RAMÓN MARIÑO PAZ Lingua galega e comunicación nos inicios...

574
(e i) ensaio & investigación RAMÓN MARIÑO PAZ EDITOR Papés d’emprenta condenada (II) Lingua galega e comunicación nos inicios da Idade Contemporánea

Transcript of RAMÓN MARIÑO PAZ Lingua galega e comunicación nos inicios...

  • Pap

    s d

    em

    pren

    ta c

    onde

    nada

    (II

    ) Li

    ngua

    gal

    ega

    e co

    mun

    icac

    in

    nos

    inic

    ios

    da I

    dade

    Con

    tem

    por

    nea

    (ens

    aio

    & in

    vest

    igac

    in)

    RAMN MARIO PAZRamn Mario Paz (Noia, 1962) catedrtico de Filoloxas Galega e Portuguesa da Universidade de Santiago de Compostela, na que exerceu como director do Departamento de Filoloxa Galega entre 1999 e 2005. Tamn membro do Consello Cientfi co do Instituto da Lingua Galega e codirector da revista Verba (Anuario Galego de Filoloxa), editada pola Universidade de Santiago de Compostela.

    Desde os seus inicios o seu labor investigador centrouse fundamentalmente na historia da lingua galega, tanto na sa dimensin social e poltica coma en todo o tocante s transformacins internas do sistema lingstico. Nesta lia de investigacin inscrbense, ademais de diversos artigos e captulos de libros, obras sas como Historia da lingua galega (Santiago de Compostela, 1998), O idioma galego no limiar da sa renacenza. Estudo lingstico de textos pregaleguistas (A Corua, 2003) e Historia de la lengua gallega (Mnchen, 2008). tamn editor de textos galegos posmedievais e modernos de autores como o padre Sarmiento, Eladio Rodrguez e Ramn Otero Pedrayo, entre outros. Froito dun traballo colectivo e multidisciplinar realizado por xornalistas, historiadores e fi llogos, no ano 2008 coeditou o volume Paps demprenta condenada. A escrita galega entre 1797 e 1846 (I), no que se recolleu a inmensa maiora dos textos que agora se estudan no presente libro.(e i)ensaio & investigacin

    RAMN MARIO PAZ EDITOR

    Paps demprenta condenada (II)Lingua galega e comunicacin nos inicios da Idade Contempornea

    ensa

    io &

    inve

    stig

    aci

    n

    No mes de setembro do ano 2008 o Consello da Cultura Galega publicou o libro titulado Paps demprenta condenada. A escrita galega entre 1797 e 1846 (I), que era o resultado dun traballo colectivo iniciado anos atrs co obxectivo de reunir a producin escrita en lingua galega durante as primeiras dcadas do sculo XIX que se deu conservado ata hoxe e que altura de 2008 se coeca. Un ano despois, o simposio Lingua galega e comunicacin nos inicios da Idade Contempornea (Santiago de Compostela, 3-11 de novembro de 2009) serviu para presentar publicamente unha boa parte dos traballos que an conformar o volume de estudos que o lector ten agora nas mans. O intercambio de ideas entre os distintos conferenciantes e entre estes e os asistentes s xornadas permitiu afi nar os xuzos dos relatores e arrequentalos cos coecementos e as refl exins doutras persoas.

    Con toda a certeza, o aumento do cultivo escrito da lingua galega e da publicacin de textos en galego garda estreita relacin co xermolar dos sentimentos e ideoloxas galeguistas, que nos principios do sculo XIX, cando as vellas estruturas do Antigo Rxime empezaban a abanear levemente, se encontraban en estado anda embrionario. Ora ben, ese aumento est tamn indubidablemente conectado coa aparicin e o primeiro desenvolvemento da prensa en Galicia, propiciados polo vivaz debate pblico suscitado daquela entre os absolutistas e os liberais, dicir, entre os partidarios de deixar estar as cousas tal como vian estando desde haba sculos e os que propugnaban a instauracin dunha nova orde poltica e socioeconmica sustentada sobre a base do recoecemento da soberana popular. Os traballos que neste volume se agruparon constiten unha refl exin colectiva sobre todos estes procesos.

    SERIE LINGSTICA Dialectoloxa e lxico

    Editores: Rosario lvarez Blanco, Francisco Dubert e Xulio Sousa Fernndez

    A estandarizacin do lxicoEditores: Mara lvarez de la Granja e Ernesto Gonzlez Seoane

    Norma lingstica e variacinEditores: Rosario lvarez Blanco e Henrique Monteagudo

    Lingua e territorioEditores: Rosario lvarez Blanco, Francisco Dubert e Xulio Sousa

    Na nosa lyngoage galegaEditora: Ana Isabel Boulln Agrelo

    A lexicografa galega modernaEditores: Ernesto Gonzlez Seoane, Antn Santamarina e Xavier Varela Barreiro

    Perspectivas sobre a oralidadeEditores: Elisa Fernndez Rei e Xos Lus Regueira Fernndez

    ENSAIO & INVESTIGACIN Toponimia e cartografa

    Editor: Xulio Sousa Fernndez

    ISBN 84-92923-29-8

    9 788492 923298

    ILG004_CapaPapes1.4_AF.indd 1 18/04/12 13:32

  • Paps demprenta condenada (II) Lingua galega e comunicacin nos inicios da Idade Contempornea

  • Paps demprenta condenada II : lingua galega e comunicacin nos inicios da Idade Contempornea / Ramn MarioPaz, editor. Santiago de Compostela : Consello da Cultura Galega : Instituto da Lingua Galega, 2012. 570 p. ;map. ; 24 cm. (Ensaio & Investigacin)DL. C 727-2012. ISBN 978-84-92923-29-8 (v. II). - ISBN 978-84-96530-69-0 (obra completa)1. Prensa-Galicia-S.XIX. 2. Lingua galega-Historia. I. Mario Paz, Ramn. II. Consello da Cultura Galega. III. Instituto da Lingua Galega.

    Comit cientficoRosario lvarez BlancoXos Ramn Barreiro FernndezXos Lpez GarcaRamn Villares Paz

    Edita CONSELLO DA CULTURA GALEGA, 2012Pazo de Raxoi 2 andar Praza do Obradoiro15705 Santiago de CompostelaT 981 957 202 F 981 957 [email protected]

    Este libro publcase coa axuda financeira da Secretara Xeral de Universidades (Xunta de Galicia) grupo de investigacin Filoloxa e Lingstica Galega do Instituto da Lingua Galega (USC).

    Proxecto grficoImago Mundi Deseo

    MaquetacinDesoos

    ImprimeGrafisant

    Depsito Legal: C 727-2012

    ISBN 978-84-92923-29-8 (v. II)ISBN 978-84-96530-69-0 (obra completa)

  • ensa

    io &

    inve

    stig

    aci

    n

    RAMN MARIO PAZEDITOR

    Paps demprenta condenada (II) Lingua galega e comunicacin nos inicios da Idade Contempornea

  • LimiarRamn Mario Paz

  • 7

    No mes de setembro do ano 2008 publicouse o libro titulado Paps demprenta condenada. A escrita galega entre 1797 e 1846 (I) (Santiago de Compostela, Con-sello da Cultura Galega), que era o resultado dun traballo colectivo iniciado anos atrs co obxectivo de reunir a producin escrita en lingua galega durante as pri-meiras dcadas do sculo XIX que se deu conservado ata hoxe e que altura de 2008 se coeca. Desde os inicios da dita investigacin pensouse que o volume en que se recollesen todos estes textos rexistrados e editados debera acompaarse doutro mis en que se analizase aquela actividade xornalstica e literaria desde os campos cientcos da historia, das ciencias da comunicacin e da loloxa. Que-rase, deste xeito, ofrecer sociedade galega un produto nacido da colaboracin interdisciplinaria que presentase datos e conclusins de interese a propsito da historia poltica, social, cultural, literaria, xornalstica e lingstica da Galicia das primeiras dcadas do sculo XIX.

    O simposio Lingua galega e comunicacin nos inicios da Idade Contempornea (Santiago de Compostela, 3-11 de novembro de 2009) serviu para presentar pu-blicamente unha boa parte dos traballos que an conformar o volume de estudos anteriormente mencionado1. O intercambio de ideas entre os distintos confe-renciantes e entre estes e os asistentes s xornadas permitiu anar os xuzos dos relatores e arrequentalos cos coecementos e as reexins doutras persoas. Por isto, as contribucins presentadas ao simposio que nalmente se integraron no libro que o lector ten agora nas mans son o resultado do enriquecemento que os textos inicialmente preparados polos distintos investigadores convidados a par-ticipar experimentaron grazas ao intercambio de ideas que se produciu durante aquela reunin cientca.

    1 Quero facer constar aqu o meu agradecemento a Ricardo Pichel Gotrrez e a Rosa Aneiros Daz polo dilixente traballo que realizaron como membros do comit organizador do dito simposio.

  • Ramn Mario Paz

    8

    Os temas das conferencias pronunciadas supuxeron unha aproximacin aos textos de Paps demprenta condenada desde catro grandes puntos de vista. En primeiro lugar, contouse coa participacin dun destacado investigador do mbi-to da historia contempornea de Galicia (Xos Ramn Barreiro Fernndez), que disertou sobre o nal do Antigo Rxime na nosa terra e sobre os debates polticos e ideolxicos que daquela comezaban a producirse. Desde o eido das ciencias da comunicacin, falouse sobre os inicios das prensa vasca (Javier Daz Noci) e ca-tal (Jaume Guillamet) na poca sometida a anlise e, seguidamente, estudouse o caso da primeira prensa galega nas seguintes tres conferencias, pronunciadas por investigadores da Seccin de Comunicacin do Consello da Cultura Galega e da Facultade de Ciencias da Comunicacin da Universidade de Santiago de Compostela: Da sociedade tradicional sociedade escrita: prensa, literatura oral e literatura escrita na Galicia dos inicios do sculo XIX (Vctor F. Freixanes), A sociedade galega dos inicios do sculo XIX como receptora de informacin (Xos Ramn Pousa) e Caracterizacin textual dos modelos discursivos. Tem-ticas (Rosa Aneiros e Xos Lpez). Do punto de vista da historia literaria, o pro-fesor Anxo Tarro avaliou a signicacin dos primeiros pasos da literatura galega moderna, con particular atencin obra de Nicomedes Pastor Daz. Finalmente, desde o campo da lingstica estudronse os trazos mis salientables do galego es-crito da poca, examinouse a lingua de autores e obras concretos e analizronse os vocabularios e outras obras lingsticas menores que se produciron naquela poca. Estas contribucins de tema lingstico correron a cargo de investigadores do Ins-tituto da Lingua Galega: Henrique Monteagudo, Rosario lvarez, Ernesto Xos Gonzlez Seoane, Carme Hermida, Ramn Mario e Damin Surez Vzquez.

    O libro que agora presento nestas lias conserva o ttulo do simposio cele-brado en 2009 e recolle non s os textos correspondentes a case a totalidade dos relatorios que entn se pronunciaron, senn tamn tres contribucins mis que veen a ampliar a listaxe das pezas escritas en galego na primeira metade do scu-lo XIX que na actualidade coecemos.

    Este libro componse de tres partes. Na primeira delas (Os primeiros pasos do xornalismo no contexto galego e espaol dos inicios da Idade Contempornea) acollemos cinco artigos que proporcionan informacin e reexin sobre o nace-mento da prensa en Galicia e no reino de Espaa no contexto poltico e social do ocaso do Antigo Rxime e o alborexar da chamada Idade Contempornea. No

  • 9

    LIMIAR

    seu contributo, Xos Ramn Barreiro investiga na xnese do pensamento liberal e progresista de Galicia entre 1789, o ano da Revolucin Francesa, e 1808, o ano en que xunto coa da Guerra da Independencia se inicia tamn o proceso de des-composicin do Antigo Rxime no reino de Espaa. Segundo Barreiro, a Galicia do sculo XVIII responda por enteiro ao modelo clsico da sociedade tradicio-nal presidida e controlada ferreamente pola alianza entre o Altar e o Trono. Ao contrario ca a Ilustracin francesa, a Ilustracin espaola en xeral, e a galega en particular, non puxeron en cuestin o Antigo Rxime e, por conseguinte, non actuaron como motores da mudanza poltica e social. Neste contexto, nos inicios do sculo XIX o discurso ideoloxicamente innovador aorou en certos crculos da Universidade de Santiago de Compostela e na literatura clandestina.

