Programazioa Fisika

FISIKA ETA KIMIKA DBH 4

Programazio didaktikoa

PROGRAMAZIO DIDAKTIKOA

1 Mugimendua eta bere deskribapenaSARRERA Unitate honetan zinematikari sarrera emango zaio. Lehenik eta behin, mugimenduaz zer ulertzen den argitu behar da. Definizioak berak ulertarazten du kontzeptu erlatibo bat dela, ikuslearen araberakoa. Ondoren, hura zenbatzeko edo neurtzeko oinarrizko magnitudeak azalduko dira; adibidez, kokapenari, desplazamenduari eta ibiltarteari dagokionez... Abiadura bi fasetan agertzen da. Lehen momentu batean, ibiltartea eta denbora erlazionatzen dituen parametroa gisa bakarrik adierazten da. Ondoren, bektore eta eskala magnitudeak bereizi eta gero, abiadura bektoreari buruz hitz egiten da. Bai kokapenari dagokionez, bai abiadurari dagokionez ere, bere grafikak deskribatzen dira denborarekin erlazionatuz eta haiengandik informazioa nola atera behar den azaltzen da. Ikusiko den beste gai bat mugimenduen sailkapena da, ibilbide motaren arabera (zuzenak ala lerromakurrak) eta abiaduraren moduluaren iraunkortasunaren arabera (uniformeak ala anitzak). Bakarrik haietako bat, mugimendu zuzen uniformea, azalduko da zehazki unitatearen azkenengo atalean. ALDEZ AURREKO EZAGUTZAK Ikasleek unibertsoan guztia etenik gabe mugimenduan dagoela gogoratu behar dute; gorputzak besteekiko euren kokapena aldatzen dutenean mugitzen dira eta kokapen hura finkotzat hartzen dugun erresferentzia sistema baten arabera ezartzen da. OINARRIZKO GAITASUNAK Magnitude zinematiko bakoitzari sinbolo bat lotu eta hauek definitzen dituzten hitz espezifikoak ondo erabili. (C1, C3) Mugimendu zuzen eta uniformeen magnitudeen balio numerikoa kalkulatu. (C2, C3) Testu baten bidez, taula numerikoen bidez, grafiken bidez edota matematika-ekuazioen bidez, mugimendu sinpleak deskribatzen gai izan. (C3, C4) Unitatean azaldutako ezagutzak eguneroko bizitzan barneratu: bidaien planifikazioa, segurtasun distantzia (C3, C5, C7) HELBURUAK

Mugimenduak deskribatzen dituzten oinarrizko magnitudeak zehaztu, erlazionatu eta grafikoki eta numerikoki espresatu. Mugimenduak irizpide ezberdinen arabera sailkatu eta zuzen uniformea kuantitatiboki deskribatu. EBALUAZIO-IRIZPIDEAK 1. Oinarrizko magnitude zinematikoak ezagutu. 2. Denborarekiko kokapena eta abiaduraren erlazio grafiko edota numerikoaren arabera, mugimenduaren magnitudeei buruzko informazioa atera. 3. Datu numeriko edo grafiko ezberdinen bidez, mugimendu mota bereizi. 4. Mugimendu zuzen uniformeari lotutako arazoak aurkeztu eta ebatzi. Fisika eta kimika DBH 4 1 PROGRAMAZIO DIDAKTIKOA


Programazio didaktikoaEDUKIAK Kontzeptuak Mugi m en du ar en et a be re erl ati bo ta su na re n de fin izi oa .

Mugi m en du ar en m ag nit ud ea k: ko ka pe na , de sp la za m en du a, ibi lit ak o es Fisika eta kimika DBH 4 2 PROGRAMAZIO DIDAKTIKOA


Programazio didaktikoapa zi oa ... Mugi m en du ar en ek ua zi oa . Magnit ud e es ka lar ra k et a be kt ori al ak .

Batazbe st ek o ab ia du ra et a al di be re ko ab ia du ra . A bi Fisika eta kimika DBH 4 3 PROGRAMAZIO DIDAKTIKOA


Programazio didaktikoaad ur a be kt or ea .

s-t eta vt gr afi ka k.

Mugi m en du m ot ak : U nif or m ea k et a an itz ak ; zu ze na k et a ler ro m ak ur ra k. Mugi m en du zu ze Fisika eta kimika DBH 4 4 PROGRAMAZIO DIDAKTIKOA


Programazio didaktikoan un ifo r m ea . Prozedurak Mugi m en du be ra er re fe re nt zi a si st e m a ez be rdi na k er ab iliz de sk rib at u.

s-t gr afi ka k iru di ka tu et a int er pr et at Fisika eta kimika DBH 4 5 PROGRAMAZIO DIDAKTIKOA


Programazio didaktikoau, ibi lbi de ar ek in na ha st u ga be . Kokap en et a ab ia du ra un ita te ez be rdi na k eu re n ar te an tr an sf or m at u. Abiad ur abe kt or ea ibi lbi de ar en Fisika eta kimika DBH 4 6 PROGRAMAZIO DIDAKTIKOA


Programazio didaktikoaed oz ei n pu nt ut an m ar ra zt u.

v-t gr afi ka k iru di ka tu et a int er pr et at u. Mugi m en du zu ze n un ifo r m ea re n ek ua zi oa re ki n ka lk ul u Fisika eta kimika DBH 4 7 PROGRAMAZIO DIDAKTIKOA


Programazio didaktikoanu m eri ko ak bu ru tu. Jarrerak

Fenmeno fisikoak zenbatzeko beharraren garrantzia ezagutu haien deskribapen zehatz bat lortzeko. Bide-segurtasunari lotutako ohiturak bereganatu, bai oinezko bezala, bai gidari bezala. Mugimenduaren ikerketaren garrantzia ezagutu zientzia garaikidearen sorreran. Laborategiko materialaren erabilera zainduarekiko interesa.

ZEHARKAKO EDUKIAK Unitate osoan zehar, bide-segurtasunari lotutako aspektuak azalduko dira; bereziki, ardura bizikleta eta ziklomotorrak gidatzean. Halaber, hirian, errepidean, etab. gidatzeko gehienezko abiadura zehazten duten legeak errespetatzearen garrantzia ulertu beharko da. IKASMATERIALA a) Laborategian: Bureta luzea, paper tirak, material eta tamaina ezberdinetako bolak, likatasun ezberdineko likidoak. b) Ikasgelan Bideo-filmak, adibidez Vectores, El Universo Mecnico bilduma. Unitatean zehaztutako webguneak edota animazioak (applets).

Fisika eta kimika DBH 4 8 PROGRAMAZIO DIDAKTIKOA




2 Mugimendu azeleratuakSARRERA Behin espazio, desplazamendu eta abiadura kontzeptuak ezagututa, azelerazio kontzeptua azaltzeko ordua da. Abiadura-bektorea bai moduluan, bai norabidean alda daiteke, eta horrek azelerazioaren bi osagai intrinsekoak eratzen ditu. Hauek, azelerazioaren ikerketaren bidez definitzen dira, mugimendu zuzenetan alde batetik eta mugimendu zirkularretan bestetik. Mugimendu uniformeki azeleratua azaltzen da, bere azelerazio, abiadura eta kokapen ekuazioekin. Deskripzioa denborarekiko bere grafiken interpretazioak osatzen du. Mugimendu lerrozuzen uniformearen (mura) oso kasu berezi eta garrantzitsua erorketa librearena da. Honi buruz, gertaera historiko garrantzitsuak adierazten dira eta, ondoren, grabitatearen azelerarioari buruz eta latitudearekiko aldaketari buruz hitz egingo da. Bukatzeko, mugimendu zirkular uniformea azaltzen da, batez ere bere izaera periodikoa, eta garrantzia emango zaio azelerazioaren presentziari nahiz eta abiadura-modulua ez aldatu. Unitatearen amaieran magnitude zinematiko angularrak aurkezten dira; horretarako, aurretik radiana azaldu beharko da, eta honen erlazioa magnitude linealekin. ALDEZ AURREKO EZAGUTZAK Ikasleek jakin behar dute higikari batek zeharkatzen duen espazioa Unitate Sistema Internazionalean (S.I.) metrotan neurtzen den distantzia bat dela, hark deskribatutako ibilbidea linea zuzen edo kurboa dela eta mugimendu baten abiadura ibilitako espazioaren eta hura zeharkatzeko erabilitako denboraren erlazioa dela. OINARRIZKO GAITASUNAK Sormena eta jarrera kritikoa landu erorketa libreari buruzko eztabaida historikoaz baliatuz. (C8) Azelerazioaren arrazoiak ezagutu eta kalkulatu ibilbide lerrozuzen eta zirkularretan. (C2, C3) Hizkuntza matematikoa eta grafikoaren zehaztasuna baloratu eta mugimendu uniformeak ekuazio eta grafiken bidez espresatu. (C1, C3, C4) Taldekako lanera ohitu laborategiko praktiketan kooperazioa landuz. (C5) Unitatean azaldutako ezagutzen erabilgarritasunari garrantzia eman eta eguneroko bizitzan praktikan jarri; adibidez, bide-segurtasunari lotutako gauza guztietan. (C3, C5, C7) HELBURUAK

Azelerazioari arrazoia eman abiadura-bektorearen aldaketaren ondorio gisa. Mura kuantitatiboki deskribatu eta erorketa libreari aplikatu. Mcu-a kuantitatiboki deskribatu, bai bere magnitude linealekin, bai bere magnitude angularrekin.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK 1. Mugimendu bat azelerazioa noiz duen ezagutu eta, bere kasuan, kalkulatu. 2. Abiadura grafikak eta kokapen-denbora grafikak interpretatu. 3. Mugimendu lerrozuzen uniformea azeleratuari lotutako arazoak aurkeztu eta ebatzi. 4. Mugimendu zirkular uniformearen magnitude linealak eta angularrak erlazionatu. 5. Mugimendu zirkular uniformeari lotutako arazoak aurkeztu eta ebatzi. Fisika eta kimika DBH 4 9 PROGRAMAZIO DIDAKTIKOA


Programazio didaktikoaEDUKIAK Kontzeptuak

Abiadura-bektorearen aldaketa: Mugimendu azeleratuak. Bataz-besteko azelerazioa eta aldibereko azelerazioa. Azelerazioa mugimendu lerrozuzenetan: azelerazio tangentziala. Azelerazioa mugimendu zirkular uniformeetan: azelerazio normala. Mugimendu lerrozuzen uniformeki azeleratua. Mugimendu ekuazioak, abiadura eta mruaren azelerazioa. Erorketa librea. Mugimendu zirkular uniformea (mcu). Aldia eta frekuentzia. Kokapen eta abiadura angularrak. Mugimendu zirkular uniformearen ekuazioa. Azelerazio-bektorea mugimendu uniformeetan irudikatu (lerrozuzena eta zirkularra). Mrua eta mcuren s-t, v-t eta a-t grafikak irudikatu eta interpretatu. Kasu bakoitzaren arabera azelerazioari ikur egokia lotu. Mruan mugimendu eta abiaduraren ekuazioekin kalkulu numerikoak burutu. Erorketa libreari mruaren prozedura berak aplikatu. Aldia, frekuentzia eta mcuren bestelako magnitude zinematikoak kalkulatu. Mcuren magnitude linealak eta angularrak erlazionatu. Unitatean azaldutako ezagutzak eguneroko bizitzaren mugimenduei aplikatu.

Prozedurak

Jarrerak Zinematikaren garapenak izandako eragina ezagutu eta, batez ere, erorketa librearen ikerketa zientzia garaikidearen jaiotzan.

