1

Patri URKIZU

KONTU KANTARI

BERTSO ZAHARREN BILDUMA BERRIA

Aurkezpen eta Antologia elebiduna

2

Azala: Hyeronimus Bosch (1450 ing. -1516), Belar gurdia (detailea). Pradoko Museoa.

3

AITZIN-SOLAS

PATRI URKIZU

4

5

alada zaharrez argitara eman nuen entseiuko hirugarren kapituluan mintzatzen nintzen “Itzulpen eta moldatze moduez” (2005: 39-64) eta bertako ideia eta hitz batzuek jasoko ditut atari gisara hemen. Han hamar baladen nondik

norakoak aztertzen nituen eta hemen haiek eta beste hamar gehiago iruzkinduko ditut.

Jakina da baladak etorkiz pertsona baten sorkuntzak direla, baina honen izena denboraren poderioz galdu egiten ohi da, askotan anonimatuan erortzen baita berea bezala herriak hartzen duenean, balada tradiziozko bilakatuz.

Orokorrean baladek eredu folkloriko unibertsalak erabiltzen dituzte lehen ekai gisara, lekuan lekuko bereizgarriak hartzen dituzten arren. Batzuetan ezaugarri historiko zehatzak mantentzen dituzte ere, baina gehienetan partikulartasun horiek galtzen joaten dira astiro egiantzekotasun nobeleskoa hartuz eta orokortasunean murgilduz. Nolazpait esateko, nortasun propioaren eta beste herri hurbilen edo urrunen jenioen topagunea bilakatzen da balada.

Horregatik saiatu izan dira zenbait ikerle lehen eredua edo arketipoa aurkitzen, aldaerak euren artean konparatuz. Horixe egin zuen Lachmann-ek bere metodo ospetsuaz eta hari jarraiki izan diote Doncieux-ek frantses eremuan eta hala Gavelek nola Orpustanek euskal alorrean. Azken bi hauetarik lehenak Berterretxen khantorea aztertuz 1924ean eta bigarrenak Atharratze Jauregian ikertuz 1999an, hobeto irakurri eta konpreni ahal ditzagun.

Halere, Daniel Devoto hispanistak ikerketa metodo zaharkituak kritikatzen eta metodo berriak proposatzen dituelarik, kontsideratzen du, adibidez, metodo geografikoak mapak eta mapak egiteak, eta ehunka bertsio bata bestearen ondoan ezartzeak hala nola arketipoa bilatzen saiatzeak ez duela zentzu handirik, lan horien emankortasuna oso eskasa delako, benetan interesgarria aldaeren funtzionamendua eta funtzionaltasuna aztertzea baita. Honek ematen baitio benetan argitasun berezia eta sakontasun gehiago ikerketari eta ez asmatzea sekula santan kantatua izan ez zen balizko arketipoa.

B

6

Beraz, Gavelek ematen digunean berak eraiki testua, hori inork inoiz kantatu ez zuen khantorea zen, - ez bazuen berak sortu eta gero kantatu, noski, vaina, dena den, balio digu bere azterketak, zeren ohar historiko, filologiko eta literario askorekin batera aldaera hauek nolakoak ziren agertzen baitigu.

Bestalde, Jon Juaristik plazaratzen digunean Flor de baladas vascas (1989) liburua, Balada zaharrak, Euskal Herriko baladak, eta Europako guztiko baladak edo balada paneuroparrak aipatzen dizkigu eta zenbait paralelo aipatzen. Paraleloez aparte guk aldamenean ipiniko ditugu zenbait adibide ikusteko nola funtzionatzen duten itzultzaile eta moldatzaileek.

1. Pelegriaren mirakulua (1809)

Lehenetariko itzulpen / moldaketa da, Françoise Barrenquy-k egina 1809an eta Santiagoko Bidean gertatu miraria aipatzen da bertan. Ezaguna den bezala XII. mendean hasi zirenean bidaia propagandak egiten, Calixto II-a aitasaindua Jundane Jakobe Handiari buruzko zenbait liburuxkaren egilea dugu. Hauen artean De Miraculis Sancti Jacobi latinezkoarena, non V miraria geroago ezagutua izan den Urkatu piztuarena bezala. Latinezko testua frantsesera, gailegora, katalanera, gaztelaniara eta Europako beste hizkuntza gehienetara itzuli edo moldatu zen, euskaraz Jundane Jakoberen bizitza eta heriotza kontatzen duen pastoralean ere ageri da.