    No marco da transicin desde o Antigo Rxime ata os novos modelos sociais baseados no capitalismo e no constitucionalismo sitase o nacemento da prensa peridica en Galicia, unha novidade que chega nosa terra con algo de atraso respecto do acontecido noutras zonas do reino de Espaa, e nomeadamente na corte. Consonte Jaume Guillamet, a primeira prensa peridica espaola foi, en efecto, privativa da corte e mesmo parece poderse asegurar que o impulso para a creacin dunha prensa local propia de cada unha das principais cidades do reino partiu precisamente de Madrid, onde en 1758 puxo en circulacin Francisco Mariano Nipho o seu Diario noticioso, a mis antiga publicacin diaria da his-toria do xornalismo espaol. O seu modelo de xornalismo local orientado cara divulgacin cultural e prestacin de servizos tivo no Diario de Barcelona, apare-cido en 1792, un dos seus mis conspicuos imitadores. Sobre esta base, o contri-buto con que Jaume Guillamet participa neste volume ofrece unha panormica dos inicios da prensa peridica en Catalua e en Espaa, ao paso que o de Javier Daz Noci nos informa sobre o protoxornalismo e sobre os primeiros xornais pro-ducidos no Pas Vasco. En ambos os traballos achar o lector informacin verbo dos primeiros pasos do xornalismo en lingua catal e en lingua uscara.

    Os dous artigos seguintes analizan a primeira prensa galega e o contexto social en que aparece. Xos Ramn Pousa, logo de reexionar sobre o marco poltico e social da poca, concle que os galegos equipados coa formacin necesaria para leren directamente a prensa nos inicios do sculo XIX non representaran nunca mis do 8% da poboacin, se ben o costume da lectura en voz alta para analfa-betos, realizada en lugares tanto pblicos coma privados, axudaba notablemente

  • Ramn Mario Paz

    10

    a aumentar a sa incidencia. Pola sa parte, Rosa Aneiros e Xos Lpez realizan unha caracterizacin dos xneros discursivos cultivados en galego na prensa gale-ga das primeiras dcadas do oitocentos, con especial atencin s pezas dialogadas que se escribiron ou publicaron en das pocas en que se acababa de restablecer a liberdade de prensa no reino de Espaa: o ano 1820 e o bienio 1836-1837.

    O segundo bloque de traballos que ofrecemos neste libro titlase Lingua e li-teratura galegas nos inicios da Idade Contempornea. O artigo que o abre, obra de Anxo Tarro, presenta unha reexiva panormica da literatura escrita en gale-go desde os inicios do sculo XVII ata mediados do XIX, unha longa inverna na que, segundo o profesor composteln, prevaleceu a carencia mis absoluta dos elementos necesarios para congurar o que entendemos por un sistema literario ou mesmo do que se d en chamar unha literatura nacional. Particular atencin lle presta Tarro neste seu contributo ao poeta Nicomedes Pastor Daz (1811-1863), a quen considera un precoz romntico que, probable lector do Werther de Goethe sendo anda moi mozo, deixou boa mostra de tales inclinacins na sa gloga de Belmiro e Benigno.

    Veen despois cinco contribucins sobre asuntos relacionados co cultivo e o estudo do galego na antesala do Rexurdimento que ata o de agora foron pouco ou nada tratados. As de Rosario lvarez e Ernesto Xos Gonzlez Seoane lan-zan a mirada crtica sobre o conxunto dos textos reunidos nos Paps demprenta condenada dados a coecer en 2008. No seu artigo, Rosario lvarez somete a escrutinio oito variables morfolxicas co obxectivo de que a sa anlise axude a coecer mellor os textos en galego dos inicios do XIX, a establecer similitudes e diferenzas entre eles e a obter indicios lingsticos slidos que permitan elaborar hipteses ben fundamentadas sobre a autora de moitos deles. Gonzlez Seoane, desde o convencemento de que o emprego do galego nos textos de intencin propagandstica ou proselitista forma parte dunha estratexia de achegamento emocional ao receptor popular da poca, analiza os recursos lxicos que en tales obras se explotan para tratar de producir a sensacin de que o galego que nelas se utiliza verdadeiramente popular. Pola sa parte, Carme Hermida Gulas e Ramn Mario Paz dirixen o foco de luz en exclusiva cara a algns dos textos da poca, para as abordalos a fondo. Hermida analiza unha das mis singulares e extensas tertulias populares daquel tempo (a Parola de Cacheiras, de ideoloxa carlista, elaborada por volta de 1836 pero non publicada daquela), ao paso que

  • 11

    LIMIAR

    Mario estuda os aspectos lingsticos da obra en galego dunha das personali-dades mis indomeables do pequeno crculo dos fundadores do xornalismo en Galicia: Antonio Benito Fandio. No ltimo contributo desta seccin, Damin Surez Vzquez realiza unha presentacin dos traballos lingsticos da poca pre-galeguista que na actualidade se coecen, nos que aprecia evidentes limitacins que non poden deixar de se poer en relacin cos tamn reducidos alcances da producin literaria e xornalstica en galego das primeiras dcadas do XIX.

    Finalmente, baixo o rtulo de Mis Paps, presentamos na terceira seccin deste volume tres traballos en que se realizan edicins e estudos de textos ou primei-ras edicins de textos do sculo XIX anteriores a 1847 que, por descoecemento noso, non apareceron nos Paps demprenta condenada publicados en 2008. Todos eles se presentan cronoloxicamente ordenados na edicin preparada por Damin Surez Vzquez e por min mesmo. Deseguido, Gonzalo Navaza edita e estuda un conxunto documental composto por tres pezas manuscritas en que se relatan uns feitos acontecidos na parroquia de Esmelle e na vecia vila de Ferrol arredor do ano 1827, ao tempo que Xurxo Martnez Gonzlez centra a sa atencin nunha carta liberal en galego publicada o 2 de agosto de 1835 no madrileo Eco del Comercio, o gran valedor da causa progresista na Espaa inmediatamente posterior morte de Fernando VII. As como Navaza desvela a identidade do autor de polo menos unha das tres pezas contidas no manuscrito de Esmelle (o sacerdote Xos Mara Fonte Montenegro), Martnez opina que a carta en galego inserida no Eco del Comercio en 1835 debeu de ser escrita polo republicano ribadense Vicente lvarez Miranda.

    Con toda a certeza, o aumento do cultivo escrito da lingua galega e da publi-cacin de textos en galego garda estreita relacin co xermolar dos sentimentos e ideoloxas galeguistas, que nos principios do sculo XIX, cando as vellas estrutu-ras do Antigo Rxime empezaban a abanear levemente, se encontraban en estado anda embrionario. Ora ben, ese aumento est tamn indubidablemente conec-tado coa aparicin e o primeiro desenvolvemento da prensa en Galicia, propicia-dos polo vivaz debate pblico suscitado daquela entre os absolutistas e os liberais, dicir, entre os partidarios de deixar estar as cousas tal como vian estando desde haba sculos e os que propugnaban a instauracin dunha nova orde poltica e socioeconmica sustentada sobre a base do recoecemento da soberana popular. Os traballos que neste volume se agruparon constiten unha reexin colectiva sobre todos estes procesos.

  • ndice

    ensa

    io &

    inve

    stig

    aci

    n

  • TTULO DO LIBRO

    6

    17

    19

    49

    67

    89

    107

    181

    183

    LIMIARRamn Mario Paz

    OS PRIMEIROS PASOS DO XORNALISMO NO CONTEXTO GALEGO E ESPAOL DOS INICIOS DA IDADE CONTEMPORNEA

    Galicia entre das revolucins (1789-1808). Pensamento e culturaXos R. Barreiro Fernndez

    Catalua y los inicios de la prensa peridica en EspaaJaume Guillamet

    El primer periodismo vasco: formas protoperiodsticas y primeros peridicos (1680-1858)Javier Daz Noci

    A sociedade de principios do sculo XIX como receptora da primeira prensa galegaXos Ramn Pousa Estvez

    A loita do plpito contra o peridico: a presenza de modalidades expresivas dialogadas nos textos galegos de inicios do sculo XIXRosa Aneiros Daz e Xos Lpez Garca

    LINGUA E LITERATURA GALEGAS NOS INICIOS DA IDADE CONTEMPORNEA

    A literatura galega anterior ao RexurdimentoAnxo Tarro

  • 213

    261

    287

    317

    385

    427

    429

    513

    555

    Achegamento ao perfil lingstico dos autores dos inicios da Idade Contempornea Rosario lvarez

    Notas sobre a funcionalidade do popularismo lxico nos textos galegos do Prerrexurdimento Ernesto Xos Gonzlez Seoane

    Contribucin a unha anlise da Parola de CacheirasCarme Hermida Gulas

    Anlise lingstica da obra en galego de Antonio Benito FandioRamn Mario Paz

    Algunhas notas sobre vocabularios e outros traballos lingsticos da poca pregaleguista Damin Surez Vzquez

    MIS PAPS

    Novos textos e primeiras edicins de textos do Prerrexurdimento ata o de agora esquecidos ou ignoradosRamn Mario Paz e Damin Surez Vzquez

    Un texto indito de 1827: A carta do cura de EsmelleGonzalo Navaza

    Carta dun liberal galego no voceiro do progresismo espaol Xurxo Martnez Gonzlez

  • ttULO DO LIBRO

  • OS PRIMEIROS PASOS DO XORNALISMO NO CONTEXTO GALEGO E ESPAOL DOS INICIOS DA IDADE CONTEMPORNEA

  • GaLICIa EnTRE DaS REVoLUCInS (1789-1808). PEnSamEnTo E CULTURaXos R. Barreiro FernndezUniversidade de Santiago de Compostela

  • Cal foi o impacto inmediato en Galicia dos sucesos de 1789 en Francia que iniciaban o proceso revolucionario? Practicamente nulo. A travs de distintos subterfuxios chegaban informacins, papeis, gacetas e propaganda1, pero os be-neciarios destas informacins s as comentaban entre os familiares e amigos mis ntimos, non se creaba unha opinin pblica por falla de xornais e polo medo que proxectaba a Inquisicin omnipresente. Os mecanismos de coercin do estado absoluto funcionaron en forma perfecta impedindo que a informacin se convertese en opinin pblica.

    A maior parte da intelectualidade galega estaba inmersa nun tmido proceso de reconversin que garantira o progreso sen lesionar nin os intereses de clase nos que estaban instalados nin o modelo sociopoltico do absolutismo vixente. Foron os ilustrados quen dende o primeiro momento se opuxeron radicalmente Revolucin.

    A Universidade de Santiago de Compostela, a factora intelectual mis importan-te de Galicia, anda tardou en tomar conciencia da transcendencia da Revolucin. Empeada en loitas tribais e domsticas, reprodutora dunha ciencia tradicional, non era a caixa de resonancia das demandas dun pas que non acababa de espertar.

    E, non obstante, cando entramos no ano 1808 o panorama variara radical-mente. Hai un pensamento liberal e progresista que aposta polo cambio radical, crase unha opinin pblica grazas ao esforzo dos 41 xornais que aparecen entre 1808 e 1815, publcanse centos de folletos e o pas encara o futuro ideoloxica-mente moi dividido, pero consciente da sa forza e da sa vitalidade.

