Empresarias econciliación

2

O Servizo Galego de Igualdade contratou a realización dun informe sobre

aproximación á situación da problemática da conciliación nas mulleres

empresarias á consultora I.G. Documentación, S.L.

A selección da mostra realizouse en colaboración co SGI, encargandose I.G. da

realización do estudio dende a fase inicial de documentación ata o traballo de

campo e elaboración do informe.

I. G. Docuentación, S.L.Enderezo: Ronda de Outeiro, 269 B

Poboación: A CoruñaCP: 15010

Teléfono: 981 145 810Enderezo electrónico: ig@informacióngalicia.net

Santiago de Compostela, decembro de 2007.

3

Índice

1. Antecedentes

.……………...………………..……………………………… 3

2. Fontes de información secundarias sobre a actividade

emprendedora ……………………………………………...… 6

3. Fontes de información secundarias relativas á conciliación

…………………………………………….………………..… 13

4. Obxectivos do estudio

…………………………………………...…………...………. 15

5. Algunhas consideracións

…………………………………………...……………………. 19

4

Antecedentes

Na actualidade, no plano teórico, ninguén discute que toda acción política

enfocada ao desenvolvemento socioeconómico, ten que ter perspectiva de

xénero o que implica a conciliación como obxectivo estratéxico.

Se ben a Enquisa de Poboación Activa (EPA) reflicte o importante avance

experimentado nos últimos anos na reducción da taxa de desemprego,

seguimos a falar dunha situación de precariedade que afecta especialmente ás

mulleres, a pesares do importante esforzo en plans e proxectos para fomentar a

súa empregabilidade e cualificacións. Nesta liña, tratase de fomentar accións

que permitan:

1. Acceso e permanencia no mercado de traballo nun emprego de

calidade

2. Promoción e desenvolvemento profesional

Se ben o esforzo institucional ten producido importantes avances, o cambio

non foi suficiente para modificar a situación de desigualdade. Neste contexto, e

no marco das directrices da Unión Europea, as políticas de fomento ao

emprendemento cobraron nos últimos anos unha especial relevancia como

vía de creación de emprego.

Por outro lado, o desenvolvemento dunha sociedade equilibrada precisa de

instrumentos que axuden a evolucionar unha estrutura social anquilosada

nas desigualdades, que afectan dun xeito moi especial ás mulleres. Así, no

avance da igualdade de oportunidades, a “conciliación” pasou a situarse como

un dos principais obxectivos estratéxicos en toda acción política.

5

A conxunción destes dous conceptos, emprendemento-conciliación, precisa

de estudos e indicadores específicos que permitan coñecer a fondo a

problemática do colectivo de mulleres empresarias a fin de poder deseñar

medidas que permitan a súa visibilización e impulso como xeradoras de

riqueza e emprego.

Tendo en conta que en moitos casos o autoemprego xurde como opción á

situación de precariedade laboral ou paro, este colectivo sofre con maior

intensidade as barreiras de acceso aos recursos de financiamento. Por outro

lado, as empresas creadas por mulleres adoitan encadrarse na parte do sector

servicios menos valorada, social e economicamente, nun contorno de perda de

poder político dos gobernos fronte a unha economía cada vez máis globalizada,

e dun tecido produtivo que precisa “moita innovación” para adaptar as súas

estruturas ás novas necesidades.

Os estudios consultados non ofrecen moita luz para os obxectivos deste

traballo xa que o colectivo de mulleres empresarias adoita quedar oculto entre

o pretendido universalismo do masculino e a falta de formación en xénero das

persoas que realizan os estudios, cando non da falta de vontade política real

que non acompaña os avances lexislativos cos adecuados recursos

orzamentarios.

Falase de “empresas”, de “empresarios”, de “traballadores e traballadoras”.

Incluso no actual “PLAN ESTRATÉGICO ESTATAL DE IGUALDAD

OPORTUNIDADES (2008-2011)”, publicado en decembro de 2007 dise na

introducción:

“As empresas están empezando a descubrir que as mulleres non só

están moi cualificadas, senón que son unhas importantes consumidoras

do moito máis que comestibles ou deterxentes.