Egoera bakoitzean termino eta esaera zientifiko egokiak erabiltzeko jarrera.

Emaitza zientifikoen behin-behinekotasuna onartu: Zientziak ez ditu ziurtasun aldaezinak bermatzen. ZEHARKAKO EDUKIAK Unitate osoan zehar Bide-segurtasunaren gaia azaldu beharko da bereziki. Gainera, Bakerako hezkuntzari eta Hezkuntza moralari eta zibikoari lotutako aspektuak sar daitezke, hainbat jendek besteon ideien aurrean aurkezten duen setakeriari buruz hitz eginez, Galileoren kasuan bezala.




IKASMATERIALA a) Laborategian: Metro 1eko erraila, kronometroa, altzairuzko bola, erraila finkatzeko euskarria eta metalezko barra bat. b) Ikasgelan Bideo-filmak, adibidez El movimiento en crculos edo La ley de la cada de los cuerpos, El Universo Mecnico bilduma. Unitatean zehaztutako webguneak edota animazioak (applets).





3 Indarrak eta mugimenduaSARRERA Behin mugimendua nola deskribatzen den ezagututa, aurrera pausu bat eman behar dugu: Zergatik mugitzen dira gorputzak? Unitate honetan galdera honi erantzuna emango diogu. Azalpena indarra kontzeptua aurkeztuz eta Hooken legean oinarritutako dinamometroekin hau nola neurtu azalduz hasiko da. Unitatearen zati nagusia dinamikaren printzipioak azaltzen dituena da, Newtonek 1687an argitaratuak. Inertziaren printzipioa ere; honen arabera, indarrak ez dira gorputzen mugimenduaren kausak, baizik eta euren abiaduraren aldaketarenak. Dinamikaren oinarrizko printzipioa, masa inertziala aurkezteko erabiltzen dena eta indarren konposaketa azaltzeko ere bai. Halaber, euren norabidearen arabera indarrek abiadura-bektorearen gainean dituzten eraginak azalduko dira. Ekintza eta erreakzio printzipioa, indarrak beti bikoteka agertzen direla azaltzen duena, baina beti gorputz ezberdinen gaineko aplikazio puntuetan. Ondoren, ibilbide lerrozuzena duten higikarietan indar konstanteek dituzten eraginak zehazkiago azalduko dira. Mugimendu uniformeki azeleratuak sortzen dituzte, hauetan azelerazio modulua handitu edo txikitu daitekeelarik indarraren norantzaren arabera. Unitatearen lehenengo atalean bi indar mota aipatu dira: elastikoak eta pisuzkoak. Azkenengoan mota berri bat ikasiko da, marruskadura indarrak, hainbat kasutan mugimendua sortzen dutenak eta beste kasutan mugimendua zailtzen dutenak. ALDEZ AURREKO EZAGUTZAK Ikasleek jakin behar dute indarrak gorputzek elkarrenganako ekintzen ondorio direla, hauek deformazioak sor ditzaketelarik. Hala, mugitzen direnean, euren mugimendua aldatzen dute ere bai. OINARRIZKO GAITASUNAK Ikasgelan azaldutako emaitza teorikoez baliatu dinamikaren printzipioetan oinarrituriko eguneroko gertakari asko azaltzeko. (C3, C7) Indarraren presentzia edo presentzia ezari buruzko konklusioak atera eta bere ezaugarriak aurkitu gorputz baten mugimenduaren informazio grafikoaz baliatuz. (C3, C4) Buruketak aurkeztu eta ebatzi dinamikaren printzipioak aplikatuz. (C1, C2, C3) Interneten bidezko informazioaren bilaketa landu. (C4) HELBURUAK

Dinamikaren printzipioak ulertu eta aplikatu. Oinarrizko hainbat indar mota ezagutu.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK 1. Oinarrizko hainbat indar mota ezagutu. 2. Gorputz baten gainean eragina duten indarrak identifikatu eta mugimenduaren gainean duten eraginak bilatu. 3. Sistema fisiko batean eragina duten ekintza eta erreakzio indarrak aurkitu, euren aplikazio puntuak adieraziz. 4. Indar elastikoak eta marruskadura indarrak ezagutu eta euren berezko ezaugarriak kasu praktikoetan aplikatu. Fisika eta kimika DBH 4 12 PROGRAMAZIO DIDAKTIKOA



EDUKIAK Kontzeptuak Indarraren kontzeptua. Kontaktu indarrak eta distantziazko indarrak. Hooke-ren legea. Dinamometroak. Inertziaren printzipioa. Dinamikaren bigarren printzipioa. Masa inertziala. Puntu materialaren hurbilketa. Ekintza eta erreakzio printzipioa. Marruskadura indarrak.

Prozedurak Indarrak identifikatu higikariaren ibilbideaz baliatuz eta bere s-t y v-t grafikez. Emandako indar batek abiadura-bektorearen gainean eragindako aldaketak Pilatutako indarrak osatu. Dinamikaren bigarren printzipioarekin kalkulu numerikoak burutu. Ekintza eta erreakzio indarren aplikazio puntuak kokatu.

adierazi. Jarrerak Zinematika eta dinamikari buruzko ezagutzak erlazionatzeko jarrera, gai hauen ulermen zehatzago bat lortzeko. Newton historiako zientzilari garrantzitsuenetariko bat izan zela jakin. Laborategiko materialaren erabilera zainduarekiko interesa. Ezagutza teorikoak kontutan hartu euren erabilera praktikoa burutu baino lehen.

ZEHARKAKO EDUKIAK Unitate honetan, Bakerako hezkuntzari eta Hezkuntza moralari eta zibikoari lotutako aspektuak sar daitezke, laborategiko praktikak taldekako lana sustatzeko erabiliz eta jokaera eta segurtasun arauak errespetatzen irakatsiz. IKASMATERIALA a) Laborategian: Malgukia, euskarria, zinta metrikoa, pesak eta pesa-euskarria; bola guztiz esferikoa eta leundua; gurditxoa eta erraila, soka, paperezko zinta, kronobibragailua. b) Ikasgelan Ikasgelan dinamometro bat erakutsi daiteke, bere irakurketa eta erabilera egokia azalduz. Bideofilmak, adibidez Las leyes de Newton, El Universo Mecnico bilduma. Unitatean zehaztutako webguneak edota animazioak (applets).





4 Indarrak eta solidoen orekaSARRERA Unitatearen nukleoa solidoen oreka da. Hura ikasi ahal izateko, momentuz gorputzak masa puntualak bezala ikusi direla gogoratu behar da, beraz orain solidoak dimentsioekin ikusiko ditugu, ez bakarrik trasladatzeko gaitasunarekin, baizik eta biratzeko ere. Biratze mugimendu hori magnitude berri batek sortuko edo eraldatuko du: indarraren momentua. Hau definitu eta gero, indar pare baten momentua zein den ikusiko da eta, orokorrean, indar paraleloak nola osatuta dauden. Orduan, ikasleak solido zurrunak orekan mantentzeko baldintzak zeintzuk diren ulertzeko gai izango dira. Ondoren, grabitate zentroa kontzeptua aurkeztuko da, eta hura solido simetriko edo irregularretan (baina lauetan) nola aurkitzen den azalduko da. Grabitate zentroaz baliatuko gara aurki daitezkeen oreka motak sailkatzeko. Unitatearen bukaeran, oreka baldintzak makinei aplikatzen zaizkie, polea aipatuz eta, bereziki, palanka. Bere erabilgarritasuna, bere legea eta bere hiru mota de generoak azalduko dira. ALDEZ AURREKO EZAGUTZAK Indarrak gorputzen orekaren gainean agintzen duten magnitude bektorialak dira. Ikasleek ingenieritza edo arkitektura lan guztietan indarren oreka perfektua emateko beharraren garrantzia ezagutu behar dute. OINARRIZKO GAITASUNAK Palankaren legean oinarritutako eguneroko gailu edo erreminten funtzionamendua azaldu euren eragingarritasuna maximizatzeko asmoz. (C3, C7) Teknologia digitalen erabilera ezagutu, betidaniko medioak osatzen dituen informazio iturri gisa. (C4) Gorputzen orekaren arrazoiak ikertu grabitate zentroari buruzko ezagutzak eta oreka baldintzak eguneroko bizitzaren gertakizunekin integratuz. (C3, C7) Solidoen estatikaren aplikazioak eraikinen segurtasunean, lan publikoen garapenean, etab. baloratu (C3, C5) HELBURUAK

Solidoen oreka baldintzak ulertu. Hainbat makina sinpletan oreka ikertu.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK 1. Indar baten momentuaren modulua kalkulatu. 2. Indar paraleloak osatu. 3. Solido bat orekan dagoen ala ez ikertu. 4. Palanka eta polearen funtzionamendua deskribatu.




EDUKIAK Kontzeptuak

Solido zurruna. Translazioa eta errotazioa. Indar baten momentua: Definizioa, unitatea eta ikurra. Indar-pareak. Solido baten oreka. Grabitate zentroa. Oreka estatiko motak. Makina sinpleak. Palanka: kontzeptua eta motak. Polea: Kontzeptua, erabilera eta motak. Indar baten momentua kalkulatu biraketa ardatzarekiko. Indar paraleloak osatu. Solidoen oreka estatiko baldintzak aplikatu. Esperimentuez baliatuz solido irregular lau baten grabitate zentroa aurkitu.

Prozedurak

Palankaren legearekin kalkuluak burutu. Jarrerak Solidoen orekaren garrantziaren aplikazioa eguneroko jardueretan; adibidez, arkitekturan eta ingenieritzan. Internet bidezko bilaketak burutzeko jarrera, Internet gaur egungo informazio iturri bazterrezina gisa onartuz. Kasu bakoitzean egokiak diren termino teknikoak erabiliz espresatzeko jarrera. Zubiak bezalako lan publikoak eraikitzerakoan erabili beharreko kalitate kontrolekiko errespetua. ZEHARKAKO EDUKIAK Makinen garrantziaren bidez eta eurek giza-garapenean duten eraginaren bidez, Bakerako hezkuntzari eta Hezkuntza moralari eta zibikoari lotutako aspektuak sar daitezke. IKASMATERIALA Fisika eta kimika DBH 4 15 PROGRAMAZIO DIDAKTIKOA Polea finko baten oreka baldintza aplikatu.


Programazio didaktikoaa) Laborategian: 10 N-ko hiru dinamometro, hiru bentosa, tarte erregularrez zulatutako metalezko hagaxka bat, paper kuadrikulatua eta paper eransgarria. b) Ikasgelan Bideo-filmak, adibidez Torsin y giroscopios, El Universo Mecnico bilduma. Prentsa-ebakinak ingenieritza edo arkitekturaren lorpen garrantzitsuei buruzko berriekin; adibidez, zubien edo etxeorratzen eraikuntza... eta, bestalde, istripu negargarriak (eraikinen edota zubien erortzeak...).





