24

#07

Aipatzeko gomendioa || DUFFY, Nikolai (2012): “Rosmarie waldrop eta itzulpen teoriak“ [artikulua linean], 452ºF. Literaturaren teoria eta literatura konparatua aldizkaria, 7, 24-39, [Kontsulta data: dd/mm/aa], < http://www.452f.com/pdf/numero07/07_452f-mono-nikolai-duffy-eu.pdf>Ilustrazioa || Gabriella d’AlessandroItzulpena || Nagore PérezArtikulua || Jasota: 19/12/2011 | Komite zientifikoak onartuta: 30/04/2012 | Argitaratuta: 07/2012Lizentzia || 3.0 Creative Commons lizentzia Aitortu - ez merkataritzarako - lan eratorririk gabe

ROSMARIE WALDROP ETA ITZULPEN TEORIAK Nikolai DuffyManchester Metropolitan Universityn.duffy@mmu.ac.uk

25

452ºF

Laburpena || 60ko hamarkadatik hona, Alemanian jaiotako eta AEBko poeta Rosmarie Waldropek 40 obra inguru itzuli ditu, frantses eta alemanetik nagusiki, frantsesez idazten duen idazle judutar Edmond Jabèsen 14 liburuki barne (Egiptotik kanporatu zuten Jabès 1956an, Suezko krisialdian). Frantziako gobernuaren eskutik, 2003an Chevalier des Arts et des Lettres izendatu zuten, eta 2008an poesia itzuliaren kategoriako PEN saria jaso zuen, Ulf Stolterfohten Lingos I-IX liburuaren itzulpenagatik. Itzulpengintzan aritzeaz gain, Waldropek zenbait saiakera idatzi ditu ere bai, eta horien bidez itzulpen teoria batzuei buruz hausnartu du, eta baita horiexek itzulpen jardueran dituzten eraginei buruz ere. Gogoeta horietako askori heldu die itzulpengintzaren eta idaztearen arteko harremanaren harira, idaztearen inguruko teoriek poesiagintza-forma zehatza garatzeko bideak iradokitzeko erak pentsatzearen harira. Idazlan honek itzulpengintzari buruzko Waldropen burutazio nagusien ikuspegi orokorra ematen du, eta burutazio horiek kokatzen ditu literatur-itzulpenaren teoria nagusietako batzuekin harremanak ezarrita. Idazlanaren azken zatian, ideia horiek garatzen dira Waldropek eginiko Edmond Jabèsen obraren itzulpenak aintzat hartuta, eta obra horrek iradokitzen duen idazte jardueraren nozioari lotuta.

Hitz gakoak || Rosmarie Waldrop | Itzulpengintza | Desberdintasuna | Arrarotasuna | Poesiagintza.

Summary || Since the 1960s, the German-born US-American poet, Rosmarie Waldrop, has translated over 40 different works, largely from French and German, including 14 volumes by the Jewish French-language writer, Edmond Jabès (Jabès was expelled from Egypt in 1956 during the Suez Crisis). In 2003, Waldrop was made a Chevalier des Arts et des Lettres by the French Government, and in 2008 she received the PEN Award for Poetry in Translation in 2008, for her translation of Ulf Stolterfoht’s book, Lingos I-IX. As well as practising translation, however, Waldrop has also written several significant essays which reflect on different theories of translation and their implications for practice. Much of these considerations are taken up with the question of the relation between translation and writing, of thinking the ways in which theories of writing might suggest the lines for developing a specific form of poetic practice. This essay provides an overview of Waldrop’s central thoughts on translation and contextualises these in relation to some of the major theories of literary translation. In the latter part of the essay, these ideas are developed in specific relation to Waldrop’s translations of the work of Edmond Jabès and to the notion of writing practice it suggests.

Keywords || Rosmarie Waldrop | Translation | Difference | Strangeness | Poetic practice.

26

Ros

mar

ie w

aldr

op e

ta it

zulp

en te

oria

k -

Nic

olai

Duf

fy45

2ºF.

#07

(201

2) 2

4-39

.

Translation it is that openeth the window, to let in the light; that breaketh the shell, that we may eat the kernell; that putteth aside the curtain, that

we may look into the most holy place; that removeth the cover of the well, that we may come by the water.

“Preface to the Reader,” King James Translators

Alemanian jaiotako eta AEBko poeta garaikide Rosmarie Waldropek Dissonance liburukian bildu zituen bere idazlanak, eta “Translation” atalari hasiera ematen dio Anne Carsonen poema baten epigrafe honekin: “the space between two languages is a space like no other” (Waldrop, 2005: 135). Frantsesetik eta alemanetik ingelesera eramandako 40 bat obraren itzultzaile, “no other” hura bereziki beharrezkoa da Waldropen itzulpen teoria eta jarduna ulertzeko. Waldropentzat, nolabait esateko, itzulpena ez da baliokidea. Elkarrizketa batean esan bezala, “what matters”, dio Waldropek, “is not things but what happens between them. Or if you take the linguistic model, it is not the phoneme but the connection of phonemes that makes language, the differences in the sequence […] The gaps keep the questions in relation” (Retallack: 349).

“Between” bada, gainera, Waldropek ingelesez idatziriko lehen poemetako baten izenburua eta, beharbada beste edozein baino, hitz huraxe da poesiagintza eta itzulpengintzarako Waldropen hurbilketa bereizgarria eta eragin handikoa hobekien ezaugarritzen duena. Berea tartekoen idazkera da, gurutzatzeena, ezberdintasun eta harremanena. “I enter at a skewed angle,” idazten du Waldropek The Ground is the Only Figure koadernoan, “through the fissures, the slight difference” (Waldrop, 2005: 223). Hasierako poema horretako hizlariak dioen gisara, “I’m not quite at home / on either side of the Atlantic”, zeren “to change your country / doesn’t make you / grow”:

it doesn’t make you change so muchyou can’t remember I rememberthings are much the sameso much the same thedifferences are barbed (Waldrop, 1972: 16).