    Neste artigo intentamos afondar nos mecanismos utilizados pola sociedade galega, neste curto perodo de case vinte anos, para experimentar tal transforma-

    1 No ano 1796 foron interceptados pola Inquisicin da Corua 600 abanos, que chegaran ao porto proceden-tes de Baiona (Francia) e que foran remitidos ao comerciante corus Felipe de Pola. Algns traan lminas bastante indecentes y escandalosas e outros traan inscripciones alusivas a la libertad y su constitucin.

  • Xos R. Barreiro Fernndez

    22

    cin. unha historia de lxicas ocultacins para fuxir das gadoupas inquisito-riais, de protagonistas annimos, de avances e retrocesos, que s veces fan difcil trazar o discurso de cambio. Con estas cautelas escribimos este artigo.

    1. GALICIA, MODELO DA SOCIEDADE TRADICIONAL

    No sculo XVIII Galicia reproduca, en escala reducida, o modelo espaol dunha sociedade estancada (ags a periferia mediterrnea) ou escasamente evoluciona-da, densamente codicada por leis, usos e costumes que xaban o paradigma e modelo de vida e na que a alianza entre o Altar e o Trono funcionaba en forma case perfecta.

    Cunha poboacin cun predominio avasalador do sector rural2 e, consecuente-mente, sen a capacidade de modernizacin que, en principio, garante a sociedade urbana, Galicia era o marco axeitado dunha sociedade tradicional, facilmente controlable, e na que algns espasmos sociais, de difcil etioloxa, como os mo-tns de Ulloa (1790) ou de Sargadelos (1798), que quedaron illados e sen con-tinuidade, poan de manifesto, en forma moi clara, a ecacia dos mecanismos coercitivos.

    O obxectivo principal daquel modelo de sociedade era a sa reproducin, no posible, sen cambio ningn.

    O eixo central do sistema constituao o poder absoluto do monarca e, insepa-rable deste concepto, a alianza entre o Altar e o Trono. A doutrina sobre o poder monrquico experimentou en Espaa unha involucin no sculo XVIII coinci-dindo cos ataques que recibe a institucin monrquica en Francia e Centroeuro-pa, bastante antes da Revolucin. E principalmente o pensamento eclesistico quen se pon ao servizo da monarqua elaborando un discurso, sen matices, en favor do absolutismo rexio en clara contradicin coa mellor tradicin xurdica

    2 No censo de 1787 consta que Galicia tia 1.345.803 habitantes e s tres cidades alcanzaban unha po-boacin de mis de 10.000 habitantes (Ferrol, Santiago e A Corua), o que signica o 4% da poboacin de Galicia. Con mis de 4000 habitantes estaban, ademais das tres citadas, Mondoedo, Lugo e Ponteve-dra, dicir, o 4,9%. E inclundo as poboacins de mis de 3000 habitantes (Betanzos, Tui, Padrn, Marn, Vigo e mais Ourense, que non chegaba aos 3000), teriamos que a sociedade urbana s alcanzaba o 6,2% de toda a poboacin galega. Cf. a introducin de A. Eiras Roel na sa obra: Santiago de Compostela. 1752. Segn Las Respuestas Generales del Catastro de Ensenada, Madrid, Tabapress, 1990.

  • GALICIA ENTRE DAS REVOLUCINS (1789-1808). PENSAMENTO E CULTURA

    23

    da Igrexa representada por Surez, Vitoria, Castro etc. Un poder sagrado que converte o Rei en ministro de Dios en la tierra, en Vicedis3 ao que temos que obedecer anda que goberne mal, como Cristo obedeceu a Pilatos a pesar de que se equivocaba4.

    A doutrina de Jamin sobre a monarqua era unha sntese ben lograda do pen-samento reaccionario anterior:

    La Iglesia est en el Estado, y el Estado en la Iglesia, el pastor con su rebao debe obede-cer a las leyes del Estado en lo temporal y el Rey con su pueblo, debe obedecer a las leyes de la Iglesia en lo espiritual []

    porque todo es recproco entre la Iglesia y el Estado. Deus, que a orixe de toda potestade no mundo,

    [] ha querido que entre las dos autoridades pudieran ayudarse y sostenerse recproca-mente []. Si las dos estn de acuerdo, el mundo est bien gobernado.

    Por conseguinte, non hai no mundo dous poderes senn un, o nico poder de Deus, pero que se exerce a travs de das potestades, a espiritual e a temporal, que desta forma actan vicariamente en nome do propio Deus5. De aqu que o somete-mento e a obediencia ao Rei non sexa mis que sometemento e obediencia a Deus.

    3 Expresins que corresponden ao telogo poltico frei Rafael de Vlez. Cf. Barreiro Fernndez, X. R., Ideario poltico-religioso de Rafael de Vlez, obispo de Ceuta y arzobispo de Santiago (1770-1850), Hispania Sacra XXV (1972), pp. 12-24.

    4 Jamin, Nicols, Antdoto contra el veneno de la incredulidad, y de la herega, Madrid, 1778, traducida por Jacinto de la Barrera. Nesta obra aparece unha sntese exacta deste pensamento ultramonrquico. A sa in-uencia no pensamento absolutista foi enorme, incluso entre os bispos, fundamentalmente pola enxeosa composicin que amosaba. En poucas palabras expoa os seus pensamentos sobre cada unha das materias (en letra grande) e a continuacin citaba os fundamentos de cada pensamento: as Sagradas Escrituras, os Santos Pais da tradicin, os textos dos concilios etc. (en letra mis mida). Os pensamentos centrais do discurso aparecan expostos en forma rotunda, sen a menor vacilacin, sen dar entrada a ningunha discu-sin, como dogmas. O feito de ofrecer ademais os textos de cada pensamento, converteu a sa obra nun manual moi prctico para os sermns e para a redaccin de pastorais. Nesta obra, o realismo alcanza as mis altas cotas e conduce, habilmente, aos lectores seguinte conclusin: os ataques monarqua abso-luta agochan outro obxectivo moito mis grave: a demolicin da Igrexa, que neste intre se apoia no poder monrquico. Eliminados estes dous obxectivos, quedar o campo libre para a incredulidade e a herexa.

    5 Jamin, N., Op. cit., pp. 176-180.

  • Xos R. Barreiro Fernndez

    24

    Esta a base doutrinal da alianza entre o Altar e o Trono.Podendo ou non falar da debilidade da administracin perifrica da monar-

    qua no sculo XVIII6, o que parece evidente que hai un reparto de funcins, correspondndolle Igrexa a lexitimacin do discurso monrquico, a xacin dunha moral pblica, e, en denitiva, o control social a travs da sa rede clerical, que chegaba ata os recantos mis descoecidos do territorio galego a travs do aparato represivo que haba en cada diocese e, nalmente, a travs da Inquisicin.

    A Igrexa galega era moi poderosa: posua o 52% de toda a riqueza rstica galega, perciba dous terzos do caudal rendeiro que se pagaba en Galicia, o seu poder seorial afectaba a cinco das sete cidades, ao 42% das vilas e ao 55% das freguesas7, sen contar coas rendas do voto de Santiago que anualmente perciba a Igrexa de Santiago e que investigou a fondo e con precisin a profesora O. Rei Castelao.

    Este poder non se circunscriba, como evidente polos datos que acabamos de proporcionar, ao mbito espiritual. Era un poder econmico e social que puxo a disposicin da monarqua para asegurar o pacto radical establecido entre os dous poderes.

    A Igrexa penetrou coa sa doutrina e, sobre todo, coa sa moral nas familias. Reforzou a autoridade paterna minorando paralelamente o rol da muller, sempre valorada con suspicacia pola clereca celibata por veren nela o reexo afastado dunha Eva pola que entrou o pecado no mundo. Posiblemente o reforzamento da autoridade paterna (pola que a muller pasaba da tirana do pai tirana do marido en canto casaba) non era mis que unha estratexia poltica

    [] que buscaba imponer por la fuerza de la ley un modelo patriarcal y jerrquico de au-toridad, consolidando la gura del Rey como jefe indiscutible del gobierno y protegiendo la gura del pater familias como rector de la unidad familiar8.

    6 Saavedra, P., Poder e sociedade na Galicia do Padre Sarmiento, en O Padre Sarmiento e o seu tempo. Actas do Congreso Internacional do Tricentenario de Fr. Martn Sarmiento (1695-1995), Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega/Universidade, 1997, t. I, pp. 75-83.

    7 Saavedra, P., La Iglesia Gallega, en Villares Paz, R. (dir.), Historia de Galicia, Vigo, Faro de Vigo, 1991, pp. 577-596.

    8 Saavedra, P. e Sobrado Correa, H., El siglo de las Luces. Cultura y vida cotidiana, Madrid, Ed. Sntesis, 2004, p. 194.

  • GALICIA ENTRE DAS REVOLUCINS (1789-1808). PENSAMENTO E CULTURA

    25

    Moi vinculada a esta concepcin estaba a zaa visin do ideal da masculinida-de que noutros tempos xera grande e vitoriosa a Espaa e que agora a debilitaba co seu efeminamento (outra referencia lxica pero sobre todo conceptual referida muller). Non me resisto a reproducir este texto de nais do sculo XVII, com-pendio das necidades que se predicaban nos plpitos:

    En otros tiempos (no ha muchos aos) la nacin espaola, con dexarse ver, se haca temer y respetar: se daba un hombre una buelta con el vigote a la oreja y se ataba el estremo de la barba en la pretina y ms miedo causaban con echar la mano a la barba que oy con sacar la espada. O tiempos!, o nacin Espaola!, quien te ha fascinado?, quien ha hecho que dege-neres de tu antiguo lustre y valor? No se que responda. Desde que ay chocolate en Espaa se afeminaron los hombres, se deslizaron las mujeres y an lo ms perfecto empez a relaxarse. Coneso que lloro al ver tantas culpas y este abuso de la profanidad irremediable y ha llegado a tan exorbitante estremo la compostura en los hombres, que yo s, que visitado un mdico a un enfermo, le hall con tantas cintas y compostura en la cama que juzg era mujer9.

    Foi a Igrexa quen impuxo a necesidade de que os llos solicitasen licenza dos pais para poderen contraer esponsais e matrimonio e fxoo en forma tan insisten-te que o non facelo ou resistirse decisin do pai non anulaba o matrimonio10 pero era motivo para declaralo ilcito, ilicitude que comportaba non s conse-cuencias econmicas como o desherdamento, senn tamn o descreto social.

    O tema foi obxecto de investigacins recentes11, pero sempre dende a perspec-tiva civil, especialmente dende a aparicin da Real Pragmtica de Carlos III do

    9 Frei Antonio de Ezcaray, predicador de S. M., Voces del dolor, nacidas de la multitud de pecados que se come-ten por los trajes profanos, afeites, escotados e culpables ornatos [], Sevilla, 1691, p. 22.

    10 As dbidas doutrinais que haba sobre a nulidade dos matrimonios celebrados sen o consentimento dos pais foron resoltas polo Concilio de Trento na Ses. 24, cap. 1. Decisin motivada porque algunhas seitas protestantes o declaraban nulo.

    11 Fernndez Prez, P., El declinar del patriarcalismo en Espaa. Estado y familia en la transicin del Anti-guo Rgimen a la edad contempornea, en Casey, J. e Hernndez, J. (eds.), Familia, parentesco y linaje, Murcia, Univ. de Murcia, 1997, pp. 379-394. Case sempre se insiste na lexislacin civil deixando un anco aberto de maior importancia como o da teoloxa moral, que a que ilustraba a mente dos cl-rigos e a que lles daba pautas de comportamento neste e noutros puntos. En principio, o Estado deixou nas mans da Igrexa a catequtica sobre o matrimonio e s en contados casos o rei se pronunciou sobre a cuestin, mentres que a catequizacin da Igrexa foi constante e sempre a mesma durante o sculo XVIII, antes e despois da publicacin da Real Pragmtica de 1776.