5 Indarrak eta jariakinen orekaSARRERA Solidoen oreka ikasi ondoren, naturala da jariakinen eta gasen orekan aritzea. Lehenik eta behin magnitude berri bat definitu behar da, presioa, indarraren eta ematen den gainazalaren zatidura gisa. Indar hori gorputz barneratua duen jariakin baten pisuak eragin dezake, horrek jariakinen estatikaren kontzeptua azaltzeko aukera emango duelarik. Indarra Lurra inguratzen duen aire masaren pisuak eragina bada, presio atmosferikoa izango dugu, hau adibidez Torricellik azaldu zuelarik. Unitate honetan zehar, presio unitate ezberdinak azalduko dira eta euren arteko ekibalentzia. Gasekin gertatzen ez den bezala, jariakinak nahiko ulergaitzak dira, eta haietan Pascalen printzipioa definitu daiteke. Horren hainbat aplikazio ikusiko dira; adibidez, ontzi komunikatzaileak edota sistema hidraulikoak. Unitatearen amaieran Arkimederen printzipioa azalduko da. Bultzadaren agerpena arrazonatuko da, jariakin batean osoz edo partzialki barneratutako solido baten oreka baldintzak ikertuko dira eta aplikazio ezberdinak aurkeztuko dira. ALDEZ AURREKO EZAGUTZAK Ikasleek materiak hiru egoera izan ditzakeela gogoratu behar du: solidoa, likidoa eta gaseosoa, hauen ezaugarriak oso ezberdinak direlarik. Azken bi egoerek ezaugarri komun bat dute: jariakinak dira. Halaber, Lurran bizi diren izaki guztien gainean presio atmosferikoak eragina duela jakin behar dute eta itsasoko izakien gainean presio hidrostatikoek eragin erraldoia dutela ere. Bukatzeko, atmosferako presio aldaketek klima baldintzatzen dutela jakin behar dute. OINARRIZKO GAITASUNAK Altuera ezberdinetan ematen den presiaren aldaketa estimatu (urpekarietatik hasita alpinistetara iritsi arte) eta horrek osasunarengan suposatzen duen arriskua baloratu. (C3, C5) Pascal eta Arkimederen printzipioak aplikatu haietan oinarritzen diren gertakari eta erabilera komuneko gailuak azaltzeko. (C3, C7) Barometro irakurketak burutu edozein presio unitate erabiliz eta unitateak transformatzeko gai izan. (C2, C3) Hizkuntza zientifiko egokia bereganatu, informazioa zehaztasunez ulertu eta komunikatzeko gai izaten utziko diguna. (C1) Laborategiko praktiketan jasotako informazioa era egokian prozesatu eta esperientzia berrien diseinuan sormenaz aritu. (C2, C3, C4, C8) HELBURUAK

Solido baten gaineko presio kontzeptua ulertu. Jariakinen estatikaren printzipioak ezagutu eta aplikatu.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK 1. Indar batek solido baten gainean eragiten duen presioa kalkulatu. 2. Likido batean barneratutako gorputz batek jasaten duen presioa kalkulatu. 3. Pascalen printzipioan oinarritutako hainbat gailu azaldu. 4. Presio atmosferikoa arrazonatu jariakinen estatikaren oinarrizko printzipioaz baliatuz. 5. Jariakin batean guztiz ala partzial barneratutako gorputz baten gaineko bultzada kalkulatu.



Programazio didaktikoaEDUKIAK Kontzeptuak Prozedurak Presioak kalkulatu, indarra eta azalera ezagutuz, edota hidrostatikaren oinarrizko printzipioaz baliatuz. Jarrerak Jariakinen estatikaren aplikazio teknologikoen aniztasuna eta garrantzia ezagutu. Presio jakin batenganako gizakion adaptazioa eta horren aldaketaren ondorio kaltegarriak ezagutu. Presioa jariakinen estatikaren kontzeptu zentrala dela ezagutu. Informazio-teknologiez baliatuz dokumentatzeko interesa. Laborategi batean erabili beharreko segurtasun neurrien garrantzia ezagutu. Presio unitateak euren artean transformatu. Presioaren definizioa eta Pascalen printzipioa sistema hidraulikoetan aplikatu. Gorputz batek jasaten duen bultzada kalkulatu. Jariokin batean barneratuta dagoen solido baten oreka baldintzak ikertu. Presioa. Hainbat presio unitateren definizioa. Jariakinen konprimitzegarritasuna. Jariakinen estatikaren oinarrizko printzipioa. Pascalen Printzipioa. Ontzi komunikatzaileak eta sistema hidraulikoak. Presio atmosferikoa. Barometroak. Bultzada. Arkimederen Printzipioa.

Arkimederen printzipioaren aplikazioak.

ZEHARKAKO EDUKIAK Ingurune Hezkuntzari lotutako edukinak sar daitezke, hurrengoak bezalako adibideak azalduz: urhorniketa hirietan, ibaien arteko ur-aldatzea, putzu artesiarrak, etab. Osasunerako Hezkuntzari lotutako edukinak ere aurkeztu daitezke, hurrengoak bezalako adibideak azalduz: sakonera ezberdinetara egindako urperatzeak eta hauek sor ditzaketen kalteak. IKASMATERIALA a) Laborategian: 10 N-ko dinamometroa, aho zabaleko 1000 zm3ko probeta, prezipitatu-ontzia, metal ezberdinetako gorputzak (aluminioa, zinka, burdina), likido ezberdinak (ura, etanola, glizerina). b) Ikasgelan Ikasgelan materialen bat aurkeztu daiteke eta horretaz baliatuz esperientziaren bat burutu. Adibidez: ludion, Magdeburgoko diskak (bentosak) Bideo-filmak, adibidez Examinando la estructura de los lquidos, El Universo Mecnico bilduma. Fisika eta kimika DBH 4 18 PROGRAMAZIO DIDAKTIKOA




6 Lurra unibertsoanSARRERA Lehenengo epigrafean zeru-koordenatuen oinarrizko hainbat kontzeptu definitzen dira. Ondoren, unitatearen nukleoetariko bat azaltzen da, hau da, historian zehar gizakiok unibertsoan Lurrak duen kokapenaren inguruan emandako azalpen ezberdinak. Aristotele eta Ptolomeoren modelo geozentrikoak azaltzen dira eta Kopernikoren modelo heliozentrikoa ere, Galileo sutsuki defendatu zuena. Euren lorpenak eta hutsak baloratuko dira eta XVII. mendera arte bi modeloen jarraitzaileek defendatutako arrazonamenduak azalduko dira. Korpernikoren sistema heliozentrikoa Keplerren legeez baliatuz garatu zen eta Newtonen grabitazioaren lege unibertsalarekin bermatu zen. Bi masaren arteko grabitazio-atrakzioa kalkulatzen da eta legea grabitazioaren azelerariaren kalkuluari eta gorputzen pisuari aplikatuko da. Newtonen sintesiak garrantzi handiko aurrerakuntza zientifikoa suposatu zuen eta unitate honetan horrela baloratuko da. Unitatearen amaieran unibertsoa gaur egun nola ulertzen den azaltzen da: Jatorria, garapena eta bere behaketarako erabiltzen diren baliabideak. ALDEZ AURREKO EZAGUTZAK Ikasleek Eguzkia Esne bidearen izarretako bat dela jakin behar dute eta ikus ditzakegun izar guztiak gure galaxian daudela. Ikasleek Esne bidea gu bizi garen galaxia dela jakin behar dute, honek mila milioika izar dituelarik eta haietako batzuek planetak ere dituztelarik. Halaber, gurea bezalako milioika galaxia daudela jakin behar dute. OINARRIZKO GAITASUNAK Geocentrismo eta heliozentrismoaren eztabaida historikoaren gainean jarrera kritikoa garatu, dogma edo aurreiritzirik gabe. (C8) Mundu naturalaren behaketarekiko interesa sustatu, bereziki zeruarena, eta eguneroko bizitzaren gertakariei arrazoi teorikoak bilatzeko interesa sustatu ere, adibidez izarren mugimendua edo gorputzen erorketa. (C3, C7) Grabitazio lege unibertsalaz eta Keplerren legeez baliatuz, ariketa numerikoak ebazteko beharrezko matematika-trebezia bereganatu. (C2, C3) Eremu aeroespazialean I + D-n inbertitzeko garrantzia ulertu, satelite artifizialek visitas-kalitatea eta aurrerakuntza zientifikoak eskeintzen dituzte eta. (C5) Laborategiko praktikez baliatuz taldekako lana sustatu eta hauetan jasotako informazioa era egokian ulertu eta interpretatu. (C3, C4) HELBURUAK

Heliozentrismoa eta geozentrismoaren arteko eztabaidak historian izandako eragina ezagutu eta eztabaida hura ebazteko Astronomiak burutu izandako rola. Grabitazio lege unibertsalaren hainbat aplikazio aztertu. Newtonen sintesia baloratu gaur egungo modelo kosmologikorako aurrera-pausu garrantzitsu eta saihestezin bezala.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK 1. Zeru-esferan izarrak nola kokatzen diren deskribatu. 2. Modelo geozentriko eta heliozentriko garrantzitsuenen oinarrizko ezaugarriak azaldu. 3. Keplerren legeak adierazi eta ariketa praktikoetan erabili. 4. Grabitazio lege unibertsalaz baliatuz, kalkuluak burutu eta gorputzen pisuaren kasu bereziari aplikatu. 5. Unibertsoaren jatorria, garapena eta egungo estruktura deskribatu. Fisika eta kimika DBH 4 19 PROGRAMAZIO DIDAKTIKOA


Programazio didaktikoaEDUKIAK Kontzeptuak Prozedurak Kasu praktikoez baliatuz, Keplerren legearen ondorio kualitatiboak eta kuantitatiboak ezagutu. Grabitazio lege unibertsalaz baliatuz kalkuluak burutu. Grabitazioaren azelerazioa eta gorputz baten pisua planeta baten azalerarekiko altuera ezberdinetan kalkulatu. Jarrerak Jarrera heliozentriko eta geozentrikoen arteko borroka baloratu ikerketa zientifikoaren garaipena bezala, dogmatismoaren aurka. Unibertsoaren erraldoitasuna eta adin luzea ezagutu normalean erabiltzen ditugun magnitude ordenekin konparatuz. irakurriz. Newtonen sintesia Fisika klasikoaren zedarria dela jakin. Ezagutzen hedapenarekiko interesa, adibidez, zientzia-dibulgazioko liburuak Orbita zirkularreko sateliteen parametroak aurkitu. Distantziak argi-urtetan adierazi. Zeru-koordenatuak. Konstelazioak. Kosmologia aristotelikoa. Sistema geozentriko ptolemaikoa. Sistema heliozentriko kopernikarra. Galileoren arrazonamenduak modelo heliozentrikoaren alde. Izar-paralaxia. Keplerren legeak. Newtonen grabitazio lege unibertsala. Pisua. Unibertsoaren gaur egungo ikuspegia.

Unibertsoaren behaketarako baliabideak.