Hasieratik, Waldrop idazketaren eta biografiaren arteko nahasterik ez egoteaz arduratu da, eta hauxe azpimarratu zuen behin: “it is not just a matter of my personal situation between countries and cultures. Our reality is no longer substances, but systems of relations” (Waldrop, 2005: 265). Baina, jakina, ez da kontu erraza bizitzaren eta lanaren artean distantzia bera gordetzea beti. Harreman egokia joan-etorrikoa da, soslai sotil eta aldakorra beti, bizitzatik idazketara eta berriro sorrerara doana. Gauza bera aplika dakioke itzulpengintzari. Waldropen lehenengo poemetako batek, “For Harriet” izenekoak, adierazi bezala:

27

Ros

mar

ie w

aldr

op e

ta it

zulp

en te

oria

k -

Nic

olai

Duf

fy45

2ºF.

#07

(201

2) 2

4-39

.

you can’t pick outa thing all by itselfeach weaves togetherwith the nextinside and outside (Waldrop, 1972: 43).

Beste erregistro batean, egile batek bakardadean egoterik ez duen bezala, ez dago egile(ar)en bizitzatik independentea den testurik. Hortaz, Waldropentzat, itzulpena bi norabideetan gutxienez suertatzen da sarri, eta aldi berean. Ezbairik gabe, norabide horiek, hein batean, geografikoak izaten dira nagusiki, Waldropek 1950eko hamarkadan Alemaniatik Amerikara eginiko lekualdatzearen ondoriozkoak. Waldropek esan bezala, “as an immigrant to the United States, I came to a point where I could not go on writing poems in German while “living” in English. Translating (from English to German, at that time) was the natural substitute” (Waldrop, 2005: 137). Halere, Waldropek gaineratzen du geroago hartutako hizkuntzan idaztea, hots, ingelesez idaztea “came before translating into it, so that even my particular state as a person between languages cannot altogether account for any persistence in this seemingly unrewarding, nearly impossible activity” (Waldrop, 2005: 137).

Nozio horiek itzulpengintzari dagozkiolarik garatuz gero, Waldropek zehazten du itzultzearen helburua ez dela edukia transmititzea bakarrik, baizik eta hitzaren eta esanahiaren arteko arrakala sortaraztea ere. Desadostasun horrek, sortzean, atentzioa ematen du eta hizkuntzaren bihotzean dagoen arrarotasun batera garamatza. Baina beste zerbait egiten du ezinegonak, hizkuntza batean dagoen obra bat beste hizkuntza batean emateaz gain. Edwin Gentlzerrek adierazten duen gisara, “translate” aditza, etimologikoki, latinezko translatus hitzetik eratorria da eta “carried over” esan nahi du. Gainera, translatus transferreren partizipioa da:

the Latin ferre means “to carry” or “to transport” as in carrying a shield, and was often used to mean to bear or convey with the notion of motion (Homer), as in ships borne by the forces of wind. It also meant to endure, to suffer, as in to bear a mental burden, and survives in expressions such as “you’re not faring well” […] translation refers to the sense of roads or ways that lead to a place, as in a door leading to a garden, or a road leading to a city, conveying a sense of stretching or extension toward (Gentzler, 2001: 166).

Waldropen 1984ko “The Joy of the Demiurge” idazlanean, horrelako jarduera batean zeharo murgiltzearen arrazoien bila aritzen da. “I have often asked myself why I go on translating,” aipatzen du Waldropek, “instead of concentrating exclusively on writing my own poetry. The woes of the translator are all too well known: little thanks, poor pay, and plenty of abuse” (Waldrop, 2005: 137). Eta horri gehitu behar zaio, Waldropen arabera, argitaratzaile estatubatuar eta amerikarren gogo txarra beraien zerrendetan ordainik jasotzen

28

Ros

mar

ie w

aldr

op e

ta it

zulp

en te

oria

k -

Nic

olai

Duf

fy45

2ºF.

#07

(201

2) 2

4-39

.

ez duten itzultzaileak agerrarazteko, eta Waldropen ekimenaren pertseberantzia hutsak oraindik idiosinkratikoagoa dirudi. Batzuetan, Waldropek idatzi bezala, itzulpen prozesuak eta diziplinak lagundu izan diote bere idazteari, nora jo ez zekienean. Era berean eta hein batean behintzat, itzulpengintzan duen interesa hizkuntzen arteko bitartekaria “mediator”) izatearen interesetik datorkio, nahiz eta Waldropek gaineratzen duen horixe izan balitz itzultzaile lanetan aritzeko zio nagusia, irakurleei lagungarriagoa gertatuko litzaiekeela “teaching them the language” (Waldrop, 2005: 137), besterik gabe.

Iruzkin horiek ikusita espero zitekeen moduan, Waldropek beste nonbait kokatzen ditu itzulpengintzan murgilduta jarraitzeko arrazoiak, beste nonbaiteko mundu iheskor horretan, hain zuzen. Dirudienez, mundu hori beti moldatu egiten da hura definitzea eta eskuratzea ekiditeko, eta berarekin dakartza bitxia denaren ondorio kezkagarriak, ezohikoak ez badira ere. “As I read the original work,” dio Waldropek, “I admire it. I am overwhelmed. I would like to have written it. Clearly, I am envious – envious enough to make it mine at all cost, at the cost of destroying it. Work, I take pleasure in destroying the work exactly because it means making it mine. And I assuage what guilt I might feel by promising that I will make reparation, that I will labor to restore the destroyed beauty in my language – also, of course, by the knowledge that I do not actually touch the original within its own language” (Waldrop, 2005: 138). Irakurle orok egiten duen gisara, itzultzaileak bere esperientziaren bitartez irakurtzen du. Alberto Manguelen ustetan, “beyond the literal sense and the literary meaning, the text we read acquires the projection of our own experience, the shadow, as it were, of who we are” (Manguel, 1996: 267).

