Poesias en Guarani

36
ALGUNAS POESÍAS EN GUARANÍ CHE SYMI RAPYKUERÉPE Che symi rapykuerépe aguahẽ hogakuemíme, aipe’ávo pe okẽ ahecháta vaicha chéve osẽ mi cherovasa. Ama’ẽ pe korapýre, ahecha umi yva hemiñotỹ nguemi. Ahecháta vaicha chéve iguýpe oñembopiro’ymi. Ama’ẽ pe kotypýre, ahecha umi hembiporukuemi ohayhuete va’ekue ha’e. Ahechóta vaicha chéve oguata ha opukavy. Ajopy che korasõ, osyry che resay, chejopýma vy’a’ỹ. Che symi rapykuerépe aguahẽ hogakuemíme, ama’ẽ pe kotypýre, ama’ẽ pe korapýre, tapere monte atopa. Añé’ẽ cheño rei ha Ñandejárápe aporandu: Ñandejára, Nandejára! Mba’érepa che symíme regueraha. Ajopy che korasõ,

Transcript of Poesias en Guarani

Page 1: Poesias en Guarani

ALGUNAS POESÍAS EN GUARANÍ

CHE SYMI RAPYKUERÉPE

Che symi rapykuerépeaguahẽ hogakuemíme,aipe’ávo pe okẽahecháta vaicha chéveosẽ mi cherovasa.

Ama’ẽ pe korapýre,ahecha umi yvahemiñotỹ nguemi.Ahecháta vaicha chéveiguýpe oñembopiro’ymi.

Ama’ẽ pe kotypýre,ahecha umi hembiporukuemiohayhuete va’ekue ha’e.Ahechóta vaicha chéveoguata ha opukavy.

Ajopy che korasõ,osyry che resay,chejopýma vy’a’ỹ.

Che symi rapykuerépeaguahẽ hogakuemíme,ama’ẽ pe kotypýre,ama’ẽ pe korapýre,tapere monte atopa.

Añé’ẽ cheño reiha Ñandejárápe aporandu:Ñandejára, Nandejára!Mba’érepa che symíme regueraha.

Ajopy che korasõ,osyry che resay,ndaipokuaái ipore’ỹ.

Che symi marangatu,hetaitéma rombyasy,che’ãhóma, ndakesevéi,cheñuã mba’embyasy.

Page 2: Poesias en Guarani

Ajopy che korasõ,osyry che resay,ndaikokuaái hese’ỹ.

Ñandejára ha Tupãsy renondépeañesũ che symíre añembo’eha ichupe ajerure,mamo oimeha guive,toma’ẽmi ore reheha tomboguata ore rekove.

Ajopy che korasõ,osyry che resay,apyta chetyre’ỹ.

Estela Caballero de Sanguina

PEJU MITÃ KUÉRA

Peju mitã kuéra, peju pejupa.Peju mbeguemínte, peju pehechaHesu mitãmíme ñandéicha ou,yvágui Itúa, ñandéve ombou.

Mitã ne porãva yvagapegua,eju, ejumína, che py’a ne renda.Evy’a che py’ápe, ipype epyta,ani resẽve, ani chereja.

Peju mitã kuéra, peju pevy’a,Maria, isýpe, avei pehecha.Maria, che sy, chepytyvõmi,ani ne membýgui máramo ajei.

(Texto de 1791, recogido por JOSÉ PERASSO)

PURAHÉI ÑEMHO’E

Señor mío Jesucristo

Page 3: Poesias en Guarani

peina ápe rojumirojerure ne bendiciónroipota orerovasami

Ñesũ pehẽ me jabajaikévo pe okẽ guasúpeagua bendita ryrúpeñapo’ẽ jajovasa.

Aipo yvága jajuhujaikévo upe tupãópetataindymi ñande pópeSanta Misa ñahendu.

Inciensoma ñahetũmba’e hyakuã asyvévañane korasõme oikévatatatĩ marangatu.

Jaike jave ñañesũha jaha ku ñembo’épeamo Tupã rendaitépeangaipa ñamombe’u.

Ha púlpitope osemónkarai ijao hũ mbávaiñe’ẽme ohendukávape Ñandejára pasión.

Señor mío Jesucristopéina ápe rojumirojerure ne bendiciónroipota orerovasami.

JOSÉ PERASSO ha LUIS SZARÁN

TESA PYPUKU PURAHÉI

-Mba’épa nde, che sy, resa.-Ovetã mokõi.-Ha móva piko oñatõi?-Mandu’a po mombyry.

Page 4: Poesias en Guarani

-Ko’ẽ resay mbytépekuarahy ojajaipa,ko yvóga jahayhuhandoguejýi che resa yképe.

-Ñande resa, che memby,pyhare vai omo’ã,ha pe amóme ichugui kuéraomano va’ekue omaña.

Augusto Roa Bastos

MBORAYHU KORA

Oñemboty mbegue katune mborayhu korache rete ñembyahy’ire.

Rohecha, roñandu,ha guyra saitéichaañemoĩ añapi’ũkyhyje pa’ũ mene mborayhu yva.Aníntemo chejuraha ita kotýpecheretejokua.

Angata rasynachemongevéiyva re’ẽ,che akãme ojereha oúrõ pe kéracheresañuãvone ra’anga raẽvetepya’e omoinge.

Ha upépe ndaipórikyhyje kyse

Page 5: Poesias en Guarani

oikutu va’erã jejoko reko:ñeñomi rakãguiha aipotágui cheaipo’o nde yvache po rupiete.

Ha upéicha jeyjepivérõguáichaoikóne ndeheguiiñongatupy.

Lilian Sosa

EGUAHẼ ÑA DEMOCRACIA

Eguahẽ ña "Democracia",ymaitéma roikuaase,oje’éva nde rehenemba’eporãiteha.

Eguahẽ tanderecha,tetãgua nera’arõva,jahechami remyatyrõpako’ã mba’e vaieta.

Eju jaha jaguata,ñahendumi lo mitãmeha eñongatu ne ñe’ãmemba’épa ñande rekove.

Tenonde aipota rehechamba’éichapa ka’aguyoñuãmbáva ñande yvyko’ãga ojeitypa.

Ha upekuévo opytambya guaraníva guíveha chokokue añete,yvy’ỹre oñondive.

Opaichagua tekoasyogueru ko’ã mba’e,pya’éva tekotevẽnde rechakuaami.

Upéi oĩ avei

Page 6: Poesias en Guarani

mba’eve oguereko’ỹva,hetã teetépe hembývatyre’ỹ rapo pire.

Poguasu rembiapokuehatã oñeñapyti vaha rasa ijyetemíva,ojopy ñande rekove.

Hatã pokarẽ epyrũ,Democracia, ko tetãme,aníke re’a ñuhãmeha rejavy nde rape.

Rudy Torga

ARDE EL VIENTO/ OKÁI YVYTU

OKÁI YVYTU (GUARANI)

Pytä yvytu rembe’y,okái yvytuha hendy.

Ikü hakuvópeoheréi kapi’i

ha omosununu.

Ka’aguy rovykäomocha’ï

ha omyendy avei.

Hendypa yvytu,kapi’i haka’aguy.

Okái che retäHa ipyahë ryapuTatatïre ojupi.

Okái,okaihágui

Page 7: Poesias en Guarani

okaiveche retä.

ARDE EL VIENTO (CASTELLANO)

Escarlata se ha vuelto,la orilla del viento

se quema el viento y arde.

Con su tórrida lengualame la hierbay la inflama.

Arrugalos árboles del bosque

y los enciende a su paso.

Arden el viento,las hierbas y

el monte.

Mi tierra se incendiay su gemido

se levanta en humo.

Se calcina,más

y másmi tierra.

MANSA LLUVIA/ AMA KIRIRÏ

AMA KIRIRÏ

Ama kirirï.Che jere iñypytü.