ZEHARKAKO EDUKIAK Garai hartako pentsamenduaren kontra zeuden ideia zientifiko batzuk defendatzeagatik zientzilari askok (Koperniko, Galileo, etb.) jasan zuten jazarpena azaldu daiteke Bakerako hezkuntzari eta Hezkuntza moralari eta zibikoari lotutako aspektuak lantzeko. IKASMATERIALA a) Laborategian: Erlojudun ate optikoak, 6 V-ko elikadura iturria, kableak, elektroimana, euskarria, barra luzea, intxaurrak, erregela, 2 zm-ko diametroko metalezko esfera. Fisika eta kimika DBH 4 20 PROGRAMAZIO DIDAKTIKOA


Programazio didaktikoaTeleskopio islatzaile bat eta teleskopio refraktore bat erakutsi daiteke, funtzionamendua azalduz eta montura ekuatorialak konbentzionalaren aurka dituen abantailak aurkeztuz. b) Ikasgelan: Bideo-filmak, adibidez La manzana y la Luna o Kepler, El Universo Mecnico bilduma. Zientzia-dibulgazioko liburuak, adibidez Qu sabemos del universo? De antes del big bang al origen de la vida, Juan Prez Mercaderrek idatzia. Ikasgela zeru-planisferio bat erakutsi daiteke, nola erabiltzen den azalduz. Simulazio astronomikoaren gaineko informatika-programak webguneak, adibidez www.acienciasgalilei.com/astrofisica.htm. eta astronomia-dibulgazioko





7 Energia eta bere iturriakSARRERA Unitate hau lau unitatek osatutako multzo baten lehena da eta energiaren ikerketari sarrera ematen dio. Energia kontzeptuan eta honen forma ezberdinetan aritzen da, baita magnitude fisiko gisa bere kuantifikazio edo neurketan ere. Oso garrantzitsua da aldaketa prozesu orok energia transferentzia bat suposatzen duela azpimarratzea eta hau isolatutako sistema ideal batean edo unibertsoan kokatuta dagoela, bere ingurunean beste sistema bat bezala hartuta. Benetazko prozesuetan energia bere ahalmen osoaz erabiltzen ez denaren ziurtasunak energiaerrendimenduaren kontzeptua aurkezten digu. Halaber, energia iturri ezberdinak deskribatzen dira: ez-berriztagarriak, berriztagarriak eta ordezkoak; gainera, energia jasotzeko eta erabiltzeko prozesuek ingurunearekiko duten eraginari garrantzia berezia ematen zaio: euri azidoa, berotegi-efektua eta ozono-kapa txikiagotzea. Unitate hau oso egokia da energia iturrien ustiapena, aurreztea eta dibertsifikazioa saritzen duten politiken behar soziala lantzeko, garapen iraunkorra lortzeko xedez. ALDEZ AURREKO EZAGUTZAK Ikasleek energia terminoa ezagutu behar dute eta gertakari natural askoren ulermenean duen garrantzia ulertu behar dute. Halaber, energia erabilerarekin narriatzen dela jakin behar dute; hala, guztiz beharrezkoa da gizakiok energia iturri berriak ikertzea. OINARRIZKO GAITASUNAK Energia bere forma ezberdinetan ezagutu, sistema materiales berezko ezaugarri bezala. Energia kuantitatiboki adierazi unitate eta ekibalentzia egokiak erabiliz. (C2 eta C3) Energia-prozesu sinple baten errendimendu zehaztu. (C2) Energiaren erabileraren gaineko beharra, etekinak eta kalteak kritikoki aztertu. Etorkizunerako optimizazio estrategiei buruz hausnartu eta hitz egin. (C3, C4, C5) HELBURUAK

Energia kontzeptua eta energia sistema materialetan har ditzakeen forma ezberdinak ezagutu. Neurketa unitateak ezagutu eta ekibalentzien kalkuluan trebezia bereganatu. Energiaren kontserbazio printzipioa eta bere narriaketa ezagutu eta ulertu. Prozesu baten energia-errendimendua eta energiaren erabileraren gaineko ondorio onuragarriak eta kaltegarriak zehaztu.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK 1. Energia motak eta sistema fisikoetan ematen diren eraldaketak ulertu eta bereizi. 2. Energia unitateak ondo maneiatu eta euren ekibalentziak era zuzenean kalkulatu. 3. Energia errendimendua eta horretan energia erabilgarri eta energia narriatu kantitateak kalkulatu eta baloratu. 4. Energia berriztagarrien, ez-berriztagarrien eta ordezkoen abantailak eta kalteak zehaztu.




Energiaren propietate orokorrak. Energiaren kontserbazioa eta narriadura. Energia erabilgarria eta energia narriatua. Errendimendua. Energia berriztagarrien eta berriztaezinen iturriak. Ingurunearen kutsadura: kausak eta efektuak. Iraunkortasuna eta garapena. Eguneroko bizitzaren adibide sinpleez baliatuz, energiak hartzen dituen forma ezberdinak behatu eta deskribatu. Etxeko zereginetan erabilitako energia kontsumo handiago edo txikiagoa konparatu eta baloratu. Aurreko zereginetan energia narriatua nola agertzen den ezagutu.

Prozedurak

Etxeko zereginetan erabilitako energia elektrikoa nola neurtzen den eta nola transformatzen den jakin. Energia erabilgarria eta energia narriatua bereizi eta identifikatu. Jarrerak Herrien garapenerako energiak duen garrantzia baloratu. Energia gehiegikeriaz erabiltzeak sortzen dituen era guztietako kalteak ezagutu. Inguruneari kalte egiten dioten prozesuenganako jarrera kritikoa. Garapen iraunkorraren alde egiten duten politikak baloratu.

ZEHARKAKO EDUKIAK Unitate honetan Ingurunearen gaineko hezkuntzari buruzko gaia landu daitezke; adibidez, erregai fosilen agortzea edota krisi energetikoak. Kontsumitzaileen gaineko hezkuntzari buruzko edukiak ere landu daitezke, garrantzia energia aurrezteari eta gastu arduratsuari emanez. IKASMATERIALA a) Laborategian: Hazbete erdiko kuprezko tubo suberatua, zur aglomeratu apurrak eta harekin lan egiteko materiala (iltzeak, mailua, grapak, kola, silikona, lixa), pintura beltza, Porexpn, beira gardena eta 5 L-ko plastikozko gordailua. b) Ikasgelan: Composicin corporal y balance de energa izeneko konferentziaren irakurketa, La alimentacin y la vida liburuan, F. Grande Covian, Aret, 106. orr. Elektrizitate-etxearen ordainagiri bat erabil daiteke etxebizitza batean kontsumitutako energia kalkulatzeko.





8 Energia eta lanaSARRERA Unitate honetan berriro ere energiaren gaia landuko dugu, baina oraingo honetan bakarrik energia mekanikoa ikusiko dugu; hau da, indar-eremu baten kokapenera lotuta dagoen energia, gorputz elastikoen deformazioa eta mugimendua. Kasu honetan prozesu errealetan erabilitako energia berrikusiko dugu, horrelako prozesuetako errendimendua, kontserbazioaren printzipioa; hau da, energiari dagokion guztia orokorrean, baina energia mekanikoaren kasu bereziari aplikatuta. Bi kontzeptu berri agertuko dira, lan mekanikoarena, energiaren kontzeptuari oso lotuta, eta potentziaren kontzeptua, makina batek lan bat burutzen duen bizkortasuna neurtzen duen magnitude fisikoa bezala. ALDEZ AURREKO EZAGUTZAK Ikasleek materia mugimendu konstantean dauden partikulez osatuta dagoela jakin behar dute, hainbat formatan ager daitekeela eta lana sistemen arteko energia transferentzia eratariko bat dela. OINARRIZKO GAITASUNAK Mundu fisikoaren egoerak eta gertakariak deskribatzeko kontzeptuak eta esamoldeak ezagutu. (C1, C3) Teoria fisikoak laburtzen eta azaltzen dituzten esamolde fisiko-matematikoak ezagutu eta interpretatu, esamolde horien izate prediktiboari garrantzia emanez. (C2, C3, C7) Ikasitako ezagutzak ulertu, ebaluatu eta gure bizitzan eragina duten gure garaiko eta inguruneko izaera teknikoa duten kasu errealei aplikatu. (C1, C3, C5) HELBURUAK Energia mekanikoaren kontzeptua ezagutu eta era egokian azaldu eta energia zinetikoa eta potentzialaren ekuazio fisikoak era zuzenean interpretatu. Energiaren kontserbazioaren printzipioa ulertu eta aplikatu. Lana, potentzia mekanikoa eta errendimenduaren kontzeptuak ulertu eta aplikatu.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK 1. Energia mekanikoa eta honek hartzen dituen formak ezagutu eta identifikatu eta beste energia formengan bereizi 2. Energia forma honen gaineko galderak eta ariketak ebatzi eta unitate egokiak era zuzenean erabili. 3. Sistema fisiko batek kontserbazio printzipioa bete dadin bete behar dituen baldintzak ezagutu eta horren aplikazioa eskatzen duten buruketak ebatzi. 4. Lan mekanikoaren kontzeptua ulertu eta makinekin erlazionatutako galdera eta ariketen ebazpenari aplikatu. 5. Potentziaren kontzeptua ulertu, galdera eta ariketen ebazpenari aplikatu eta errendimenduak kalkulatu. Fisika eta kimika DBH 4 24 PROGRAMAZIO DIDAKTIKOA



Energia potentziala eta energia zinetikoa. Energia mekanikoa. Energia mekanikoa eta bere forman gaineko ekuazio fisiko-matematikoak. Energia mekanikoaren kontserbazio printzipioa. Lan mekanikoa: adierazpena eta neurketa unitateak. Energiaren desagertzea eta makinen errendimendua. Potentzia mekanikoa: Adierazpena, unitateak eta aplikazioa.

Prozedurak Objektu baten energia potentziala kalkulatu Lurreko grabitazio-eremuan. Honen arabera dauden aldagaiak. Mobil baten energia mekanikoa kalkulatu, bere abiadura eta zero-potentzial energiaren erreferentziaren mailaren gaineko altuera kontutan hartuz. Erorketa bertikalean gorputzen euren energia potentziala energia zinetikoan eraldatzen dutela frogatu. Aurreko prozesuan energiaren kontserbazio printzipioa frogatu. Lana burutzean, sistema baten (makina, pertsona, animalia...) lana, errendimendua eta potentzia kalkulatu, aldagaiak emanez edo neurtuz. Jarrerak

Neurketak burutzerakoan arreta eta zorroztasuna. Gure bizitza-kalitatea hobetzen duten makina kopuru handia eta mota ezberdinak baloratu.

Hainbat jarduera burutzeko behar den denbora baloratu, ekonomiaren eta gizartearen aspektuari dagokionez: potentziaren garrantzia. Lan esperimental guztietan akatsak izateko posibilitatea dagoela jakin eta akatsak murrizteko etengabeko joera. ZEHARKAKO EDUKIAK Aurreko unitatean bezala, unitate honetan Ingurunearen gaineko hezkuntzari buruzko gaiak landu daitezke; adibidez, erregai fosilen agortzea edota krisi energetikoak. Kontsumitzaileen gaineko hezkuntzari buruzko edukiak ere landu daitezke, garrantzia energia aurrezteari eta gastu arduratsuari emanez. IKASMATERIALA a) Laborategian: Euskarri bat, Un soporte, hagaxka luze bat etahagaxka motz bat, intxaur bikoitzak, bi txirrika txiki, hari bat edo soka fin bat, 150 g inguruko bloke bat, 3 N-ko dinammetro bat eta neurtzeko zinta. b) Ikasgelan: Lana eta energia mekanikoari lotutako webguneak: http://www.sc.ehu.es/sbweb/fisica/dinamica/trabajo/energia/energia.htm