Ikuspegi hura itzulpengintzako ikasketetan zehar hedatu samar dago. Esaterako, 1970ean Burning Deckek Christopher Middletonen lanen bat plazaratu zuen, eta hark itzultzailearen eta obraren arteko harremanaren garrantzi hori aipatzen du, elkarrizketa batean honakoa esan zuelarik: “it is necessary to know as much as you can about the whole work of the author. Not necessarily about his life and epoch, but to be receptive to the stratagems of his mind, his kind of sentence, and the kind of syntactical behaviour his language shows” (Honig, 1976: 1592). Itzulpen teoria horien testuingurua kontuan hartuta ere, Waldropen azken hitz horiek harrigarriak dira, itzulpena jatorrizko obra bakar samar uztea delako zentzuan. John Johnstonentzat, ikuspegi horrek itzulpena simulakrotzat jotzen du eta, simulakroak, antzekotasuna eta autoidentitatea pribilegiatzen dituen eta, Ideiarekin alderatuta, simulakroa txartzat hartzen duen eredu platonikoak ez bezala, desberdintasuna sortu eta gorde egiten du, simulakroa erdigunetik atera eta urrundu egiten da, eta, hala, beste oihartzun batzuetara zabaldu egiten da. Testu baten esanahia leial ematea baino, Johnstonen argudioen arabera, itzulpenek “forge

29

Ros

mar

ie w

aldr

op e

ta it

zulp

en te

oria

k -

Nic

olai

Duf

fy45

2ºF.

#07

(201

2) 2

4-39

.

a new language in which both languages are present as two diverging but resonant series of words. In a reversal of the relationship between “original” and “imitation,” the translations propose themselves as the “origin” of a new set of meanings sometimes indistinguishable from a-signifying verbal intensities” (Johnston, 1992: 49). Alde horretatik, itzulpenak ez du jatorrizko obra aldatzen, baizik eta hizkera gordetzen du aldi berean, eta baita hizkera beste zerbait bihurtu ere, parekotasunetik harago doan zerbait. Honela jarraitzen du Johnstonek:

those translations which accomplish something different by maintaining the originary difference in and through translation, that deterritorialize the target language in such a way that it can’t be recoded and recuperated by appeal to established cultural and spiritual meanings, that thereby manifest something new in the language, are also simulacra, diverging from the original but also resonant with it, bringing to fulfilment or pushing along further what the original carried only as a precursor (Johnston, 1992: 54).

Hain zuzen, horrelako argudio baten ondorioek beraiek eusten diote Waldropen itzulpen nozioari, hark “irreducible strangeness” izendatu duena. Waldropentzat, itzultzea esploratze egintza bat da, edo “double exploration” deitzen duena, zeren “the translator must not only explore the original, but also search the target language for an idiom, a language within language” (Waldrop, 2002: 7). Walter Benjaminek “The Task of the Translator” deritzon lanean adierazten duenez, itzulpenaren helburua izan beharko litzateke “to expand and deepen […] language by means of the foreign language”, izatea “some strangeness in the proportion”, “a trace of the foreign in the translation” (Benjamin, 1968: 74). Benjaminentzat, nolabait esateko, itzulpenaren “transmission” edo “carrying of one to another” delakoa albokotasunean oinarritzen da antzekotasunean baino. Benjaminen ustez, itzultzaile oro “lives by the difference of languages; every translation is founded upon this difference” (Benjamin, 1968: 79). Hortaz, kontua ez da itzulpen baten xedea itzultzeke dagoen obraren antza izatea dela, baizik eta, Blanchotek aipatu bezala, itzulpenak egiten duela “a question of an identity on the basis of alterity: the same work in two languages, both because of their foreignness and by making visible, in their foreignness, what makes this work such that it will always be other” (Blanchot, 1997: 59-60). Bestela esanda, obra itzulia ez dago etxean inoiz1.

Bestetasun horren ondorioz, Benjaminek uste du “translation must in large measure refrain from wanting to communicate something, from rendering the sense” (Benjamin, 1968: 81). Hitz horien bidez, Benjaminek gogora ekartzen ditu itzulpenaren inguruko eta eragin itzeleko ideia batzuk, Friedrich Schleiermacher egile erromantiko alemanaren “foreignisation” kontzeptuak sortuak, hain zuzen ere. Ideia horiexek, bestalde, irakurlea testu arrotzera hurbiltzea dute

OHARRAK

1 | Itzulpenaren ‘etxekotasun eza’ kontzeptuari buruz gehiago jakin nahi izanez gero, ikus Andrew Benjaminen ‘Translating Origins: Psychoanalysis and Philosophy,’ in Venuti (1992): 18-41.

30

Ros

mar

ie w

aldr

op e

ta it

zulp

en te

oria

k -

Nic

olai

Duf

fy45

2ºF.

#07

(201

2) 2

4-39

.

xede, hau da, “to give the reader, through the translation, the impression he would have received as a German reading the work in the original language” (Schleiermacher, 2004: 50). Edo, Wilhelm von Humboldtek urtebete geroago adierazi bezala Aeschylusen Agamemnonen 1816ko bere itzulpenaren sarreran, garrantzitsua da itzulpenari ematea “a certain tinge of foreignness” (Humboldt, 1997: 240). Nahiz eta Benjaminen helburu inportanteenetako bat zen itzulpengintza ez jotzea ahalegintzat, alegia, idatzi batek xede hizkuntzan sortua izan balitz bezalako itxura izateko saiotzat, Benjaminen azken aldiko eta gero eragin handiagoko “translatability” edo “pure language” nozio hermeneutikoak agerian uzten du zein puntutan ez datozen bat nagusiki Benjaminen eta Waldropen itzulpenari buruzko ikusmoldeak. Benjaminentzat itzulpenak halako argialdia eta askapena bilatzen ei ditu, gaur egun ahantzia, baina Babelgo dorrea eraikitzeko ahaleginaren aurretik gertatua. Izan ere, Genesiaren arabera, Lurra elebakarra zen, diskurtso bakarrekoa, eta kabalistentzat paradisuko hizkuntza zen hura. “Seen thus,” deritzo George Steinerrek, “translation is a teleological imperative, a stubborn searching out of all the apertures, translucencies, sluice-gates through which the divided streams of human speech pursue their destined return to a single sea” (Steiner, 1975: 244).

