PATXI UNZURRUNZAGA(1906-1984)

Zerbitzu Nagusia

el Gobierno Vasco

KULTURA SAILA DEPARTAMENTO DE CULTURAHizkuntza Politikarako Sailburuordetza Viceconsejería de Política Lingüística

Egilea:

IMANOL UNZURRUNZAGA

OROITZAPENAK

Eskuak tintaz, kaxetatik gillotinara,minervatik planara, tailerrean buzoz,bulegoan dotoretsuago; lantegitik irteneta lankideekin tertulia...; uda parteanitsasoa, neguan mendia... hauexekditut Patxi Unzurrunzagari buruzkolehen oroitzapenak. Gerraondo hurbilazen, 40ko hamarkadaren lehen urteak.Ordurako bazituen urte batzukItxaropenak.

Patxi Unzurrunzaga Donostian jaiozen 1906. urtean. Gazterik hasi zeninprenta-lanetan Donostian, Diputaziokoinprentan. Handik Zarautzera etorri zen.Editorial Vasca-n urte batzuk eginondoren, hiru lagunen artean (Alkorta,Illarramendi eta Unzurrunzaga) sortuzuten 1932an Itxaropena. Laster PatxiUnzurrunzagaren esku geratu zireninprenta eta editoriala. Gerra aurretikeuskaraz eta erdaraz liburu mordoxkapolita eman zuen argitara Itxaropenak,euskal kulturaren arlokoak denak:Txomin Agirreren Garoa, Orixeren Barnemuiñetan, Zaitegiren Tori nire edontzia,Joxe Migel Barandiaranen Euskalerrikoleen gizona..., Arturo CampionenBlancos y negros, García Almoravid, El

1

PATXI UNZURRUNZAGA: ITXAROPENA

Patxi Unzurrunzaga (1906-1984)

Genio de Nabarra eta Narracionesbaskas, Joxe Migel Barandiaranen Elhombre primitivo en el País Vasco,Manuel Lekuonaren Literatura oraleuskérica eta abar. Beñat Idaztiakargitaletxearen Egia Sorta-rekin 1934anhasi ziren. 1936ko gerra zitalak errotikbirrindu zituen hainbat asmo, hainbatilusio. Euskal letren loraldi oparoaren

egunsentia zirudiena gerrak eta gerragalduaren oste luzeak ilundu zuten.

Euskal idazle askok hartu behar izanzuen erbesterako bidea. PatxiUnzurrunzagak —familia aurrera aterabehar eta— Zarautzen geratzea erabakizuen; erabaki latza, eztabaidatsua etaarriskuz betea izan zen. 1939anbosgarren semea jaio zenItxaropenanean; zaharrenak (JesusMari) artean zortzi urte. Garaitsuhartakoak izan ziren etxean eta tailerreanabisurik gabeko bisitak, errekisak,mehatxuak, deklaratzera deiak,salaketak, liburuak eta orriak nonbaitezkutatu beharra, euskal usainekoedozein paper puska ere subertsiotzathartzen baitzen... Gogoan eta begietanitsatsita geratu zait Sabin euskalduna-ren azaleko irudia: goardiazibilen aginduetaragilotinaz liburukoloretsuak ehunkabirrintzen eta guikaraturik aitarierantzunik gabekogalderak egiten. 40kohamarkadaren lehen urteakziren. Gero jakin ahal izangenuenez, tailerreko zulorenbatetik ateratako liburu--pakete izkutuak ziren.Bernardo Estornes Lasak eman

dizkigu bere oroitzapenetan liburu honenzehaztapen gehiago: gerra aurrekoikastolen mugimendua gorantz zihoan;Isaac Lopez Mendizabal-en Xabiertxoagortuta, Sabin euskalduna prestatuzuten Bernardo Estornesek eta AgustinZumalabek munduko ilusiorikhandienaz. Azala koloretan Txiki-kdiseinatua eta marraztua, liburu barnekomaketazioa eta marrazkiak berdez etabeltzez Santos Etxeberriarenak dira.Liburu benetan dotorea irten zenItxaropena inprimategitik eta handik urtegutxira Itxaropenan bertan birrindutaamaitu.

2

1914ko abuztuaren 9an ama hil zitzaien. Argazkian, neba-arreben erdian Patxi (7 urte) aita

alargun berriarekin

3

Zabalkundea Sorta, gerraaurreko loraldiaren ezaugarri

1940-1950: KONPETENTZIARIKGABEKO URTEAK

Jende asko erbesteratu zen urtehaietan. Erbesteratuekin bateraeuskara eta euskal kultura ere neurrihandi batean erbesteratu egin ziren.Imprenta Icharopena-k —jada ez zenItxaropena inprimategia— ZarauzkoSanta Marina auzoko Victor Praderakalean jarraitu zuen, nola-hala geratuziren euskaltzaleen bilgune: Azkue,Orixe, Lekuona, Labayen, Erkiaga,Etxaide, Jautarkol, Nemesio Etxaniz,Laffitte, Koldo Mitxelena, Krutwig, LinoAkesolo, Salbatore Mitxelena, SantiOnaindia, Artetxe, Placido Mugika,Anizeto Zugasti, Romualdo Galdós,