9 Energia eta beroaSARRERA Unitate honetan ere energia landuko dugu, baina bero moduan agertzen denean. Guztiok dakigu gorputz bati beroa ematen diogunean hau berotu egiten dela, bere tenperatura igotzen dela; hori bere energia kopurua handitu delako gertatzen da. Aurkako kasuan, beroa galtzerakoan hoztu egiten da, bere tenperatura jaisten da eta hori bere energia kopurua murrizten delako gertatzen da. Hori dela eta, gorputzak edo sistema fisikoak sistema batetik beste pasa daitekeen energia edukiontziak bezala har daitezke. Unitate honetan honi buruzko ideia argi bat bereganatzen saiatuko gara: zer da beroa, nola kalkulatu dezakegu sistema fisiko batek duen bero kopurua, zein eragin sortzen du beroak sistema materialetan (tenperatura aldaketa, egoera aldaketak eta dilatazioa-uzkurtzea), zein eratan transferitzen da beroa tenperatura ezberdina duten sistema fisikoen artean, gure bizitzan energia termikoak duen garrantzia eta bere erabilera makina termikoetan. ALDEZ AURREKO EZAGUTZAK Ikasleek materia etengabeko mugimenduan dauden partikulez osatuta dagoela eta tenperatura partikula horien energia zinetikoaren ondorio dela jakin behar dute. Energiak forma ezberdinak har ditzakeela eta beroa sistemen arteko energia trukearen formatariko bat dela. Halaber, makinek energia eraldaketa eta transferentzien bidez funtzionatzen dutela eta gizakiak makinak mota orotariko lanak burutzeko erabiltzen dituela jakin behar dute. OINARRIZKO GAITASUNAK Tenperatura eta energia termikoa kontzeptuak ezagutu, sistema material batek lortutako edo galdutako energia termiko kopurua adierazi eta materiaren jokaera energia jasotzerakoan edo askatzerakoan. (C1, C2, C3) Makina termikoen funtzionamendua ulertu. Euren funtzionamenduan parte hartzen duten eta euren ezaugarri diren magnitude ezberdinak kalkulatu. (C2, C3, C5) Bereganatutako ezagutzak era zehatz eta argian adierazi eta beharrezko oinarrizko kalkuluak burutu. (C1, C2) HELBURUAK

Energia termikoa zertan datzan ezagutu eta ulertu eta materiaren edukia aldatzerakoan hau nola adierazten den ere. Sistema material batek gordetzen duen energia termiko kopurua kalkulatu. Bero-ahalmena eta bero espezifikoa kontzeptuak. Materiaren jokaera ikertu egoera aldaketa prozesuetan eta dilatazio-uzkurduretan. Makina termiko bat zertan datzan eta nola ibiltzen den ezagutu.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK 1. Sistema fisiko baten energia termikoa zertan datzan ezagutu eta tenperatura kontzeptua ulertu gordetako energia termikoak lortzen duen mailaren adierazpena bezala. Tenperaturaren eskalak eta euren ekibalentziak ezagutu; baita termometroen oinarri fisikoa ere. 2. Sistema materialen artean energia termikoaren transferentzia mekanismoak deskribatu. Gorputz baten bero-ahalmen eta bero espezifiko kontzeptuak definitu. Gorputz batek gordetzen duen bero kopurua kalkulatu. 3. Egoera aldaketa ezberdinak definitu. Egoera aldaketan zehar ematen diren prozesuak ezagutu eta haietan zehar ematen den tenperaturaren aldaketa ezaren arrazoia ezagutu. 4. Solido eta likidoen dilatazioak kuantitatiboki adierazi eta kalkulatu eta tenperaturaren araberako gas baten jokaera kalkulatu. Fisika eta kimika DBH 4 26 PROGRAMAZIO DIDAKTIKOA


Programazio didaktikoa5. Makina termiko motak eta euren oinarria deskribatu. Makina termikoen errendimendua kalkulatu. EDUKIAK Kontzeptuak

Energia termikoa, barneko energia. Tenperatura eta eskala termometrikoak. Bero-ahalmena eta bero espezifikoa. Sistema gaseosoen dilatazioa eta jokaera. Makina termikoak, euren ezaugarriak eta errendimendua. Termometroaren erabilera eta tenperaturaren neurketa. Tenperatura eskalak. Beroaren neurketa sistema materialetan. Unitateak. Dilatazioa benetazko estrukturetan, ekiditzeko erak eta prebentzio-neurrien antzematea. Laborategian dilatazioaren gaineko esperientzia errazak burutu. Leherketa motore bat eskematikoki deskribatu, makina termikoen adibide gisa. Arreta, ordena eta garbitasuna erabilitako materialarekin, ohar esperimentalekin eta kalkuluekin. Benetazko eraikuntzen gaineko dilatazioaren efetuak, ekiditzeko era. Tenperaturaren eragina ezagutu sistema fisikoen egoera eta garapena aurresateko. Taldeka gure garaiko makina termikoen garrantziari buruz hausnartu eta eztabaidatu.

Prozedurak

Jarrerak

ZEHARKAKO EDUKIAK Makina termiko baten errendimenduaren kontzeptuaz baliatuz eta hura hobetzeko beharretik hasita, Ingurunearen gaineko Hezkuntzari buruazko gaiak ikus daitezke. Hezkuntza moral eta hirigintzazkoaberoari buruzko teorien garapenaren bidez ikus daiteke.

IKASMATERIALA a) Laborategian: Irabiagailudun kalorimetro bat, 0 eta 100C arteko bi termometro, pizgailu bat, prezipitatu-ontzi bat, graduatutako probeta bat, balantza bat eta 200 g inguruko metalezko blokeak hauentzako pintzekin. b) Ikasgelan: Irakurketa: El Sol, generador de energa y motor de la atmsfera, La atmsfera y la prediccin del tiempo, Biblioteca Salvat de Grandes Temas, 22. orr.





10 Energia eta uhinakSARRERA Energiaren gaineko bloke hau uhinen eta euren hedapenaren ikerketarekin amaituko da: Hori gabe, ezingo genuke gertakari fisiko anitz ulertu eta energiaren gaineko ikerketa amaitu gabe geratuko litzateke. Ikasleak materiala ez den izaki baten existentziaz ohartu behar dira, partikularekiko ezberdina eta espazioan zehar mugitzen dena energia eramanez, ez materia. Uhin guztiak berdinak ez direnez, euren ezaugarri bereizgarrien arabera sailkatuko ditugu eta hauek definitzen dituzten eta euren ikerketa posible egiten duten magnitude fisikoak aurkituko ditugu. Bereziki bi uhin-mugimendu deskribatu eta aztertuko ditugu: soinua eta argia. Pedagogiari dagokionez, erabilgarria da uhin-mugimendua bibratze-mugimendu baten ondorio dela ulertzea, kasu askotan periodikoa dena; hau da, periodoak deitzen ditugun denbora-tarteka bere ezaugarriak errepikatzen ditu eta bibratze hori, espazioan hedatzean, uhin-mugimendu bat sortzen du. Unibertsoan, uhin-mugimenduak ugariak dira eta zientzia eta teknikaren eremuan oso garrantzitsuak dira... Zer egingo genuke irrati, telebista, mobil edo batez ere argirik edota soinurik gabe! ALDEZ AURREKO EZAGUTZAK Ikasleek unibertsotik jasotzen dugun guztia energia dela jakin behar dute (meteoritoak izan ezik) eta Eguzkitik uhin elektromagnetikoetan jasotzen dugun energiarik gabe, Lurraren gaineko bizitza posible ez litzatekeela. Uhinek, energiaz gain, informazio kopuru erraldoia daramatela gogoratu behar dute, eta bai argia bai soinua ezaugarri komun asko daukatela, adibidez isladatzea eta errefraktatzea. Soinua bakarrik ingurune materialetan hedatzen dela (ura, airea...) eta argia hutsean zehar heda daitekeela. OINARRIZKO GAITASUNAK Uhin-mugimendua zertan datzan eta bere ezaugarriak zeintzuk diren ezagutu eta azaldu. Soinuaren eta argiaren gertakari fisikoak zehaztasunez deskribatu. (C1, C2, C3) Uhin-mugimenduak bezala azaldu behar diren gertakari fisikoen kopuru handia ezagutu eta aztertu eta euren garrantzia baloratu. Gertakari natural eta aurrerakuntza tekniko anitzak ulertu eta azaldu (uhin sismikoak, ekografia, laserra, radioterapia, telefonia, zuntz optikoak...) (C2, C3, C5) HELBURUAK

Uhin bat zer den, nola hedatzen den eta energia materiarik gabe espazioan zehar nola transmititzen den ulertu. Uhinak euren hedapen bidearen arabera eta euren ezaugarrien arabera sailkatu. Soinua deskribatu eta ikertu luzetarako uhin mekanikodun uhin-mugimenduaren adibide gisa; argia deskribatu eta ikertu zeharkako uhin mekanikodu uhin-mugimenduaren adibide gisa.

EBALUAZIO-IRIZPIDEAK 1. Uhin-mugimenduak definitu eta deskribatu. Uhin bat zer den jakin eta uhinen magnitudeak ezagutu. 2. Uhin-mugimendu baten hedapen abiadura bere bestelako magnitude guztiekin erlazionatu. 3. Soinuaren, soinu-uhinen eta euren hedapen abiadura deskribatu. Isladatze eta refraktatze gertakariak eta euren gainean agintzen duten legeak ezagutu. 4. Argiaren, argi-uhinen eta euren hedapen abiadura deskribatu. Argi zuriaren espektroa ezagutu. Bide baten refraktatze indizea definitu eta kalkulatu eta argiaren isladatze eta refraktatze gertakariak eta hauen gainean agintzen duten legeak ezagutu. Fisika eta kimika DBH 4 28 PROGRAMAZIO DIDAKTIKOA



EDUKIAK Kontzeptuak

Uhin-mugimendua. Uhin bat definitu eta deskribatu, bai ahoz bai grafikoki. Uhin motak. Uhin bat definitzen duten magnitudeak. Soinua uhin-mugimendu gisa. Soinu-uhinen ezaugarriak. Argia uhin-mugimendu gisa. Argi-uhinen ezaugarriak. Isladatze eta refraktatze gertakariak. Legeak.

Prozedurak Uhin bat marraztu bere magnitudeak adieraziz. Isladatze eta refraktatze legeen betetzea adierazten duten eskemak marraztu. Buruketak grafikoki eta analitikoki ebatzi. Oihartzunaren gertakaria esperimentalki frogatu. Prisma bat erabiliz argi zuriaren deskonposaketa frogatu.

Ingurune batetik bestera pasatzerakoan (airea-ura) argiak jasaten duen norabide aldaketa esperimentalki frogatu. Laborategian isladatze eta refraktatze legeen betetzea frogatu. Garbitasuna eta ordena marrazkietan, material egokia erabiliz. Garbitasuna eta ordena esletutako laborategiko kokalekuan. Jarrerak

Eguneroko bizitzan erabiltzen ditugun gailu askoren funtzionamenduan, uhinmugimenduaren presentzia frogatu.

Osasun-eremuan, uhin-mugimendua erabiltzen duten teknikek suposatutako aurrerakuntzak ezagutu. X izpiak, radioterapia, ekografia, erresonantzia magnetiko nuklearra,.

ZEHARKAKO EDUKIAK Osasunaren gaineko hezkuntza landu daiteke ondorengoaren bidez: bai hainbat erradiaziori esposizio luzeegiak sortutako arazoak (eguzki-esposizioa, X izpial, etab.), bai hainbat zaratari esposizio luzeegiak sortutako arazoak (diskotekak, aireportuak, etab.). Hezkuntza moralari etazibikoari lotutako aspektuak lantzeko pertsonei arazoak sortzen dizkieten zaraten ekoizpenari lotutako gaiak ikus daitezke.