Hala ere, bada argialdi eta askapeneko forma bat, eta jarraitzen du I Korintoarrei 14ko pneumari buruzko San Pabloren excursusari leial izaten. Bertan, letra eta espirituaren arteko alde gaindiezina irudikatzen da, eta debekatu ere egiten du “spirit”, “authentic speech” delakoaren itzulpena, Kristoren hitzak giza diskurtsotik harago ei baitaude, esanezinak baitira. Interesgarria da arestian aipaturiko atzerrikotze kontzeptuaren halako oihartzuna dela San Pablok erabiltzen duen terminoa: “arcana verba”, lengoaien hizkuntza bat, bereganatu ezinezkoa, baliokiderik gabea hasi aurretik, arrotza. Gainerakoan, Kanten hitzetako hau egiten duten noumenoak dira: “mark the limits of our sensible knowledge” eta “leave open a space which we can fill neither through possible experience nor through pure understanding” (Kant, 1929: A289/B343). II Korintoarrei 12:4 atalean, San Pablok argitzen du itzultzea biraoa izango litzatekeela, edo behintzat arrotzaren bilaketaren aurrean bere burua aldi berean ezabatzen ez duen itzulpen forma horietako bat litzatekeela, itzulezina itzulezin gisa itzultzen duelarik. Christopher Middletonen esanetan, “one of the simplest and most creative ways of considering the act of translation is to regard it as a minimal, perhaps vestigial, but still exemplary encounter with ‘the other’” (Honig, 1976: 1602). Itzulpena eredutzat har daiteke desberdintasuna qua desberdintasun erakusten duelako, ez delako erabat baliokidea, desadostasun eta desagerpenerako tokia uzten duelako zabalik, Heraklitoren desberdintasuna bere barnean: hen diapheron heautoi. Diapherein hitza diaphero errotik dator, eta “to carry from one to the other, to carry across” esan nahi du, baina Heraklitok badakar beste esanahi

31

Ros

mar

ie w

aldr

op e

ta it

zulp

en te

oria

k -

Nic

olai

Duf

fy45

2ºF.

#07

(201

2) 2

4-39

.

bat, metaforikoa: “to toss about, to be disrupted”. Azken horren kasuan, Derridak berak Margins of Difference lanean “play of traces” izendatzen du, edo desberdintasuna ere bada (Derrida, 1980: 15; Liddell, 1925: 417). Ez dagoen testua, jarraitzen du Middletonek, “is the one we are helped to conceive of by the existence of the text before us” (Honig, 1976: 1602). Edo Forrest Gander AEBko poeta garaikideak dioen gisara, “in a good translation, the original may be veiled, but it doesn’t disappear” (Gander, 2000: 88). Walter Benjaminek: itzulpen onek ez dute “cover the original, does not black its light, but allows the pure language, as though reinforced by its own medium, to shine upon the original all the more fully” (Benjamin: 1968: 72).

Waldropek beste irakurketa bat egiten du Benjaminen “pure language” deritzon nozioaren inguruan, pragmatikoagoa zein materialagoa. Waldropentzat, beste modu batera esanda, “pure language” horren oinarri lehena eta nagusia “central relationship between languages” bat badagoelako ustea da, eta berretsita suertatzen da itzulpena zeharo posibletzat jotzen delako. Waldropen iritzi ezberdina, itzulpenari buruz duen ideiatik sortzen da, ez baitu uste itzulpena abstrakziorantz mugitzen denik, guztiz aurkakoa baizik, “toward another embodiment in a concrete, particular language” (Waldrop, 2005: 139). Hala, Waldropek iradokitzen du itzultzailearen zeregina ez dela jatorrizko obra bere horretan ematea beste hizkuntza batean, ez, hobe obraren “‘figures’ of thought” direlakoak hurreratu, Zizeronen hitzak erabiltzearren. Edo baita Nietzscheren “the movement of style” hitzak ere, obraren formaren zentzuaren berri emateko, erritmoarena, egitura tonalarena, gramatika eta testuinguruena, beti ere nabarmentzen direlarik, batetik, baliokidetasunaren porrota eta, bestetik, zerbaiten ezarpena, zerbait berria ez bada, behintzat desberdina (Zizeron, 1960: 364). Ezra Poundek Cavalcantiren bere itzulpenak aurkeztean aipatu bezala, “it is conceivable the poetry of a far-off time or place requires a translation not only of word and of spirit, but of “accompaniment” (Pound, 1983: 12). Waldropek gaineratzen du, beste alde batetik, itzulpenaren nozioa laguntzaile gisa aplika dakiekeela obra garaikideei ere. “We must understand,” dio Waldropek, “what Walter Benjamin has described as the intentionality of a work, the ways in which it relates to its language and culture” (Waldrop, 2002: 55).

Translation is approximation rather than duplication. A re-giving of form. I’ve sometimes described it as trying to get down to the genetic code of a work […] And from that “genetic code,” you rebuild it in the other language, but having the instructions that a code would have (Foster, 1994: 149).

Itzulpenak “are woven into a textual history that is always transforming terms, translating other terms” (Gentzler, 2001: 171).

32

Ros

mar

ie w

aldr

op e

ta it

zulp

en te

oria

k -

Nic

olai

Duf

fy45

2ºF.

#07

(201

2) 2

4-39

.