Basarri... —joanen artean ezagunenakaipatzearren— eta beste hainbatenbilgune eta atseden-leku klandestinoizan zen urte horietan makina bat aldizItxaropenako bulegoa eta tailerrarenaldameneko baratzean aitona Patxiren«txabola». 4

GERRAONDOKO EUSKAL ARGIT ALPENEN ABENTURA

Sabin euskalduna,ikastola jaioberrirako

argitaratu zuten.Handik urte gutxira

gillotina zigorra ezarrizioten

Unzurrunzaga sendia, 1946

Luma-sorta bikaina. Idazle jakintsueta esperientzia aberatsekoak biltzenziren Patxi Unzurrunzagarekin «bueltanoiz etorriko», euren dohainakerakusteko Herri Askatuaren irrikan.Euskaraz idatzi ahal izatekoeuskararen herritik erbesteratu beharrazegoen. Hemen, euskal arrastorikzuen hitz bat bera ere ez. Franco-renaurreko hogei urteetan 593 liburuargitaratu ziren euskaraz; Franco-rengaraiko lehen hogei urteetan 278rajaitsi zen euskal liburugintza. Erdirikere ez. Urteak aurrera, euskal kulturaatzera...

GIROA

Juan Mari Torrealdairen El libro negrodel euskara-tik urte haietako perla parebat aldatuko ditut hona orduko giroazapur bat jabetu dadin irakurlea.

1947an euskara debekatuz aginduhau bidali zitzaien gure gobernuzibiletatik orriren bat euskarazpublikatzera ausart zitezkeenaldizkariei:

«Prohibido el uso del vascuence enlas revistas.»

«Por orden de la superioridad quedaterminantemente prohibido el uso delvascuence en esa publicación de sudigna dirección.»

«Lo que comunico para su...»

5

Aitona Patxi eta Agustin Frantsesa-rekin Txabolan

Besteak beste, aldizkari«subertsibo» hauei igorri zitzaienagindua: Boletín Acción Católica de lamujer, Luises obreros, SantísimoRosario, Aránzazu, San Antonio,Misiones Franciscanas...

Hilerrietako euskarak ere min egitenzien askori, nonbait, eta hangopresentzia ixil eta baketsua ereezabatu beharra zegoen. Riestrajaunak, Bizkaiko gobernadore zibilak,1949ko urriaren 27an emandakoagindua V. Rojok, Gernika eta Lumokoalkateak, 1949ko azaroaren 2an (azkarasko, alajaina!) indarrean jarri zuen.Honela zioen Gernikan plazaratutakoediktuak: «...se requiere a losfamiliares y propietarios de las tumbasy panteones donde figureninscripciones en vascuence, para quesean retiradas las losas y sustituidaslas citadas inscripciones por otras encastellano...»

ENBOR BEREKOAK

Bertokoak ziren zitalenak, Ministeriode Prensa y Propagandadelakoarentzat gure probintzietakoordezkaritzetan lanean zihardutenak,alegia. Hemengoak ziren, sarritaneuskaldunak, zur bereko ezpalak.Dotres eta Ugarte ditugu euskalezpaleko eredu urte haietan.Donostian Espainiako Información yTurismo-ko ordezkari leial eta zintzoaizan zen Ugarte jauna, aldi luze batekoeuskal idazle, editore, inprimategi etaliburu-denden begirale zorrotza,askorentzat mamu beldurgarria.Handik urte gutxira Donostiakoalkategoaz saritu zuten Ugartejaunaren zerbitzu leial eta jatorra.

6

Zeruko mana gozoa eta Argidonea, gerra aurreko dataz

40ko hamarkadanberrargitaratuak, laguntza

handikoak izan ziren kristau--euskaldun askorentzat

Zentsura izan zen eguneroko ametsgaiztoa Patxi Unzurrunzagarentzat urteaskotan. Eta ametsa zigor, isun,mehatxu, bisita, liburu bahitze bilakatuzen behin baino gehiagotan.

1940ko hamarkadan euskalargitalpenen bat prestatzekotan tranpazeta gezurrez jokatu beharra zegoen.Hala irten ziren Itxaropena inprimategitikgauez eta klandestinoki, inprimatzekolizentzien data faltsuaz edota datarikgabe zenbait eliz liburu: Zeruko Managozoa A. J. A. Ugarterena, Argi DoneaBaltzola’tar Prantziskorena eta kristau--ikasbiderako liburukiak... Katekesi etaliturgiarako ezinbestekoak ziren herriaskotan eta apaiz-talde batek eurenkontzientziaren gain hartu zuenlegearen aurka jokatzeko arriskua. DonEduardo Ryan-ek, Durangoko klarisenkapilau prestuak, merezi du hemenaipamena errespetuz, esker onez etamiresmenez.