6

Agora compran activos financeiros e móbiles. Así que máis vale contar

con elas na estratexia empresarial porque a súa ausencia está

empezando a descubrirse como unha rémora para a conta de

resultados. Simultaneamente, as empresas empezan a descubrir que a

calidade de vida dos traballadores e traballadoras inflúe na

productividade e na fidelización das súas plantillas”.

Fontes de información secundarias

sobre a actividade emprendedora

O asunto non mellora en estudios específicos de actividade empresarial, para o

que se tomou como referente o informe GEM (Global Emtrepreneurship

Monitor), realizado a nivel europeo, con metodoloxía unificada e realizado por

equipos multidisciplinares e organizacións expertas na materia. No último

informe publicado (2007) podemos observar como, se ben intenta introducirse

certa desagregación na recollida de datos, esta non chega a ter a necesaria

perspectiva de xénero que nos permitiría comprender e analizar a situación

existente.

Por un lado, falase sempre do “emprendedor” e no único apartado no que se

intenta a desagregación homes-mulleres e no que se establece o perfil

socioeconómico, para o que se revisan as variables de sexo, idade, nivel

formativo, ingresos, zona na que habita e situación laboral, co seguinte

resultado de gráficos e interpretacións que se reproducen a continuación.

7

8

9

(Argumentación exposta baixo o título “Género”)

En una primera aproximación a las magnitudes básicas, se observa que la

distribución de la población emprendedora early stage en Galicia, por género,

muestra que el 55,57% de los emprendedores son hombres y el 44,43% son mujeres,

porcentaje este último que supera notablemente el relativo a la media española

(39,1%). Además, mientras que en España este porcentaje se ha mantenido estable

entre 2005 y 2006, en Galicia se ha producido un notable incremento del porcentaje

de mujeres emprendedoras en este período (37,1% y 44,4%, respectivamente).

El porcentaje de emprendedoras gallegas está por encima de la tasa media española,

mostrando un buen comportamiento en este sentido. Además, en el último año, se ha

10

producido en Galicia un avance muy importante en la equiparación de las tasas de

emprendimiento entre hombres y mujeres.

Por lo que se puede afirmar que en Galicia se ha producido tanto un salto

cuantitativo como cualitativo respecto al año anterior y a la media española.

Las posibles causas de este resultado se comentan detalladamente en el capítulo 6 de

este informe, si bien se puede adelantar que la atención de diversos organismos al

colectivo femenino y la recuperación global de la actividad emprendedora están

entre los factores que explicarían el incremento de este porcentaje respecto a 2005.

Por otro lado, entre los emprendedores potenciales, se produce un acercamiento aún

mayor entre sexos, pues este año los hombres superan a las mujeres en 5,6 puntos

porcentuales respecto a la intención de crear una empresa. En este aspecto, Galicia

se aleja notablemente de la media española, donde el 38,9% de las mujeres tienen

intención de crear una empresa (frente al 47,19% de Galicia). Situación que refleja

un cambio radical respecto al año anterior, en el que el porcentaje de las mujeres

potencialmente emprendedoras en Galicia era notablemente inferior al de España

(37,1% en Galicia frente a 52,3% en España).

La diferencia entre sexos en el conjunto de los empresarios con un negocio operativo

durante más de tres años (emprendedores consolidados) es notable. De ello se

deduce que la mujer acusa más los períodos de recesión, pero tiende a consolidar sus

negocios. Este dato se refuerza con el período temporal al que se refiere el estudio.

En efecto, son empresas que llevan más de 42 meses en funcionamiento, por lo que se

parte de empresas creadas antes de enero de 2003, año en que los porcentajes de

creación de empresas por mujeres eran muy reducidos. Nuevamente, Galicia

presenta unas referencias muy positivas. El 41,87% de los negocios consolidados son

de mujeres, frente a un 30,2% en España.