  • Xos R. Barreiro Fernndez

    26

    23 de marzo de 177612 na que se prohiba o matrimonio sin esperar el consejo y consentimiento paterno e sometndose os que vulneraban a lei s penas con-seguintes:

    [] as los que lo contraxeren, como los hijos y descendientes que provinieren de tal ma-trimonio, quedarn inhbiles y privados de todos los efectos civiles, como son el derecho a pedir dote o legtimas y de suceder como herederos forzosos y necesarios en los bienes libres que pudieran corresponderles por herencia de sus padres o abuelos.

    Est claro que o que determina a Pragmtica era el abuso de contraer matri-monios desiguales, o que signicaba un principio de desorde civil xa que cada un tia o seu rol na sociedade e este non poda alterarse por va matrimonial. A liberdade constitua un principio disgregador da xerarqua social.

    Esa era tamn a razn da doutrina eclesistica que, anda recoecendo a va-lidez do contrato feito sen consentimento dos pais, adverta que o prroco non poda, sen licenza do bispo, asistir celebracin do matrimonio nestas circuns-tancias, e que os contraentes cometan pecado mortal, polo que non podan recibir no acto os sacramentos13. Billuart, un dos mis acreditados moralistas da Igrexa, armaba que contraer matrimonio sen o consentimento paterno ou o da persoa que o substituse era un acto gravsimamente ilcito14.

    Todas estas medidas non s tian como obxectivo evitarlles aos llos futuras consecuencias; o obxectivo principal era asegurarlle ao pai o exercicio dun poder patriarcal, no seo da familia, garantir a igualdade de bens e fortunas dos con-traentes ou conseguir que os llos aceptasen os amaos feitos polos pais, sen ter en conta mis que a riqueza e o honor, e non a vontade dos llos.

    Baixo a especie de que o matrimonio un sacramento, a Igrexa penetra na intimidade da familia e das persoas nun dos actos mis persoais da vida.

    12 Novsima Recop. Libro X, tit. 2, lei 9.13 Genetto, F., eologia Moralis, t. II, pars II, Matriti, 1871, p. 205-206.14 Billuart, C. R., Summa S. omae sive Cursus eologiae, Pars Tertia, Tractatus de matrimonio, art.. VI,

    pp. 583-584. Pola sa parte Afonso de Ligorio, considerado o prncipe dos moralistas, ofrece unha ela-borada casustica e nalgns casos interpreta que se a oposicin dos pais razoada e xusta porque hai unha grande diferenza de clases entre os contraentes e de condutas, podera tratarse dun matrimonio invlido porque, en hiptese, unha das partes contraentes estara incapacitada pola sa mala conduta ou porque contrae matrimonio con dolo. Cf. Alphonso de Ligorio, eologia Moralis, t. II, Matriti, 1797, pp. 19 e ss.

  • GALICIA ENTRE DAS REVOLUCINS (1789-1808). PENSAMENTO E CULTURA

    27

    Manter o equilibrio social foi outra das responsabilidades da Igrexa galega. Era necesario que cada un se sometese ao rol xado pola Providencia no corpo social. Nun sermn predicado en Lugo, o bispo Arma15 expuxo claramente esta doutrina:

    En este orden tan sabio, tan suave, ha distribuido Dios las varias clases de los hombres, dando a cada uno aquella suerte y aquel destino que nos conduce al n general de la humana sociedad []. A unos les ha hecho ricos para socorrer a los pobres, a otros los ha hecho pobres para solicitar el socorro de los ricos; en aquellos ha querido ejercer la liberalidad, la caridad; en estos la paciencia, la santa resignacin.

    A requirimento do monarca Carlos III, as ordes monsticas de Galicia fundaron unha serie de escolas para os llos dos labregos. O mosteiro de Oseira construu unha escola cun internado para corenta llos dos colonos do propio mosteiro. Ve-laqu a losofa social desta fundacin. Durante tres anos aprenderan:

    [] la doctrina cristiana, la lengua castellana, a leer y escribir, pero no la gramtica ni otra fa-cultad, de modo que con esta enseanza sean restituidos a sus padres a la edad de diez o doce aos, que es la competente para que puedan aplicarse a la agricultura o a las artes y ocios; y a n de que no se aparten de esta inclinacin y no extraen despus la vida de sus casas, se ha prevenido sabiamente que el vestido de los nios en la escuela sea aseado, pero basto y humilde, sin distintivo alguno cual corresponde a hijos de labradores y que su alimento sea el comn de las personas de su clase16.

    En denitiva, asegurar o equilibrio social mantendo a cada un no status asig-nado pola Providencia.

    Os misioneiros que predicaban nas vilas e nas parroquias rurais de Galicia fo-mentaban non unha devotio racionalizada senn o fanatismo. Para iso non dubi-daban en recorrer falsa milagrera e supersticin para crear unha expectacin irracional, que era a atmosfera axeitada para sementar as ideas mis reaccionarias

    15 O sermn non foi publicado ata 1818, pero foi pronunciado varios anos antes. Cf. Arma, Sermones, II, Madrid, 1818, p. 446.

    16 Tomado de Antn Costa Rico, Historia da educacin e da cultura en Galicia, Vigo, Eds. Xerais, 2004, p. 582.

  • Xos R. Barreiro Fernndez

    28

    sobre o poder poltico e mis interesadas sobre o predominio do poder eclesisti-co. Nada saberiamos destas misins se non tivesen os propios misioneiros, s ve-ces, o descaro de publicalas, coas consabidas licenzas das autoridades eclesisticas que, desta maneira, se facan cmplices da fraude.

    O carmelita P. Colmenero, que percorreu Galicia entre 1744 e 1751, deixounos o testemuo dos xitos misionais, adobiados cunha serie de milagres17. Aseguraba o P. Colmenero que cantos levasen posto o escapulario da Virxe do Carme estaban de-fendidos contra o lume e a auga, porque muros y casas se han arruinado a impulsos de horrososos huracanes y habiendo cado sobre los que vestan el santo escapulario, salieron [indemnes] por virtud de esa preciosa prenda18. Conta tamn que en San Miguel de Padreda (Ourense) morrera no ano 1746 unha nena, lla de Blas Carnero, pero que algun tivo a feliz idea de poerlle o escapulario do Carme e a nena resuci-tou dicindo yo he muerto y vuelvo a la vida por intercesin de la Virgen Santsima del Carmelo19. En San Pedro de Lema (Arza), en 1745, estaba esfollando o millo Mara Lpez e esvaroulle da man unha cana de millo e un ollo quedoulle colgado so-bre la mexilla, pero puxronlle o escapulario e o ollo volveu ao seu sitio20. A ecacia do escapulario era tal que tamn beneciaba os animais: na Pobra do Den (A Coru-a), un cerdudo que estaba xa cebado para a matanza enfermou repentinamente e estaba para morrer cando o sancristn Diego Gonzlez lle aconsellou familia que lle puxesen o escapulario e as prontamente se levanto el cerdo bueno y sano21.

    A pesar de que a Igrexa exerca en forma continua a presin social sobre as familias e as persoas, a educacin e as colectividades, sempre caba a posibilidade de rebelins individualizadas e de infractores da orde establecida. Para esas situa-cins os ordinarios ou bispos tian un aparato coercitivo ecaz. En cada diocese haba un tribunal eclesistico, presidido polo provisor, no que o scal era o per-

    17 Colmenero, Francisco, El Carmelo ilustrado, con favores de la Reyna de los Angeles, con indulgencias y privi-legios, con Tropheos y esclarecidas Virtudes de sus Hijos, Valladolid, 1754.

    18 Ibidem, p. 235. Maior ecacia demostrou o servo de Deus, Fr. Gernymo de Corlen, lego franciscano, porque non s dominaba o lume e a auga, senn os catro elementos: terra, auga, aire e lume. Cf. Fr. Fran-cisco de Ajofrn, Primores de la Divina Gracia manifestados en la admirable vida y portentosos milagros del nuevo taumaturgo de Sicilia, el siervo de Dios Fr. Gernymo de Corlen, Religioso Lego Capuchino, Madrid, 1775 (2 ed.), pp. 225-239.

    19 Ibidem, p. 288.20 Ibidem, pp. 290-291.21 Ibidem, pp. 270-271.

  • GALICIA ENTRE DAS REVOLUCINS (1789-1808). PENSAMENTO E CULTURA

    29

    soeiro mis temido, con alguacs e cun crcere episcopal. Non s se xulgaban nes-te tribunal as causas espirituais senn todas as que rozaban os dereitos da Igrexa.

    Ademais os bispos podan exercer o seu poder de interdicin (pechando unha igrexa ou lugar sagrado), de suspensin (para os clrigos) e de excomun, pala-bra que causaba pavor no pobo22.

    Finalmente estaba a Inquisicin, que se foi especializando en determinados delitos: bigamia, sodoma, supersticin, cregos solicitantes e, sobre todo, a per-secucin das ideas e dos escritos heterodoxos ou simplemente discrepantes da doutrina catlica.

    Unha aproximacin estatstica sobre as 198 causas abertas no sculo XVIII23 pola Inquisicin pon de manifesto que o 58% destas se rere a temas de opinin ou de heterodoxia (ler e reter libros prohibidos, defender na Universidade ou en actos colexiais teses ou proposicins non axustadas ortodoxia, conversas nas que se coaban erros teolxicos, ter ou transmitir obras referentes Revolucin francesa etc.), reveladoras todas elas da atencin prestada penetracin de novas ideas e defensa da tradicional doutrina catlica. O resto das actuacins da In-quisicin teen como obxectivo a persecucin de condutas delituosas, especial-mente os delitos de bigamia e de solicitacin en confesin.

    Todo estaba controlado, sometido disciplina da Igrexa e supervisado por esta: os vestidos das mulleres24, os adornos25, as comedias, os xogos, as lecturas,

    22 A excomun mis coecida en Galicia era a paulia, que na prctica equivala excomun. Pero haba unha acepcin estritamente cannica. Aplicbase cando se trataba de recuperar bens legados testamenta-riamente pero que, por fraude ou ocultamento, non chegaran de feito a mans dos destinatarios. Se non haba probas xurdicas para recuperar estes bens, entn o demandante solicitaba do Provisor un decreto de excomun contra todos aqueles que, coecendo o destino fraudulento que se lle dera herdanza, se negasen a testemuar. O Provisor estenda entn unha excomun e esta tia que ser lida un domingo durante a misa parroquial. A lectura a acompaada dunha liturxia complexa creada para causar terror entre o pobo. Nos das seguintes presentbanse os escribns e recollan a informacin que lles proporcio-naban os vecios. Desta forma e xa cos testemuos dos vecios procedase a abrir un proceso. A excomu-n, pois, s era unha ameaza para cumprir o obxectivo de clarexar o destino dos bens.

    23 Fixemos a estatstica seguindo os expedientes que se conservan no Archivo Histrico Nacional, Seccin Inquisicin.

    24 Referndose compostura das mulleres o xa citado P. Ezcaray escribiu: que si las doncellas por no afeytarse han de perder casamiento, que lo pierdan y no se afeyten, porque menos inconveniente es perder casa-miento, que perder su alma, Voces del dolor [], p. 54.

    25 Qu mas pervertirse y destruirse la naturaleza, que hazerse una mujer una llaga en las orejas para colgar las arracadas, Ezcaray, Voces del dolor [], p. 93.

  • Xos R. Barreiro Fernndez

    30

    os estudos e ata o propio calendario agrcola, que via xado por un santo26, de maneira que o mundo rural galego era coma un espazo sagrado, e por iso, s con-trolado pola Igrexa. O control da Igrexa e o control do Estado xeron de Galicia un territorio amansado no que as voces discrepantes tian que buscar outros ceos mis propicios.

    2. A EPIDRMICA INFLUENCIA DA ILUSTRACIN

    Coincide o perodo que estudamos coas derradeiras manifestacins do move-mento ilustrado e a pregunta obrigada: por que a Ilustracin galega foi incapaz de darlle ao pas o pulo rexenerador que precisaba?