7Dotrina-liburuak

ezinbestekoak ziren hainbatherri euskaldunetan

gaztetxoen katekesi-hezkuntza aurrera eramateko

G. Mugikaren Pernando Amezketarra(4. argitaldia) ere, inongo data--arrastorik gabe, urte hauetakoa dugu.Euskal liburugintzaren historian etakatalogoetan ez dituzu argitalpen haueta beste hainbat aurkituko.Inprimategiko kaxetan eskuz, letrazletra konposatutako liburuakinprimatzen zituen urte horietanItxaropenak. 40ko hamarkadarenamaieran sartu ziren berun urtuzkoTypographe eta 50ekoan Linotipea.

Gero etorriko ziren litografia,fotokonposizioa, ordenadoreak...1940aren inguruetan ezin ziren, beraz,aurrez inprimatutakoen moldeak (aregutxiago argazkiak) gorde etahurrengoan erabili, kaxak etengabeberrornitu beharra zegoelako.Argitalpen «pirata» berria kaxistekberdin-berdin egin nahi izan arren,bibliofilo azkarrak harrapatuko du han--hemen edizio bereko eta urte berekoagertzen diren liburuotandesberdintasunik.

8

Agintari espainiar irabazleen kontra eta legez kanpo jokatu behar izan zuten zenbait apaizek kristau-herriarenalde. Don Eduardo Ryan eta don Jaime Kerexeta nabarmendu ziren, besteak beste, ahalegin honetan.Argazkian, Zarauzko munoan Patxi Unzurrunzaga eta Basarrirekin

1947ko irailaren 9an gertatu zen«miraria». Zarautzen uda igarotzen arizen Pedro Rocamora jauna, EspainiakoPrentsa eta Propaganda zuzendariorokorra. Patxi Unzurrunzagakpentsatu zuen hemengo morroiekbaino ankerrago inola ere ezingo zuelajokatu eta beragana jo zuen zuzenki,behingoz bitarteko probintzianorikgabe, poema erlijioso eta folklorikobatzuen argitalpen-lizentzia eske. JoxeArtetxe eta biok joan ziren. Eta haranon, Rocamora jaunak entzun, ulertu,

onartu eta, aspaldiko partez, euskalargitalpenei zirrikitua zabaltzen dien,gutxien espero zen une latz hartan.Artetxek kontatu digu sinestezina eginzitzaiela biei han ikusi etaentzundakoa; kalera irten aurretik,emozioari eutsi ezinik, etxe hartakoportalean besarkada estu-luzean lotuziren Joxe eta Patxi hitzik esan gabe.Arantzazuko Amaren eguna zen (irailak 9). Garai hartan Euskal JaiaZarautzen bakarrik ospatzen zen, egunhorretan hain zuzen. Euskal jai-giroakukituko al zuen, agian, Madrileko jaunospetsua? Nolanahi izanik ere, baimenhoni esker publikatu ahal izan zirenBera-Mendizabalen Euskal-erdelIztegia (1948), Salbatore MitxelenarenArantzazu Euskal Poema (1949) etaOrixeren Euskaldunak (1950).Rocamoraren lizentzia hemengozentsura guztien gainetik zegoen.Zazpirak bat atala, ikur eta guzti,agertu zen Orixeren Euskaldunakpoeman. Benetan, sinestezina! Gerraondoko euskal argitalpenen lehenurrats sendoak ziren.

Desertu luzean oasia bezala, girozakar beltzean haizealdi leun, garbi,berria. Garai hartako prentsan apenasaurkitu ahal izan dugu oihartzunik;aipamen xume batzuk, gehiegizkopozik adierazi gabe, badaezpada ere.

9

LEHEN URRATSAK

Nikolas Ormaechea, Orixe erbestetik itzuli bezain pronto jarri zen PatxiUnzurrunzagarekin harremanetan

KULISKAREKIN AMETSET AN

Euskal liburu-sortaren lehen urratsakgerra aurretik eman ziren Itxaropena-nbaina fruitu umorik ernaltzeko astirikgabe izoztu ziren asmoak eta ametsak.Urte luzeetako gau ilunaren ondorenargi printzatxoa sumatzen zen 1950ekohamarkada hasieran tunelaren bestemuturrean. Arretaz, ilusiorik handienaz,inor asaldatzeko ikaraz ekin zion PatxiUnzurrunzagak bere bizitzakoametsari, Kuliska Sorta-ri. Mimoztratatu ondoren hezurmamitzen zirenliburu-sortako aleak banan-banan,pausoz pauso Itxaropena-n: lehenik,originalen aukera oso delikatua zen,susmorik txipiena ere sortarazi behar

ez zuena, inor minduko ez zuena; auto-zentsura, Espainiako zentsurarenbaimenak... gero etorriko ziren foliozirriborratuak, kaxa, linotipia, probak,galeradak, egilearen jorratze-lanak,bigarren probak, maketazioa,inprimaketa, pleguak tolestu, itsatsi,josi, estalkiz jantzi, argitara etaplazara... ume jaioberria bailitzanospatzen zen alerik ale aitonaren«txabolan» Kuliska Sorta-ko titulubakoitza, zarata handiegirikgabe, badaezpada.