Araresa ndahechái,che jere iñypytü.

Avave, avavendoikuaái, ndohechái

ñembyasyche äme araháva.

Pytü, pytüve pore’ÿ,

Page 8: Poesias en Guarani

ta’eño.

Amarayvi che rokëombota vevuimi.

Upeichahágui...ijuruvy che rokë,ha amarayvindi

oçuahëpore’ÿ pukúgui

ojevýva.

Oja che rehe.

Hesa’ÿi opyryrÿi tarova,che resa renondépe.

Hembe hi’açui,  açuivévaojoko che pytu.

MANSA LLUVIA

Llueve mansamente.Se adensa mi entorno.

No percibo la luz,Se adensa mi entorno.

Nadie, nadiesabe, nadie ve

la penaque llevo en el alma.

Se agudizan, se adensansoledad y ausencia.

La llovizna golpeasuavemente la puerta.

De pronto…Se entreabre la puerta,

y con la lloviznallega

entra la que vuelvede una larga ausencia.

Me abraza.

Page 9: Poesias en Guarani

Bailan alocadamente sus ojosdelante de mis ojos.

Sus labios cercanos, más cercanos,me ahoga el aliento.

ALBOR/ KO’ËJU

KO’ËJU

Ko’ëju,ko’ëju.

Mamóikoreime.

Ipohýi,ipohyiveko pytü.

Hetámaosyry

jukyry.

Ñembyahýiopáy

ha okevyogamikapi’ipepo

guýpe.

Yvytu.Ejúna pya’e

yvytu,rehasávoehetünte

jepeoipovävaangatako’ëju

ra’ärövooikovéva

rova.

Page 10: Poesias en Guarani

ALBOR

Albor,albor.

¿Dóndeestás?

Es pesadamuy pesada

la noche.

Ya ha corridotanto

el sudor.

El hambredespiertay dormita

bajolas alas

humildesdel techo.

Viento.Acude con prisa

viento,y besa

a tu pasoel rostro

del que tejela angustia,del que viveesperandoel albor.

BUSQUEDA/ JEHEKA

JEHEKA

Aguyguy, ahekape yvy.

Mamópoku oime.

Ysyry ruguaitépe

Page 11: Poesias en Guarani

apovyvyjahechápa ajuhu.

Ysoindy rata pirirípeañemiaheka

ha mamópa ajuhu.

Añapymi ynambuperere ryapu ryrýipe

aheka.

Che ári opa kuarahy,ha aheka ahekavérö aheka

ha mamópa ajuhu.

Itakuruvi che pire ombo’i.Che py huguy syry tyky.

Mamópoku oimepe yvy,

yvy maräne’ÿ.Tatatïme poku

oimereñemi.

BÚSQUEDA

Deambulo buscandoesa tierra.

¿Dónde estará?

El fondo del ríohurgo

haber si lo encuentro.

En el chisporroteo de la luz de la luciérnagame agazapo también,

buscandoy jamás la encontré.

En el temblordel aleteo de la perdiz me sumergí

buscándola.

El sol cae implacable sobre mí,

Page 12: Poesias en Guarani

y la buscoy la sigo buscando

y jamás la encontré.

Los cantos rodados trizan mi pielMis pies sangran a borbotones.

Dónde estaráesa tierra,

la tierra sin mal.¿Será que la niebla,

la cubre.TEATRO EN GUARANÍ

YKUA RAPEJEPE'AVA HA.... JAKARE

ASUNCIÓN-PARAGUAY 1978

ESCENA I

1- VIEJO: (DA UNOS PASOS, MIRA A LA GENTE. EN ESE MOMENTO SE CRUZA CON UNA MUJER QUE LLEVA UN ATADO DE LEÑA SOBRE LA CABEZA. MUJER JUNTANDO LEÑA CANTA:Jepe’a ambyaty jepe’a ahapyche ñe’ãme aipejuani ogue mborayhu (SIGUE TARAREANDO). 2- VIEJO: (DIRIGIÉNDOSE AL PUBLICO) Chiiii....Pekirirĩ...(Miraa la chica).Ha'e nacherechái ha nacherendúi avei....Chiiii. 3- CHIKA: (SIGUE CANTANDO)Jepe'a ambyaty Jepe’ a ahapy che ñe’ãme aipeju ani ogue mborayhu. (SIGUE TARAREANDO)4- VIEJO: Pehendúpa...? Ombyaty ha ohapy Jepe'a 5- CHIKA: (CANTANDO)... Ani ogue mborayhu... 6- VIEJO: Sapy'ánteko jakái avei ipype...Chiii... Chákeoúva...

 ESCENA II

Page 13: Poesias en Guarani

CHIKA SIGUE TARAREANDO. APARECE KITO, HOMBRE DE CIERTA MADUREZ, CANTANDO DESDE ADENTRO.

7- KITO:Jepe’a rembyaty Jepe’a rehapy che ñe’ãme añandu nde rehe mborayhu... 8- CHIKA: (COMO SORPRENDIDA) ¡KITO...! Mba’ éiko rejapo ko'ápe! (MIRA POR TODAS PARTES COMO TEMIENDO SER VISTA).9- KITO: Ha...mba’eve... ahendúnteko opurahéiva, ha aikuaase mba’éichagua guyra’ ípa pe opurahéi porãitéva.10- CHIKA: Aaaa... aguijete ndéve Kito...  (REACCIONANDO) Aĝa...naiporãi niko avave  ñanderecha árupi ñane año...11- KITO: Mba’ére piko.12-CHIKA: Ha...ha ...nde niko reikuaa porã mba’éichapa  oñeñe’ẽ upérupi. Oĩntemo ñanderecháva ha...13- KITO: Ha mba'e?14- CHIKA: Ha ojeho’arã ógape oñemombe’u.15- KITO: E...mba'éiko pe oñemombe'útava?16- CHIKA: Ñaimeha ápe ñane año.17- KITO: Ha mba'e piko upéva oguereko, ndaikatúi piko ñañemongetamínte jepe oñondive?18- CHIKA: Upévako nde’imo’ãi hikuái...19- KITO: Ha mba’e oje’éta?20- CHIKA: Ha che ha nde...21- KITO: Che ha nde?... Mba’épiko erese?22- CHIKA: Naombréna Kito... nde niko reikuaa porã...23- KITO: Pe che aikuaáva niko... che tarovaitéha nde rehe.24- CHIKA: Na... nde tekove japu...25- KITO: Che japu piko? (SE LE ACERCA MÁS) Ha'eukáva jepi ndéve roha’arõtaha ñaikytĩ haĝua jepe’a oñondive... ha nde márõnte neremoneĩva chéve...26- CHIKA: Akyhyje ndehegui...Mboýpemapa upéicha rembotavyra'e...27- KITO: (ACERCÁNDOSELE MÁS) Avavépe che Tupãsy.28- CHIKA: Ha'e... mboy Tupãsypa... ndaha'evéi29-KITO: JAPU umi oje’éva che rehe upérupi… Iñañáko hikuái30- CHIKA: Nde katu niko pe ne ñañáva...31- KITO: Mba’ére piko...?32- CHIKA: Ha akokuehe ndaje... reho rekera mombáyvo purahéipe konchépe... ha chéve katu mba’evetevoi...33-KITO: E’a ...ndachéi niko pe agueraha’akue. Chirónte nde niko ojerurékuri chéve aha haĝua amoirũ chupe.34- CHIKA: E’a nde... Chiro pe ogueraha’akue pe purahéi, ha nde katu pe reike’akue Konche kotýpe hovetã rupi, upe pyhare, aje?35- KITO: Rehechápa mba’éichapa oñeñe’ẽrei...36- CHIKA: Mba'e oñeñe'ẽreita piko... ha'ete omombe’úva chéve...

