AURKIBIDEAAURKIBIDEA

1.EUSKARAREN JATORRIA: -Euskararen hedapena eta mugakideak Antzin 1.EUSKARAREN JATORRIA: -Euskararen hedapena eta mugakideak Antzin Aroan Aroan

-Euskara eta iberiera-Euskara eta iberiera

-Euskara eta Kaukasoko hizkuntzak-Euskara eta Kaukasoko hizkuntzak

-Euskaldunak bertokoak-Euskaldunak bertokoak

2.EUSKARAREN HISTORIA (I):-Akitaniarrak eta euskara2.EUSKARAREN HISTORIA (I):-Akitaniarrak eta euskara

-Lehen lekukotasun idatziak-Lehen lekukotasun idatziak

-Euskara eta iberiera-Euskara eta iberiera

-Euskara eta zelta hizkuntzak-Euskara eta zelta hizkuntzak

-Euskara eta erromatarrak-Euskara eta erromatarrak

-Euskara pirinioetan-Euskara pirinioetan

-Euskararen galera Antzin Aroan-Euskararen galera Antzin Aroan

3.EUSKARAREN HISTORIA(II):-Euskaldunak eta bisigodoak3.EUSKARAREN HISTORIA(II):-Euskaldunak eta bisigodoak

-Euskaldunak eta arabiarrak-Euskaldunak eta arabiarrak

-Euskararen hedapena hegoalderantz-Euskararen hedapena hegoalderantz

-Euskararen atzerakada-Euskararen atzerakada

-Euskararen atzerakada geografikoa herrialdeka-Euskararen atzerakada geografikoa herrialdeka

-Euskararen galeraren zenbait arrazoi-Euskararen galeraren zenbait arrazoi

4.EUSKARA ETA EUSKALKIAK:-Euskalkiak eta herrialdeak4.EUSKARA ETA EUSKALKIAK:-Euskalkiak eta herrialdeak

-Euskalkiak eta antzinako euskal tribuak-Euskalkiak eta antzinako euskal tribuak

-Euskalkien arteko desberdintasunik -Euskalkien arteko desberdintasunik nagusienaknagusienak

5.EUSKARAREN ZAPALKUNTZATIK 5.EUSKARAREN ZAPALKUNTZATIK

OFIZIALTASUNERA:-Erdi AroanOFIZIALTASUNERA:-Erdi Aroan

-XVII-XVIII. Mendeetan-XVII-XVIII. Mendeetan

-XIX eta XX.mendeak-XIX eta XX.mendeak

-Eusko Pizkundea-Eusko Pizkundea

-Gerraostea-Gerraostea

-Hizkuntzare ofizialtasuna-Hizkuntzare ofizialtasuna

1.Euskararen jatorria1.Euskararen jatorria

1.1 Euskararen hedapena eta mugakideak 1.1 Euskararen hedapena eta mugakideak Antzin Aroan:Antzin Aroan:

Hizkuntza baten hiztungoak ez du beti lurralde bera hartzen eta Euskal Hizkuntza baten hiztungoak ez du beti lurralde bera hartzen eta Euskal Herriak,hots euskararen herriak,dirudienez,lurralde zabalagoak betetzen dituen Herriak,hots euskararen herriak,dirudienez,lurralde zabalagoak betetzen dituen aintzi aroan.Gaur egungo Euskal Herriaz gain,Akitania,Garona ibaiaren aintzi aroan.Gaur egungo Euskal Herriaz gain,Akitania,Garona ibaiaren hegoaldean dagoen lurralde zabala,eta Pirinioetako aldebiak ere euskaldunek hegoaldean dagoen lurralde zabala,eta Pirinioetako aldebiak ere euskaldunek populaturiko lurraldeak omen ziren.populaturiko lurraldeak omen ziren.