El porcentaje de mujeres que ha cerrado un negocio en los 12 meses previos a la

realización de la entrevista supera al dato obtenido para el caso de los hombres. Los

11

negocios cerrados por emprendedoras se corresponden con un 54,53%. Si bien esta

cifra supera notablemente la del pasado año (42,7%), así como la media española

(39,1%), hay que ponerla en relación con la mayor actividad emprendedora

femenina en todas las etapas de desarrollo que hemos señaladas en los párrafos

precedentes.

O resultado é, unha vez mais, a pobreza e ineficacia dos mal chamados

indicadores obtidos que non permiten nin ter unha clara fotografía da realidade,

nin a medición de tendencias, nin o deseño de actuacións específicas.

O perigoso establecemento de medias, incluso nas variables básicas, leva a

falsas conclusións de evolución positivas das tendencias cara a situacións de

igualdade. No éxito ou fracaso das iniciativas empresariais teñen moito que ver

aspectos como posibilidade real de elección do sector de actividade en relación

co acceso a recursos financeiros e, sobre todo, o tempo de dedicación á

actividade profesional. É dicir, á desigualdade no punto de partida e a

posibilidade de conciliación.

12

A falta de perspectiva na recollida ou no tratamento dos datos non permite

saber si “oportunidade” e “necesidade” teñen a mesma ponderación en

emprendedores e emprendedoras ou as posibles diferencias na relación que

se establecen entre o resto das variables básicas (idade, nivel de estudios,

nivel de renda, implantación rural/urbana e situación laboral previa) e a súa

consecuencia no éxito ou peche das empresas impulsadas por homes e por

mulleres.

Os datos tampouco permiten analizar a influencia das variables básicas

sobre a motivación ou mesmo as posíbeis diferencias de significado da

palabra “oportunidade” para emprendedoras e emprendedores.

13

Fontes de información secundarias

relativas á conciliación

Realizouse tamén unha análise sobre as estatísticas presentadas en fontes

oficiais gobernamentais (a nivel autonómico e estatal), e de xeito específico

dos seus organismos estatísticos (IGE e INE), tendo en conta

fundamentalmente dous aspectos das fontes:

O seu contido: Relación das medidas de conciliación existentes e os

datos que se proporcionan para observar os efectos das mesmas

A presentación dos datos

Neste sentido, é importante destacar o importante avance no acceso gratuíto á

información a través de Internet. Dende os organismos de estatística pódese

acceder á información vinculada á conciliación e a medidas de protección

social. As fontes de datos relacionadas con este tema inclúense dentro da

clasificación establecida nos ámbitos de “nivel, calidade e condicións de vida”

que proporcionan unha descrición da posición de homes e mulleres dentro das

sociedades.

14

Cabe destacar as enquisas sobre o “emprego do tempo” no panel de fogares da

UE ou as enquisas sobre condicións de vida. Estes subgrupos teñen

información valiosa e, en termos xerais, presentada de forma conveniente

(segregada por sexo) sobre os aspectos relacionados coa división por xénero do

tempo.

Sen embargo, a información que se proporciona en “protección social” e sobre

o “mercado laboral”, presenta graves limitacións en relación a análises sobre a

conciliación. A poboación activa está desagregada por sexo pero logo sempre

se fala de “asalariados” sen continuar coa desagregación. Tampouco se presta

ningún tipo de atención especial e elementos diferenciadores nos datos da

poboación activa respecto ás persoas que traballan por conta allea ou propia

(tendese a unificar nun grupo de persoas “autónomas” con pequenos negocios

sen ter en conta sequera se son xeradoras de emprego).

O Ministerio de Traballo e o Instituto da Muller ofrecen nas súas Web

indicadores relacionados (servizo de comedor e gardería, excedencias e

permisos), e a da Seguridade Social tamén contén información estatística sobre

“outros datos de protección social” que se ben proporciona comparativa de

medidas, non inclúe información sobre homes e mulleres (si están

desagregadas as pensións asistenciais).

E dicir, se pode acceder a información relacionada pero é, en moitos casos,

ineficiente por presentar carencias tanto no contido como na forma. Incluso

outros enlaces específicos non presentan unha correcta desagregación das

variables básicas de estratificación social dende unha perspectiva de xénero.