Page 14: Poesias en Guarani

37- KITO: Ijapu... Ijapu, Chika... ko kurusúre ha’e ndéve ijapuha...Ha'e oikuaa che rohayhuha ndévente ha upévare ojapo nde rehe.38-CHIKA: (BREVE SILENCIO) Añetépa nandejapuiha...?39- KITO: Añete yvoty... ndénte che py’a reraháva.40- CHIKA: Ñandejárarepa ere?41- KITO: Ñandejára ha opa karai marangatu õiva ko yvy ape ári (SE LE ACERCA Y TRATA DE TOMARLA DEL BRAZO) chegueroviamápa che pykasumi...42- CHIKA: Ani,... Cháke ikatu oĩ ohasava ha..43- KITO: (CASI LA ABRAZA) Anína rekyhyjétei...44- CHIKA:(ELLA EN BRAZO YA DE ÉL, COMO NO QUERIENDO) Epoi chehegui...45- KITO: Epytántena torohetũmi...46- CHIKA: Ani Kito... Ani Kito... (SU RESISTENCIA ES  CADA VEZ MÁS LEVE, HASTA NO OFRECER YA NINGUNA RESISTECIA, EN ESE MOMENTO SE LA CAE UN  PEDAZO DE LEÑA QUE TENÍA EN LA MANO) Ani... aiii... (AMBOS SE CONFUNDE EN UN ABRAZO AMOROSO, DE PRONTO ELLA REACCIONA Y MEDIO ZAFÁNDOSE) Ndoúipa avave?47- KITO: (ÉL MIRANDO) Avave... mávapa ohasáta árupi... (TRATA NUEVAMENTE DE ABRAZARLA).48- CHIKA: Ani Kito... che akyhyje ko’ápe... che aju jepe’a rekántekuri... (VUELVE A ALZAR EL PEDAZO DE LEÑA CAÍDA)49- KITO: Ha ñambyatýta ndéve... che aikuaa moõpa oĩ heta ipiru porãva.50- CHIKA: Añetépa ere ...moõpiko upéva?51- KITO: Pe ka’aguy'ípe jeikekuévo.52- CHIKA: Ha'e... iñipytũete upépe.53- KITO: (EL VUELVE A ABRAZARLA) Ani rekyhyjétei...che niko aiméta nendive...54- CHIKA: Ipiru porãpa añete?55- KITO: Jaha jahecha ndachegueroviáirõ...56- CHIKA: (MEDITA BREVEMENTE) Jaha jahecha... Cháke nde japúrõ...57- KITO: Rejaposéva che rehe rejapóta.58- CHIKA: Roipichãi hatãta upeicharõ.59- KITO: Rejaposéva ha'éma niko ndéve. (AMBOS TOMADOS DE LA CINTURA SALEN LENTAMENTE. ELLA EN LA OTRA MANO ARRASTRA BREVEMENTE EL PEDAZO DE LEÑA QUE TENÍA DEJÁNDOLO CAER CASI AL SALIR DEL ESCENARIO... INMEDIATAMENTE SE ESCUCHA UN CANTO).60- CHIKA:Jepe’a ambyaty Jepe’a ahapy che ñé’ãme aipeju ani ogue mborayhu.

61- KITO:Jepe’a rembyatyjepe'a rehapyche ñé’ãme aipeju

Page 15: Poesias en Guarani

nde rehe mborayhu.

ESCENA III

62-CHIKA:Jepe’a pembyatyJepe’a pehapyaniangákena upéimborayhu pehapy...

(RÍE. LUEGO RECITANDO)

Jaike ka’aguýre Jepe’a  rekaipiru porãva jaiporavomi...juasy’y rakã... chírka... jukeri...

Hendy porãvéva,ñambyatypaite chipa mbojyrã.jajuhúne upépe ku guyra rupa,hupi’a porãva, mitã Ñandejárahi’ára oĝuáhẽvo jaraha ichupe,ja’u oñondive eíra ka’aguyyvyra kuápe oĩva.

Ha umi yvoty ndéicha iporãitévaAipo’óta ndéve ne moirũ haĝua.chete amoĩne nde pyti’a kuápe,ha upéi mbeguemi upe oĩhápetaja che añoite, ahetũ haĝuaha yvyra rakã nde peju vevýivo ere haĝua chéve... chemba'énteha... (RÍE).

 ¡Ha kuña... ha mborayhu... oje'éva nikokuña ndaje añaretã járaha... (RÍE) Hamba'éicha, mba’éicha upéicharõ kuimba’eoity chupe... Oje’éva jepiko avei, ñuhãapoha hó’ánteha avei ñuhãme... haupéichane hína.

APAGÓN

 ESCENA IV

Page 16: Poesias en Guarani

VUELVE LUZ SOBRE KITO QUIEN GOLPEA LA CUÑA DE SU AZADA CON UN MACHETÓN, TERMINADO ESE MENESTER LANZA UN GRITO FUERTE Y AGUDO).63-KITO: Píipuuu...píipuuu... Leu.... Aguiii... (REPITE DOS O TRES VECES).64- LEU: (CONTESTANDO EL GRITO DE KITO DESDE  AFUERA). Piiipuuuuu...Aháma ne rendápe Kitoooo... moõitépa  reimereínaaa...65- KITO: (GRITANDO YA MAS MODERADA) Ápe... ko yvykua ojo'ova'ekue karai Laku oheka haĝua Lopere  ñeñotỹngue...66- LEU: Héẽ... aikuaáma... aháma ne rendápe...(MIENTRAS TANTO KITO REVISA NUEVAMENTE SU AZADA. LUEGO LLEGA LEU).

ESCENA V

67- LEU: (LLEGANDO) Mba'éichapa neko’ẽ Kito?68- KITO: Cheko’ẽ porãmínte, ha nde?69- LEU: Che ko’ẽ porãnte avei...Aje’ímako añemoĩ  tepére... Pe mbyja ko’ẽtĩ oĩrõ amoite timbo piru ári, che  aipykúima tapére kuri. Nde... iporãta ko ára hína...ha iporãvétaha niko, Karai Seku róga rovái rupi ahasakuévo, ahendu ña Lolo ha umi imembykuéra ñanemoakã  kuchúva, ijayvúma hikuái vaka ñamiháme... pukápe oĩ mbohapyve.70- KITO: Anínatei chemomandu'a hesekuéra... (SUSPIRANDO) Mbyja mbyja mbohapýicha avei omimbi porãgui...71- LEU: Nderepái che irũ, "Ha he’ẽvevavoi eiretégui'. Pe che Konche... hesa jajaikuépe, amo mbyja ko’ẽ ndohupytýi chupe... ha pe ikunu’ũkuépe, ovecha ra’ýre nambojojái... Che ravi’u  ha che pytepavoi niko...72- KITO: Ndohasaichéne Chikápe...iku'apo'i  mbarakáicha... iguata konikoni pyku'ipéicha... ha humby apu’a ynambúicha...73- LEU: Che amendáne Konche rehe che irũ. Kuímba’e che rekópe ndahejareichéne chupe.74- KITO: Kuimba'e reko upéva, (RÍE) cherari ñemendágui, ndaipóri iporãvéva ndajajokuái ñande rekove avavére; guyráicha javeve ko arapy tuichakue rehe iporãve...75- LEU: Iporãveva’erã jepe niko upéicha... Aĝa che ndachepy'ahatãi ndéicha Kito... ha upéi avei niko, amombe'úta ndéve peteĩ mba’e Kito... pe kuñatãi che ajuhúkuri ipyahu... Che amombáy ñepyrũ Konchépe.76- KITO: (RIENDO) Hoo che ra'y... kuimba'etevoi niko nde avei ra’e. Che niko upéicha avei ajuhu Chikápe...ani rejepy’apy upévare, hetáma ohasa péichagua che pórupi.77- LEU: Tuicha mba'eko upéva Kito...Ndahetavéima áĝa péichagua kuña ipyahúva. Umi tavaguasu rehe katu niko rehekárõ jepéva avave ojavyky'ỹre ijyvotykuéra. Pe mborayhu ome'ẽ ñepyrũva ndéveko, tuicha mba’e hina Kito....78- KITO: Ajépa nde výro che ra'y...árupi niko heta gueteri oĩ kuña ipyahúva. Umi táva guasu rehe katu niko, rehekárõ jepe tataindy karaípe nderejuhumo’ ãvéima ra’ýto.