    2.1. As bases loscas da Ilustracin espaola e galega

    o momento do descubrimento da Razn como contraposicin tradicin, entendida esta como o repertorio de saberes falsos cos que se pretenda explicar a realidade. A Razn a lei universal, a harmona preestablecida no cosmos, que a razn humana ten que coecer para interpretar axeitadamente o mundo e para propiciar un desenvolvemento harmnico das leis insitas na propia natureza.

    O descubrimento da Razn como lei universal non produciu na Ilustracin espa-ola nin na galega unha contraposicin entre Fe e Razn, como sucedeu en Francia e en Centroeuropa. Aqu foi interpretada a razn humana como un privilexio que Deus concedeu persoa para descubrir as leis naturais. Desta maneira a razn hu-mana ten unha funcin instrumental en canto que serve para interpretar o mundo.

    Non hai contraposicin entre Fe e Razn porque a razn humana tamn se integra no plan de racionalidade programado ab aeterno pola divindade ao crear o mundo.

    De aqu a necesidade de aplicar a intelixencia natureza para dominala, exer-cicio que ten que facerse cienticamente, dicir, con rigor lxico e sistemtico, eliminando as crenzas supersticiosas e milagreiras coas que a tradicin pretenda explicar, por va de crenza e non de ciencia, unha realidade incontrolada.

    26 No refraneiro popular galego constante a referencia dos tempos agrcolas aos santos. Cf. Barreiro Fer-nndez, X. R., Historia contempornea de Galicia, t. IV, A Corua, Ed. Gamma, 1984, pp. 156-161.

  • GALICIA ENTRE DAS REVOLUCINS (1789-1808). PENSAMENTO E CULTURA

    31

    Isto explica o xigantesco esforzo dos ilustrados por estender a ciencia por me-dio de institucins, revistas e libros. Unha ciencia que non deba ser discursiva senn til porque, como dica Campomanes, me parece ms til al gnero hu-mano la invencin de las agujas de coser que la Lgica de Aristteles y un gran nmero de sus comentadores, los cuales han sido en Espaa ms comunes que las fbricas de agujas27.

    A ciencia non s afecta intelixencia senn tamn vontade e aos hbitos da persoa, en denitiva educacin, porque, como dica Aranguren, los ilustrados estaban convencidos de que el hombre solamente por ignorancia [] es malo28.

    O sometemento da razn humana Razn, que escamotea a tensin dialc-tica que si se produce noutras ilustracins europeas, impediu un afondamento mis radical da antropoloxa ilustrada e explica que, sorprendentemente, nin un s ilustrado galego nin unha soa das sas obras fose perseguida pola Inquisicin29.

    2.2. Os eixes da Ilustracin galega

    Como consecuentes sicratas optan prioritariamente pola racionalizacin da infraestrutura agraria, que consista en respectar o exercicio das propias leis eco-nmicas eliminando os obstculos (case sempre legais) que impedan o exercicio desas leis naturais. Pero chegarmos a este punto agroman todas as contradicins da Ilustracin galega. En canto se trataba de estudar as reformas concretas a rea-lizar por va lexislativa entrbase nunha contradicin con intereses dos propios afectados por esas reformas.

    Para Lus Vicente Pereira, Francisco de Castro e Lucas Labrada a reforma pasaba inevitablemente pola liquidacin dos morgados e a consecuente desamor-tizacin das terras. Pero a crtica s vinculacins non xera, porn, as conseguintes posturas en favor dunha inmediata supresin das mesmas, porque, como sinala Pereira, no estamos en estado de cortar de raz tan grave dao, suprimiendo enteramente los mayorazgos.

    27 Campomanes, P., Discurso sobre la educacin popular de los artesanos y su fomento, Madrid, 1775, p. 35.28 Aranguren, J. L., Moral y Sociedad, Madrid, Cuadernos para el Dilogo, 1967, p. 18.29 O proceso ao ilustrado Cnsul Jove iniciouse pola defensa de determinadas posicins, pero complicouse

    ante unha denuncia por estafa procedente de Asturias. Archivo Histrico Nacional, Seccin Inquisicin, 1788, leg. 3726, nm. 123.

  • Xos R. Barreiro Fernndez

    32

    O feito de que o Expediente da Reforma Agraria, propiciado polo goberno, durara 25 anos e que nalmente non tivera ecacia legal ningunha, revela os fortsimos intereses que estaban en xogo30.

    Outro tema moi controvertido foi o da renovacin ou non dos foros, unha vez fenecido o prazo da sa constitucin. Tampouco aqu atopamos unanimida-de: mentres que para Francisco Castro, cengo, a renovacin debe ser forzosa e inmediata, para o P. Sarmiento non deba aceptarse a renovacin foral e os bens aforados deberan reverter aos propietarios do directo. Sarmiento era monxe biei-to e os mosteiros clamaban contra a renovacin foral.

    Outro eixo da Ilustracin foi a adaptacin da industria poboacin rural, porque, como escriba Campomanes:

    [] la agricultura sin artes [industriais] es lnguida, porque la mujer, las hijas y los nios de un labrador, donde no se ocupan en las fbricas, son una carga, aunque indispensable, que abruma al jornalero y enaquece al labrador ms acomodado.

    Os nosos ilustrados fomentaron a producin txtil, que requira sobre todo traballo feminino. As institucins creadas (Real Consulado da Corua e as So-ciedades Econmicas de Santiago e Lugo) pularon pola importacin de sementes do lio, pola importacin de cnabo e a introducin de novas tcnicas de manu-facturacin.

    Tamn os curtidos reclamaron a atencin dos ilustrados. O cengo de Santia-go Pedro Antonio Snchez redactou unha memoria dirixida ao Rei expoendo as grandes vantaxes que para o campesio galego tia dedicarse subsidiariamente ao curtido,

    [] porque el trabajo que se emplea en el curtido nada embaraza al labrador para que se emplee en las labores del campo: los ratos lluviosos, las horas en que hace mucho calor, la noche misma, son tiempo oportuno para dedicarse a esta ocupacin.

    O benemrito cengo saba que as vantaxes econmicas que poda proporcio-nar o traballo nos curtidos quedaban minoradas pola perda de valoracin social

    30 Anes, G., Economa e Ilustracin en la Espaa del siglo XVIII, Barcelona, Ariel, 1969, pp. 95-135.

  • GALICIA ENTRE DAS REVOLUCINS (1789-1808). PENSAMENTO E CULTURA

    33

    por tratarse dun ocio vil. Na sa Memoria, Pedro Antonio Snchez protestaba enerxicamente contra esta situacin:

    Un labrador que se emplee en el curtido deber, por el mismo hecho, contar que quedar envilecido para siempre, [] y as debe persuadirse que ninguno [dos des-cendentes] ser admitido a los empleos pblicos ni a los del ministerio eclesistico []. Todava hay ms: este hombre deber desde luego desconar de dar estado a sus hijos. Los labradores, los dems artesanos, se creeran envilecidos si sus hijos hiciesen un enlace [].

    Parece ser que esta Memoria, que foi apoiada pola Sociedade Matritense e contaba co favor de Campomanes, decidiu que Carlos III asinara a Real Cdula do 18 de marzo de 1783 pola que se declaraba que os ocios de curtidor, ferreiro, xastre, zapateiro, carpinteiro e outros son honestos y honrados, y que el uso de llos no envilece la familia, ni la persona del que los exerce ni la inhabilita para obtener los empleos municipales.

    O indubidable benecio que esta Real Cdula proporcionaba a determinados ocios pon de manifesto, unha vez mis, a radical limitacin dos proxectos ilus-trados. A Ilustracin elevaba, por va de privilexio, a condicin social dos que se ocupaban e traballaban en ocios que ata aquel momento eran considerados vi-les, pero segua mantndose a cualicacin de ocios viles e ocios honrados. Por conseguinte, a Ilustracin foi incapaz de igualar a todas as persoas. Conseguirao o liberalismo ao elevar a todos condicin de cidadns.

    2.3. Os ilustrados e a defensa de Galicia

    Un dos aspectos mis novidosos da Ilustracin foi a atencin e mesmo a paixn que algns puxeron cando escribiron sobre Galicia. Os mis destacados foron Sarmiento, o P. Sobreira, Jos Cornide, Somoza de Monsoru, Lucas Labrada. Dentro dunha polisemia pouco precisa, Galicia aparece nestes autores como pa-tria, nacin, reino, tierra, amosando a vivencia da sa galeguidade.

    Porn, cmpre anar tanto a utilizacin destas expresins como a defensa que se fai da riqueza de Galicia fronte ao aparente despoxo que destas riquezas fan os forneos e moi especialmente os catalns.

  • Xos R. Barreiro Fernndez

    34

    Polo que respecta ao primeiro punto sera errnea a interpretacin de que estamos ante un primeiro referente identitario de carcter poltico. Neste senso facemos nosa a interpretacin de Xusto Beramendi:

    Os contidos conceptuais eran sempre obrigadamente anacionais no sentido actual da expresin nacional, isto , no sentido referido a nacin en canto suxeito colectivo de so-berana lextima, pola simple razn de que tal suxeito anda non fora concibido e menos en Espaa. Con todo, se atendemos ao conxunto do discurso colectivo observamos que, anda nesa confusin, a entidade Espaa tende a ser o referente principal no poltico, mentres que a entidade Galicia o no social e no econmico, pero ca relegada a un se-gundo plano no poltico. E se atendemos ao conxunto do seu discurso, parece claro que os fundadores das Sociedades econmicas de Santiago e Lugo participaban do mesmo patriotismo espaol protonacionalista c totalidade dos ilustrados dos territorios metro-politanos da monarqua, o que non lle impeda, nun caso mis de dobre lealdade, asumir a personalidade especca de Galicia nos planos tnico, histrico e socioeconmico e procurar a defensa dos seus intereses privativos31.

    Polo que respecta segunda cuestin, lembremos que a penetracin catal foi percibida por Cornide, Somoza de Monsoru, Sarmiento e algn outro autor como unha inxusta colonizacin e determinante da espoliacin da riqueza gale-ga32. E as escribe Cornide:

    Y he aqu, se presentan los industriosos catalanes, esos holandeses del Medioda, que vinculan su subsistencia en los productos de su industria, esos hombres especuladores, cuyas operaciones dirige solo el inters y derramndose en varias colonias de pescadores y tracantes por la costa, ocupan hasta la ms pequea ensenada, emprenden la ruina de su pesca, trastornan el comercio de sus naturales, dexndolos en una sujecin precaria33.

    31 Beramendi, J., Modulacins galegas do reformismo ilustrado, en Real Sociedad Econmica de Amigos del Pas de Santiago de Compsotela (1784-2006), Santiago de Compostela, Fundacin Caixa Galicia, 2006, p. 61.

    32 Alonso lvarez, L., Industrializacin y conictos sociales en la Galicia del Antiguo Rgimen (1750-1830), Madrid, Akal, 1977.

    33 Cornide, J., Memoria sobre la pesca de la sardina en las costas de Galicia, Madrid, 1774, pp. 59-60.

  • GALICIA ENTRE DAS REVOLUCINS (1789-1808). PENSAMENTO E CULTURA

    35

    Pola sa parte, Somoza de Monsoru34 cualica como un dos estorbos da ri-queza de Galicia la pesca de los catalanes en Galicia y la franqueza y mtodo con que la ejecutan35 e o P. Sarmiento denuncia que os marieiros galegos estn padeciendo las tiranas de los que inundaron a Galicia, para arrasar las semillas de la pesca sin que haya quien los refrene.

    Esta alporizada defensa da riqueza de Galicia e a consecuente denuncia da espoliacin que sofre apiase nunha falsa concepcin da riqueza, que revela que ningn deles lera a A. Smith. Para eles a riqueza era un valor xo, unha especie de torta a repartir, e cada un tia que defender o seu quin fronte aos demais.