Oraingoan, Waldrop Derridatik hurbilago dago Benjaminen “pure language” zentzu abstraktuaren berregiteari dagokionean: etengabe jira eta bira dabilen hura, desbideratzen den esamoldea, desberdintasuna2. Waldropek liburuaren nozioari eusten dio poema bakarrarenari baino, edo lerroarenari konposizio neurri gisa. Aipatutakoari eusten dion era bertsuan, Waldropek idazten du nola “the unit of translation is the whole work rather than the single sentence or line – let alone the single word” (Waldrop, 2005: 139). Waldropen hizkuntza hautuak azpimarratzen du zein den bere iritzia itzulpenari buruz, alegia, jatorrizko obrarekin lotuta dagoela, baina, aldi berean, berezia dela, bereizgarria, ezberdina. Haatik, tartekoaren espazioari lotua dago. Ondorioz, nahiz eta ados dagoen Benjaminen itzulpenaren inguruko nozioarekin, ona izanik ere itzulpenak “does not cover the original, does not block its light” (Benjamin, 1968: 70). Waldropek zehazten du itzulpena ez dela hurreratzen Benjaminen “pure language” abstrakzio hegeliarrerantz, baizik eta jasaten duela “something more like erosion. It is weathered by the passage of time” (Waldrop, 2005: 142). “A translation that can suggest the lost beauty of the original,” uste du Waldropek, “is preferable to a smooth replica that pretends to be the original itself” (Waldrop, 2005: 143). Ez dago itzulpen gardenik: “even the most faithful of translations will bear the mark of the translator, of her time, of her cultural background”, eta baita testuak bermatzeko erabiltzen dituen eta behar dituen arrailak ere. Beharbada, saihestezina litzateke itzulpena horren barnera jotzea, astun erortzea; zeharo ikusgarria ez balitz ere, senti liteke, eta batzuetan oraindik nabariago. Christopher Middletonen esanetan, itzulpenaren ikuspegi horri esker, gauza zara “to look over the edges of the conventions of your own language” (Honig, 1976: 1596). Izan ere, horixe bera da Waldropek oinarritzat hartzen duen ikuspegia itzulpenaren locusak ondorengo hau gogora ekartzeko erak azaltzeko garaian: “new ground somewhere between the two languages, stretching the border of the target language beyond where it was before” (Waldrop, 2005: 156). Edo Vincent Broquak agertzen duen gisara, Waldropek “between languages” idazten du, “in the slit, on the edge or in the “doorway” where one language becomes other.” Broquaren arabera, “infinitesimal site” horretan gauzatzen du Waldropek esamolde biziki berezien trukea (Broqua, 2007).

Beste nonbait, Waldropek parekatzen ditu itzulpen jarduera erabat arraroa eta Hans-Georg Gadamerren literatur obra baten “third dimension” nozioa. Esparru horretan:

Nothing that is said has its truth simply in itself, but refers instead backward and forward to what is unsaid. Every assertion is motivated, that is, one can sensibly ask of everything that is said, “Why do you say that?” And only when what is not said is understood along with what is said is an assertion understandable.

OHARRAK

2 | Ikus: Derrida, J., ‘Des Tours de Babel’ in J.F. Graham (1985): 165-207.

33

Ros

mar

ie w

aldr

op e

ta it

zulp

en te

oria

k -

Nic

olai

Duf

fy45

2ºF.

#07

(201

2) 2

4-39

.

Waldropek dioenez, “it takes words to make things visible” (Waldrop, 2005: 149). Bertan, isiltasuna gune bihurtzen da, “for the utterance rather than an ultimate limit” eta “a space,” idazten du Waldropek, ez du axola zeinen iragankor, “can be explored, even this space of the unsaid” (Waldrop, 2005: 150-1).

Aintzat hartu beharreko kontua da Dryden eta Goetheren garaian sorturiko itzulpengintza tradizioa, nahiz eta agian Roman Jakobsonen itzulpenaren nozioan (hizkuntzaren barnekoa, hizkuntzen artekoa eta intersemiotikoa3) garatu zen nabarmenkiago. Horretan eta aurreko ikuspegi teorikoen testuinguruetan oinarriturik, Waldropen itzulpen prozesua hiru fasetan datza. Waldropek dioenez, lehenengo fasean funtsezkoa da irakurketa intentsiboa egitea, zirriborro ez oso zehatza burutzearekin batera. Waldropek adierazi duen erara, prozesu horretan zehar ez du obraren esanahia bakarrik bilatzen, sortze prozesua ulertzea eta horretan murgiltzea ere bilatzen baitu, prozedurak, metodoak eta idiosinkrasiak barne, formalak edo bestelakoak. Bigarren fasean, Waldropek baztertu egiten du jatorrizko testua, eta berrikusten du “the mess of the first draft (which is not quite English, often makes no sense at all) as if it were a draft of my own” eta bere obra propioa idazten saiatzen da. Honela izendatu du fase hura: “the stage of separation” (Waldrop, 2005: 159). Hirugarren fasean, Waldrop jatorrizko testura itzultzen da, eta ahalegintzen da “to wrestle the English as close to the original language as possible” (Waldrop: 2005: 158). Eskuarki, azken fase horretako lan nagusia sintaxia eta erritmoaren ingurukoa izaten da, itzulpenaren forma eta etorria jatorrizko testura hurbiltzearen ingurukoa, obra itzulia tarteko espazioan egoten uztearen ingurukoa, forma irekiaren espazioan, zeina, irekia izanik ere, forma bat baita, mugak eta guzti. Edo, Goethek adierazi zuen gisara, kontua da agerian uztea testu itzulia ez dagoela “instead of the other but in its place” (Steiner, 1975: 258). George Steinerrek, After Babel izeneko itzulpenaren historiari buruzko bere eragin handiko lanean, tarteko espazio konpondugabearen garrantzi itzel eta adierazkorraren alde egiten du:

Good translation […] can be defined as that in which the dialectic of impenetrability and ingress, of intractable alienness and felt “at-homeness” remains unresolved, but expressive. Out of the tension of resistance and affinity, a tension directly proportional to the proximity of the two languages and historical communities, grows the elucidative strangeness of the great translation (Steiner, 1975: 413).