Page 17: Poesias en Guarani

79- LEU: Ha upévare katu Kito. Ñandevoi jaikórõ, ápe ha pépe kuña pyahu jajavyky... ha upéi jahejarei...80- KITO: Ma'ẽ Leo, ha'éta ndéve peteĩ mba'e, kuña niko yvoty, ha ñande katu mainumby... Ha mba'e ojapo mainumby yvotytýre,oveve ijerére, oguejy hese... ohetũ hyepy... ha oveve oho... Ani ndevýroti che irũ. Kuña niko kuña ha ñande katu kuimba’e, ha opa. (COMO DÁNDOSE CUENTA QUE YA AMANECE) Nde... ko’ẽmbaitéma hína ha ndoúi gueteri Agui.81-LEU: Mba’éiko oiméne ojehúra'e chupe?82- KITO: Aĝaitéma oúne... Nde Leu, mba'epa ere kóvape (MOSTRANDO SU AZADA NUEVA) Naimo’ã noñenoporãiva...83- LEU: (BAJA LA SUYA EN EL SUELO Y REVISA LAAZADA DE KITO) Hoo che irũ... nde ndaha’éivoi kuñánte rembojepurúva ra'e... ma’ẽmi nde... ipyahute niko kóva, iñanambusu ha haimbe avei...(PONE ENEL SUELO TANTEA PARA CARPIR).84- KITO: Oĩporã ndéve ĝuarã oñenokue Leu?85- LEU: Oiporã Kito, pévagui oñenovévo nemorumby rasyva’erã.86- KITO: Añetéko ere Leu, ha pe ñanerumbýko ndajaipurúi kokuépente... ñamomýi avei sapy'amimi ykua rapére terã jepe'avahápe...87- LEU: (RÍE DE BUENAS GANAS) Ha...ha...haaa... ko Kito, aña ra’y...

APAGÓN

ESCENA VI

88- VIEJO: (APARECE RIENDO) Ha...ha...ha...Pehendúpara’e?...kuimba’e ñemongeta niko katuetei opava'erã jepyhýpemante... Ha...ha...ha...Áĝa, pehenduporãpa ra'e...opáichagua kuimba'éko oĩ, ipy’aporã añetéva ha ipy’ áhatãva... ha sapy’a py'a rejuhu avei ipy’akangýva... upévapa peikuaa mávapa hína, pe hapicha kuimba’e jeýnte ohayhúva... ha...ha...ha...(RIE) Ani pejepy’apy ápe ndaipóri upéichagua... (RIE) ha ... ha ...ha...

APAGÓN

ESCENA VII

VUELVE LUZ SOBRE LEU. CANTANDO...89-LEU:Y kambuchípeykua rapéreoúma hínache yvoty,che mboy'umínande juruetéguine mborayhúpeche yvoty...

Page 18: Poesias en Guarani

90- KONCHE: (CONTESTA)Y kambuchípe romboy'umítaykua rapére y ro'ysãmeajúma hína che mborayhúpeche rekove. yma rey'u.

91- LEU: (BAJA EL CÁNTARO Y BEBE EL AGUA) Aaaa... ho’ysã porãitepiko... Oiméne remoĩ paje mba'e ipype, ajeve koẽ ko’ẽre che tarovave nde rehe Konche...92- KONCHE: Nde katu oiméne remoĩ ykua rapére, ne mba'ekuaa, ajevérõ che ke ha che páype arupimante rojuhuséva...93- LEU: Nahániri Konche... pe paje oiméne yvágagui ho’a ñande ári, ñambojoaju haĝua ñande rekove...94- KONCHE: Nambojoaju hagua ñande rekove?... Ha ma’ẽna mba'éichapa jaiko, ykua rapére kañyhápe jajuecha...95- LEU: Naiporãi piko upéicharõ ndéve ko mborayhu ñañandúva ojuehe?...96- KONCHE: Pe mborayhu ñañandúva ojuehe iporã Leu... Áĝa, pe jaikoháicha ivai.97-LEU: Mba'érehe piko ivaíta...? Che niko añandu che ñe'ãosẽta okápe aipotágui oĝuahẽ ára jajojuhu haĝua.98- KONCHE: Ha che katu aipota opyta ko ára jajojuhu rire... ha jepe upéicha, ha'e ndéve Leu ivaiha ko jaikoháicha.99- LEU: Anína upéichati che mborayhu... maerã piko ñañe’ẽta umi mba'égui.Nañeha’ãva’erã niko ani ohasarei ko ára ha ñame’ẽ ojupe ñane mborayhu.100- KONCHE: Che mborayhu ne mba’e Leo, upéva nde reikuaa porã. Ha añe’ẽrõ ndéve upéicha, oĩgui che py’apýva... Avy'árõ jepe avei aĩ haguére nendive.101- LEU: Mba'éiko pe nde py'apýva che yvoty?102- KONCHE: Heta mba'e... Che niko kuña... Sapy'ánte atĩ ndehegui.103- LEU: Retĩ chehegui?104- KONCHE: Upéicha Leu, atĩ ndehegui... Che año aimérõ ajepy’amongeta jepi ha ha'e chejupe: Mba’énepa Leu oiméne oguereko iñakãme che rehe... cherayhu añetépa... térã añeme’ẽgui chupe ykua rapére...105- LEU: Anina upéicha reñe'ẽ che itaju.106- KONCHE: Itaju fire niko ndacheguerekoi’arãmo’a ñanandýre...107- LEU: Che niko che ñe' ãkuápe roguereko Konche.108- KONCHE: Upéva ndénte reikuaa... maymáva resa renondépe ĝuarã ñande peteĩ... Mba’épa pe ho'éva... che peteĩ kuña oti’ỹva, omongy'áva hete ha hekove, ha hogayguakuérape avei. Kuña okaraygua upéicha Leu ...Ndojekuaái aja mba'eve, che ha'éne mitãkuña imarangatúva, ipy’a porãva... áĝa chepyho katu ha jagua hasýicha ojepoíne che ári hikuái. Avave nde'ichéne: "Ohayhu añetégui ojapo". Jepérõ mokõivéva jajapo, kuñánte opytáne iky’a...kuimba'e katu...109- LEU: Che niko Konche...110- KONCHE: Ani... Ani reñe’ẽti, ani reimo’ã ko che ñe'ẽme romyañaseha rejapo haĝua peteĩ mba’e nde rejapose’ ỹva... Ikatúne avei rejepy'amongetami avei ne año... Ko ára niko ohasa... nameméi ñanemitãta.111- LEU: Añete ere Konche... nameméi ñanemitãta. Áĝa maerãpa chejapúta ndéve, rohayhu añetérõ. Ndohasávai che akãre umi mba’e, che niko aipotánteoĝuahẽ ko ára jajuecha haĝua mokõivéva. Hi’ãnte chéve upéichante jaikova’erãha, ha péina nde chemombáy...

Page 19: Poesias en Guarani

112- KONCHE: Jaheja ko ñemongeta... repáy añetérõ, kuimba'e nde rekópe reikuaáne mba’épa rejapo’arã... ha upéicha’ỹrõ katu (ALZA SU CÁNTARO, ÉL LE AYUDA CANTANDO)Ykambuchípe romboy’umímaykua rapére y ro’ysãmeohóma hína che mborayhune mborayhu yma rey’u…

113- LEU: (SALIENDO CON KONCHE CANTANDO)Y kambuchípe y ro’ysãmeykua rapére cherenyhẽmaromoirũmíma nemborayhúguiche yvoty. hay'useve.