Bertan kontatzen da, nola Errioxako Santo Domingo de la Calzada herrian (non donde cantó la gallina después de asada, lelo errimaduna maiz darabilten) gertatu zen miraria. Bertsoak, kantak, ipuinak eta antzerkiak egin ziren mirari honen inguruan eta honela moldatu zuen Barrenquyk frantses testua:

Quand nous fûmes à saint Dominique Saint Domingora nintzanian

Hélas ! Mon Dieu, Elas, jinko jauna,

Nous entrâmes dedans l´Église Elizan barna sarthu nintzan,

Pour prier Dieu : Othoitze egitera.

Le miracle du pèlerin Han ikusi nin mirakuilu

7

Por notre adresse Pelegrier heltia,

Avons oui le coq chanter Oilarra entzun khantatzen

Dont nous fûmes fûmes bien aise. Hareki oilo xuria.

Argi eta garbi dago euskaratzaileak ia zuzen-zuzen jarraikitzen diola Lorsque nous partîmes de France abestiari, zein Les Chansons des pélerins des Saint-Jacques liburuan aurki daitekeen. Hau Frantziako Troyes hirian moldiztegiratua izan zen 1718an eta jada XVII.mendeaz geroztik Frantzia osoan barreiaturik zebilen.

Aldaerak eta eranskinak oso ttipiak dira, noski, bidenabar, oilo xuriaren eransketa. Iruditzen zitzaion, antza, itzultzaileari oilarrak behar zuela ere bere kidea. Pastoralegilearen antzez-oharrak ere honelaxe dio: Jaki pularda eta olaskua eta kantatzen has platin.

2-3-4. Balada apokrifoak: Altabizkarko kantua (1834), Urthubiako alaba (1852); Domingoren eresia (1853)

Garay de Monglave (1796-1873) Baionan jaioa, Parisera joan zen bere ikasketak burutzera eta hemen Julie-Delphine-Octavie De Casso poeta eta nobelagilearekin ezkondu zen. Bere biografia, nobela eta historia lanak pila dira eta denak aipatzea luzexko joko bailiguke hemen, hona batzuk: Histoire de L´Espagne (1825), Histoire du Mexique (1825), Conspiration des Jésuites en France (1825), Histoire de Turquie (1826), Mon Parrain Nicolas (1823), eta Octavie, ou la Maîtresse d´un prince (1825.

Pariseko Journal de L´Institut Historique delakoan 1835ean argitaratu zuen Altabizkarrako Kantua edo Chant d´Altabiscar edo akats eta guzti egileak idatzi zuen moduan Altabiçar. Roland hilik gertatu zen Orreagako bataila famatuaz ari zen. Kanta aurkezten zuen artikuluan lehenik euskaldunez mintzo zen, hauen hizkuntzaz eta erabiltzen zituzten abestiez. Altabiçar delako kantaren kopia Garat kontearen etxean aurkitu omen zuen, eta honek La-Tour-d´Auvergne ospetsuari zor omen zion. Hau Iraultza Frantsesaren garaian Donostiako kapitulazioaz arduratu zen 1794eko abuztuaren 5ean, eta zioenez, hiriko kaputxinoen komentuan aurkitua zuen, eta omen

8

zituen ezaugarrien arabera XII edo XIII.mendeetakoa zitekeen, beraz, gertakizunaz lauzpabost mende geroagokoa.

Garbi dago Dominique Joseph Garat-ek ezin ziola ezezkorik eman 1833an hila baitzen Uztaritzen, eta Théophile Malo Corret de La Tour d´Auvergne, zelten kontuetaz arduratu zen militarrak ere ez, 1800ean zendua zenez. Donostian, gainera, ez zen kaputxinoen komenturik garai hartan.

Dena den, hasieran idazle eta jakintsu zenbait engainuan erori ziren hala nola Mary Lafon, A. du Mêge eta Francisque Michel. Ziria ontzat jo zuten idazle guztien zerrenda eta iritzi oker eta desbideratuak Vinsonek puntuz puntu salatzen ditu, eta frogatzen nola kanta Parisen konposatua izan zen 1834ean.

Baina Vinsonek salaketa egin aurretik, Michelek ancien popular poetry, antzinako herri poesiaren mostra bezala kontsideratu zuenean Gentelman´s Magazine-n 1858an, jada Anton Abbadiak 1859an errebista berean erantzuna zion argi eta garbi testu hura lehenik frantsesez moldatua izan zela hogei eta lau urte lehenago eta gero beste batek euskarara itzulia. Ez zuela euskarak, Europako hizkuntzarik zaharrenetarikoak horrelako asmakizun eta zaharreria faltsuen beharrik. Berehala Michel konturatu zen bere erruaz, idatzitakoa zuzendu zuen, eta aitortu zuen bai Altabiscarraco cantua bai eta Abarcaren cantua apokrifoak zirela, are forgeries.