Waldropen ustetan, eta oro har bere poesiarekin gertatzen zaion moduan, “translation’s ultimate task may be to bear witness to the essentially irreducible strangeness between languages – but its immediate task is exactly to explore this space,” testu batek sortzen duen pentsamenduaren forma (Waldrop, 2005: 159). Zentzu horretan, argudiatzen du Waldropek, itzulpena “dialogue and collaboration” prozesu bat da (Waldrop, 2002: 63). Izan ere, horixe da zergatia

OHARRAK

3 | Jakobsonen teoriari buruzko laburpen bat irakurtzeko, ikus Munday (2001): 37-8.

34

Ros

mar

ie w

aldr

op e

ta it

zulp

en te

oria

k -

Nic

olai

Duf

fy45

2ºF.

#07

(201

2) 2

4-39

.

Maurice Blanchotek pentsatzeko itzulpena dela “the sheer play of difference: it constantly makes allusion to difference, dissimulates difference, but by occasionally revealing and often accentuating it, translation becomes the very life of this difference” (Blanchot, 1997: 58). “Not resemblance,” argitzen du Blanchotek, “but identity on the basis of otherness” (Blanchot, 1997: 58). Alberto Manguelek beste era batean azaltzen du:

As we read a text in our own language, the text itself becomes a barrier. We can go into it as far as its words allow, embracing all their possible definitions; we can bring other texts to bear upon it and to reflect it, as in a hall of mirrors; we can construct another, critical text that will extend and illuminate the one we are reading; but we cannot escape the fact that its language is the limit of our universe. Translation proposes a sort of parallel universe, another space and time in which the text reveals other, extraordinary possible meanings. For these meanings, however, there are no words, since they exist in the intuitive no man’s land between the language of the original and the language of the translator (Manguel, 1996: 276).

Itzuli beharreko testua bera hizkuntza aldetik zaila denean, itzulpenaren arazo teoriko eta praktikoak zorrotzago bilakatzen dira. Forrest Ganderrek galdetzen duen modura, “how are we to deal with an original text that is itself syntactically innovative? If the literal-syntax translator translates a conventional word order (in the original language) into an unconventional order (in the target language), how can work that is unconventional in the first place be given its due?” (Gander, 2000: 118).

Kontuan hartuta Waldropek itzuli ohi duen abangoardiako obra mota berezia, galdera horrek harreman handia du Waldropek itzultzaile gisa eginiko lan praktikoarekin, baina beharbada, are gehiago hark eginiko Edmond Jabèsen lanen itzulpen mugarriekin. Alabaina, lau hamarkadako lana izan da eta garrantzi izugarria izan du Waldropen beraren poesiaren garapenean.

Waldropek lehenengoz izan zuen Jabèsen lanaren berri berak eta Keithek Jabèsen hasierako poemen bildumaren ale bat topatu zutenean. Je bâtis ma demeure zuen izena, eta 1957an aurkitu zuten Aix-en-Provenceko liburu-denda batean. Parisera itzulita, Waldropek 1966an erosi zuen Jabèsen plazaratu berriko Le Livre des Questions obra ospetsuaren lehenengo liburukia. Honela deskribatzen du: “it was an overwhelming experience for me to read this first volume. It was a coup de foudre” (Foster, 1994: 140). Bestalde, 1969rako, Waldropek The Book of Questionsen berrogeita hamar orrialde zituen itzuliak, baina oraindik ez zuen argitaratzailerik aurkitzen lortu. Hogei argitaratzailerekin jarri zen harremanetan eta guztiek baztertu egin zuten eskuizkribua zeren, Jabèsen obra interesgarria bazen ere, itzulpenak kaleratzea ez zen errentagarria (Waldrop,

35

Ros

mar

ie w

aldr

op e

ta it

zulp

en te

oria

k -

Nic

olai

Duf

fy45

2ºF.

#07

(201

2) 2

4-39

.

2002: 5). Hortaz, denboraldi batez Waldropek utzi egin zuen proiektu hura eta, bolada batean behintzat, bere idazle lanari arreta osoa jartzea erabaki zuen. Horrela izanik ere, Le Livre des Questionsen ale bat eraman zuen Parisera, 1970-71 ikasturtean Keithekin hara joandakoan egonaldi bat egitera; Jabèsen testua “back-up project” gisa eraman zuen, indarberritzeko, baldin eta bere lana ez aurrera ez atzera gelditzen bazen. Bestalde, 1970ean, AEBko poeta George Tyshek zenbait poesia irakurraldi antolatu zituen Waldropen etxean. Bertara agertu zen Claude Royet-Journoud poeta frantsesa, eta Jabèsen Le Livre des Questions obraren ale bat ikusi zuen apal batean. Hurrengo eguneko arratsaldean, Royet-Journoudek Jabès eraman zuen bertara, Waldrop ezagutu zezan. Waldropek oroitzen duenaren arabera, Jabèsek “slight” gorpuzkera zuen, “a deeply lined face, extraordinary blue eyes. Eyes that seem to be moving outward, toward me. Searching. A sense of gentleness, decorum and warmth. I give him what I have translated. A few days later he recognizes himself in the rhythm” (Waldrop, 2002: 5). Adiskidetasun horri esker, itzultzaileak idazlearen idazkera biziki berezi eta idiosinkratikoarekin zuen harremana sostengatu eta sakondu zuen. Esan beharra dago Jabèsen eragina Waldropen poesiaren garapenean eta forman konplexua dela. Horrezaz gain, pertsonala eta intuitiboa izan ohi da, eta pixkanaka sortua, ikerketa, arreta eta adiskidetasuneko aldi luze batean zehar. Waldropen ustetan, Jabèsek liburuak unitate poetikotzat hartzera, espaziotzat behartu zuen, lurtzat, barruan lan egiteko itsasontzitzat, geruzak, gehitzeak eta espazioak barne. Gainera, Waldropek dio honi esker, “specifically” Jabès’s insistence on the book on the one hand (as the writer’s only place, as Mallarmé’s “spiritual instrument”) and fragmentation on the other, that focuses my own contradictory impulses toward flow and fragment” (Waldrop, 2002: 75). Baina, Jabesèk Waldropentzat eginiko proiektuari dagokionean, gailentzen da bereziki Jabèsek nola uzten duen agerian “the structure of language, of signification. He makes us aware of the imaginary line between signifier and signified by constantly crossing it. And the line between symbol and index. So that at the limits of signification language is made to show itself” (Waldrop, 2002: 87). Edo, berriro ere:

Edmond Jabès writes a text over which he claims no authorial power, a text which he claims only to copy, make legible. This is a remarkable claim in itself […] everything in his work – the shifting voices and perspectives, the breaks of mode, tautologies, alogical sequences and contradictory metaphors, the stress on uncertainty (the constant subjunctive) – all combine to subvert the authority we expect in a book. Authority of statement, of closure and linearity, the confidence in a narrative thread, continuity of temporal and causal sequence. And most of all, the authority of the author (Waldrop, 2002: 142-3).