ESCENA VIII

114- VIEJO: (APARECE CANTANDO)Ykambuchípe Aníke aĝaykua rapére y tuichavétiPoema hína ha ipypukúguijoayhupete. peñapymi... (RÍE)

(RECITANDO)Ykua rapére roha’ãrõtaha jaha upégui oñondiveteñamyanyhẽvo y kambuchípey ho'ysãvay he’ẽmbývay omboguévañande yuhéiyvotytýre opaichaguávaojeguapáne ykua'yvuha che aipo’óneha amoapesãneha ñesũhápende áva kuápeaikutumíneha Tupãsýicharotupãitũ.Yvyra guýpeKapi’ipépe ñañenomíneñembojarúpemitãra'ýicha mokõivemiha che mboy'úvo ne mborayhúpeajayvymíne nde rova áriha che jurúpe nde juruetégui

Page 20: Poesias en Guarani

ku guyra'ícha rohavi’u...(RÍE)

Aje niko tuicha... tuicha pe mborayhu... ha tuichaventema'arã, kuña ohechakuaáva hembiapo vaiha... ha hembiapo vaijey... naipohãi...Naipohãivéima upeichagua... (RÍE)

ESCENA IX

(VUELVE LUZ SOBRE KITO, LEU Y AGUI, ESTÁN SENTADOS SOBRE SUS RESPECTIVAS AZADAS EN EL SUELO. CANTIMPLORA. BOTELLA DE CAÑA. GUAMPA. ETC.)115-AGUI: (DESATA EL MANTEL PARA DESCUBRIR LA OLLITA) Hatãitépa oñapytĩ su'u che sy ko tembí’uryru.116- LEU: Iporãve upéicha Agui, aníntemo ho'a ha oñehẽ mba'e.117- KITO: (PARADO REVISÁNDOSE LA MANO. SU AZADA EN EL SUELO YMANGO RECOSTADO EN EL HOMBRO) Ma’ẽ ko añamemby nde ... Che mbopo apiru’a...118- LEU: Rembo'ýva pyahu voi niko avei...Ani rejepy’apýtei, vyrorei upéva rá’ýto; Mboriahu po piréko hatãve itágui... Nderehechái piko. Péva niko rembopyahu pe ambue ikolipáguima, ha nde po katu ijapiru’apa rire, iñanambusúve haĝuánte.119- AGUI: (MIENTRAS, SE APRESTA A PONER SOBRE EL MANTEL LA ÚNICA CUCHARA, LA MANDIOCA, ETC) Pejúke... oĩma ko terere ruparãmi...120- LEU: (AL VER QUE KITO SE SACA LA PIEL DESPRENDIDA DE LA MANO DE LAS AMPOLLAS, LE PASA LA BOTELLA)Kóina ko guari, Kito, embokuchu nde jurúpe ha eñohẽ hese, anínte remokõ…ha…ha…ha121- KITO: (HACE EL GESTO TAL CUAL LE INDICA LEU, Y COMO SIENTE QUE PICA EL ALCOHOL EN LA HERIDA, SOPLA CON LA BOCA) Ndeee... che jopipaite... (LEU Y AGUI RIEN) Pepukánte che rehe, napeẽmei pe hasýva....122- AGUI: Anina nde pochýtei che irũ... ha eju katu jaike ko’ápe...123- KITO: (SE SIENTA) Mba’éiko ko hyakuã porãitéva nde? Ikuratũ roguepavoi niko, nde sy niko Agui hembi’u hemíva hína...124- AGUI: Ndaikatuvéima katu ko’áĝa ja'u ja'únte tembi'u he...so 'o niko hepyeterei... yryvúicha araíre ojupipa...125- LEU: (QUE YA HABÍA TOMADO LA CUCHARA Y CUANDO IBA A METER EL PRIMER BOCADO DE MANDIOCA, SE LEVANTA VIOLENTAMENTE) Péina katu haimete akaru náko che jurúpe... (SACA EN LA MANO, LO TIRA. LUEGO TOMA LA CANTARILLA Y PONE AGUA EN LA BOCA PARA HACER BUCHE. ESCUPE A UN COSTADO. SE SECA LUEGO LA BOCA CON EL PAÑUELO QUE LLEVA AL CUELLO. AGUI Y KITO RÍEN DEL INCIDENTE).126-AGUI: Kóva iñakã vaive chehegui hi'ã chéve... ha ... ha ...ha... (COMEN EN CUCHARA JERE. CADA UNO AL SACAR LA COMIDA HACE ROZAR LA BASE DE LA CUCHARA POR EL BORDE DE LA OLLA PARA QUE NO GOTEE O CAIGA NINGÚN PEDACITO.RODEAN LA OLLITA FORMANDO UN TRIÁNGULO).

Page 21: Poesias en Guarani

127- KITO: Ogueraha porã kóva nde ... Ndaiporiguasúi ñande py’apyva’erã, umi mbururuvichakuéra oma’ẽmíma guive ñande okarayguáre, jaiko haĝua py'aguapýpe ha ñañemũ porã haĝua ñande ry'ái repykue rehe.128- LEU: Upéicha nde kito... nahi'ãi oikove umi guyryry guasu ñanemosarambipáva ha oñohẽva tuguy oñopehẽnguégui.129- AGUI: Ani pejepy’apy che irũguéra... Ore mitã pyahu ko'aĝagua ndorohejaichéne oikove umi mba’e. Ohayhu añetéva hetãme omba'apova’erã... taha’e ha’éva, hovy, pytã térã hovyũva. Ñañemoĩmbava’erã peteĩ ñe’ẽmeha ja'e pe ñande poyvi pytã, morotĩ, hovýpe: nde añoite ha'e pe ore sy teetéva...130- KITO: (AMBOS FESTEJAN LA PALABRA DE AGUI) Hooo... Agui...131-LEU: Eñe’ẽkuaáta voi nde!132-AGUI: (LEVANTÁNDOSE) Ha upevá erã niko ahava'ekue ñane retã poyvi guýpe, ha upépe chembo’e hikuái: che retã, che poyvi ha che sýpe... añakãity ha atupanoi’ arãha...133-LEU: (LEVANTANDOSE TAMBIÉN) Ndéichanga'u maymáva tapicha oguereko iñakãme mba’e porãnte... yvága jevyntema’ arãmo'ã ko ñane retã.134- KITO: (QUE SE QUEDÓ ÚLTIMO EN LA OLLA, ROMPE TAN PATRIÓTICOS PENSAMIENTOS. HACE RUIDO CON LA CUCHARA COMO TOCANDO EL FONDO DE LA OLLA) Tahýipe ĝuarã nahembýi..135- LEU: Omondoropaite...136- AGUI: (RECOGE LA OLLITA Y VUELVE A ATARLA. TIRA LOS RESTOS DE LA MANDIOCA. LEU Y AGUI ESCARBAN LOS DIENTES CON UN PALILLO) Jajopýta hi'ári peteĩ terere kyra porã, ha upéi jajeity hembyrére.137- KITO: Jajopypaitérõ ñamohu'ãta ko árape ñane mba'apo...mbovy hysýima hemby hína.138- LEU: Ko asaje peve, heta gueteri jaka’apíta... ha ka’arukue... E’a, jajapopáta... Embosako’i katu pe terere Agui, oiméne ho’ysã porã... amokañy kuri kuarahýgui mandí’otýpe.139- AGUI: Upéva iporã, pe y oiméne ykua ingápe guare hína... Ña Lolo ykua... (TODOS RÍEN CON INSINUACIÓNY PICARDIA).140- LEU: Ikatunga'ura’e oñé’ẽ pe ykua... oikuaapaite mba’éichapa roime jepi che mborayhu ndive... Ha...Ha ...ha...(RÍE).141- KITO: (PARTICIPA DE LA INSINUACIÓN) Hooo che irũ... upépe Konchépe...142- Ha nde Chikápe... ha ... ha ...ha..143-Agui: (QUE ESTUVO CALLADO DURANTE ESTOS DIÁLOGOS ENTRE LEU Y KITO, PREPARANDO EL TERERE, COMO VIVIENDO SU PROPIO PROBLEMA... PASA DISTRAÍDAMENTE EL PRIMER MATE A KITO)144- KITO: (RECIBE EL TERERE Y CON EL PRIMER SORBO SE DA CUENTA QUE NO TIENE AGUA) E'a... mba’éiko upéicharõ che ryvy Agui... naiporãi hína ne akã... ndereitykuái niko...145- AGUI: Añete piko...? (TOMA EL RECIPIENTE Y CARGA).146- LEU: Eñyrõ chupe Kito... tuicháko pe mborayhu ñepyrũ. Hi’ariete ndaikatú omokunu'ũmínte jepe pe iñe’ã rerahávape.147- AGUE Ndaikuaái peñembohorýpa che rehe, térã pecheporiahuvereko?148- KITO: Ani rejepy’apy ra’ýto... vyrorei upéva, heta tape oĩ ndéve ĝuarã... rehecháta reína.149- AGUI: Che katu ndajuhúi pe tape, ha ndajuhúi pohã avei...