10

Kaxa hustuaketengabeberrornitu

behar ziren.Argazkian,Itxaropena

inprimategikokaxa-saila

Bildumak literaturako esparrudesberdinak bete nahi zituen: olerkia,nobela, entsegua, antzerkia,bertsolaritza, historia, atzerriko obrenitzulpenak, berrargitarapenak...1973an plazaratu zen azken alea, 76. zenbakia, S. T. Rekalderen Idahonartzain eta euskaldun. Ordurako jadagauzak aldatuz zihoazen etakonpetentzia pizten.

NONI ETA MANI

1952an irten zen Kuliska Sorta-renlehen alea, Noni eta Mani, Svensson-ennobelatxoa Aita Plazido Mugikakeuskaratua. Svensson jesuitaren obrakberrogeita hamar hizkuntzatara itzuliziren eta idazle ospetsuaren ilusioazen Inazio Loiolakoaren hizkuntzan ereikustea bere nobelaren bat. Noni etaMani aukeratu zuen, Plazido Mugikaerlijiokide, lagun eta euskaltzalejakintsuak euskarara itzul zezan.

11

Arantzazu Euskal Poema eta Euskaldunak,gerra ondorengo euskal liburugintzan lehenurratsak

Gerraostekobasamortuan oasigisa izan zen KuliskaSorta euskal idazle etairakurleentzat

Ibiñagabeitia’tar Andima’k EuzkoGogoa-n egiten dio ongi etorriaKuliska Sorta-ko lehen aleari: «Aunitzurte igaro ditugu, bai, Muxika’tarPalgida aitak itzulpen ori burutuzunetik! Aitzol’ek “YAKINTZA”aldizkarian 1935’grn. liburutxo oriirarriko zuela iragarri zigun. Aitzol izanzenuten aurrenekoz itzulpen ortazmintzatu zitzaiguna...»

«...Bidenabar, ItxaropenaArgitaldariari ere gure atsegiñakagertu nai genizkioke. Bakarra zaituguEuskadi osoan irar-lanean. Txukun askidatoz zuen lanak begi ta biotzpozgarri...» (Parisen 1952).

Handik aurrera, urtean bizpahiruizenburu kaleratuko zituen KuliskaSorta-k, batzuk besteak bainomardulagoak, eginagoak; denakganbaran umotutako madari zimelakbezala hartuak, dastatuak etagordeak, garai hartako euskaltzaleeneskutan. Berrehunetik hasi etabostehunen bat izatera iritsi omenziren harpidedunak: «Basamortuhonetan oasiaren pare izan da —diosku J. M. Torrealdaik— “Kuliskasorta” liburu-saila 1952an martxanjartzea. Itxaropena da urtealdi osoaneuskal liburu gehien inprimatu duena,eta zer esanik ez lehen aldian».

Gaurko ikuspegitik hutsaren hurrenadirudi urtean bizpahiru titulu argitaraateratzea baina kontuan izan behardira orduko baldintza latzak, gabeziaikaragarriak, euskararen presentzia etaprestigio eskasa.

Kuliska Sorta-k plazaratutako 76 zenbakietatik, azpimarragarrienaksoilik aipatuko ditut jarraian, 1950etik1960ra doan hamarkadakoak bereziki,gerra osteko euskal liburugintzarenlehen urratsak, alegia.

12

JON ETXAIDE (1920-1998)

Kulixka Sorta-ren historian aipamenberezia merezi digu Jon Etxaiderenobrak: Joanak joan (1955), Hamaseiseme Euskalerriko (1958), Itxasoa lañodago (1959) ditugu idazle honenemaitza bilduma jaioberrian. EtaKuliska Sortako-ez gain, Etxaidekbeste hainbat plazaratu zuen urtehaietan, hala nola, Alos Torrea (1950),Purra-purra (1953), Pernandoplaentxiarra (1957), Gorrotoa lege(1969) eta zenbait antzerki-lan.Itxaropenak argitaratuak denak, PatxiUnzurrunzaga eta Jon Etxaideadiskideak eskuz-esku, elkarrekikolaguntzan eta nolabaitekokonplizitatean.

Hogeita bat hilabeteko tramite luzeajasan zuten Etxaidek eta Patxik Purra--purra ipuin liburuxka xaloaargitaratzeko lizentzia lortzen, ipuin«lizunak» omen zirela eta. Joanakjoan-ekin urtebetez (1955) ibili zirenberriro borrokan Información yTurismo-koekin. Liburuak hitzez hitzitzuli behar ziren gaztelaniara,zentsura gaindituko bazuten.