15

Obxectivo do estudio

O principal obxectivo deste estudio, realizado dentro das accións de programa

comunitario ARCO, foi iniciar a aproximación a especifidade da

problemática da conciliación entre as mulleres empresarias considerando

que, ademais da influencia que como no resto das mulleres ten na súa vida

persoal e profesional, presentan un efecto multiplicador como barreira á

competitividade e posibilidades de crecemento das súas empresas e polo

tanto, á xeración de emprego e riqueza e a contribución á transformación da

estrutura social.

1. ESQUEMA DE TRABALLO

Máis co obxectivo realista das “boas prácticas” que dun pretencioso

universalismo, deseñouse un esquema sinxelo sobre tres eixes:

Historial e situación previa á posta en marcha da empresa

Motivación para a posta en marcha

Influencia da existencia de axudas institucionais

Existencia de responsabilidades familiares

Apoio recibido

Descrición da situación actual

Evolución da súa situación persoal-familiar

Definición de problemas específicos na súa situación detraballadoras por conta propia

Balance da situación: Satisfacción persoal-resultadoseconómicos

Conclusións

16

Principais indicadores da mostra

Influencia da problemática da conciliación noposibilidade de crecemento das empresas

2. SELECCIÓN DA MOSTRA

Tendo en conta que un dos obxectivos e o estudio de novas propostas e

iniciativas que se podan impulsar dende o ámbito institucional, a investigación

se realizou con empresarias que recibiron axuda a través do programa

EMEGA, que é o único programa de axudas específico para emprendedoras.

Desta selección resultou unha mostra de 491 empresas, creadas por mulleres e

que empregan fundamentalmente a mulleres, cunha experiencia suficiente xa

que presentan unha traxectoria entre dous e cinco anos de funcionamento.

Os datos presentados nas seguintes gráficas dan unha idea da importancia da

repercusión socioeconómica da iniciativa destas mulleres como xeradoras de

emprego.

Ano de inicio da actividade

200541%

200334%

200425%

17

0102030405060708090

100

Coruña Lugo Ourense Pontevedra

Distribución provincial por ano de inicio da actividade

2003 2004 2005

Creación de emprego

187

179

248

233

173

185

35

10

20

0 100 200 300 400 500

2003

2004

2005

Mulleres autoempregadas Mulleres contratadas Homes contratados

18

Segmentación da creación de emprego

6,70% 0,43% 23,97%

68,90%

Só autoemprego Autoemprego e só contrataron mulleres

Autoemprego e contratan mulleres e homes Autoemprego e só contrataron homes

0 50 100 150 200 250 300 350

Só autoemprego

Autoemprego e só contrataron mulleres

Autoemprego e contratan mulleres e homes

Autoemprego e só contrataron homes

Segmentación do emprego creado por ano de inicio daactividade

2003 2004 2005 Total

3. METODOLOXÍA

A credibilidade da investigación implicaba contar cunha mostra o

suficientemente ampla, tanto en número de empresarias entrevistadas, como na

19

estabilidade da empresa, polo que se seleccionaron as empresas que

participaron no programa EMEGA dos últimos tres anos que tiveran, cando

menos, un ano completo de actividade.

Composición da mostra: Empresas subvencionadas polo EMEGA

nos anos 2003-2004-2005

Recollida de datos: Selección de datos básicos en colaboración co

SGI: Nome da empresaria, localización e actividade da empresa, data

de constitución, postos de traballo creados

Toma de contacto coas empresarias: Entrevista telefónica

Contido: Elaborouse un guión previo cos seguintes criterios

Preguntas abertas guiadas que permitiran aportar as explicación

relacionadas e indagar tanto nas solución individual da

problemática como nas suxestións

Preguntas pechadas a fin de obter pautas para a confección de

indicadores

ENFOQUE METODOLÓXICO DO ESTUDIO

Investigacióndocumental

Traballo de campo Análise

Resultado doscoñecementosexistentes enbibliografía e na rede

Realización deentrevistas semiestruturadas nas catroprovincias galegas sobreunha selección de 491empresarias

Cuanlitativo

Cuantitativo

20

A metodoloxía cualitativa supuxo a adopción dun enfoque de análise con

maior implicación por parte do equipo investigador onde os axentes principais

foron as persoas, protagonistas de cada unha das realidades analizadas e cuxa

presenza non se podía limitar a ser un ítem nunha estatística, xa que posúen

unha forma concreta de percibir a realidade que lles rodea.