Page 22: Poesias en Guarani

150- LEU: Ha Nati niko tajýra pahague voi, ha karai Seku hakate'ỹ hese.151- KITO: Hesa'ỹi niko Nati... Konche ha Chika ndaha’evéima pe oguerokyhyjetéva, umíva ityarõvéma.152- LEU: Kuña niko ndaipóri otyarõ térã imitãvéva. Okẽ kua rupi jepe ojapo’arã ojaposérõ oporohayhúma guive. Ndaipóri kora yvate ojoko'arã kuñáme upéicharõ.153- KITO: Nati niko kunu'ũme... mitã pahague ñembojeroviapy.154-AGUI: Ha upehaguére katu... Mba’érepa ndohejái chupe itúa ha isy oñe'ẽmínte jepe chendive... mba’éiko ojehúta ichupe.155- LEU: Ta'e porã ndéve Agui... oguerokyhyje ndehegui.156- KITO: Nde niko ne mitãiterei gueteri che ra’y...mbegue, mbeguépe reikuaáta mba’érepa hína.157- AGUI: Ajépa itavy umi ituakuéra nde... oguerokyhyje ipahaguépe, ha umi ityarõvévape ndoguerokyhyjéi…Ha peẽ katu peiko peñembojaru hendivekuéra ykua rapére ha jepe’avahápe.158- KITO: Ivýro pe karai... hakate'ỹ peteĩre, ha mokõima ho'a ñande poguýpe...159- LEU: Che katu mbeguekatúpe ahayhu añete Konchépe.160- KITO: Ani ndevýro ndave...Ñandejárante omanova’ekue peteĩ kurusúre... ha nde remanóta peteĩ kuñáre? Ha nde Agui ehendúke ã mba'e ha emoinge ne akãme, hetaiterei oĩ kuña jaiporavo haĝua.161- AGUI: Ahendu pe eréva Kito ha naiaméi nendive. Mba’éichapa che ajuhúrõ peteĩ kuña ahayhúva ha ha’e cherayhu avei...Ajavykýtante ha upéi ahejareíta...162- LEU: Nde Agui eremina chéve peteĩ mba’e, nde piko Nati póre jepe repokóma...?163-AGUI: Ipóre pako...? E’a, apokóma...164- KITO: Araka'e...? 

APAGÓN

LUZ EN OTRA ESQUINA, LUGAR QUE DARÁ A ENDENDER QUE ESTÁN EN UNA IGLESIA. KARAI SEKU Y ÑA LOLO, KONCHE, NATI, CHIKA, ETC.

ESCENA X

165-VOZ: Ha upéicha Nandejára omanova'ekue ñande rehe, ñande rayhúgui ha ikatu haĝuáicha ñane ánga ipotĩ jey angaipágui. Ha oĝuahẽvo pe ára jahechauka haĝua ichupe mba'épa jajapóra'e ñande rekovégui, ko yvy ape ári. Pukavy ha vy'ápe jaha hendápe... ñahendu ha jajapógui iñe ẽ. Ko'áĝa pembohasa ojupe pe nde po py'aguapy rérape.

APAGÓN

 

ESCENA XI

Page 23: Poesias en Guarani

(AL PRENDERSE NUEVAMENTE LA LUZ, VARIAS PERSONAS EN ESCENA).166- VOZ 1: Ñaha'ã kuairũ kañy...167- VOZ 2: Ñahá ã... (SE MOVILIZAN EN BUSCA DE SILLAS Y SE SIENTAN EN FILA).168- VOZ 3: Máva ome’ẽ ñepyrũta...?169- VOZ 4: Che ame’ẽta... (COMIENZA A PASAR POR LA MANO DE CADA UNO. AL FINAL PREGUNTA ALGUIEN).170- VOZ 1: Nde mávapa oguereko?171- VOZ 2: (RESPONDE EQUIVOCADAMENTE) Ha’e oguereko...172- VOZ 3: Épa... rejavy, ha'e pe oguerekóva... Rehepyme'ẽ'arã peteĩ mba'e.173- VOZ 5: Ajoguáta peẽme manduvi ku'i kambýre(TODOS FESTEJAN LA DECISIÓN, APLAUDEN, RÍEN).174- VOZ 4: Máva ome'ẽta ko’áĝa?175- NATI: (QUE ESTABA SENTADA EN EL OTRO EXTREMO DE AGUI) Che ame’ẽta. (COMIENZA A PASAR LAS MANOS PERO MUY RÁPIDAMENTE.AL LLEGAR A AGUI EL TIEMPO QUE TARDA ES EXAGERADO, SE MIRAN COMO EMBOBADOS, PERCATÁNDOSE LOS DEMÁS DE ESA SITUACIÓN. LUEGO ELLA REACCIONA Y PREGUNTA) Nde... mávapa oguereko...?176- TODOS: (AL UNÍSONO CONTESTAN) Aguiiii...(RISAS).

APAGÓN

(RÁPIDAMENTE EN OTRA ESQUINA SE FORMA OTRO GRUPO. PRIMERO AGUI Y KONCHE TOMADOS DE LA MANO FORMANDO UN ARCO. AL FONDO EN FILA INDIA ESTARÁN LOS DEMÁS TOMADOS DEL HOMBRO O DE LA CINTURA).177-AGUI: Pehasa.... Pehasa...178- NATI: Itapykuéva opyta... (VAN PASANDO POR EL ARCO FORMADO POR AGUI Y NATI. EL ÚLTIMO SE QUEDA).179- AGUI: Mba’e reipotave... Jasy térã kuarahy?... (SI CONTESTA JASY SE UBICA DETRÁS DE NATI. SI CONTESTA KUARAHY, DETRÁS DE AGUI. IRÁN PASANDO DE ESTA FORMA HASTA PASAR EL ÚLTIMO. LUEGO LOS DOS GRUPOS COMENZARÁN A ESTIRARSE PARA VER CUÁL DE LOS DOS BANDOS TIENE MÁS FUERZA. TODOS CAERÁN MENOS AGUI Y KONCHE,QUEDARÁN UNIDOS DELAS MANOS CASI ABRAZÁNDOSE).180- VOZ: Pema’ẽmi umíva jeýma ndopoíri ojopógui...