IKASMATERIALA a) Laborategian: Ispiluak, lupak, lenteak, transportatzailea. b) Ikasgelan: Marrazki linealeko material egokia argiaren isladatze eta refraktatze legeen aplikazioaren gaineko ariketak burutzeko (optika geometrikoa). Prisma bat ikasgelan argi zuriaren hedapena erakusteko eta lupa bat argiaren konbergentzia erakusteko. Fisika eta kimika DBH 4 29 PROGRAMAZIO DIDAKTIKOA prismak, uhin-kubeta, paper milimetratua, erregela, angelu




11 Atomoak eta euren loturakSARRERA 11. unitateak hiru bloke tematiko ezberdin batzen ditu, hauek oso lotuta daudelarik eta batera ikas daitezkeelarik: - Teoria atomikoa - Elementuen ordenazioa -.Sustantzien proprietateei arrazoia ematen dieten lotura-modeloak. Guztiek, bereziki lehenengo biak, kimika eta fisikaren aparteko orrialdeak bete dituzte. Zientzilari oso garrantzitsu askok gure ezagutza zeharo aurrerarazi dute eta haietariko hainbat bizitza gai hai aurkezterakoan azalpen biografiko eta motibazio bezala erabil daiteke. Teoria atomikoari dagokionez, Rutherford eta Bohr-en modeloak aztertuko dira, orbitalaren kontzeptua azaldu gabe. Taula periodikoa s, p, d, f azpimailetan aztertuko da, eta horri esker teoriaren iragartzeko gaitasuna ikusiko da. Bukatzeko, lotura-modeloen eta berrikusketa bat egingo da. modeloen haien araberako sustantzien propietateen

Gai osoak, multzo gisa, DBH 3. mailan ikasitakoaren berrikusketa sakona suposatzen du. Aurrera-pausu handia azpimailen aurkezpenarekin etorriko da. ALDEZ AURREKO EZAGUTZAK Ikasleek materia etena dela eta partikulez, atomoez edo molekulez osatua dagoela gogoratu behar dute. Atomoak ez direla materiaren azken osagaia, baizik eta protoiek, neutroiek eta elektroiek osatutako partikula konplexuak; gure naturaren gaineko ezagutzaren aurrerakuntzari esker, gero eta modelo atomiko zehatzagoak eratu ditugula. Ikasleek gure inguruan dauden sustantzia guztiak atomoez, molekulez edo kristalez osatutako konposatu kimikoak direla eta izaki bizidunak ere halakoak direla jakin behar dute. Gizakiaren garapena kimikaren garapenari lotuta doala. OINARRIZKO GAITASUNAK Errealitatea neurtu eta behatzearen arteko diferentzia ezagutu eta azalpen zientifikoak ezagutza zientifikoaren behin-behineko parte bat bezala baloratu. (C3, C4, C7) Zientzilare kopuru handi baten ekimena baloratu, haien kuriositateari esker atomoen estruktura eta bere loturak bezalako arazoen benetazko ezagutza posible baita. (C3, C4, C7) Estruktura atomikoa ezagutu eta elementuen ezaugarriekin erlazionatu, elementuak euren propietateen arabera identifikatuz eta sistema periodikoan ordenatuz. (C1, C6, C7) Estruktura eletronikoa lementu bat besteekin lotzerakoan duen jokaera kimikoa aurresatea posible egiten duten lotura-modeloen ikerketari aplikatzen ikasi. (C1, C6) HELBURUAK Teoria atomikoan sakondu, atomoen nukleoa eta azala deskribatu eta elementuen ezaugarriekin erlazionatu. Teoria atomikoa elementuen ordenazio periodikoarekin eta loturak sortzen diren arrazoiarekin erlazionatu. Sustantzien propietate behagarriak euren konposaketa atomikoarekin eta lotura motarekin interpretatu.



Programazio didaktikoaEBALUAZIO-IRIZPIDEAK 1. Rutherford y Bohr-ren modeloak interpretatu, azala maila eta azpimailatan banatuz. 2. Sistema periodikoaren, s, p, d, f azpimailen eta atomoen distribuzio atomikoaren arteko erlazioa ezagutu eta aplikatu. 3. Sistema periodikoaren talde ezberdinen elementuak osatzen dituzten loturak erlazionatu, euren konfigurazio elektronikoarekin eta kokapenarekin taulan, zortzikotearen erregela arrazonatuz. 4. Sustantzien eraketa interpretatu, modeloen erabileratik hasita: lotura ionikoa, lotura kobalentea eta lotura metalikoa. 5. Euren propietateen arabera, lotura ionikoak, kobalenteak edo metalikoak dituzten sustantziak bereizi. EDUKIAK Kontzeptuak Modelo atomiko nuklearra. Zenbaki atomikoa eta zenbaki masikoa. Isotopoak. Azal atomikoa, maila energetikoak eta Bohr-en modeloa. S, p, d, f azpimaila elektronikoak. Sistema periodikoa eta estruktura elektronikoa. Atomo agrupazioak: lotura kimikoa. Zortzikotearen erregela. Konfigurazio elektronikoa. Lotura metalikoa. Metalen propietateak. Aleazioak. Lotura kobalentea. Lewisen diagramak. Sustantzia kobalenteak eta euren propietateak. Lotura ionikoa. Konposatuak eta propietateak.

Formula kimikoak eta euren esanahia. Formulazio kimiko inorganikoa IUPAC arauen arabera. (Eranskina) Gertakarien edo behaketen deskribapen bat eta interpretazio teoriko bat zer den bereizteko gaitasunaren garapena. Aurrerakuntza zientifikoak aurreko pausuen araberakoak direla frogatu. Modeloak erabili estruktura atomikoa eta molekula eta kristalen osaketa azaltzeko. Oinarrizko partikulak zenbaki atomikoarekin, ioiekin, isotopoekin, kargetin, etb. erlazionatu. Elementuen propietateak aurresan; beste elementuekin konbinatzeko posibilitatea aurresan sistema periodikoko kokapenaren arabera. Sustantzia ezberdinen propietateak identifikatu euren loturen arabera eta alderantziz.

Prozedurak

Jarrerak Ereduek eta ereduak gertakari enpirikoekin alderatzeak duten garrantzia ezagutu. Azalpenen behin-behinekotasuna baloratu, ezagutza zientifikoaren ezaugarri gisa eta zientziaren izaera ez-dogmatiko eta aldakorraren oinarri gisa. Sustantzien ikerketa sistematizatzeak aurkikuntzan aurrera egiteko. duen garrantzia baloratu aplikazio berrien

Sustantzia kimikoen formulazio eta nomenklatura posible egiteko arau komunak erabiltzeko garrantzia baloratu. Zientziaren ekarpenek bizitza-kalitateari egindako hobekuntza ezagutu. Fisika eta kimika DBH 4 31 PROGRAMAZIO DIDAKTIKOA



ZEHARKAKO EDUKIAKHezkuntza moral eta hirigintzazkoa Avogradorena bezalako kasuak ikusiz landu daitezke; honen teoriak bere heriotza eta 40 urte geroago baino ez ziren onartu.

Aldi atomikoa deitutako denboraldiaren aurkikuntza asko XX. mendeko lehenengo erdialdean garatu zirela kontutan hartuz, eta Bigarren Mundu Gerra eta ondorengo Gerra Hotzaren gatazka belikoari amaierara daramatela ikusiz, Bakerako hezkuntza landu daiteke. Modelo nuklearrera (radiaktibitatea) eraman zuten esperientziez baliatuz, Ingurunearen gaineko hezkuntzari lotutako gaiak landu daitezke. IKASMATERIALA a) Laborategian:100mL-ko ontziak, erloju beirak, konduktimetroa, azukrea, etanola, HCl 1M, sufrea, NaCl, CuSO4, ur distilatua, metxeroa, nikelezko haria. Molekula-modeloak.

b) Ikasgelan:El universo mecnico (California Institute of Tecnolgy) bildumako Internet bideoak: http://www.acienciasgalilei.com/videos/1mec-cuantica.htm: bertan Bohr-en modeloaren deskribapen bat ikus daiteke eta http://www.chemedia.com/cgi/smartframe/v2/smartframe.cgi? http://www.acienciasgalilei.com/qui/tablaperiodica0.htm: honek taula periodiko bat aurkezten du atomoari buruzko bideoekin.





12 Kimika-kalkuluakSARRERA Unitate honetan aurreko kurtsoan ikasitako hainbat kontzeptu eta prozedura garatu eta sakonduko dira. Masaren kontserbazioaren legea, iadanik 3. mailan ikusitakoa, emandako proportzioen legearekin osatuko da oraingoan. Ekuazio kimikoaren esanahiari eta bere doitasunari dagokionez, zuzenean doitutako ekuazio estekiometrikoaren kalkulura pasatuko gara; beraz, egokia litzateke prozedura horiek birpasatzea. Halaber, mol kontzeptua aurreko kurtsoan aplikazio gisa aurkeztu zen eta oraingoan gaiaren oinarria izango da. Kurtso honetan masa eta bolumenekin egindako kalkuluak sakonduko dira, erreaktibo mugatzailea kontzeptua aurkeztuz, hau hedapen baten moduan hartuko delarik, bere oinarrizko aspektuen kasuan izan ezik. Gainera, gaskin kalkuluak burutzeko oinarriak zehaztasunez aurkeztuko dira: Lege bolumetrikoak eta gasen legeak. Atal honi lotutako hainbat kalkulu zenbait ikasleren maila baino altuagoa izan daiteke, eta beraz jarduerak era egokian banatu beharko dira. Bukatzeko, formulen bidezko kalkuluak landuko dira: portzentaia-konposaketa, formula enpiriko eta molekularra, hidrato baten formularen aurkikuntza... Kalkulu mota hau ere hedapen baten moduan har daiteke, nahiz eta nahiko ulergarria izan laborategiko esperientzia batekin osatuz gero. Gai osoan zehar grafikoki ebazpen eskemak azaltzen joango dira: Kolore-kode bat jarraitzen dute molak, gramoak, molekulak, etb. adierazteko eta oso lagungarriak izan daitezke kalkulu kimikoa sistematizatzeko. ALDEZ AURREKO EZAGUTZAK Unibertso osoa material berek osatua dago, materialak atomoez eta molekulez osatuta daudelarik. Ikasleek kimika materiaren eta bere aldaketen zientzia dela jakin behar dute, elementuak atomo berdinez osatutako sustantziak direla eta konposatual atomo ezberdineko molekulez edo kristalez osatuta daudela jakin behar dute. Komenigarria da mol kontzeptua gogoratzea, hedapen gisa aurreko kurtsoan aurkeztu zena. OINARRIZKO GAITASUNAK Mosa molekularra, konposizio ehundarra eta mol bezalako kontzeptuak sakondu eta materiaren proportzioak maila mikroskopikoan eta makroskopikoan landu. (C2, C3, C7) Gasen ponderazio legeetan eta lege bolumetrikoetan, materiaren etengabeko aldaketa emanagatik, gasen gainean hainbat oinarrizko printzipiok agintzen duela ikusi. (C2, C3, C7) Doitutako ekuazio kimikoek emandako informazio guztia atera, erreaktibo mugatzailea ezagutu eta gasek erreakzio kimikoetan duten jokaera ezagutu. (C2, C3, C7) Produktu kimikoen erabileraren aurrean jokaera kritikoa bereganatu, hauek osasunarengan eta ingurunearengan izan ditzaketen eragin kaltegarriak direla eta. (C3, C5, C8) HELBURUAK Kimikaren oinarri esperimentalak adierazi, geroago zientzia gisa garatuko zirenak, eta benetazko prozesu kimikoetan aplikatu. Ekuazio kimikoak interpretatu, kalkulu estekiometriko errazak burutuz, bai masekin bai bolumenekin. Formula kimiko batean gordetako informazio guztia ezagutu eta ateratzeko gai izan.