Iritzi hau zabaldu zuten geroxeago xehetasun guztiak emanez Bladé historialariak 1866an bere Dissertation sur les Chants héroiques des basques delakoan, Wentworth Webster ipuinbiltzaileak bere Basque Poetry txostentxoan 1879ean eta Vinson hizkuntzalariak 1884ean, Les Chants Historiques Nationaux bezala izendatu artikuluetan.

Dena den apokrifo horrek bazuen ziria sartu ahal izateko zati bat benetakoa, hau da, zenbakien zerrenda, zein benetan herriak tradizioz kantatu egin izan duen.

Poema frantsesetik euskarara itzuli zuena Louis Duhalde izan zen, hau inoiz haurtzaroan ikasitako euskaraz arduratu ez izan arren. Itzulpena aztertuz gero ikusten da, beraz, aski kaxkarra dela darabilen euskara, eta gainera ez neurri, ez eta errimarik gabe dagoela itzulita. Badirudi Duvoisin eta honen lehengusu Duhaldek irri aski egin zutela asmakizunaz, ikusiz, zein engaina errazak ziren hainbeste ospe eta hain fama handia zuten idazle jakintsuak.

9

Garay de Montglave ez zen konformatu ziria behin sartzearen ahaleginaz eta 1852an Villemain Heziketa Publikoko Ministroari bidalitako gutunean zioen, kantuaren itzulpena, si remarquable par son élegance et son exactitude, berea zela.

Loreak bere buruari gezurrarekin batera. Alajaina!

Ministroak agindu zion, beraz, Euskal Herrira joan zedin eta bertako artxiboetan bila zitzala euskaldunen kanta zaharrak. Monglave-k burutu bidaia honen fruitua igorri zion. Hemeretzi chants nationaux, tartean hiru apokrifo: Lelo, Altabiçar (sic) eta Annibal. Halaber Erdi Aroko beste bi kanturen itzulpenak omen zirenak: Urthubiako alhaba eta Domingoren eresia. Hau 1853ko maiatzaren 9an gertatzen zen. Ministroak abuztuaren batean orijinalak eskatu zizkion, eta orduan bai benetako itzulpena egin behar izan zuela, zein abuztuaren 12an igorri zion.

Urthubiako alhaba, h-rik gabe Zavalaren 2000ko bertsioan eta Gainkoak (sic) deizula egun on... titulupean ematen diguna -, kanta tragiko bat da, eta zioenez apokrifogileak, Aphalh delako atso baten ahotik jasoa zuen. Ixtorio xahar hura, Urthubiako alabak Frantziako errege bati birjinitatea ez eskaintzeagatik bere gurasoak urkabera bidaltzen zituela kontatzen zuena noizkoa ote, ordea?

Zein ote zen errege gaizto hura, galdetzen zuen Monglavek. Charles VIIa 1442an Gaskoina aldetik ibili zena, edota Gaztelako Enrique IVarekin Urhubiako Gazteluan 1462an bildu zen Louis XI-a? Ez zuen erantzun zehatzik eman, ezin zezakeenez, beraxek, Macpherson-en Ossianen Kantuak irakurri ondoren, asmatuak baitziren.

Domingoren eresia, beste kanta apokrifoa esku berak egina dirudi, eta Vinsonen hitzetan elle trahit la même inexperience. Hots, berdintsua da, lapurteraz idatzia dago eta hizkuntza akatsez josia. Alexandre Dihinx-ek zioenez Impartiel des Pyrénées aldizkarian (1873-IX-10) “Lauteur du Chant d´Altabiscar savait mieux le français que le basque”, alegia, kantegileak hobeto zekiela frantsesa euskara baino. Honen iturburu historikoa hauxe da gure ustez, baina bada alderik historiatik ixtoriora irakurleak ikusiko duenez.

Maria Urthubikoa 1460. urtean Jean de Montreal-ekin ezkondu zen. Montrealgo jauna Louis XI-arekin gerlaz-gerla Alemania, Flandes eta Italia aldean ibili zen hogeita hamar urte luzez inolako albisterik

10

igorri gabe emazteari eta familiari. Maria, hila zela pentsaturik, 1469an Rodrigo Gamboa Alzatekoarekin berrezkondu zen, eta honen heriotzan, hots 1493an, agertu zen lehen senarra emaztea epaietara eramanez eta bere ondareak eskatuz Bordeleko Parlamentuan, baina Mariak burua makurtu baino lehen nahiago izan zuen gaztelua erre eta ihes egin, Beran hil zelarik 1505ean. Horra historia. Testua Antologian irakur daiteke.