1.2 Euskara eta iberiera:1.2 Euskara eta iberiera:Indoeuroparrak,iberiarrak eta euskaldunak baino beranduago heldu zirela,luzaro Indoeuroparrak,iberiarrak eta euskaldunak baino beranduago heldu zirela,luzaro

pentsatu izan da Iberiar Penintsulako lehen biztanleakiberiarrakizan zirela eta pentsatu izan da Iberiar Penintsulako lehen biztanleakiberiarrakizan zirela eta euskaldunakhauen ondorengoak garela eta euskara,noski,iberiaren euskaldunakhauen ondorengoak garela eta euskara,noski,iberiaren hondakina,gaur egun arte bizirik heldu den hondakin bakarra xx. mendera arte.hondakina,gaur egun arte bizirik heldu den hondakin bakarra xx. mendera arte.

Gaur egun badakigu euskara eta iberiera bi hizkuntza zirela eta beraien artean Gaur egun badakigu euskara eta iberiera bi hizkuntza zirela eta beraien artean harremanak zituztela.Euskara eta iberiera jatorri berekoak direla uste da.harremanak zituztela.Euskara eta iberiera jatorri berekoak direla uste da.

1.3 Euskara eta Kaukasoko hizkuntzak:1.3 Euskara eta Kaukasoko hizkuntzak:Euskaldunok eta euskarak herri kaukasiarrekin eta euren hizkuntzekin Euskaldunok eta euskarak herri kaukasiarrekin eta euren hizkuntzekin

daukagu zerikusia.Kaukasiarrak gure ahaideak dira eta gure hizkuntzek daukagu zerikusia.Kaukasiarrak gure ahaideak dira eta gure hizkuntzek jatorri bera daukate edo izan dezakete.jatorri bera daukate edo izan dezakete.

1.4 Euskaldunak bertokoak:1.4 Euskaldunak bertokoak:Beste zenbaiten ustez euskaldunak berton garatzen eta bilakatzen joan garen Cro-Beste zenbaiten ustez euskaldunak berton garatzen eta bilakatzen joan garen Cro-

Magnon gizakiaren ondorengoak gara.Barandiaranek eta beste ikertzaile Magnon gizakiaren ondorengoak gara.Barandiaranek eta beste ikertzaile batzuek aurkituriko zenbait giza hezur arakaturik,hainbat berezitasun fisiko batzuek aurkituriko zenbait giza hezur arakaturik,hainbat berezitasun fisiko berdinak ditugu.berdinak ditugu.

Euskararen historia IEuskararen historia I

Xuriñe AlvaroXuriñe Alvaro Kira PennKira Penn 3-Dib.3-Dib.

2.1 2.1 Euskararen historiaEuskararen historia

Euskalduntzat jotzen diren lehen Euskalduntzat jotzen diren lehen lekukotasunak ez dira gaur egun Euskal lekukotasunak ez dira gaur egun Euskal Herriarentzat hartzen den lurraldean bildu Herriarentzat hartzen den lurraldean bildu izan. Lehen euskal hitzen lekukotasunak izan. Lehen euskal hitzen lekukotasunak akitanian aurkitu dira. akitanian aurkitu dira.

2.2 Euskara eta iberiera2.2 Euskara eta iberiera

Euskaldunek euren auzokoekin harreman Euskaldunek euren auzokoekin harreman zabal eta estuak izan dituztela beti. zabal eta estuak izan dituztela beti. Harreman hauen ondorioz, Europan zehar Harreman hauen ondorioz, Europan zehar zabaldu izan diren kultura zein teknika zabaldu izan diren kultura zein teknika arloetan hainbat berrikuntza Euskal Herrira arloetan hainbat berrikuntza Euskal Herrira heldu dira, askotan euskal hizkuntzan heldu dira, askotan euskal hizkuntzan lorratza utzirik.lorratza utzirik.

2.3 Euskara eta zelta 2.3 Euskara eta zelta hizkuntzahizkuntza

Herri zeltekin harremanak izan zituzten euskaldunek. Herri zeltekin harremanak izan zituzten euskaldunek. Euskaraz hizkentza zeltetatik ustez mailegaturiko hainbat Euskaraz hizkentza zeltetatik ustez mailegaturiko hainbat hitz ageri dira. Mailegu hauetariko batzuk latinaren bidez hitz ageri dira. Mailegu hauetariko batzuk latinaren bidez

heldu zaizkigu, haka nola errege eta gezi. Baina beste heldu zaizkigu, haka nola errege eta gezi. Baina beste batzuk, dirudienez, harremana zuzenaren bidez. batzuk, dirudienez, harremana zuzenaren bidez.

Ikertzaile askok zeltatzat jotzen duten hainbat hitz, herri Ikertzaile askok zeltatzat jotzen duten hainbat hitz, herri indoeuroparrak Europara etorri aurreko hizkuntza baten indoeuroparrak Europara etorri aurreko hizkuntza baten

aztarnak direla.aztarnak direla.

2.4 Euskara Pirineotan2.4 Euskara Pirineotan

Erromatarrak inguru hauetara Erromatarrak inguru hauetara heldu orduko euskara Pirinioetan heldu orduko euskara Pirinioetan hedaturik zegoen. Berandura arte hedaturik zegoen. Berandura arte iraun du euskarak inguru hauetan, iraun du euskarak inguru hauetan, zeren Erdi Aroan Huescako zeren Erdi Aroan Huescako lurraldean zabaldu samarra lurraldean zabaldu samarra baitzegoen oraindik ere.baitzegoen oraindik ere.

2.5 Euskara eta 2.5 Euskara eta erromatarrakerromatarrak

Alabaina, enbatarik gogorrena latinaren Alabaina, enbatarik gogorrena latinaren eskutik ezagutu zuen euskarak Antzin eskutik ezagutu zuen euskarak Antzin Aroan, dakigunez behintzat. Aroan, dakigunez behintzat. Erromatarrek, hainbat berrikuntza ekarri Erromatarrek, hainbat berrikuntza ekarri zituzten Euskal Herrrira.Makinatxo bat zituzten Euskal Herrrira.Makinatxo bat hitz jaso zuen euskarak latinetik, hitz jaso zuen euskarak latinetik, gaztelaniarekin erkatzen badugu argi gaztelaniarekin erkatzen badugu argi ikusiko dugu euskarak bere lege ikusiko dugu euskarak bere lege fonetikoen arabera txertatu zituela fonetikoen arabera txertatu zituela latinetik jasotako maileguak.latinetik jasotako maileguak.

2.6 Euskararen galera 2.6 Euskararen galera Antzin AroanAntzin Aroan

Hasieran Pirinioen hegoaldeko euskaldunek Hasieran Pirinioen hegoaldeko euskaldunek lagundu egin zieten euren ahaide akitaniarrei lagundu egin zieten euren ahaide akitaniarrei erromatarren aurka, menderakuntzatik aurrera erromatarren aurka, menderakuntzatik aurrera erromatarren eta euskaldunen arteko erromatarren eta euskaldunen arteko harremanak ez ziten istilutsuak izan. harremanak ez ziten istilutsuak izan. Erromatartzearen ondorioz erromatarren Erromatartzearen ondorioz erromatarren legeak, ohiturak, kultura eta hizkuntza zabaldu legeak, ohiturak, kultura eta hizkuntza zabaldu ziren Euskal herria, eta Akitania osoan zehar. ziren Euskal herria, eta Akitania osoan zehar. Euren jatorrizko hizkuntza eta gaurko Euskal Euren jatorrizko hizkuntza eta gaurko Euskal herriko Araba eta Nafarroako hegoaldean ere herriko Araba eta Nafarroako hegoaldean ere euskara galdu egin omen zen Euskara euskara galdu egin omen zen Euskara mendietara eta txokoetara baztertua izan zen, mendietara eta txokoetara baztertua izan zen, desagertzeko zorian egon zelarik. Hizkuntza desagertzeko zorian egon zelarik. Hizkuntza bezala, aberasturik ere atera zen latinatekin bezala, aberasturik ere atera zen latinatekin izandako harremanetatikizandako harremanetatik

3- Euskararen historia (II)3- Euskararen historia (II)

3.1-Euskaldunak eta bisigodoak.3.1-Euskaldunak eta bisigodoak. Erromatarren inperioa v. Mendean desegin zen. Erromatarren inperioa v. Mendean desegin zen.

Europako ekialdetik zetozen herri germaniarrek Europako ekialdetik zetozen herri germaniarrek hautsi eta menderatu zutelako. Nafarroako hautsi eta menderatu zutelako. Nafarroako egoaldeak bereganatu zituzten, euskaldunei lur egoaldeak bereganatu zituzten, euskaldunei lur eremu hauek kenduz.eremu hauek kenduz.

3.2-Euskaldunak eta arabiarrak3.2-Euskaldunak eta arabiarrak Arabiarrek VIII. Mendean menderatu zuten iberiar Arabiarrek VIII. Mendean menderatu zuten iberiar

penintsula, euskaldunek arreman baketsuak eta penintsula, euskaldunek arreman baketsuak eta onak izan zituzten arabiarrekin.onak izan zituzten arabiarrekin.

3.3-Euskararen hedapena hegoalderantz3.3-Euskararen hedapena hegoalderantz

Goiz Erdi Aroan,XI.mendera arte bi datuGoiz Erdi Aroan,XI.mendera arte bi datu

Interesatzen zaizkigu:Interesatzen zaizkigu:

I-Batasun politikoa Nafarroako erresumari I-Batasun politikoa Nafarroako erresumari esker lortu zuten. esker lortu zuten.

II-Hegoalderantz izan zuter zabalkuntza. II-Hegoalderantz izan zuter zabalkuntza.

3.4-Erdi aroaren amaieran euskara atzeraka 3.4-Erdi aroaren amaieran euskara atzeraka zebilen burgoseko iparraldean zein Errioxanzebilen burgoseko iparraldean zein Errioxan

Euskera ezabatuaz eta gaztelania, beste Euskera ezabatuaz eta gaztelania, beste hizkuntz batzuk mintzatuz.hizkuntz batzuk mintzatuz.

Euskarak erdi arotik latinaren ondorengoak Euskarak erdi arotik latinaren ondorengoak ziren gaztelania, aragoera eta ziren gaztelania, aragoera eta okzitanierarekin harremanak zituen.okzitanierarekin harremanak zituen.

3.5-Euskararen atzerakada geografikoa herrialdeka.3.5-Euskararen atzerakada geografikoa herrialdeka.

Bizkaian Enkarterri eskualdea izan zen euskara Bizkaian Enkarterri eskualdea izan zen euskara galdu zuen lehena.galdu zuen lehena.

Arabako Errioxan Erdi Aroan galdu egin zen Arabako Errioxan Erdi Aroan galdu egin zen euskara.XVI.mendean Gasteizen gaztelania ere euskara.XVI.mendean Gasteizen gaztelania ere hitz egiten bazen ere, euskara oraindik herrialdeko hitz egiten bazen ere, euskara oraindik herrialdeko erdialdean eta hegoaldean gordetzen zen.Orain erdialdean eta hegoaldean gordetzen zen.Orain berreskuratzen ari da. berreskuratzen ari da.

3.6-Euskararen galeraren zenbait arrazoi3.6-Euskararen galeraren zenbait arrazoi-Espainiako eta Frantziako estatuek -Espainiako eta Frantziako estatuek

gaztelaniari eta Frantsesari emandako gaztelaniari eta Frantsesari emandako lehentasunak.lehentasunak.

-Historian zehar euskarak izan duen prestigio -Historian zehar euskarak izan duen prestigio ahultasuna. Sarriegitan sinetsi dugu ahultasuna. Sarriegitan sinetsi dugu euskaldunok euskara idaztezina, gramatika euskaldunok euskara idaztezina, gramatika gabea eta basatia dela eta beste hizkuntza gabea eta basatia dela eta beste hizkuntza landuren bat behar dugula.landuren bat behar dugula.

4.1.- EUSKARA ETA 4.1.- EUSKARA ETA EUSKALKIAKEUSKALKIAK

Euskarak, hizkuntza bizia den neurrian, Euskarak, hizkuntza bizia den neurrian, hizkuntza mintzatu guztien antzeko hizkuntza mintzatu guztien antzeko garapena izan du medeetan zehar. garapena izan du medeetan zehar. Mitxelena euskal hizkuntza lari osprtsuak Mitxelena euskal hizkuntza lari osprtsuak esaten zuenez, hizkuntzak unibertsoko bere esaten zuenez, hizkuntzak unibertsoko bere baitan duen oro bezala, aldaketaren lege baitan duen oro bezala, aldaketaren lege orokorraren mende daude. orokorraren mende daude.

4.4.- Euskalkien arteko 4.4.- Euskalkien arteko desberdintasunik nagusienakdesberdintasunik nagusienak

1 Fonologi arloa: h letra hegoaldekoek erabiltzen 1 Fonologi arloa: h letra hegoaldekoek erabiltzen zuten arren antzina galdu zen.zuten arren antzina galdu zen.

2 Morfologi arloa: GIPUZKERAZ:lagunekin; 2 Morfologi arloa: GIPUZKERAZ:lagunekin; BIZKAIERAZ: lagunegaz.BIZKAIERAZ: lagunegaz.

3 Sintaxi arloa: Bi zenbatzailea.GIPUZKERAZ: bi 3 Sintaxi arloa: Bi zenbatzailea.GIPUZKERAZ: bi txakur; BIZKAIERAZ: txakur bi.txakur; BIZKAIERAZ: txakur bi.

4 Lexiko arloa: BIZKAIERAZ: berandu/ belu; 4 Lexiko arloa: BIZKAIERAZ: berandu/ belu; ZUBERERAZ: udaberria/ bedatse. ZUBERERAZ: udaberria/ bedatse.

5 Euskararen zapalkuntzatik ofizialtasunera 5.15.1 Erdi aroan:Erdi aroan: Argi ikusten da populazioa erabat euskalduna zela. Nafarroan, ordea,

lau hiztun talde zeuden: euskaldunak, frankoak, mirauak eta erromatarrez hitz egiten zutenak. Nafarroako hizkuntza ofizialak, lehenik latina, ondoren nafar erromantzea izan ziren, inoiz ez euskara.

Itsas nabigazioaren garrantzia gero eta handiagoa zen eta kanpo merkatal harremanak izateak nahitaez gaztelania edo frantsesa ikasi beharra.

Alabaina XIII.mendetik aurrera mendebaldeko jauntxoak Nafarroatik bereziz Gaztelara hurbildu ziren.

Gaztelan zeuden indar politiko, militar eta ekonomikoak gailendu ziren, Gaztelako kultura ere inposatu zutelarik. Indar zabaltzaile hau, Errege katolikoen agindupean hasia zen jadanik eta ildo honetan, Nebrijak, gazteleraren lehen gramatikaren egileak, “inperioaren lagun bezala” definitu zuen gaztelera eta helburutzat “aprender nuestra lengua a vizváinos y navarros” zuen.

Iparraldean Frantziako koroarekin bat egin zutenetik, errege frantsesaren intendente bat egongo zen monarkiaren eta frantsesaren kontrola zabaltzeko eta indartzeko. Hizkuntza politikoa argia zen eta, adibidez, 1539ko Dekretu batek agiri publiko nahiz pribatuetarako frantsesa ez zen beste hizkuntzak debekatu egiten zuten.

Frantzian ezarritako politika linguistikoak (monarkia bat = hizkuntza bat) izan zuen bere islada penintsulan ere.

Politika Euskal literaturaren historian ere baditugu honelako adibideak, askotan gertatu baita zentsura. Kasurik gabe sonatuena Aranda ministariaren Zedula da (1766). Aita Kardaberaz- i San Inazioren bizitza argitaratzea debekatu zion, bide batez, debekatu politiko orokor ba ezarriz.

Iparraldean, Frantziako Iraultzarekin batera ez ziren apaizgo eta nobleziaren pribilejioak bakarrik deuseztatu, baita lurraldeetako erakunde berezi guztiak ere. Ipar Euskal Biarnorekin batera Behe Pirinioetako Departamentua osatu zuen, zeukan autonomia apurra deuseztatuz. Hala ere lehenak izan ziren euskara era ofizialean erabiltzeko erduan.

Lehen aldiz erabili zituzten hizkuntza txikiak propaganda gisa jendetza konbentzitu beharra baitzegoen. Hizkuntza nazionalaren aurka zijoala eta, beronen aurkako erasoaldia etorri zen, Frantzia osoa eskola grantzesez josi zutelarik.

5.2 XVII- XVIII.mendeetan

5.3 XIX eta XX. mendeak

XIX. Mendean Napoleonek ere erabili zuen euskara bere propagandarako, eta 1808an Espainia bereganatzea pentsatu zuenean Euskal Herriari, Ipar eta Hegoari, batasun administratiboa ematea pentsatu zuten.

Erakundeetan euskararen ofizialtasunaren arazoa jite herria artuz joan zen eta Bizkaiako batzarretan adibidez, eztabaidak bi hizkuntzatan egiteko aukera zegoen. Baina bigarren karlistadaren ondoren (1876) Hegoaldeak zituen Foru hondarrak ezabatu ziren eta berriro ere galtzaile suertatu zen euskara.

Azken Karlistadan gertatu zen Foru gaierak euskaltzaleriarengan sortu zuen erreakzioari deitzen diogu Pizkundea. Hizkuntzari bere balio nazional –politikoa ikusi zitzaion eta herri nortasuna gordetzeko giltza legez ulertzen hasi zen (S. Arana). Ahalegin itzelak egin ziren hainbat alorretan: Euskaltzaindia, euskal eskolen saioak, Lore Jokoak, aldizkariak...

5.4 Eusko pizkundea5.4 Eusko pizkundea

5.5 Gerraostea5.5 Gerraostea

Euskararen zapalkuntza aspaldikoa bada ere,frankismoarekin inolako Euskararen zapalkuntza aspaldikoa bada ere,frankismoarekin inolako lotsa politikorik gabe,azken mutureeraino erman zen. lotsa politikorik gabe,azken mutureeraino erman zen.

““si eres español habla español” jartzen zituzten kartelak,baina Franco si eres español habla español” jartzen zituzten kartelak,baina Franco hil ondoren konstituzioa estatutua eta Nafarroako Foru Hobekuntza hil ondoren konstituzioa estatutua eta Nafarroako Foru Hobekuntza bezalako leegekin euskararekin egoera aldatuz joan zen,nahiz eta bezalako leegekin euskararekin egoera aldatuz joan zen,nahiz eta eskaldunok nahi beste ez egin.eskaldunok nahi beste ez egin.

Nafarroako Foru-Hobekuntza (1892) legearen arabera “Gaztelera eta Nafarroako hizkuntza ofiziala,baina euskarak ere hizkuntza ofizial maila izango du.

Ondorioz esan daiteke Espainiako Baleareak,katalanak,Gliza edo Valenciako estatutuek euren hizkuntzei ematen dieten ofizialtasuna maila baina askoz gutxiago aitortzen zaiola,euskarari.

Nekez iraun dezake bizirik hizkuntza batek honelako laguntza ofizial kaxkarrarekin.Ipar Euskal Herrian larriagoa da oraindik euskarak ez baitu inongo ofizialtasunik.

Euskara gurekin eta denekin.