Programazio didaktikoaEBALUAZIO-IRIZPIDEAK 1. Errekzio kimiko ezberdinei masaren kontserbazioaren eta proportzio finkoen legeak aplikatu eta hauek ezagutu. 2. Erreakzio kimiko ezberdinei bolumen gaseosoen arteko legeak aplikatu eta hauek ezagutu 3. Mol eta masa molar kontzeptuak erabili erreakzio kimikoetan masa-masa erlazioak adierazteko. 4. Mol kontzeptua eta gas idealen kontzeptua erabili erreakzio kimikoetan masa-masa eta bolumen-bolumen erlazioak adierazteko. 5. Konposizio ehundarrak eta formula enpiriko eta molekularrak adierazi, hidrato baten formula barne. EDUKIAK Kontzeptuak

Masen arteko erlazioak erreakzio kimikoetan: Masaren kontserbazioaren legea (Lavoisier) eta emandako proportzioen legea (Proust). Gasen jokaera: Gay-Lussacen legea eta Avogadroren hipotesia. Mol kontzeptua. Avogadroren zenbakia. Masa atomikoa eta molekularra. Ekuazio kimikoen adierazpena, doitzea eta interpretazioa. Masen gaineko kalkuluak erreakzio kimikoetan. Erreaktibo mugatzailearen kontzeptua eta horren gaineko kalkuluak. Gasak: Boyle, Charles y Gay-Lussacen legeak. Gas idealen ekuazioa. Bolumen molarra. Masen eta bolumenen gaineko kalkuluak erreakzio kimikoetan. Kalkuluak formulekin: formula enpirikoa eta formula molekularra, konposizio ehundarra.

Prozedurak Sinbologia kimikoa interpretatu eta Kimikaren magnitude eta unitateak zehaztasunez erabili Erreakzio kimikoetan masa eta bolumenen arteko proportzionaltasun erlazioak adierazi. Masen arteko proportzionaltasun erlazioak kontutan hartuz, lege bat ondorioztatzeko gai izan. Ekuazio kimikoak era zuzenean doitzeko teknikak ikasi. Erreakzio kimikoetan mol kontzeptua erabili masa-masa, masa-bolumena eta bolumenabolumenaren arteko harremana ezartzeko. Bizitzaren, industriaren eta naturaren prozesuei lotutako kalkulu kimikoak burutu Jarrerak Neurriaren garrantzia baloratu ezagutza zientifikoan aurrera egiteko. Hipotesiak ezartzeko eta teoriak eraikitzeko erabilgarritasuna ezagutu errealitatea interpretatzeko. Eguneroko lan sistematikoaren garrantzia ulertu ikasitako edukiak barneratzeko eta aplikatzeko. Taldekako lanaren garrantzia ezagutu laborategiko esperientziak burutzeko. Esperimentuetan, segurtasun eta higiene neurriei arreta jarri.



Programazio didaktikoaZEHARKAKO EDUKIAK Oso unitate praktikoa denez, komenigarria da materialen eta produktu kimikoen erabileran segurtasun neurrien garrantzia azpimarratzea eta segurtasun eta erabilera arauak era zuzenean jarraitzea; horrela, Osasunerako hezkuntza, hezkuntza moral eta zibikoa eta Bakerako hezkuntza landuko dira. Zeinbait erreakzio kimikoz baliatuz, Ingurunearen kontserbaziorako hezkuntza landu daiteke. IKASMATERIALA a) Laborategian:Zink granaila; HCl 6M; NaHCO3, sufrea, burdin hautsa. Erlenmeyer, tapoia, ontzia, hagaxka, saiodia, tripodea, metalezko oihala, metxeroa, balantza.

b) Ikasgelan:Web aplikazio interaktiboa: http://concurso.cnice.mec.es/cnice2005/35_las_reacciones_quimicas/curso/index.html. Kimikari buruzko esteka interesgarriak: http://fisica-quimica.blogspot.com/.





13 Erreakzio kimikoen energia eta abiaduraSARRERA Unitatea prozesu kimiko baten aurrean gaudela jakiten dugun modua landuz hasten da: guztietan loturen apurketa bat eta lotura kimiko berrien sorrera bat ematen da. Hau guztia unitate osoari ekarpen kontzeptuala ematen dion eta erreakzio kimiko batean gertatutakoa arrazonatu, aurresan eta azaltzen uzten duen modelo baten bidez egiten da: kolisioen modeloa da, postulatu errazekoa eta indartsua bere azaltzeko gaitasunari dagokionez. Hortik aurrera, unitateak erreakzio kimikoei lotutako hiru gai tematiko aurkezten ditu: - Lehenengoak erreakzioen aspektu generikoa eta erreakzioek inguruneko arazoetan duten eragina lantzen ditu. - Bigarrenak erreakzio kimikoen abiadura lantzen du eta aurrekoaren kolisio modelo bera erabiltzen du behatutako gertakariak azaltzeko; gainera, prozesu kimiko baten bigarren ezaugarri erabakigarria aurkezten du: Honen abiadura. - Abiadura handiz ematen den prozesu baten adibide gisa, azido-oinarri neutralizazio erreakzioen azterketa proposatzen da, disoluzio azido eta basikoen oinarriak birpasatuz eta, matematikako logaritmo kontzeptuaz baliatuz, disoluzio baten pH-a definituz. Gai honek garrantzia handia dauka zeharkako gaiei dagokienez, erreakzio kimikoek bizitzakalitatearen hobekuntzan duten garrantzia dela eta; horregatik, Kimikak ingurunean eta gizakion osasunean duen garrantzia eta erantzunkizuna ondo ezagutu behar dugu. ALDEZ AURREKO EZAGUTZAK Aldaketa kimikoek askotan energia trukeak suposatzen dituztela eta erabiltzen ditugun pruduktu kimiko asko ekoiztu behar direla eta naturan ez daudela jakin behar dugu. Halaber, eguneroko ekintza askok, adibidez, jateak, mobila erabiltzeak edo sua pizteak erreakzio kimikoak sortzen dituztela edo erreakzio kimikoak direla gogoratu behar dugu. OINARRIZKO GAITASUNAK Energia kimikoak gure bizitzan duen garrantzia eta hainbat erreakzioren, adibidez errekuntzaerreakzioen, ingurunearen gaineko eragin kaltegarriak ezagutu behar dira. (C3, C5) Erreakzio kimikoak kontrolatzea ahalbidetzen duten faktoreak ezagutu, prozesu industrialak hobetzeko eta ingurune-kutsadura murrizteko. (C3, C5, C8) Osasunaren eta ingurunearen gaineko eragin kaltegarriaren aurreko jarrera kritikoa hartu, honek produktu kimikoen erabilera desegoki bat sor dezake eta. (C1, C6, C7) HELBURUAK Kolisio modeloa erabili erreakzio kimikoen aspetu energetikoak ezagutu eta interpretatzeko. Kolisio modeloa erabili erreakzio kimikoen aspetu zinetikoak ezagutu eta interpretatzeko. Azidoen eta oinarrien definizioa eta propietateak landu neutralizazio erreakzioak interpretatzeko gai izateko.



Programazio didaktikoaEBALUAZIO-IRIZPIDEAK 1. Erreakzio kimikoei aspektu energetikoak aplikatu. 2. Kontzeptu termokimikoak aplikatu errekuntza-erreakzioak interpretatzeko eta erregaien propietateak eta arriskuak baloratu. 3. Erreakzio-abiaduraren esanahia ezagutu, bai erreaktiboei bai produktuei dagokienez. 4. Erreakzio kimiko baten abiadura alda dezaketen faktoreen eragina ezagutu eta ulertu. 5. Neutralizazio-erreakzioak interpretatu. EDUKIAK Kontzeptuak Loturen apurketa eta eraketa; oreka energetikoa. Kolisioen modeloa. Truke energetikoak erreakzio kimikoetan: Erreakzio exotermikoak eta endotermikoak. Diagrama energetikoak eta ekuazio termokimikoak. Errekuntza-erreakzioak. Erregaiak. Energiaren dentsitatea eta energia espezifikoa. Erreakzio kimikoen abiadura. Erreakzio-abiaduraren neurketa kuantitatiboa. Abiadura kalkuluak. Erreakzio motelak eta azkarrak: aktibazio-energia. Azido-oinarri neutralizazioa: erreakzio azkarren adibidea. Erreakzio-abiaduraren faktoreak: Kontzentrazioa. Tenperatura. Kontaktu-azalera.

Katalizatzaileak eta euren garrantzia bilogikoa eta industriala. Enzimak.

Prozedurak Loturen sorrera eta apurketa adierazteko grafika eta modelo molekularrak erabili. Erreakzio kimiko batean zehar, sustantziek forma ezberdinak har ditzakeen energia (argia, beroa, etab.) daukatela frogatzen duten esperientziak burutu. Erreakzio exotermikoak (batez ere errekuntza-erreakzioak) eta erreakzio endotermikoak bereizi. Taulak eta grafikak ondo erabili abiadura kontzeptua eta honen gaineko kontzentrazioaren agintea ulertzeko. Erreakzio abiaduraren gaineko faktoreak aztertu eta eguneroko gertakariak azaldu. Katalizatzaileen garrantzia biologikoa eta industriala ezagutu. Jarrerak Sustantzia kimikoen garrantzia baloratu aprobetxagarria den energia iturri gisa. Erregaien eta sustantzia suharbereen erabileraren gaineko segurtasun neurriak errespetatu. Lantokia eta erabilitako materiala txukin eta garbi eduki. Zenbait industria-katalizatzaileren garrantzia baloratu gure espeziearen biziraupenerako oinarrizko sustantzien ekoizpenerako. Katalizatzaileek duten garrantzia soziala ezagutu leherketa-motoreari lotutako kutsaduraren arazoak murrizteko.



Programazio didaktikoaZEHARKAKO EDUKIAK Osasunerako hezkuntza landu daiteke enzimei lotutako gaiak ikusiz; adibidez, zenbait pertsonek duten laktasa eza. Inguruneari lotutako hezkuntza unitatean agertzen diren aktibitateez baliatuz landu daiteke. Bereziki taldeka lantzeko unitate bat denez, gainera Hezkuntza morala eta zibikoa eta Bakerako hezkuntza ere landu daitezke. IKASMATERIALA a) Laborategian:HCl komertziala (d = 1,16 g/cm3), Na2S2O3.5H2O, erlenmeyer, ontzial, 250 eta 500 mL-ko matrazeak, erlojuzko beira, ontzi garbitzailea, kronometroa, pipetak.

b) Ikasgelan:Azido eta oinarriei buruzko orri interaktiboak: http://www.iesaguilarycano.com/dpto/fyq/pH1.html





14 Karbono-konposatuakSARRERA Gaur egun ezagutzen den karbono-konposatu kopuru handia unitate hau osoan zehar landuko da. Honen arrazoia karbono-atomoen konfigurazio elektronikoa da. Hauek kobalenteen bidez elkarlotu daitezke, molekula handien eskeletoa diren kateak osatuz. Komenigarria litzateke 11. unitatea (atomoak eta euren loturak) birpasatzea. Konposatu hauenganako hasierako hurbilketa hauen aurkezpenarekin dator. Modelo molekularren edo euren argazkien erabilerak atomoen loturen ulermena ahalbidetuko du. Ondoren, hidrokarburoen, konposatu oxigenatuen eta konposatu nitrogenatuen ezaugarri orokorra aurkeztuko dira. Talde hauetariko bakoitzean, oinarrizko propietate fisikoak eta nomenklatura ikasiko dugu. Errekuntzen tratamendu kuantitatiboaren gaineko kalkuluak burutuko dira, zenbait edariren alkoholkopurua zehazteko eta, atomo portzentaiaz baliatuz, karbono-konposatuen formula molekularrak ezartzeko. Polimerizazio-erreakzioen tratamenduak hurrengo unitatearen polimero sintetiko eta naturalen ikerketaren sarrera gisa balioko du. ALDEZ AURREKO EZAGUTZAK Ikasleek gizakiok konposatu kimikoez osatuta gaudela eta sustantzia kimiko gehienak karbonoaren deribatuak direla gogoratu behar dute. Karbonoa 14. taldeko elementu bat dela, bere zenbaki atomikoa 6 dela, balentzia 4 elektroi dituela eta osatzen dituen konposatuak orokorrean lotura kobalentez eraikita daudela. OINARRIZKO GAITASUNAK Eguneroko bizitzaren prozesu askotan karbono-konposatuen presentzia antzeman. (C5, C8) Gure ingurune naturalaren kontserbazioak duen garrantzia ezagutu eta zentzu honetan Kimikaren ekarpen posibleak baloratu. (C3, C5) Konposatu organikoen erabilera desegokiak osasunaren gainean eragin ditzakeen kalteak ezagutu. (C3, C5, C8) HELBURUAK Karbono-atomoak karbono-kateak eratzeko duen gaitasuna eta bere konfigurazio elektronikoa erlazionatu eta era ezberdinetan adierazi. Konposatu organiko sinpleak formulatu eta izendatu, talde funtzional garrantzitsuenak identifikatuz. Hidrokarburoen oinarrizko ezaugarriak deskribatu eta euren propietate orokorrak, konposatu oxigenatuenak eta konposatu nitrogenatuenak ezagutu, baita zenbait polimerorenak ere.