Ixtorio honetan, - non bertsoek sei silaba izatetik hogeita bost edukitzeraino iristen diren, inolako errima ez erritmo zehatzik gabe -, beste kanta anitzetan bezala, fidelitatea da gaia eta senarra gerratik itzultzean sortzen da tragedia. Adulterioaren aurrean bitxia dena da, ordea, hemen hiltzailea edo justizia egilea, ohorea garbitzen duena ez dela nagusia, bere kabuz erabakia hartzen duen morroia baizik.

Macpherson-en ikerleek diotenez, honen baladetan emakume asko ageri dira sufritzen edota hiltzen, eta honek, beraz, egilearen nortasunaren sadomasokismoaren bortitza adierazi nahiko luke. Berdina ote Monglaveren kasuan? Garbi dagoena da, Macpherson maila apal batetik Britania Handiko gizatalde aberatsenekin harremanetan egotera eta enkarguak edukitzera iritsi zela, edo bederen hauen zirkuluetan murgildu zela. Halaber, Monglave-k Frantziako Heziketari egindako zerbitzuen ordez, Chants Nationaux Basques eta Chants Nationnaux Béarnais-en deskubrimendua zela eta Gor-mutuen Inspektore izendatu zuela Gobernuak, eta lehen mailako ospea aurkituko zuela eruditoen artean. Baina ez zion honek luzaro iraun.

Garay de Monglave-ren joko apokrifogilea ez zen gelditu Altabiçar, Urthubiako alhaba eta Domingoren eresian, zeren Ministroari 1852an idatzi gutunean aurkezten zizkion ere berak 1821eko urriaren batean Hondarribiako kaputxinoen komentuan kopiatu omen zuen Annibalen kanta. Bi estrofa bidaltzen zizkion, eta hauek noski, Agosti Chahok 1845ean Ariel-en argitaratutakoak ziren. Lehena eta azkena. Bion artean beste sei ziren, baina hauen bertsioa frantsesez bakarrik eman zen Jean-Martin Hiribarrenek moldatu itzulpena eta Pierre Andiazabalen paperen artean neronek aurkitu eta plazaratu arte 1992an. Hau, jakina denez, Chahoren beste fantasia baino ez da, - alegia, Annibalek berekin Italian barrena eraman euskal soldadu batek moldatu kantuarena -, zeini sarrera eta bukaerako zuberotar herri kanta baten bertso ederrak erantsi zizkion.

11

5. Karlos Kinto komentuan (1857 a)

Gure Almanaka errebistan (1964) ageri den balada hau August von Platen-Halllermünde poeta erromantikoak sortu zuen alemanez Der Pilgrim von St. Just (1819) titulua eman ziolarik. Alemaneratik frantsesera norbaitek itzuli zuen eta honetatik euskarara. Hiribarrenen paperen artean aurkitua (1857). Hona nola dioen lehen bertsoak frantsesez eta euskaraz:

C´est la nuit et la tempête siffle de plus en plus,

Moines espagnols, ouvrez-moi la porte!

Euskaraz frantsesezko Saint Just, edo Yuste gaztelaniazkoa, alegia Karlos V. a enperadorearen erretiro lekuaren, monastegiaren izena moldatzaileak aldatu egin du eta Donaixti bezala itzuli du ikusiko dugun bezala:

Gaua da eta tenpesta, haizea marrumaka,

Donaixtiko komentuan norbeit bortari joka.

─ Idek, othoi, pietatez beilari huni barka!...

Eta hirugarren estrofan honelaxe dio frantses itzulpenak:

Préparez pour moi ce que votre maison peut offrir

Une robe de l´ordre et une sarcophage !

Euskal moldatzaileak, (Jean-Martin Hiribarren ote zen, bere paperen artean aurkitu zenez moldaketa edo alemana ere bazekien Agosti Chaho adiskidea ?) honela itzuli zuen poemaren bikoa hirurko bilakatuz:

Aphaila eni, hementxet kausi daizken bi gauza:

Fraile-arropa xuria eta zerraldo beltza,

Gela xume bat aski dut, barura janharitzat.

12

Eta azken frantses bikoa:

Maintenant je suis comme mort avant la mort

Et tombe en ruines, comme le vieil empire

.

Honako hirurkoan:

Jainko jauna, onhart zazu zure muthil landerra,

Enekin erhaustua da Inperio zaharra

Hil gabe huna ni hila, eta bakar-bakarra.

6. Hirur kapitainak (1858 a.)

Piarres Lafittek eta Louis Dassancek paratu Kantu Kanta, