

PREPOSICIÓN VALOR EXEMPLO

a

Distancia Límite

Espazo Modo Valor

Tempo

Mugardos está a dez quilómetros. Abren a tenda das 10 ás 14 horas. Foramos a Finlandia Movíase a moita velocidade. A como vai o repolo? Aterraredes ás seis da tarde.

ante

Anterioridade a respecto dun límite indicado con

anterioridade

Ante esta perspectiva, mudou a súa opinión.

ata, até Límite temporal e espacial Abre ata as seis da mañá.

baixo

Inferioridade Situación a que se está

sometido Duración

Encontreino baixo a cama Aínda está baixo os efectos da droga. Estivo preso baixo a ditadura.

con

Compañía Contido

Instrumento Modo

Foi á escola con Sofía. Ficou na cama cunha forte gripe. Traballo sempre co portátil. Acabou a tarefa con rapidez.

contra Dirección Oposición

Verémonos contra a noite. Sempre está contra todo.

de

Causa Materia Modo

Tempo Posesión, pertenza

Morriamos de calor. Lava a culler de pau. Estou de malhumor. Saímos de mañá cedo. Recolle a roupa da boneca.

deica Distancia espacial Deica Vigo hai pouca distancia.

desde, dende Afastamento temporal Lugar desde onde

Non durmo desde sábado. Camiñei desde o camino ata aquí.

en

Duración Medio de transporte

Modo Espazo Tempo

Parto de viaxe en dúas semanas Adoro voar en helicóptero. Ficamos en pé cando entraron. As moedas están nesa carteira. Temos vacacións en febreiro.

entre Posición intermedia Está entre Serantes e A Cabana.

para

Dirección Finalidade

Persoa ou cousa a quen se dirixe un obxecto

Foi para a saída. Concursou para gañar. Mercou un presente para ela.

por

Causa

Lugar por onde, a través de Finalidade

Instrumento Modo

Duración

Protestamos pola redución dos salarios. Vou á facultade por aquela estrada. Traballa por conseguir un ascenso. Bebemos pola mesma cunca Organízaos por orde alfabética. Vai por tres días.

segundo De acordo con, desde o punto de vista de

Segundo as leis vixentes, non se pode conducir pola esquerda

sen Privación Chegou sen diñeiro ningún.

so Posición de inferioridade O gato costuma durmir so a mesa.


246

sobre Posición de superioridade A gaivota pousouse sobre o tellado.

tras Posición posterior Pendurouno tras a porta.

TEMA 5 - tirsoferrol.org II gramática 2º BACH 2018-19.pdf · 2º BACHARELATO Lingua galega e...

Documents

Transcript of TEMA 5 - tirsoferrol.org II gramática 2º BACH 2018-19.pdf · 2º BACHARELATO Lingua galega e...