    Se ben certo que hai unha defensa dos intereses de Galicia, o que pon de ma-nifesto a sa galeguidade, non menos certo que hai no fondo unha concepcin precientca sobre a riqueza que pon de manifesto a sa desinformacin.

    2.4. Ilustracin e poltica: un reformismo supercial

    O que dene a Ilustracin espaola e galega e denitivamente as separa da Ilus-tracin europea a concepcin do poder poltico.

    Para os ilustrados a concepcin estamental da sociedade era algo inamovible e responda s esixencias da propia natureza que nos sita en status diferentes. Pero a sociedade estamental require para o seu funcionamento do poder absoluto do monarca. Por iso os ilustrados enfatizaron o poder da monarqua, eixe de todo cambio, de toda modernizacin e que contaba, ademais, co fanatismo popular. As o di, con non poucas doses de cinismo, o ilustrado e protoliberal Len del Arroyal:

    Para el logro de las grandes cosas es necesario aprovecharnos del fanatismo de los hombres. En nuestro populacho est tan vlido aquello de que el Rey es seor absoluto de la vida, las haciendas y el honor, que el ponerlo en duda se tiene por especie de sacrilegio y he aqu el nervio principal de la reforma. Yo bien s que el poder omnmodo del monarca expone la

    34 Somoza de Monsoru, F., Estorvos i remedios de la Riqueza de Galicia: Discurso poltico legal, Santiago de Compostela, 1775, pp. 58-70, 2 vols.

    35 Vxase o estudo preliminar de X. R. Barreiro Fernndez obra de Somoza de Monsoru en Estorbos y remedios de la riqueza en Galicia, Santiago de Compostela, Escola Galega da Administracin Pblica, 1995, pp. 9-48.

  • Xos R. Barreiro Fernndez

    36

    monarqua a los males ms terribles, pero tambin conozco que los males envejecidos solo poden ser curados por el poder omnmodo36.

    O que para Len de Arroyal non mis que unha estratexia e unha utilizacin utilitaria do poder poltico, para a maior parte dos ilustrados era sinxelamente un dogma poltico.

    O monarca , para Somoza de Monsoru, o referente simblico de todo o Estado, obxecto de veneracin, fonte de toda xustiza. O monarca actual tan generoso y grande que solo suspira por la comn fortuna, capaz de minorar su propio fausto y grandeza para aliviar os sbditos; non s capaz de ideas gloriosas, basta que apoie unha determinacin para merecer el carcter de jus-ta. En denitiva, o Rei vicario de Dios e participa neste mundo, xunto co Pontce, do poder divino37.

    O poder monrquico en Espaa comparte funcins de goberno coa Igrexa nunha alianza frutfera entre Altar e Trono. Non atopamos na Ilustracin galega a menor crtica nin a este pacto nin ao exercicio do poder por parte da Igrexa. Podemos advertir que nalgns ilustrados (por exemplo en X. Marcos Bernardo de Quirs) hai unha crtica ao excesivo poder da Igrexa porque secularmente foi asumindo funcins que correspondan ao Monarca e agora estiman que deben ser recuperadas pola monarqua, pero son crticas que non alteran a concepcin do poder na sociedade e que afectan s ao reparto das funcins38 e ao revs: hai tamn ilustrados (como Ros de Medrano) que critican a excesiva participacin do poder monrquico na distribucin dalgunhas rendas eclesisticas39, pero nun-ca se pon en discusin a alianza entre as das potestades.

    Por iso o Santo Ocio foi tan condescendente coa obra dos nosos ilustrados e non tomou providencias contra eles. Todos eran conscientes de que a Ilustracin consolidaba a sociedade estamental e o poder absoluto do monarca. Se a Ilustra-

    36 Arroyal, Len de, Cartas poltico-econmicas al Conde de Lerena, Madrid, Ciencia Nueva, 1968; estudo preliminar de Antonio Elorza.

    37 Cf. Estudo preliminar de Barreiro Fernndez, X. R., Estorbos y remedios de la riqueza en Galicia, Santiago de Compostela, Escola Galega da Administracin Pblica, 1995.

    38 Noticias sobre o autor en: Meijide Pardo, A., Escritos e autores na Galicia da Ilustracin, A Corua, Fun-dacin Pedro Barri de la Maza, 1982, pp. 31-40.

    39 Ibidem, pp. 195-214.

  • GALICIA ENTRE DAS REVOLUCINS (1789-1808). PENSAMENTO E CULTURA

    37

    cin francesa desembocou na Revolucin francesa a Ilustracin espaola e galega derivou do Despotismo ilustrado.

    Non poda ser, pois, aquela Ilustracin un instrumento de cambio na socieda-de galega, e por iso a sa inuencia foi supercial.

    3. A UNIVERSIDADE BRESE SOCIEDADE

    Durante boa parte do sculo XVIII foi a Universidade de Santiago un campo de batalla de loitas domsticas. Coligadas todas as forzas (capitulares, relixiosos, man-testas) contra os colexiais de Fonseca, non pararon ata conseguir a sa derrota40. Logo entraron en conito entre si os antigos coligados. Cada eleccin de reitor convertase nun proceso violento que non remataba ata que o Consello poa orde. dicir, a universidade viva para ela mesma, nun ensimesmamento suicida.

    Todo comeza a cambiar cando no curso 1788-1789 foi nomeado catedrtico de Fsica D. Francisco de Neira, quen, sendo xa profesor de medicina na Univer-sidade, decidiu formarse en Pars e Edimburgo, licenciarse e doutorarse en fsica para poder ocupar unha ctedra, de menor rango que as outras, co obxectivo de introducir en Santiago a ciencia experimental41. A partir do seu ensino desprzase a conitividade: agora xa non son os intereses das distintas familias institucionais o motivo do conito senn a posicin que cada membro do claustro adopta sobre a metodoloxa a empregar no ensino e sobre a ciencia que a universidade debe transmitir.

    Tras longos e apaixonados debates sobre a fsica, as matemticas, a losofa aristotlica e o ensino da teoloxa hai non s unha radical oposicin sobre a cien-cia senn tamn formulacins revisionistas sobre o papel da propia universidade e da formacin que debe prestar aos alumnos.

    Canso de loitar contra os intransixentes da tradicin, Neira marcha para Ma-drid en 1796? como catedrtico do Real Estudio de Medicina Prctica e como mdico da familia real, pero aqu quedaron os continuadores da sa obra: Jos de la Vega, Gonzlez Varela, o matemtico Rodrguez, Prez Verea etc.

    40 Gasalla Regueiro, P. L. e Saavedra, P., A Universidade na centuria da Ilustracin, en Barreiro Fernndez, X. R. (coord.), Historia da Universidade de Santiago de Compostela, Santiago de Compostela, Universida-de, t. I ,1998, pp. 297-318.

    41 Idem, pp. 398-410.

  • Xos R. Barreiro Fernndez

    38

    A minora contestataria da universidade, que apostaba pola modernizacin metodolxica e polo necesario cambio dos plans de estudos de todas as facul-tades, recibiu un inesperado reforzo coa reincorporacin a esta universidade de Pedro Bazn de Mendoza, un lder indiscutible e defensor dun cambio radical da universidade42.

    Se nun principio este grupo loitou para reformar a universidade, pouco a pouco foi desprazando o discurso: non s haba que cambiar a universidade, cumpra cambiar o pas, apostando polas ideas revolucionarias.

    Constituronse nunha especie de club que se reuna no despacho de Gonzlez Varela, no colexio de San Xerome, do que este era vicerreitor. Desta maneira podan manter unha certa discrecin, xa que as reunins as facan de noite. Ad-vertido o reitor, o cengo Andrs Acua y Malvar pretendeu entorpecer esta ac-tividade co cesamento de Gonzlez Varela como vicerreitor de San Xerome polo feito de estar casado43. Trasladouse entn o grupo Biblioteca da Universidade, que dirixa un dos seus membros, Francisco Pedrosa, e mis en concreto peza onde se gardaban os libros prohibidos.

    Foise agrandando este grupo que presida Bazn de Mendoza e do que for-maban parte Gonzlez Varela, Fraguo Snchez Boado, Jos de la Vega, Joaqun Patio, Sobrino Taboada, Jos Francisco Pedrosa, Agustn Ruiz, Bernardo Bedo-ya, posiblemente o matemtico Jos Rodrguez, Antonio Gil (irmn do conde de Taboada), Verea y Aguiar, posiblemente Juan Bautista Camia, Prez Verea etc.

    O grupo saba que eran vixiados polo reitor, que na cidade se facan comenta-rios nos que eran cualicados de facciosos (no senso de constitur unha faccin) e de libertinos (defensores radicais da liberdade) e que a Inquisicin tia postos os seus ollos nestas reunins. Iso explica o segredo que se impuxeron de non falar en pblico dos temas que trataban. O reitor nunha denuncia presentada contra Bazn de Mendoza ante o Consello Real (10 de novembro de 1798) acusbao de

    42 Natural de Cambados, onde nacera o 22 de xaneiro de 1758. Bacharel en Leis por Santiago en 1776, licenciado en 1781 e doutor en 1782, despois de exercer algunha substitucin pasou a Madrid, onde opositou a unha ctedra nos Reales Estudios de San Isidro, que non obtivo. Reincorporouse no ano 1795 Universidade de Santiago, onde obtivo unha ctedra en Leis.

    43 Na sa defensa enviada ao Consello Real, Gonzlez Varela di que est casado e por iso acaso menos expuesto a ciertas distracciones que padecen an los ms bien morigerados e que a sa muller non viva no colexio. AUS, Seccin Histrica, Leg. 185.

  • GALICIA ENTRE DAS REVOLUCINS (1789-1808). PENSAMENTO E CULTURA

    39

    ser o director de varias juntas celebradas en el Colegio de San Gernimo [] en el cuarto del Vicerrector D. Jos Gonzlez Varela y en otros sitios nas que se proyectaban planes, reformas y representaciones, se determinaba lo que haba de resolverse en claustro [], e engada que era sabedor disto por das testemuas que acudiran a algunha das reunins, dicir, por espas44.

    A denuncia non se rere a temas ideolxicos ou polticos, quizais porque tema sobresaltar o Consello e provocar que este tomase medidas contra el por permitir reunins desta clase na universidade. Pero noutra denuncia presentada pouco despois, cando Bazn pretendeu defender unhas conclusins nas que denunciaba o atraso dos estudos nesta universidade, o reitor xa apuntaba mis lonxe, dedu-cindo que as conclusins que prohibiu eran reveladoras do seu carcter audaz y descifra cual sera el proyecto de aquellas asambleas dirigidas y sostenidas por l (por Bazn de Mendoza).

    Expulsado do colexio San Xerome, xa dixemos que o grupo seguira reunndo-se na sala dos libros prohibidos da biblioteca universitaria. O segredo entre eles debeu ser cumprido elmente porque nada se sabe daquelas reunins ata o ano 1806 en que a Inquisicin intervn. Como non poda acusalos de ter reunins de carcter ideolxico e poltico, decidiu o decano da Inquisicin tapiar a porta de entrada da sala dos libros prohibidos que daba ao claustro. Desta forma indirecta advertalles que o Santo Ocio os tia vixiados45.

    A proba mis clara de que aquelas reunins tian un marcado obxectivo ideo-lxico e poltico o que sucede a partir de 1808. Os tres membros mis destaca-dos do club (Bazn, Gonzlez Varela e Fraguo), en canto tiveron noticia de que Carlos IV nomeaba a Murat lugartenente do reino de Espaa, environlle unha felicitacin en nome da Universidade de Santiago, o que provocou a sa inme-diata expulsin da Universidade.