NOTES

4 | Per a més informació sobre Jabès, vegeu, entre d’altres: Caws (1988), Derrida (2001), Israel-Pelletier (2008), Mole (1997), and Motte (1990).

36

Ros

mar

ie w

aldr

op e

ta it

zulp

en te

oria

k -

Nic

olai

Duf

fy45

2ºF.

#07

(201

2) 2

4-39

.

Rimmon-Kenanek azaldu bezala, “holes or gaps are so central in narrative fiction because the materials the text provides for the reconstruction of a world (or a story) are insufficient for saturation” (Rimmon-Kenan, 1983: 127). Baina zulo horiek munduaren beraren egoera dira, munduaren irregulartasuna, lurra, eskarmentua. Hortaz, Hank Lazerrentzat, “the qualities of exile, of otherness, of removal, of being beside that recur in Jabès’s writing have their foundation (in addition to Jabès’s personal, biographical experience) in Jewish history and in Kabbalistic interpretation” (Lazer, 2003).

Edmond Jabèsek aipatu izan du nola “we always start out from a written text and come back to the text to be written, from the sea to the sea, from the page to the page” (Jabès, 1993: 40). “In the beginning is hermeneutics,” errepikatzen du Jacques Derridak (Derrida, 2001, 81)4. Gure aurrean dagoen orrialdean beti dago zerbait, blindsight delakoa jazotzen da. Kasu horietan, Antonio R. Damasio neurozientzialariak dioenez, pertsona batek uste baino gehiago ikusten du, konturatzen ez den arren. Funtsezkoena da nola irakurtzen den blindsight hori.

Modu batean edo bestean dela, idaztea berridazketa prozesua delako usteak historia luzea du, eta sorrera Moisesek taulak hautsi zituenean koka dezakegu, edo baita itsasontzien hausturaren Kabalako tradizioan ere. Luriaren arabera, Jaungoikoaren argia gehiegizkoa zen itsasontziek eraman zezaten eta, hala, lekualdatu edo birrindu egin ziren. Gertaera bietan, mundua, hemen eta orain, lekuz kanpo dago, argi hautsiaren zatiez osatua, birrindutako hitzez osatua. Waldropek gogorarazi bezala, Zoharren hitzetan, “in every word shine multiple lights”. Era berean, hauxe dio Susan Handelmanek: “Thus in Kabbalah, it is not only the tablets of the law that are broken. The universe itself has undergone a primordial shattering; God has withdrawn; the Vessels are broken; the divine sparks are lost in the material world. As Scholem reads it, Kabbalah is a great myth of exile” (Handelman, 1985: 21).

Kasu horretan, beraz, itzulpengintzak, ondo irakurtzeko arteak bezala, lekuz kanpo egotea dakar, zalantzati, ziurtasunik gabe; huts egitea dakar. Abiatzea da, noraezean ibiltzea, begiratzea, baina nire burua etengabeko katean bidaiatzen aurkitu, handik urrun, beste nonbait. Hori egitean, irakurketak kontraintuitiboa behar du izan, aldietan eta hasieretan ekitea, galdera eta ezabapenekin, beti modu aldakorretan, beti mugen aurka, esaten zaila izan denaren mugen aurka: blindsights, zatiak. Hala, Waldropek honela azaltzen du: “the spark given off by the edges of the shards, the fragments, is stronger the more abrupt the cut, the more strongly it makes us feel the lack of transition, the more disparate the surrounding texts” (Waldrop, 2002: 21).

OHARRAK

4 | Jabèsen lanen berri gehiago izateko, ikus, besteak beste: Caws (1988), Derrida (2001), Israel-Pelletier (2008), Mole (1997) eta Motte (1990).

37

Ros

mar

ie w

aldr

op e

ta it

zulp

en te

oria

k -

Nic

olai

Duf

fy45

2ºF.

#07

(201

2) 2

4-39

.

Jabèsen frantsesari orpoz orpo jarraitzen saiatzen da, hau da, bere hizkeraren jokoaren efektuari, gorabeherei, hitz-jokoei, hotsei, konplexutasunari. Sintaxia islatzen saiatzen da, lexikoa eta tipografia eta, hori guztia dela medio, efektu antzekoak bilatu behar ditu nahitaez, eta horrek sarritan ingelesa moldatzea dakar, forma berri eta bitxiak sortuz. Waldropek dioenaren arabera, Jabès ingelesez “write” nahi du, “write à l”écoute de Jabès, write listening to his French” (Waldrop, 2002: 27). Hemen aipatu beharreko gai metodologikoa irizpide batzuei dagokie, erkatzeko oinarria zehazten dituztenak, hain zuzen, eta gai eztabaidagarria da. Philip Lewisek ohartarazi izan duen gisara, hau da “the strong, forceful translation that values experimentation, tampers with usage, seeks to match the polyvalencies or pluralivocities or expressive stresses of the original by producing its own” (Lewis, 1992: 261).