Jon Etxaide dugu gerraondokoeuskal idazleen aitzindari eta geroetorriko diren askoren maisu eta eredu.1920an jaioa, idazten hasi orduko giroagaiztotuta zegoen erabat, «urte zailakziren» aitortzen du berak. Autodidakta,langile porrokatua, zorrozki landu etazaildutako luma. Etxaideren nobelahistorikoentzat erakustoki aparta izanzen urte haietan Kuliska Sorta.

13

Itxaropena argitaldariko langileak Patxi Unzurrunzagak 1950ean egindako argazkian. Erdi-erdian,«ugazabaren ordezko», Mari Tere, etxeko txikia

Joanak joan, Pierre Topet EtxahunBarkoxeko koblari eta poetariomenaldi gisa idatzitako biografianobelatu aparta dugu.Euskaltzaindiaren nobela-saria jasozuen eta euskal nobelagintzan mugarriizan zen. Egileak «Elaberri giristinoa»definitu arren, garai hartako«euskaldun fededun» garbizale etaintegrista zenbaitentzat mugarri barikeskandalu-harri izan zen. Nobelandeskribatzen den amodiozkopasadizoren batengatik arazoak izanzituen, nork eta Jon Etxaidek,fedegizon prestu eta konprometituak.Atzerrikoek baino min handiagoa eginzion idazleari aberrikoen zentsurak.Kuliska Sorta-ren harpidetza erretiratuere egin zuen batek baino gehiagok,euskara elizatik kanpo Garoa-z etaKresala-z soilik jantzita nahi zutenek.

Arantzazu aldizkaritik (1956, XXXVIII,368) atera ditugu A. I.-k Etxaiderennobelari egindako goraipamenluzearen azken lerro hauek: «...Gauzakargi ta garbi esaten ditu. Gordiñegibatzutan? Bai, alaxe da. Ao zabaltxoaizan du noizean bein. Baño alare garbiibili da beti. Gordin, baño garbi...»

Etxaidek bere izen onaren defentsanA.I.-ri erantzunez idatzitako artikulutikere lerro batzuk bakandu ditut:«...Nere helburua elaberri haumamitzean, egiazko erlesiñoarensustraia, erroa eta funtsa maitasunadela adieraztea izan zen...»

14

Joanak joaneleberriarekin

euskalnobelagintza

modernoaren ildoaurratu zuen Jon

Etxaidek

SALBA TORE MITXELENA(1919-1965)

Jon Etxaide baino urtebete eskaslehenago jaioa zen ZarautzenSalbatore Mitxelena. Salbatore eregerra osteko lehen belaunaldiko idazlebakanetakoa dugu. Saiakera,Unamuno eta Abendats (Baiona,1958), historia Ama-semeakArantzazuko kondairan (1951),antzerkia Confixus (1977) landu zituenbaina, batez ere, olerkari bezala dagaur egun euskal literaturan ezaguna.Arantzazu Euskal Poema-z gain olerki--bildumak utzi zituen han-hemenka.Batzuk galdu ere egin diraSalbatoreren urruti-minezko ibilaldiluzeetan. Kuliska Sorta-k 1955eanArraun ta amets argitaratu zion.

Salbatore Mitxelena eta PatxiUnzurrunzaga lagun minak zirengaztetatik. Itxaropenak inprimatuzizkion garai haietan Hegoaldeanargitara zitezkeenak. Eta La Chaux deFond-en, Suitzan langile espainiarrenkapilau, 1965ean hil zenerako aginduaemana zuen Salbatorek —lerro hauekidazten ari denari, hain zuzen—publikatu gabe uzten zituenak PatxiUnzurrunzagaren eskuetarahelarazteko, honek jakingo zuela-etabeste inork baino hobeto, idazlearenustez, noiz eta nola argitara eman.Salbatorek agindutakoa ez zen bete,Patxiren disgustu handiz.

15

Salbatore eta Patxi aspaldikolagun zahar minak

Txomin Agirreren Kresala etaLizardiren Biotz begietan klasikoakdira gaur. 50eko hamarkadan, kontuanhartuta gerra aldiko etena etaondorengo lehortea, modernoak zirenoraindik. Lizardi 1933an hil zen 37urtez; Txomin Agirre 1920an. Agortutazeuden haien liburuak eta ezer gutxiidatzi zen 40-50eko urteetan nobelazein poesiaren arloan. Lizardi etaAgirreren obrak agortuta ez ezikzigortuta ere bazeuden, erreta,birrinduta, desagertarazita, gerraondoko urte hurbiletan euskal liburubat etxean susmagarria zelako, bestegabe. Kuliska Sorta-k goi mailako hiruharri bitxi atera zituen lehen urteetankatakonbetatik argitara. 1954anKresala (3. edizioa), 1956an Biotzbegietan (2. edizioa) eta Joan AntonioMogelek XIX. mende hasieranidatzitako Peru Abarka (4. edizioa).Irakurleak maiatzeko euri mardulabailitzan egarriz hartu zituen hirurak.