O enfoque baseado na descrición e análise dos fenómenos sociais de maneira

independente das súas actoras quedou descartado, centrando a súa utilización

exclusivamente en aqueles aspectos cuantitativos que, serven de apoio

estatístico para contextualizar e proporcionar solidez aos resultados empíricos.

Así, foron utilizadas diferentes fontes estatísticas, algunhas mencionadas

anteriormente, debido ao carácter comparativo previo para delimitar o ámbito

diferenciador do colectivo obxecto deste estudio en relación á problemática

estudiada.

O carácter innovador e pouco xeneralizado do tema de análise deste estudio

fixo necesaria a procura de fontes máis precisas e unha especial atención aos

“vicios ocultos” nas metodoloxías empregadas a pesares da aplicación da

perspectiva de xénero.

O obxectivo metodolóxico sería plenamente alcanzable a través de entrevistas

en profundidade que permitisen recoller información sobre os aspectos máis

sinalados do obxecto de estudio, como a observación do entorno familiar e de

traballo, para o que sería preciso o contacto directo coas empresarias

entrevistadas. Esto permitiría que as notas da entrevistadora, obtidas a partir da

observación particípante, aportaran interesantes elementos para o análise.

21

Algunhas consideracións

Tendo en conta as características deste primeiro estudio de aproximación, se

prefire falar de consideracións e a vez de conclusións considerando así este

estudio como un ensaio ou experiencia piloto, a modo de diagnóstico e

aproximación á problemática da conciliación dende unha perspectiva tan

innovadora como necesaria.

Destacaríamos en primeiro lugar que os datos teñen un valor moi relativo ao

non existir referentes anteriores que permitan establecer comparativas e

tendencias. Por outra parte, ten máis peso a información cualitativa que será a

que permita unha maior concreción no enfoque para futuras actuacións,

contribuíndo así ao obxectivo científico de aproximación para unha mellor

definición do problema.

Respecto á selección da mostra, esta foi o suficientemente ampla para recoller

un espectro de casuísticas variadas, dende a motivación e circunstancias

iniciais para montar a empresa, ata as circunstancias familiares e persoais ou o

grau de éxito no desenvolvemento do negocio. Sen embargo, hai que ter en

conta que estamos a falar de mulleres que se acolleron a un programa de

subvención para montar a empresa, polo que pode suceder que, tanto a

colaboración prestada como a liberdade de expresión se vexan condicionadas

por partir este estudio do mesmo organismo que regula este programa de

axudas.

O que si é unha conclusión clara é que as mulleres empresarias senten que as

medidas reguladas dende as institucións non van con elas. Isto coincide coa

documentación revisada na fase inicial do estudio xa que a definición de grupo

22

destinatario de medidas de conciliación, adoita incluír ás mulleres ocupadas

nun traballo remunerado, por conta allea, e normalmente en situacións ben

reguladas. É dicir, hai unha impresión subxacente de inxustiza social tras os

proclamados lemas de igualdade que pretenden obviar e unificar realidades e

necesidades ben diferentes.

Outra característica común e que as mulleres empresarias son máis dadas a

facer que a queixarse. Resolven mais que teorizan e “inventan sobre a marcha”

tanto nas empresas como no seu contorno familiar e persoal.

Partindo de que todos os estudios consultados están a falar de “mulleres

ocupadas”, sen considerar a diferenciación entre asalariadas e conta propia, as

empresarias falan principalmente das seguintes “situacións problemáticas para

igualdade”

- Ámbito laboral afectado polo familiar

o As cargas domésticas como causante do problema das situacións

de inserción social

o As implicacións que a falta de medidas de conciliación teñen sobre

os ingresos

o As cargas domésticas como causante do problema para continuar

coa formación

o As cargas domésticas como causante do problema da falta de

promoción social (“teito de cristal” sobre todo para as mulleres

con profesión definida e tamén para as empresarias)

o As desigualdades no ámbito familiar afectan ao crecemento,

promoción e tempo de traballo

o A socialización nos roles adscritos de coidado

23

- Ámbito familiar afectado polo laboral

o Horarios

o Distancias entre o lugar de traballo e a casa

o Sensación de carreira de fondo continuada

- Situacións especialmente conflictivas (enfermidades, etc..)