“The translator’s task is precisely to render the source text, the original author’s interpretation of a given theme expressed in a number of variations, accessible to readers not familiar with these variations, by replacing the original author’s variation with their equivalents in a different language, time, place, and tradition. Particular emphasis must be given to the fact that the translator has to replace all the variations contained in the source text by their equivalents” (Lefevere, 1975: 99). Itzultzean hitz joko zehatz bat galtzen bada, Waldropek atal hura frantsesez uzten du aukera hobea delakoan, eta nagusiki hitzez hitzekoa eta horren literarioa ez den itzulpen batekin batera agerrarazten du. Waldropen esanetan, irtenbide “awkward” bat da, baina, jatorrizko testuaren nondik norakoak agerian uzteaz gain, abantaila bat du, “difference, foreignness to come to the fore” ahalbidetzen baitu. Horri esker, idazten du Waldropek, hauen jakitun izaten gara: “of the space between the languages where translation lives” eta hizkuntza batetik besterako bidearen jakitun. Bidea ez da zuzena ezta simetrikoa ere, kurbatua baizik, hizkuntza bat non hizkuntzaren beraren afera jokoan baitago (Waldrop, 2002: 71).

38

Ros

mar

ie w

aldr

op e

ta it

zulp

en te

oria

k -

Nic

olai

Duf

fy45

2ºF.

#07

(201

2) 2

4-39

.

Aipatutako lanak

BENJAMIN, W. (1968): “The Task of the Translator,” in Illuminations: Essays and Reflections, New York: Schoken Books, 69-82.BLANCHOT, M. (1997): Friendship, trans. Elizabeth Rottenberg, Stanford, CA: Stanford University Press.BROQUA, V.(2007): “Pressures of Never-at-home,” Jacket, 32], <http://jacketmagazine/32/p-broqua.shtml>, [19/12/2011]CAWS, M. A. (1988): Edmond Jabès, Amsterdam: Rodopi.CICERO (1960): De inventione, de optimo genere oratorum, topica, trans. H.M. Hubbell, Cambridge, MA: Harvard University Press.DERRIDA, J. (1982): Margins of Philosophy, trans. Alan Bass, Chicago: The University of Chicago Press.DERRIDA, J. (1985): “Des Tours de Babel,” in GRAHAM, J.F. (ed.), Difference in Translation, Ithaca, NY: Cornell University Press, 165-207.DERRIDA, J. (2001): “Edmond Jabès and the Question of the Book” in Writing and Difference, trans. Alan Bass, London: Routledge, 77-96.FOSTER, E. (1994): Postmodern Poetry: The Talisman Interviews, Hoboken, NJ: Talisman House.GANDER, F. (2000): A Faithful Existence: Reading, Memory and Transcendence, Berkeley, CA: Counterpoint.GENTZLER, E. (2001): Contemporary Translation Theories, Clevedon: Multilingual Matters, 2001.HANDELMAN, S. (1985): The Sin of the Book, ed. Eric Gould, Lincoln: University of Nebraska Press.HONIG, E. (1976): “A Conversation with Christopher Middleton,” MLN, 91:6, 1588-1602.HUMBOLDT, W. (1997): “The More Faithful, The More Divergent,” in Robinson, D. (ed.), Western Translation Theory: From Herodotus to Nietzsche, Manchester: St Jerome Publishing.ISRAEL-PELLETIER, A. (2008): “Edmond Jabès, Jacques Hassoun, and Melancholy: The Second Exodus in the Shadow of the Holocaust,” MLN, 123:4, 797-818. JABES, E. (1993): The Book of Margins, trans. Rosmarie Waldrop, Chicago and London: The University of Chicago Press.JOHNSTON, J. (1992): “Translation as Simulacrum,” in Venuti, L. (ed.), Rethinking Translation: Discourse, Subjectivity, Ideology, London: Routledge.KANT, I. (1929), Critique of Pure Reason, trans. Norman Kemp Smith, Basingstoke and New York: Palgrave.LAZER, H. (2003): “Meeting in the Book: A Review of Lavish Absence: Recalling and Rereading Edmond Jabès by Rosmarie Waldrop,” Jacket, 23 <http://jacketmagazine.com/23/lazer-waldr.html>, [02/12/2011],LEFEVERE, A. (1975), Translating Poetry: Seven Strategies and a Blueprint, Assen/Amsterdam, Van Gorcorum.LEWIS, P. (1992): “The Measure of Translation Effects,” in Venuti, L. (ed.), Rethinking Translation: Discourse, Subjectivity, Ideology, London: Routledge.LIDDELL, H.G. and SCOTT, R. (1925): A Greek-English Lexicon, Oxford: Clarendon.MANGUEL, A. (1996): A History of Reading, London: HarperCollins.MOLE, G.D. (1997): Levinas, Blanchot, Jabès: Figures of Estrangement, Gainseville, FL: University Press of Florida.MOTTE, W.F. (1990): Questioning Edmond Jabès, Lincoln: University of Nebraska.

39

Ros

mar

ie w

aldr

op e

ta it

zulp

en te

oria

k -

Nic

olai

Duf

fy45

2ºF.

#07

(201

2) 2

4-39

.

MUNDAY, J. (2001): Introducing Translation Studies: Theories and Applications, London: Routledge.POUND, E. (1983), Pound”s Cavalcanti, Princeton, NJ: Princeton University Press.RETALLACK, J. (1999): “A Conversation with Rosmarie Waldrop,” Contemporary Literature, 40:3, 329-377.RIMMON-KENAN, S. (1983): Narrative Fiction, London: Methuen.SCHLEIERMACHER, F. (2004): “On the Different Methods of Translating,” in Venuit, L. (ed.), The Translation Studies Reader, London: Routledge.STEINER, G. (1975): After Babel: Aspects of Language and Translation, London: Oxford University Press.WALDROP, R. (1972): The Aggressive Ways of the Casual Stranger, New York: Random House.WALDROP, R. (2002): Lavish Absence: Recalling and Rereading Edmond Jabès, Middletown, CT: Wesleyan University Press.WALDROP, R. (2005): Dissonance (if you are interested), Tuscaloosa, AL: The University of Alabama Press.