CELA, HUGO WAST,HEMINGWAY

Camilo José Celaren Pascual Duarteirakurri ahala sortu zitzaion PatxiUnzurrunzagari liburu hau KulixkaSorta-ren apaletan ikusteko irrika.Erbestetik itzulita Zarautzen erdierretiratuta bizi zen urte haietan, mojakarmeldarren kapilau, Jauregi’tarKoldobika, Jautarkol. Itzulpen-lanbikaina burutu zuen. Argitaratzekobaimenarekin 1967an Cela-k lerrohauek idatzi zizkion Unzurrunzagajaunari: «Me ilusiona imaginarme a miPascual Duarte vestido, algún día, conel viejo y noble ropaje de la lenguaeúskara.»

16

Gerra aurreko literatura ereberrargitaratu beharra zegoen

Handik urte batzuetara ereJautarkolen lana goraipatua izan da.Euskal itzulpengintzaren historian laneredugarrien artean geratuko da.Pascual Duarte-ren euskal bertsioakKuliska Sorta-ren 62 zenbakia egitendu. Onerako edo txarrerako, euskaratikeuskara batura itzultze edomoldatzearen ohorea merezi izanduten gutxitariko bat dugu.

Paskual Duarte baino lehenago,1956an argitaratu zen Hugo Wast-en Elcamino de las llamas euskarara Itunbek(Iturria, Unzurrunzaga, Berasaluze)itzulita: Bide izkutua. Hemen ere egileakilusioz eskaini zituen euskal bertsiorakoerraztasun guztiak Aita Villasanteriegindako gutunean: «... Pocas cosasen mi carrera de escritor me hanhalagado tanto como la traducción alvasco de una novela mía, por lo muchoque quiero yo a a ese gran pueblo delcual desciendo por parte de madre(Zubiria)...»

Aurrekoen antzeko jarrera adeitsuaeta ilusioz betea erakutsi zuenHemingway idazle ospetsuak bere Theman and the sea, euskarara (Agureaeta itsasoa, Kuliska Sorta-ren 52zenbakia, 1963) itzuliko zela jakitean.Lagun onak omen zituen EstatuBatuetan eta La Habanan euskaldunenartean, errefuxiatuak, artzainak,pilotariak eta erbesteratutako apaizabertzaleren bat ere.

17

Paskual Duarte «euskaltxapelaz» jantzita ikusteailusio handia izan zen CamiloJosé Celarentzat

Kuliska Sorta-ren eta P. Unzurrunzagaren zuzendaritzapeanmeritutzat jo dezakegu, halaber,gerraondoko idazle belaunaldi berriariateak zabaltzea. Hor ditugu, besteakbeste, San Martin, Sorarrain, Garayalde,Itunbe, Ugalde, Peillen, Gereño,Rekalde... Arestiren Harri eta Herri-k ereKuliska Sorta-ren 55 zenbakiarekin ikusizuen lehenengoz argia 1964an.Urtebete lehenago Tolosan Loramendisaria irabazi zuela-eta, PatxiUnzurrunzagak zorionak ematerakoanArestik azaldu zion zorionik handienaKuliska Sorta-n tartetxo bat berari egiteaizango zatekeela.

Kuliska Sorta-tik kanpo ereItxaropena argitaldariari esker irtenziren sona handiko beste zenbait obraurte haietan. Gehien espero zirenaksoilik aipatzeagatik, 1949an ArantzazuEuskal Poema, 1950ean Euskaldunak,1952an Emeterio Arreseren Olerkiberrizte, 1954an Gero eta Mila EuskalOlerki eder, 1955ean ZaitegirenBidalien eginak eta UmandirenGramatika, 1956an San AgustinenAitorkizunak Orixek euskaratuta...Txilardegi literaturan hasi berria zenItxaropenaren eskutik Peru Leartzako1959an plazaratu zuenean... Ezindenak aipatu.

Euskal kulturaz kanpoko deus ezzuen argitara eman Itxaropenak,inprimatu ere ezer gutxi 50etik aurrera.Euskaltzaindiko Azkue BibliotekanItxaropenak argitaratutako liburuenkatalogotik ateratako datuak diraondokoak: 1950etik 1960ra laurogeiobra daude biblioteka honetakozerrendetan Itxaropena argitaldariakizenpetuta; berrogeita hamaseieuskaraz, hogeita lau erdaraz.1961etik 1970era berrogeitahamabost; hauetarik berrogeita laueuskaraz eta hamaika erdaraz.Katalogo honetan agertzen ez direnbeste zenbait ere badira urte horietanItxaropenak argitaratuak.

Argitaratze bakoitzak ditu bereistorioak eta bere istiluak, inprimatuaurrekoak, bitartekoak etaondorengoak.