APAGÓN

ESCENA XII

181- VIEJO: (APARECE. RÍE) Ha... ha ...ha... Ndaipóri ja'earã, ityarõ ha imitãvape mborayhu ombotavyrai(NATI Y AGUI APARECEN SEPARADOS EN CADA ESQUINA).

Page 24: Poesias en Guarani

182-AGUI: (CANTANDO).Ipóre apokÓmayvága ahupytymbegue, mbegue mbeguépeañuãne ha ahetũne.

183- NATI:Che póre opokómayvága ahupytýmambegue, mbegue mbeguépeheñoivéta mborayhu.

184- VIEJO:Ojopóre opokómayvága pehupytymbegue, mbeguc mbeguépePejoajúne mborayhu (RÍE)(RECITANDO)Yma guivéma aikorogueraha che akãmeche resápe, che ñe'ãmeche yvoty poty kuru.Nde róga ykére ahañemihãme amañamiha sapy'a rohechávoavy'aiterei,ndaikuaái mba’e ajapótache py á pererepávahi’ãnte asapukáiapo ajapajeréiha añandu ndaikutúiamýi mamove gotyoñemo’ãgui che reteojekutu pepete.Ha nde katu reimehápemba'eve reikuaa’ỹre repuka ha revy’aha che katu achuchupamba’épa che mborayhuko yvy ári aipotavévande pomírente apokoha upéi jepe tamano... (RÍE)

Ipóre jepe tapokomi ha upéi jepe tamano... (RÍE) Ha...ha...ha...Áĝa opokóne ipóre, ijyváre, ikú’áre, ha upéi katu oĝuahẽne pe kuarahy oĝuahẽ'yháme... (RÍE)

APAGÓN

Page 25: Poesias en Guarani

ESCENA XIII

(VUELVE LUZ SOBRE AGUI, KITO Y LEU ... TODOS RÍEN)185-KITO: Ha....ha...upévarente piko. Che niko aimo’ã remongetáma chupe ra’e...ha ...ha...ha...186-AGUI: Ani repukáti Kito... Akokuehe Pali rupi, ku oikóva hógape aguerahauka chupe che ñe'ẽ,ha Nati ombohováima chéve.187- LEU: Mba’éiko he’iuka ndéve?188- AGUI: E'a... ha aha’arõmie haĝua... ha sapy’arei ohótaramo ñembo'ehápe hamba'e katuetei oikuaaukáta chéve Pali rupi...189- KITO: Ha mba’e pejape pe ñembo'eha rupi...190- AGUI: Ha romaña ojuehe...191- LEU: Nereñe’ẽi piko hendive...192- AGUI: Ma'éicha piko añe'ẽta ko isy térã itúa ykéregui nosẽiva... Karai Seku ha’eténte cherehentevoi oma'ẽva jepi, opoko poko pe ikú’áre ha omaña savy vai che rehe.193- LEU: Nde syváre... Péva niko ohechaukase ndéve imboka hína upéicharõ, oguereko peteĩ overa hendýva hi’ýva vakaratĩva194- KITO: Ha otirititíva... oĩvoi oimeraẽva “ jagua ñetu’õ" ipu haĝuáicha ipype che irũ...195-AGUI: Añete piko peje...? (MEDIO PREOCUPADO).196- LEU: Añete... ha ndojavyivoi ndaje ne ra’ãrõ.197- KITO: Ojavy'ivérõ ndaje nde resa kuaitépe ndejapi...198- AGUI: (MUY AFLIGIDO POR TODO LO QUE ESCUCHA) Anína...199- LEU: Mba’éiko ojehu ndéve?200- AGUE Ahase che rógape, añeñandu vai...201- KITO: (QUE YA NO PUDO SEGUIR CON LA BROMA, RIE) Ha ... ha ...ha... Ani rejepy'apy Agui, ro 'énte niko ndéve, ropukami haĝua nde rehe... (RÍE).202- LEU: Ndaha'éi nde py’a gusupáva ra’e...203- AGUI: Avei... cheresatũ piko, ha'éma kuri che py’apýpe.204- KITO: Ani rejepy’apy ha’émakuri ndéve. Mbegue mbeguépe ñamoakãsãta hína pe vakara'ysaite che irũ.205- AGUI: Pejemína chéve peteĩ mba’e...peẽ niko pende katupyryve ko’ã mba’épe. Mba’épa ikatúne ajapo añe’ẽmi haĝua hendive.206- LEU: Reha’arõmante'arã Agui. Pe yva reipo’osévako, hasy hína... hatĩ hetavevoi mbokajágui.207- KITO: Che aikuaa mba'éichapa ikatúne reñe’ẽ hendive.208- AGVI: Añete piko Kito...? Emombe’umína chéve ha tañe’ẽmínte jepe hendive.209- LEU: Ko Agui niko iñakãraku mbaretémavoi ra’e oimerãe mba’ereíntema ojapose.210-AGUI: Añete ere Leu... che moakãvaitévoi pe Nati, noiméipuku chepohãno mba’e ra’e... oje’éva niko paje...211- LEU: Anína ndevýro, mba’e paje piko... umívako japu...

Page 26: Poesias en Guarani

212- KITO: Ndaha'éi japu... che arovia, che rehe oikóma ha pe ña Kali... ojora che hegui. Ha’e niko ojapo ha ojora avei oiméva ojapóva nde rehe... Peroviánte...213- LEU: Ha nde eréramo niko oimeva'erã upéicha... Áĝa ko ojehúva Aguípe niko... Mborayhúnte hína pe huguy ombopupúva, imitãguinteko... Ko jasy ñaimévape katu ha'ete omoakãrakuvéva chupe. Ñande niko umi mymbáicha avei ñaikõtẽve ñane irũrã... Kuimba’e oikotẽvẽ kuñáre... ryguasu ombo'ahaĝua iména mante'arã ha upéicha...214- KITO: Eee... Ko Leu piko tuicha iñarandu ka’aty ra'e... Kuimba’e oikotẽvẽ kuñáre... ryguasu ombo'a hagua iménare. Péva niko che ha'éva Leu. Ñandéko ñamomembyva'erã kuñáme ha opama ra'ýto.215- LEU: Aikuaa piko ñamomembyva'erãha kuñáme, térã nde reikuaa kuimba'e omomembýva hapicha kuimba’épe.216-AGUI: Nde... oĩndaje kuimba’e ohete tiráva chupe kuimba’e jeýnte. Aipotánte osẽ che rapépe upéichagua... so’o ku'i ajapova’erã chugui kóvape... (MUESTRA EL PUÑO).217- LEU: Upéva niko che ahendu avei oĩha... mba’éiko ja’e umívape nde?218- KITO: Ha umíva niko oiméne Ñandejára oha'ũvo ichupekuéra, térã ipirapire hetáguirei ndoikuaavéima mba’épa ojapóta...219- AGUI: Hi'ã chéve jajavyha ñande rape hína... Ha upéi Kito pe eretava’ekue chéve?220- KITO: Pe ha'etava’ekue ndéve...?221-AGUI: Mba'éicha ikatúta añemboja Nati rendápe?222- KITO: Hẽẽé... che mandu'áma...nde che ra'y (LE DA UNA PALMADA A AGUI) Oĝuahẽma nde ára... oĝuahẽma nde ára...223- AGUI: Che ára?... Mba’ére piko?...224- KITO: Chera'ãrõ sapy'aite... (LLAMA A LEU) Ejumi ápe Leu... (APARTÁNDOLO HABLA CON LEU DESPACITO, DE VEZ EN CUANDO MIRAN A AGUI).225- LEU: Naĩporãi niko upéva... (EN VOZ ALTA. LUEGO SIGUE LA CONVERSACIÓN EN VOZ BAJA COMO QUERIENDO CONVENCER, AL PARECER, KITO A LEU).226- KITO: Hẽẽ... (LE MIRA A AGUI A SI MISMO, PARA VER QUÉ ES LO QUE VEN EN ÉL. SIGUE CONVERSANDO).227- LEU: Ha ikatu... amo ipahápe ha é ojaposérõ...228- KITO: (SE ACERCA CEREMONIOSO A AGUI) Ma’ẽ Agui, nde py águasu porãpa che ra’y.229- AGUI: Aimevoi opaicharãicha che irũ.230- KITO: Reikuaápa ñembo’e oguývo?231- AGUI: Ñembo’e oguývo? Mba’éiko upéva?232- LEU: Ha pe ñembo’e reñepyrũva ipahágui ha opáva iñipyrũhápe (HACIENDO GESTO CON LA MANO) Reñembo’e hu’ãgui ipýgotyo...233- KITO: Pe ñembo’e rembojeréta ipýgotyo...234- AGUI: Hẽẽ... pe ñembo’e añepyrũta opaháguio ha ajúta hese aína... ha iñipyrũhápe... terã iñakãguio ipýgotyo.235- KITO: Upéicha.236- LEU: Upépe katu...237- KITO: Ha reikuaápa Alejo Marangatu ñembo’e avei?...