EBALUAZIO-IRIZPIDEAK 1. Karbonoak osatutako konposatu kopuru handiaren arrazoia lotura kobalente ezberdinak osatzeko bere erraztasuna dela ulertu. 2. Hidrokarburoen formula molekularrak eta estrukturalak ezagutu eta bereizi eta haien bidez konposatu isomeroak bereizi. 3. Hidrokarburo ezberdinak eta euren talde funtzionalak era zuzenean izendatu eta formulatu. 4. Konposatu organikoen propietate fisikoetariko batzuk ezagutu eta hidrokarburoen errekuntzaerreakzioen gaineko kalkuluak burutu. 5. Polimerizazio prozesua ulertu eta polimero mota garrantzitsuenak bereizi. EDUKIAK Kontzeptuak

Karbono atomoa eta haren konposatuak. Isomeroak. Hidrokarburoen propietateak eta nomenklatura. Talde funtzionalen propietateak eta nomenklatura: Alkoholak. Aldehidoak eta zetonak. Azido karboxilikoak. Aminak eta amidak.

Polimerizazio erreakzioak.

Prozedurak Hainbat karbono-konposatu formulen bidez adierazi. Eguneroko bizitzan hidrokarburodun erreakzioak (adibidez errekuntza-erreakzioak) antzeman. Formula molekular bera eta propietate ezberdinak dituzten hidrokarburoak bereizi. Bola eta hagaxka modeloez baliatuz, molekulak fabrikatu, lotura bikoitzak edo hirukoitzak ematen direnean gertatzen den katearen zigzag estrukturaren galerari arreta jarriz. Jarrerak Sustantzia kimikoen garrantzia baloratu gizakiak aprobetxa dezakeen energia iturri gisa. Bai laborategian bai etxean, erregaien eta sustantzi suharbereen erabileraren gaineko arauenganako errespetua. Zientziak etengabe hazten den eta oso konplexua den gizartearen beharrei erantzuna emateko duen gaitasuna baloratu. Zientzian, modeloen erabilgarritasunaren garrantzia baloratu, bere lorpen eta aurrerakuntzak ulertzeko. ZEHARKAKO EDUKIAK Unitate osoan zehar zeharkako gai gehienak landu daitezke. Osasunerako hezkuntza konposatu organiko gehienen manipulazioari lotutako aspektuez baliatuz landu daiteke. Ingurunearen gaineko hezkuntza eta hezkuntza morala eta zibikoa errekuntza-erreakzioen bidez landu daitezke, unitatean agertzen diren jarduerez baliatuz.



Programazio didaktikoaIKASMATERIALA a) Laborategian: Karbono-konposatu ezberdinak adierazteko modelo molekularrak. Erreakzio organikoen gaineko esperientziak burutzeko, hainbat konposaturen dentsitatea zehaztu edo zenbait propietate frogatu: Prezipitatu-ontzia, euskarria eta pintzak, erlenmeyer, enbutua, probetak, iragazpapera, hagaxka, balantza, erlojuzko beirak, kapsula, ur distilatua b) Ikasgelan: Liburuak: Allinger eta beste batzuk: Qumica orgnica, Revert. Internet: Karbonoari buruzko unitate bat duen orria, http://recursos.cnice.mec.es/quimica/ulloa1/cuarto/inicio.htm; Fisika eta Kimikari buruzko webgunea, http://www.catedu.es/cienciaragon; zientziaren bitzikeriak azaltzen dituen orria: http://ciencianet.com/





15 Karbono-konposatuakSARRERA Unitate honek aurrekoa osatzen du eta existitzen den eta gure gizarteko ohiko hizkuntzan erabiltzen den karbono-konposatu kopuru handia azpimarratzen du. Kimikaren aurrerakuntzak eta karbonoaren ikerketan aritutako kimikarien lana baloratuz hasten da. Halaber, egungo ikerketa-eremuak aurkezten dira eta eurek gure eguneroko bizitzan duten eragina. Ondoren, petrolioaren kimika aztertzen da, bere fintze prozesuak eta hauei lotutako industria. Sustantzia honek izandako eta orain duen garrantziak bere erabilera arrazonatzen du eta hurrengoari buruz hausnartzera behartzen gaitu: bere eskasia, bereganako egungo munduaren dependentzia, erregai bezala erabiltzeak suposatzen duen eralketa, sortzen duen kutsadura... Aurreko unitateko polimerizazio-erreakzioen jarraipen gisa, polimero sintetikoen gaian sakontzen da, plastiko motak, euren propietateak, aplikazioak eta birziklapena landuz. Azken atal hau inguruneari eta kontsumoari lotutako balioen hezkuntzarenganako errespetua sustatzeko balioko du. Unitatearen azkenengo eduki-blokea materia bizidunaren kimikari lotuta dago eta hau osatzen duten elementu kimikoei eta molekulei. Epigrafe hauetan Biologia eta Kimika aspektuak landuz, zientziaren ikuspegi globalago bat aurkeztuko da. Hainbat jarduerek eskatzen dituzten buruketa numerikoen ebazpena ikasleak 12. eta 13. unitateetan ikasitako edukiak bestelako edukietan aplikatzeko beharraren ondorio da. ALDEZ AURREKO EZAGUTZAK Aurreko unitatean gertatzen den bezala, ikasleek karbono-atomoaren oinarrizko ezaugarriak ezagutu behar dituzte eta sustantzia kimiko gehienak karbonoaren deribatuak direla gogoratu behar dute. OINARRIZKO GAITASUNAK Ptrolio-hobien agorpen posiblea ezagutu eta horrek gizartean duen eragina baloratu, XIX. mendetik orainaldiraino. (C3, C5, C8) Plastiko mota ezberdinen propietateak, hauek eguneroko bizitzaren prozesu askotan duten erabilera eta birziklapena ezagutu. (C3, C5) Izaki bizidunak osatzen dituzten oinarrizko elementu ezberdinak eta izaki bizidunen konposaketan makromolekula naturalek duten rola ezagutu. (C3, C7) Petrolioaren deribatuen erabilera desegokiak osasunaren eta ingurunearen gainean eragin dezakeen kalteak ezagutu. (C3, C5, C8) HELBURUAK Petrolioaren fintze-prozesuen garrantzia baloratu. Propietateen arabera plastiko mota ezberdinak bereizi eta plastiko mota ezberdinen erabilgarritasuna eta birziklapen gaitasuna baloratu. Izaki bizidunak osatzen dituzten oinarrizko elementu ezberdinak eta izaki bizidunen konposaketan makromolekula naturalek duten rola ezagutu.



Programazio didaktikoaEBALUAZIO-IRIZPIDEAK 1. Petrolioaren jatorria, horren deribatuak diren produktuak eta produktu hauek lortzeko beharrezko prozesuak ulertu eta deskribatu. 2. Plastiko motak, euren propietateak eta birziklapen teknikak ezagutu eta bereizi. 3. Materia biziduna zerez osatuta dagoen jakin. 4. Gluzidoak, lipidoak, proteinak eta azido nukleikoak osatzen dituzten sustantzia edo molekula garrantzitsuenak ezagutu. 5. Erreakzio kimikoetan, sustantzien konposaketaren gaineko eta masa-energia eta masa-masa erlazioen gaineko buruketak ebatzi. EDUKIAK Kontzeptuak

Petrolioa: sorrera, fintzea eta industria petrokimikoa. Plastikoak: Sailkapena. Propietateak. Erabilera komertzialak.

Plastikoen birziklapen teknikak. Materia biziaren kimika; oinarrizko bioelementuak eta oligoelementuak: Gluzidoak. Lipidoak. Proteinak.

Azido nukleikoak

Prozedurak Garrantzia biologiko eta soziala duten hainbat karbono-konposatu ezagutu. Gelan plastiko material desberdinak antzeman eta sailkatzea, era berean, hauen propietateak eta erabilerak adieraziz. Eskemak eta mapa kontzeptualak egin. Hainbat biomolekula motak burututako funtzio biologikori lotutako ikerketa bibliografiko txikiak planifikatu eta burutu. Hainbat berehalako printzipio antzemateko esperientziak burutu. Barneratutako hainbat ezagutzaren aplikazioa eskatzen duten buruketak ebatzi. Jarrerak Biokimika medikuntzan aplikazio garrantzitsuak dituen ikerketa-zientzia gisa baloratu. Sustantzien ikerketa sistematizatzeak duen garrantzia baloratu aplikazio berrien aurkikuntzan aurrera egiteko. Kimikak emandako ezagutzak baloratu, gizakiaren beharrizanei erantzuna emateko propietate berriak dituzten materiales ekoizpenaren bidez. Industria-hondakinek (bai jariakinak bai solidoak) gizakion gainean eragin dezaketen arriskuak baloratu, hauek kontrolatu ezean.



Programazio didaktikoaZEHARKAKO EDUKIAK Aurreko unitatean bezala, zeharkako gai gehienak landu daitezke. Osasunerako hezkuntza, Ingurunearen gaineko hezkuntza, Hezkuntza morala eta zibikoa, etab. IKASMATERIALA a) Laborategian: Karbono-konposatu ezberdinak adierazteko modelo molekularrak. Testuaren hainbat erreakzio burutzeko, gluzidoak, lipidoak, proteinak edo C bitamina antzemateko, esaterako: Prezipitatu-ontzia, erlenmeyer, probetak, iragazpapera, erlojuzko beirak, saiodiak, tanta kontagailua, ur distilatua b) Ikasgelan: Liburuak: AA. VV., Qumica al alcance de todos, Pearson-Alhambra. Ikus-entzunezkoak: El mecano de la vida. Qumica del carbono. Qumica, Ciencia en Accin, Editorial SM. Internet: Karbonoari buruzko unitate bat duen orria, http://recursos.cnice.mec.es/quimica/ulloa1/cuarto/inicio.htm; Fisika eta Kimikari buruzko webgunea, http://www.catedu.es/cienciaragon/


Programazioa Fisika

Documents

Transcript of Programazioa Fisika