18

EUSKAL KUL TURAREN LORRATZEAN

19

LIBURU BAHITUAK

Orain arte azaldutakoaren ildotikxelebrekeria batzuk ere badira tartean,gaurko irakurlearentzat barregarri,agian, baina bere garaian min handiaeragin zutenak. Mila Euskal OlerkiEder Santi Onaindia karmeldarrarenbildumak arazoak izan zituen kaleratuorduko, Sabin Arana Goiriren olerkirenbat ere «infiltratu» omen zuelako.Edizioa irten bezain pronto hasi zirensalaketak, errekisak, miaketak,mehatxuak eta zigorrak nonahi.Komentuetan eta baserrietan gorde

ezin izan ziren liburuak bahitu eginzituzten eta ez zen arrastorik ageriinondik. Handik urte batzuetara,Donostian Información y Turismo-kobulegoetan garbiketa-lanak egitenzituen emakumea etorri zitzaienAmarako fraide karmeldarrei euskarazinprimatutako liburu mardula eskuan,bere ardurapeko sotoetan horrelakoakpaketeka pilatuta eta inoren kontrolikgabe zeudela esanez. Bana-banakaberriro bildu zituzten ehunka liburubahituak. Aleko ogerlekoa ematenzioten garbitzaile elizkoiari eta denokpozik.

Liburuak ere bahituak,kartzelaratuak,erbesteratuak etagillotinatuak izan daitezke

Antzeko zerbait gertatu zitzaionAntonio M. Labaienen Escenaspapeleras, Tolosako papergintzarenhistoria kontatzen digun liburuari,Itxaropenak 1947an argitaratua hauere. Gerra aurreko lan-giroa hobestenzuelako eta batez ere 1936koari«guerra» deitzen ziolako liburu hausaltokietan bildu eta bahitzeko aginduzuten. Izan ere, hura ez zen gerra izan,«krutzada» baizik eta akats semantikohonek ondorio larriak ekarri zizkionbati baino gehiagori. Nolanahi den ere,Labaienen Escenas papelerasInformación y Turismo-ko sotoetanpaper-ontzietara kondenatu zuten etahandik urte batzuetara paperarenpisuaren prezioan saldu zitzaizkiontrapu-saltzaileari liburuak txukun-txukun paketeetan bilduta. OraingoanManterola bibliofilo bizkorrak hartuzion arrastoa eta merke askoberreskuratu edizioa oso-osorik.

G. Muxikaren Pernando Amezketarra(1948an) plazaratzeko lizentzia guztiaklortu zituztelakoan inprimatzeraanimatu ziren. Lizentzia idatzia ez,ordea, iristen, Madriletik baimenarenagiri idatzia bidali izana telefonoz etatelegrafoz behin eta berriro errepikatuarren. Ez ziren, halere, fio eta baimenaeskuan izan arte ez zen inor ereliburuaren zabalkundea egiteraausartzen, tranparen bat ote zen edo...Kalean ez zen giro. Ehiztariak,eskopetak kargatuta, «erbia» nondikagertuko zain zeuden. Asteak joanasteak etorri, iritsi da azkeneanItxaropenara zorioneko baimenahilabeteetako atzerapenaz. Espainiakogeografian turismo luzea eginondoren, gutunazal marruskatu etazirriborratuan oraindik ere irakurzitekeen helbidea:

Editorial AmesqueturraZaragoza

Amezketakoari gertatzea ere...! Biinprimaldi egin ziren urte berean,lehena datarik gabe, badaezpada ereeta bigarrena, lizentzia eskuratuondoren, data eta datu guztiekin.

20

Sei urtean behin egiten dira oraindikere munduan zehar nazioartekoeditoreen kongresuak. PatxiUnzurrunzagak Euskal Herriarenlekukotza eraman zuen 1956anErromara, 1962an Bartzelonara,1968an Amsterdamera, 1979anVienara. Nazioarteko erakundeanordezkari izendatu zuten, EuskalHerriaren bozeramaile.

Amsterdamera 1968an joatekopasaportea eguneratzerakoan arazoakDonostiako Gobernu Zibilean sortuzitzaizkion Patxi Unzurrunzagariustekabean eta azken orduan:zentsurakoen aholkuz, gobernadoreakEspainiatik irteteko baimena ukatu,kongresua amaitu bitartean.Bidaiatzeko dena prest eta joan gabeagur esan behar kongresuari. MariaGoikoetxea zen Patxiren emaztea.Beronek eman zion aurre egoerari.Kongresuari ez agur eta ez adioesateko prest zegoen Maria.Gobernadoreari audientzia eskatu etaaurrez aurre aurpegiratu zion Patxisenarrari egiten zitzaion azpikeria; etabide batez esan zion, berak bazuelaarauzko pasaportea, senarrik gabe erejoango zela eta jakingo zuela nolaazaldu mundu guztiko kongresistenaurrean Unzurrunzaga jaunabatzarrean ez egotearen zergatia.Mariari «bizkaitarra» esaten ziotenZarautzen ezkonberritan bertaratuzenetik Markinako doinuaz hitz egitenzuelako.