Page 27: Poesias en Guarani

238- AGUI: Alejo Marangatu ñembo’e? Ndaikuaái.239- KITO: (IMPACIENTE) Húũ...mba’éichavoi pikoaipórõ remohu’ũta kuña korasõ...240- LEU: Reikuaápa mávapa nembo 'éta ha moõpa rejuhúta hese...241- AGUI: Ndaikuaái...242- (SE APRIETA LA CABEZA COMO SI LA FALTA DE CONOCIMIENTO DE AGUI FUERA LO ÚLTIMO, CASI LE GRITA DE IMPACIENCIA) Agui che ra'ýtooo... ña Kali, pe aje'i ñanemandu'a hague, rejuhúta chupe amo távape jaikekuévo, ha'e peteĩ syryrýpe nembo’éta. Pe Alejo Marangatu, ñande kuimba’e rerekua hína.243- AGUI: (CONTENTO Y RISUEÑO, COMO SI SU PROBLEMA YA ESTUVIERA RESUELTO TAN FÁCILMENTE) Héẽ... aikuaáma... aikuaáma...244- KITO: Ha mba’e pe reikuaáva?245- AGUI: E'a... ha ña Kali che mbo'étaha pe ñembo’e oguýo, ha pe Alejo Marangatu, ñande kuimba’e rerekua hína246-LEU: Ha upéi...?247-AGUI: Ha upéi áĝa ohóne Nati itúa térã isy ndive... Ha che añembojáta ijypýpe ha ha’éta umi ñembo’e, ha ha’ekuéra ndacherechamo’ãi...ha Nati cherecháta ajépa? (SE RÍE ENTUSIASMADO ANTE SU POSIBLE ÉXITO).248- KITO: (COMO DESENCANTADO DE SU ALUMNO) NahániriAgui, nda’upéichai... nda’upéichai. Ejapomína upéicha jahecha mba’éichapa resẽ.249- AGUI: Ha mba'éicha piko aiporõ...?250- KITO: Ere nde chupe Leu.251- LEU: (TOMA LA BOTELLA DE GUARI) Eha’arõmi, ñambopy’a guasuraẽ mandivoi... Ejopy chupe peteĩ kamambu... ha ikatúrõ remoñe'ẽraẽ'arã...252- AGUI: (TOMA LA BOTELLA MIRA POR ELLA Y DICE:)Guaripóla ha kuñáje aña mongakuaapy...upéichane añete ajevérõ peichaite,akãku'épé aiko... pijohápe cherereko...upe Karai Seku rajy porã asyete.(TOMA UN TRAGO)

253- KITO: Hoo... Agui... Ja’éta mante chupe (A LEU. LUEGO SE ACERCA A AGUI SERIAMENTE, LE TOCA EL PECHO COMO PARA SENTIR LOS LATIDOS DE SU CORAZÓN) Oĩ porã Leu, ere katu chupe...254- LEU: Ma'é Agui, ko ha'étava ndéve nde py'aguasuporãrõnte rejapóta... Péva añoite rojuhu tape ndéve ĝuarã.255-AGUI: Peje katu chéve... che ru amyrỹi che moirũne mamo ahahápe.256- LEU: (MIRA A KITO) Eréna nde chupe kito.257- KITO: Ajépa nde pitua... Ma 'ẽ Agui, peteĩ mba’e añoite hemby ndéve rejapo haĝua... eike chupe jakarépe.258- AGUI: Jakarépe?...259- LEU: (CON KITO) Jakarépe!!260- AGUI: Ha mba’eichaite piko upéva?261- KITO: Upéva jepeve piko ndereikuaái...262- LEU: Áĝa johakuévo romombe’úta ndéve... ani rejepy’apy...Jaha katu...

Page 28: Poesias en Guarani

263-AGUI: Ha ... ha ...ha... Jakare! Ha ... ha ...ha... Jakare ndaje... ha ... ha ... ha ... (VAN SALIENDO LOS TRES)264- VIEJO: (APARACE RIENDO TAMBIÉN) Peiméva guive ko’ápe, pepuka tie'ỹ vai...upéva he'ise peteĩ... peteĩ  mba'e añoite... Peẽ peikuaáma hína... mba’épa pe jakare... (RÍE. EL TELÓN VA CAYENDO)

 (FIN DEL PRIMER ACTO)

BIOGRAFÍAMODESTO ROMERO CUETOHi’arapáy Paraguay távape 19...javéramo. Ha'e niko tapicha arandu, mbo'ehára katupyry, ñe'ẽpapára ha ñoha´ãngahára. Ha'evoi he'i hekove ogueroguataha mokõi tapére, árte ha tekombo’e rapére.52 arỹma ojapo Karai Modesto oñoha'anga hague ko ñane retãpýre, tenoderã oñoha’anga apo Máximo Arellano mbo'ehaópeha upeive Brasil mbo’ehaópe. Umi tembiapo oñoha'angachauka haguépema ha'ehína: "Jagua rekove", "Aña ha mborayhu", "Paje", "Pombero ra'y", "Tetaguã resay", "Pe pojopy", "Jurumy'ỹi", ha ambueve.Romero Cueto ohekombo'e mbarete ko'agãite peve mbo'ehaoháre. Omyasãi ñane avañe'ẽ ñane retãpýre ha tetã ambuére.Modesto Romero Cueto ovy'asyry ko hekove ohasámavare ha ogueraháva rehe gueteri. Ñane retã ñoha’anga ha tekombo’e paraguái ijaguara ha ovy’aiterei heseve.

JORGE ANTONIO AMARILLAHi'arapáy Aguai'y, Karapeguápe, 25 jasypateĩ jave 1924-pe. Oñemoarandu ypy itávape ha upeive Paraguaýpe. Ha’e niko Contador Público.Oñemoarandu akue avei mbo'ehararã ñane avañe’ẽme Instituto de Lingũística Guaraní del Paraguay (IDELGUAP)-pe, upérõ omomedálla itaju chupe MEC. Oñemoaranduve avei Instituto Superior de Lenguas, Facultad de Filosofía-pe, Universidad Nacional de Asunciónpeguápe.Jorge Antonio niko ñe'ẽpapára hekópe hembiapokue hetami avei hína, upéicha avei ohai heta ñoha'angarã, umi ojehechaka va’ekue apytépe oĩhína: "YKUA RAPE, JEPE'AVA HA JAKARE" (Teatro Municipal año 1978) ha "KAMBUCHI PAJE" (Estadio Comuneros, año 1968) ha ambueve ñoha'anga mbykymimi oñe’ẽva ñande retãre ha ñande ypykuéra reko ha rekovére.