Incluso sen necesidade de datos, é obvio que todos estes factores afectan aínda

máis ás mulleres que traballan por conta propia, que non contan coa seguridade

dunha nómina nin co amparo legal das baixas, excedencias ou a tan

proclamada redución, xa que a esixencia de dedicación e aínda maior en tanto

o horario das micropemes (mais do 90% en toda a Unión Europea e con

porcentaxes algo superiores en Galicia) é o que marquen os clientes.

Así, para poder comprender os problemas específicos e establecer medidas, e

preciso establecer un nexo na relación Emprendemento-Globalización-

Conciliación partindo do triple conflicto que implica a conciliación por

colisión:

1. Dentro da familia: Individualismo desaforado contra a necesidade de

compromiso

2. Entre intereses privados e empresariais: A lóxica da productividade e o

beneficio contra a lóxica da “realización persoal”

3. Entre autonomía persoal e paternalismo do Estado: Pedimos liberdade

pero tamén esiximos solucións gobernamentais

A “globalización” e a “conciliación” son preocupacións xeneralizadas, pero

por separado:

24

Falamos dunha realidade na que algo máis do 80% das empresas non pasa de

dúas persoas en plantilla (o 50% non ten asalariados), de que en Galicia non

chegan a 30 as empresas con mais de 1000 persoas asalariadas e outra cifra

similar para as que pasan de 500.

Ante esta situación, os análises parciais son extremadamente perigosos para os

colectivos que están a sufrir as maiores desigualdades:

Globalización-Mercado de traballo: ¿Son as mulleres un “colectivo” e

homoxéneo?

Globalización-pemes: A meirande parte das empresas de mulleres

ubicanse no sector servicios. ¿Qué futuro hai nun tecido industrial que

se deslocaliza?

Conciliación-empresas: ¿É o mesmo unha empresa cunha plantilla de 3

persoas que unha de 300 ou unha de 3.000? ¿Para qué realidade se está

lexislando?

Globalización

Competencia global

Costes-productividade

Internacionalización

Novas tecnoloxías

Mobilidade xeográfica

Deslocalización e perda de emprego

Ampliación na UE da xornadalaboral…

Conciliación

Desigualdade salarial e segregaciónocupacional

Dobre xornada

Descenso de natalidade

Responsabilidade social dasempresas: xornada flexible oureducida, garderías

Lexislación: excedencias, baixas…

25

Como mulleres e empresarias os problemas de conciliación teñen unha

repercusión amplificada xa que:

1. Como mulleres, sofren igual que o resto, os problemas de conciliación

2. Como empresaria o problema se multiplica porque...

a. A necesidade de competir obriga a priorizar o traballo sobre todo

o demais

b. Teñen que aplicar medidas e buscar solucións para os problemas

de conciliación das persoas empregadas

Por outro lado, os ámbitos de poder no mundo empresarial non contan as

medidas de discriminación positiva e os criterios do “politicamente correcto”.

A consecuencia é que a visibilización e representación das mulleres

empresarias tan maiores trabas que en outros ámbitos. Trátase por tanto dunha

exclusión con orixe múltiple:

1. Por sufrir, como mulleres, toda a carga dos problemas de conciliación

2. Por estar fundamentalmente en micropemes e en sectores de actividade

máis atomizados e menos valorados

3. Porque o ámbito empresarial se rexe por regras do “poder económico”

cuxos circuítos informais son moito máis pechados e ríxidos que nos

ámbitos da política ou a ciencia.

Nin sequera os actuais gobernos de esquerda, tanto do Estado como de Galicia,

son quen de facer fronte á resistencia ao cambio cara á igualdade do ámbito do

poder económico. Probablemente nin sequera destaca.

26