    44 AUS, Seccin Histrica, Leg. 185. Na rplica a esta denuncia que Bazn de Mendoza enva ao Consello Real, acusa o reitor de liderar unha faccin que oprime la virtud y el celo de quantos no suscriben ser-vilmente a sus ideas, que estn movidos pola insaciable hambre del oro e referndose a Acua engade que un reitor nomeado ilegalmente a la inmadura edad de veinte y tantos aos y sin ms positivo ni ttulo literario que el de mero bachiller.

    45 moi probable que a decisin da Inquisicin de intervir na biblioteca universitaria estivese motivada por unha denuncia presentada polo catedrtico D. Felipe Sobrino, un dos asistentes s reunins, ante o Consello Real en 1806 na que dica que se xeran obras na estancia dos libros prohibidos para as reunins de varios profesores que a frecuentaban. AHN, Inquisicin, Leg. 3.730/191.

  • Xos R. Barreiro Fernndez

    40

    Todos os membros do grupo aparecen en 1808 situados politicamente: o sec-tor mis forte (Bazn, Pedrosa, Gonzlez Varela, Fraguo, Vega, Bedoya, Verea y Aguiar, Agustn Ruiz etc.) cos afrancesados e o resto (Patio, Camia, o mate-mtico Rodrguez etc.) cos liberais. Uns e outros apostando por un novo rxime poltico para Espaa.

    Antes de 1808 nada escribiron ou publicaron que poida interpretarse como apoio a unha solucin revolucionaria para Espaa. Saban que os vixiaban aten-tamente e por iso mantiveron un prudente distanciamento pblico, pero nas sas clases (como aparecer mis tarde cando foron deputados) defendan ideas novas, amosaban o seu anticlericalismo, e a necesaria limitacin do poder eclesistico. Ba-zn pretendeu defender publicamente unhas conclusins nas que apoiaba as ideas educativas de Rousseau, conclusins cuxa defensa lle foi prohibida polo reitor.

    Ademais das clases que daban nas aulas exercan, sen dbida, un maxisterio vivo entre a familia e os amigos, dicir, que as ideas se propagaban naquela pe-quena cidade de 15.000 habitantes. Pareca vivir Santiago momentos de euforia intelectual. Os libreiros Francisco Varela, Agustina Gmez e Manuel Mara de Vila foron denunciados no ano 1801 por saltaren as estritas ordes ao teren e ven-deren obras prohibidas. Cando se fai unha investigacin da biblioteca do cengo Xos Villarroel Prez de Baos, denunciado no ano 1800, entre os 752 volumes desta atopronse varios prohibidos. O prroco de Santo Andrs de Santiago, Ma-quieira, un dos asistentes ao club que presida Bazn, foi denunciado por prestar obras de propaganda da Revolucin francesa.

    As reunins que se celebraban na sede da Sociedade Econmica de Amigos do Pas non eran ben vistas polos ultraconservadores de Santiago e dous nomes apare-can en todas as denuncias: Manuel Freire Castrilln e o clrigo Pedro Quintairos.

    Haba, pois, unha certa euforia intelectual en Santiago. Aparentemente todo segua igual pero un ro de vida nova corra subterraneamente por aquel Santiago que iniciaba o sculo XIX.

    Neste contexto Francisco Mara del Valle Incln funda El Catn Compostela-no, en 1800, o primeiro xornal galego46.

    46 Con motivo da adquisicin pola Xunta de Galicia do nico volume completo deste xornal, o Consello da Cultura non s propiciou a sa reedicin no ano 2000, senn tamn a publicacin dunha serie de traballos coordinados por Xos Lpez Garca baixo o ttulo de El Catn Compostelano. Estudios.

  • GALICIA ENTRE DAS REVOLUCINS (1789-1808). PENSAMENTO E CULTURA

    41

    Nunca saberemos por que Francisco Mara del Valle Incln decidiu fundar este xornal. Xubilado da sa ctedra na Universidade, afastado das preocupacins cotis, posiblemente entendeu que acumulara a suciente ciencia e experiencia que deba transmitir a unha sociedade que procuraba afanosamente camios e solucins novas47.

    As cuestins propostas no xornal manifestan que Valle Incln non se acomoda aos novos tempos. un sobrevivente da sociedade ilustrada que non entende nin, por suposto, asume a vaga revolucionaria que chama xa s portas de Galicia.

    El Catn apenas ofrece informacin. Cada nmero consiste nun discurso no que, en xeral, en forma pouco amena se desenvolve un tema. Os principais fo-ron: a educacin, o luxo como causa de non poucos males, a paz, as innovacins tecnolxicas (no discurso VI descrbese un aparato ou embarcacin que pueda navegar por el ayre), as linguas, a muller e a sa educacin, e o debatido e ab-surdo tema (que ocupa unha parte moi importante do xornal) de se os clrigos deben andar con barba ou desbarbados.

    Recoecndolle a este sublime extravagante o seu sacricio econmico e o es-forzo intelectual, debemos recoecer que El Catn foi unha ocasin perdida para abrir novos horizontes, para afondar nos problemas de Galicia e para situar a nosa intelectualidade no panorama espaol. Os colaboradores, todos descoecidos ags o propio Valle Incln, non formaban precisamente na elite intelectual da Galicia, o que pode explicar a escasa altura do noso primeiro produto xornalstico48.

    4. A REBELDA POPULAR NA LITERATURA CLANDESTINA

    O pobo, como sucedeu no perodo que estudamos, pode estar dominado, so-metido, pero non sempre est convencido. Manifesta a sa desconformidade de

    47 Barreiro Fernndez, X. R., Francisco Mara del Valle Incln ou a extravagancia ao servicio da cultura, en Lpez Garca, Xos (coord.), El Catn Compostelano. Estudios, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 2000, pp. 15-46.

    48 Quizais o aspecto mis salientable desta publicacin o tratamento que merece a muller e a aposta pola sa educacin, e no que o lector non debe agardar tampouco grandes avances. Sitase na lia de Feijo, para quen o estado de perfeccin moi superior ao de casada. Outro aspecto interesante o da controversia entre Valle Incln e o clebre Masdeu que, sa conta, publica o nmero 21 de El Catn, no que contesta s alusins crticas que lle xera Valle Incln. Aparece este nmero cando xa Valle Incln abandonara o xornal.

  • Xos R. Barreiro Fernndez

    42

    varias formas: unhas veces rectea nos refrns que quizais o pobo non inventa pero que transmite, outras en ditos ou chistes que son pequenas historias con-tadas para producir riso e que moitas veces teen unha intencin demoledora, e noutras ocasins escoita e no posible transmite con alegra e rexoubo historias, contos, crticas, poesa que algun compn contra os poderosos que o amolan e que o pobo escoita e apoia.

    O historiador non chegar cerna da crtica social se prescinde desta literatura case sempre annima, pouco coidada no estilo, e que denuncia as corrupcins, os abusos de poder, as mentiras e as violacins dunha minora poderosa.

    Noutro artigo49 xa avanzamos sobre a necesidade de contar coa literatura clan-destina como unha das fontes mis vivas e posiblemente veraces que, s veces, rebate a historia ocial, a que as autoridades quixeron que se escribira.

    Son composicins escritas en estilo moi popular, s veces chocalleiro, en cas-teln, galego ou como sucede con certas composicins de Freire Castrilln, nunha linguaxe hbrida que se lan nos gns e tabernas entre berros de apro-bacin e que, despois, copiadas, espallbanse polos faladoiros da cidade.

    Na coleccin que reunimos durante anos temos varias destas composicins clandestinas da cidade de Santiago. Parte delas xa se publicaron na esplndida obra Paps demprenta condenada50, outras publicmolas no citado artigo apareci-do no libro Entre lias e neste artigo publicaremos tamn algunha outra compo-sicin descoecida.

    No artigo citado aparecen claramente denidos os obxectivos da crtica social (lembrmoslle ao lector que a informacin que ofrecemos da cidade de Santiago): o arcebispo Rafael de Mzquiz, cualicado de D. Opas, ou traidor, inicuo pastor e que sen dbida era moi impopular en Santiago; o cabido da catedral formado por setenta y ms ladrones presididos polo den Andrs Acua y Malvar, ou prima Bestia, e o primeiro alcalde da cidade do que se di nunha composicin que

    49 Barreiro Fernndez, X. R., Literatura clandestina. A crtica social na Galicia de nais do sculo XVIII, en Snchez Ferro, P. (coord.), Entre Lias. Unha ollada Historia da Cultura escrita en Galicia, Vigo / Ourense, Universidade de Vigo, Duen de Bus, 2006, pp. 123-144.

    50 Mario Paz, R., Barreiro Fernndez, X. R. e Aneiros Daz, R., Paps demprenta condenada. A escrita ga-lega entre 1797 e 1846 (I). Edicin dos textos, chas introdutorias e notas de Ramn Mario Paz. Notas histrico-biogrcas de X. R. Barreiro Fernndez. Coordinadora da edicin: Rosa Aneiros Daz, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 2008, pp. 27-48 e 376-400.

  • GALICIA ENTRE DAS REVOLUCINS (1789-1808). PENSAMENTO E CULTURA

    43

    Para purgar este puebloera cosa necesariaque se desterrase lcon su mujer y su casta.

    Anda que as persoas que exercen o poder na cidade de Santiago foran tan pouco exemplares, o feito de que todas elas fosen condenadas, sen excepcin ningunha, fai pensar nunha disposicin popular pouco favorable ao poder, de fonda rebelda, que para algns ben podera interpretarse coma unha actitude pre-revolucionaria e que mesmo podera explicar o protagonsimo popular a partir de 1808. Non queremos, porn, insistir demasiado neste tipo de interpretacins polo seu posible deslizamen-to en favor dunha interpretacin dialctica e determinista.

    O que si parece evidente que esta literatura favorece a rebelda popular, polo menos contra a forma de exercer o poder da minora dominante. Os poemas e escritos clandestinos insisten na insaciable cobiza, no orgullo infantil, no exercicio desptico do poder, na mercadora das vontades que se venden ao mellor postor, na vaidade mis renada. E todo iso axuda a descubrirlle ao pobo a realidade oculta baixo os aderezos e insignias do poder. Axdanlle a xulgar ao arcebispo, aos cengos, aos alcaldes, que non son mis que persoas coma eles, coas sas miserias ocultas.

    Ofrecemos como exemplos desta literatura clandestina tres composicins ou fragmentos delas nas que, unha vez mis, os obxectivos preferentes son os cen-gos ou a moda.

    Contra o cengo D. Andrs Gil Villaverde, provisor da curia de Santiago e opositor docto-rala do Cabido (1807)51

    Molesta pordiosera con que acometio en el paseo la viuda de Santa Marta al Seor Provisor para sacarle dos quartos, en el estilo acostumbrado de ridculas Adulaciones que emplea con todo gnero de personas, con que divierte a los que gustan del paseo de Santa Susana en las buenas tardes de los das festivos52.

    51 Coleccin Barreiro Fernndez-Lpez Morn.52 Temos das versins desta composicin, con algunhas variantes entre elas. Na epgrafe introdutoria da

    outra versin lese: Molesta pordiosera con que acometio en el paseo la viuda de Santa Marta al to An-drs Villaverde para sacarle dos quartos, en el estilo acostumbrado de ridculas adulaciones que emplea con todo gnero de personas, con que divierte en las buenas tardes de los das festivos a los acionados al paseo de Santa Susana.

  • Xos R. Barreiro Fernndez

    44

    Viuda: Mi seor Opositor (si esto non non ma de)53

    non me da unha limosna para pagar a pousada?Provisor: Llmeme aunque sea burro54

    que en Santiago as me llamanViuda: Caria de rosa deama,55

    dea por a sa alma. Canta cencia din que ten sua merc nesa cacha!56

    Provisor: Mujer perdone, no tengo no me averguence la caraViuda: Pois seor Doctoral deixa ir asi sin nada a esta pobre Viudia desde a semana pasada?Provisor: Vaya con dios embustera que aunque bruxa no me engaa57

    Viuda: Dea, que eu sei que pretende

    outra esposa, bust se ha engaa58

    ben pode beixar no cu toda a xente prebendada59

    Provisor: Si la engao prometo de darle un real de plata60

    Viuda: Meu diamante! e non a merece bust, que en terras estraas din que foi xuez furao61

    e quen lle vota a pranta?62

    Provisor: Ya por ser tan habladora no le doy siquiera blanca63

    Viuda: Pois Dios lle dea saud64

    tanta como ten na casa o seor Lerin que seique en marzo o rabo recacha E quen lle ten a culpa65

    se non o Pirillan que trata de matar con un tiro dous pombos? Dou o Demo a trampa.