21

EUROPARA

Editoreen Nazioarteko Kongresua Italian ospatu zen1956an. Unzurrunzaga-Goikoetxea senar-emazteakKongresuak antolatutako jaialdian

Oso gogoko izan zuen PatxiUnzurrunzagak beti lagunartea.Donostian 60 eta 70eko hamarkadetanGipuzkoako Diputazioko BibliotekanJoxe Artetxeren inguruan hilean behinbiltzen zen tertuliara nekez hutsegingo zizun. Han elkartzen ziren,besteak beste, Busca Isusi, ZirikiainGaiztarro, Valverde, Fausto Arozena,Pelay Orozko, Carlos Santamaria,Oteiza, Tellechea Idígoras... Handikbultzata argitara irten zirenItxaropenan —sonatuenak soilikaipatzearren— Artetxeren El abrazo delos muertos, urteak ilunpean gordetaegon ondoren, eta OteizarenQuousque tandem, zentsura eta trabaguztien gainetik ausarki. Tertuliakidehauek eta beste hainbat hasi ziren,halaber, urtean bizpahiru lekutanelkartzen «La Academia Errante»izenpean, Espainiako poliziak abisurenbat igorri zien arte.

22

Argazki honen atzeko aldean idatzita utzi zuen Patxik:«1962ko maiatzaren 31n egindako arrantza, lupia

(5,800 kilo), atuna (5,200 kilo), txelba (6,100 kilo).»

Quousque tandem,Oteitzak Patxirekin

elkarlanean zentsurarenkontra mamitutako

liburua

Gerra osteko euskal argitalpenenabenturan 40, 50 eta 60ko hamarkadamalkartsuetan Patxi Unzurrunzagakirmoki eutsi zion gerra aurretik eskurazuen suziri zurbilari. 70ekohamarkadarekin hasiko da euskalliteraturaren loraldi berria. 1960. urtean27 liburu plazaratu ziren euskaraz HegoEuskal Herrian; 1970.ean 100 inguru.Editorial berriak han-hemenka hasiziren. Urte horietakoak ditugu Gordailu(1968), Lur (1969), Etor (1970), Jakin(1971), Iker (1972), Gero (1973), Elkar(1973) argitaletxe berriak. Funtsean,argitaletxe hauek denek dute kulturtalde bat, joera bat, pentsamendu batoinarri eta helburu. Euskal Herrian PatxiUnzurrunzagaren Itxaropena izan daeditorial bihurtutako inprenta soilbakarra. Susperraldi berriarekin datorItxaropena editorialaren iraungitzea.Sortu berrien zerbitzura jarriko duItxaropenak gehienbat bere inprenta--lana eta euskal liburugintzan urteluzeetan garatutako esperientzia.

23

AGUR ETA OHORE

«La Academia Errante»-koekin aurreskua Zaldibiako plazan 1967an,Artetxe eta Unzurrunzaga eskuz esku

Patxi Unzurrunzaga Donostian hil zen1984ko apirilaren 14an, emaztea,"seme-alabak, bilobak eta birbilobakinguruan zituelarik. Euskal Herriaren etaeuskal kulturaren aro berriak, lankideeta adiskide askok ez bezala, ezagutueta bizi izanaren pozaz eta ongieginaren atsedenaz joan zen. Ez zenidazlea, ez plazagizon, ez zuen gogokoprotagonismoa baina PatxiUnzurrunzagari aitortu behar zaio etaeskertu gerra ondoko etenaldian euskalkultura idatziaren testigutzari eutsi izana.

24

Jaioko dira berriak...

Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak liburuxka honen material grafikoa ondorengoei esker lortu du:

¥ Patxi Unzurrunzagaren senitartekoak

¥ Euskaltzaindiko Azkue Biblioteka

¥ Jos� Luis Villar argazkilaria

Zuzendaritza: Mikel Atxaga

Argitaraldia: 1.a, 1999ko abendua

Ale-kopurua: 2.000

© Euskal Autonomi Erkidegoko AdministrazioaKultura Saila

Argitaratzailea: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu NagusiaDonostia-San Sebastián, 1 - 01010 Vitoria-Gasteiz

Fotokonposizioa: Ipar, S. Coop. Particular de Zurbaran, 2-4 - 48007 Bilbao

Inprimaketa: RGM, S.A.Padre Larramendi, 4 - 48012 Bilbao

ISBN: 84-457-1447-3 (Obra osoa)84-457-1449-X

L.G.: BI-2.680-99

Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia

Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco

KULTURA SAILA DEPARTAMENTO DE CULTURAHizkuntza Politikarako Sailburuordetza Viceconsejería de Política Lingüística