    53 Na outra versin: (si esto no e nomeada).54 Na outra versin: Llmame aunque sea burro.55 Na outra versin: Caria de rosa dea.56 Na outra versin: Merced.57 Na outra versin: bruja.58 Refrese a que ao optar doctorala ten que abandonar o provisorato. Flase, pois, en forma gurada.59 Na outra versin: a toda a xente prebendada.60 Na outra versin: de darla.61 Na outra versin: forao.62 Na outra versin: e quen lle vota diante a prenta?.63 Na outra versin: no le doy ni una blanca.64 Na outra versin: sald. O seor Lern do verso era tamn cengo.65 Na outra versin: E ningen lle ten a culpa/si ne o Prillan que trata/ de matar con un tiro dous / ponvos,

    do Demo a trampa.

  • GALICIA ENTRE DAS REVOLUCINS (1789-1808). PENSAMENTO E CULTURA

    45

    Na anterior composicin o autor recrea unha escena que expn en forma pa-rateatral sen dbida para lela nunha taberna no medio do bulicio do pblico, que ben deba coecer a Viva de Santa Marta (Santa Marta era un barrio humilde de Santiago) e as sas formas melosas para pedir esmolas no paseo de Santa Susa-na. A utilizacin do galego por parte da viva e do casteln polo Provisor marca os dous espazos simblicos: o do pobo e o do poder. O provisor, por suposto, nada lle d e a viva despchase chamando Pirilln ao arcebispo.

    Contra o cabido de Santiago (1807). Fragmentos66

    66 Coleccin Barreiro Fernndez- Lpez Morn. 67 Os citados son todos cengos do Cabido de Santiago.

    En este principio fundoque si por nuestro pecadodeviese hoy ser entregadoJesuchristo a este mundo,el rencor ms furibundotentado por Satans,por sugestion de Caifasen el Cabildo hallariaque a votos prefeririapor Jess a Barrabas.

    Con milagros y sermonesJess al pueblo enseaba,que a sacerdotes negabacon los mas duros baldones,sus marmoreos corazoneseran de su gracia indignos,ni juzgo que mas benignosserian por lo que veoestos nuestros, antes creoque serian mas malignos.

    Con el beso Iscariotevila se llegara67

    y Lerin lo prendiraempuando el chafarote,le dara crudo azoteRivera con sus ramalesle escupiria NobalesCarrazedo le haria gestosy otros tales como estoslo enclavaran brutales.

    O! malvados fariseosde vivoras raza horrendahypocritas por la ofrendablanqueados mausoleos,os sentais qual Zebedeosen la catedra primera.Salvarase la ramera,usureros y cobrador,mas como huireis el furorde la ira benidera?

  • Xos R. Barreiro Fernndez

    46

    ..O! infelices labradores!quien os arranca en tributocasi todo vuestro frutoque os cuesta tantos sudores?se pueden llamar pastores

    y no lobos los ociososignorantes y viciosos,en la residencia legos,ciegos que guian a ciegospor precipicios y fosos?

    Composicin de un portugus al traxe de las seoras en el da (1805)68

    68 Esta composicin galego-portuguesa pertence Coleccin Barreiro Fernndez-Lpez Morn.

    Neste seculo en que estamospor estar o mundo pobrea mecanica do Nobreno traxe naon difenciamospero sin admiramosa sua grande loucurafacen dos peitos cinturadonde trazen a roupa prezatransformando a naturezae dos corpos a gura.

    Sin algunha raparigapor cair nalgunha faltainventou a cinta altapara encubrir a barriganaon he moda que se sigapara as nais tambein facermais vendo que pode seresta unha gran cautelatodas van usando delapelo que puder suceder.

    As minias dalgn diamuito mis se cautelabanporque sempre receabano que lles sucederia,poren as de hoxe no diacon tal traxe de vestirpoden facer e parirsin se conocer a faltaporque coa cinta altatodo se pode encubrir.

    Ate o pelo do rostroque na preez he notado tambein se ve disfrazadoco o cabelo compostoagora trazen por gostonas matrefas cortiadoo vestido penduradodo pescozo ate o chaon.Tal he hoxe a perfeczaondeste sexo afeminado.

  • GALICIA ENTRE DAS REVOLUCINS (1789-1808). PENSAMENTO E CULTURA

    47

    CONCLUSINS

    1. A sociedade rural galega non experimentou cambio ningn entre 1789 e 1808. Como se explica o levantamento popular de 1809 nutrido preferentemente polo campesiado galego? A resposta parcenos clara: porque as o determinaron as clases dirixentes, dicir, clrigos e dalgos.

    O 7 de xuo de 1808 publicou o arcebispo de Santiago, Rafael de Mzquiz, unha circular na que di que nuestra amada patria est en el ms eminente peli-gro e invita aos clrigos para que acompaeis vuestra predicacin y persuasin la ms ecaz en los plpitos y confesionarios, en los templos, en las plazas, en las casas y en todas partes para inamar a vuestros feligreses a que tomen las armas en esta santa guerra religiosa69.

    Tardaron anda varios meses os franceses en ocupar Galicia, pero a semente xa estaba na terra. Os cregos organizaron as alarmas, predicaron a guerra, e moitos deles morreron defendendo o pas70.

    O pobo campesio, que va nos cregos unha referencia de autoridade, seguiunos.Os obxectivos do clero eran a defensa do absolutismo, a volta de Fernando

    VII e a continuidade do absolutismo, coma se a guerra s fose un acontecemento puntual. Todo debera volver ao seu. Foi este tamn o obxectivo dos paisanos? Non o sabemos porque nunca deixaron escritas nin as sas memorias nin as sas intencins. Posteriormente, cando xa apareceron distintos partidos e, sobre todo, diferentes ideoloxas, cando a propaganda liberal chegou tamn s aldeas cnstanos que, anda que o clero seguiu exercendo un evidente protagonismo, estaba moi lonxe de pensar que segua controlando socialmente ao campesiado. Anda mis, en varios dos nosos libros demostramos unha estudada neutralidade, o que non impediu que algns grupos militaran no realismo e posteriormente no carlismo, exactamente o mesmo que algns grupos colaboraron nas faccins liberais.

    2. Como se explica a sbita aparicin en 1808 dunha minora intelectual mi-litante do liberalismo, que foi a que escribiu nos xornais, publicou ducias de

    69 Barreiro Fernndez, X. R., Historia social da guerra da Independencia, Vigo, Xerais, 2009, p. 134.70 Ibidem, pp. 129-149. Onde se estuda o comportamento do clero na guerra da Independencia.

  • Xos R. Barreiro Fernndez

    48

    folletos de propaganda e de tal maneira se comprometeu coa ideoloxa liberal que os seus integrantes puxeron en risco as sas fortunas e a sa liberdade a partir de 1814? Dous foron os focos intelectuais liberais: o da Corua, moi inudo por Valentn de Foronda e Antonio Pea, dous forneos que estiveron refuxiados nesta cidade e que sen dbida inuron en forma decisiva en Rivera Gil, en Cri-bell, en Pacheco Bermdez e noutros escritores, e a presenza doutro intelectual inquedo e galego, Pardo de Andrade, gran animador do noso primeiro liberalis-mo. O segundo foco estaba en Santiago: Camia, Patio, Verea y Aguiar etc., que xustamente saen do grupo ou club que lideraba Bazn de Mendoza e ao que xa nos referimos con anterioridade.

    3. Por que as cidades galegas amosan unha maior receptividade do ideario li-beral? En primeiro lugar, porque a burguesa, que sempre se mantivera nun se-gundo plano, comprende que chegou o momento de asumir un relevo histrico substitundo a dalgua no control do poder municipal e mis adiante do poder provincial. En segundo lugar, pola presenza dunha intelectualidade xa denida a favor do liberalismo. E en terceiro lugar porque na cidade resultballes moi difcil ao clero e Inquisicin controlar a vida social, especialmente nas clases mis humildes. A literatura clandestina, da que puxemos algns exemplos, que circulaba entre o pobo nas tabernas e nos garitos, espa os poderes e, sobre todo, os poderosos poendo en evidencia as sas miserias, malas artes, delitos. Quen poda ar de Mzquiz, o gran traidor, Don Opas, e quen poda respectar os setenta ladrones, dicir, o Cabido de Santiago, cuxos perfs individuais e personalizados aparecan continuamente nestes papeis que eles, os poderosos, consideraban inmundos?

    Cando a prensa libre puxo en caracteres impresos estas ou parecidas denuncias contra as mesmas institucins, moitos deberon rearmarse no que xa pensaban poucos anos antes e do que estaban informados por esta literatura tabernaria.

    Anda que aparentemente nada cambiou nestes vinte anos, en realidade cam-biou a percepcin que o pobo tia dos poderosos e comezou a relativizar a sa doutrina, que a forma de situarse interiormente fra da rbita de inuencia.

  • CaTaLUa y LoS InICIoS DE La PREnSa PERIDICa En ESPaaJaume GuillametUniversitat Pompeu Fabra (Barcelona)

  • 51

    1. INTRODUCCIN

    La accin de los gobiernos tiene decisiva inuencia en la oportunidad, fuerza y rapidez con que aparece y se desarrolla la prensa peridica bajo el Antiguo Rgimen. El notorio retraso espaol en la publicacin de gacetas ociales y peridicos literarios generalizada ya en el siglo XVII en Francia e Inglaterra y en el mosaico poltico de lo que ser Alemania se debe tanto al absolu-tismo cerril de la monarqua de los Austrias como al tradicionalismo impe-rante en la sociedad espaola de la poca, sometida an por un siglo ms a la vigilancia y dictado de la Santa Inquisicin. No es una mera casualidad que la primera publicacin peridica conocida en la pennsula Gazeta (1641), en Barcelona, bajo dominacin francesa sea una traduccin al cataln de la Gazette semanal de Pars, autorizada diez aos antes por Luis XIII a Teophras-te Renaudot.

    Cuando en 1697 la Gaceta de Madrid pasa de mensual a semanal treinta y seis aos despus de su primer precedente, Gaceta Nueva (1661), en Ingla-terra ya se ha estrenado la libertad de imprenta que Espaa an va a tardar ms de un siglo en conocer. La accin del gobierno ser un claro factor de atraso en el desarrollo de la prensa hasta el cuarto decenio del siglo XIX, con dos breves excepciones liberales. Durante el siglo XVII el nmero de peridicos es muy es-caso y durante el XVIII apenas alcanzarn a tenerlos de manera relevante media docena de ciudades.

    Podran tenerse en cuenta otros factores para explicar ese atraso, tanto ms relevante porque Espaa es an la cabeza de un imperio el mayor del mundo en extensin, pero la accin del gobierno, renuente a los nuevos aires polti-cos y culturales que anuncian la Ilustracin francesa, es el ms determinante. El tradicionalismo nobiliario y religioso de las clases dirigentes no impedir el sur-gimiento de iniciativas modernizadoras en el campo cultural y en el informativo

  • Jaume Guillamet

    52

    en los breves perodos de apertura a las nuevas corrientes del pensamiento, en especial bajo el reinado de Carlos III (1759-1788), la mayora de las cuales tiene escasa duracin.

    La expresin de primera edad de oro de la prensa espaola (Guinard, 1973; 125-150), con que se ha valorado la elevada calidad de los peri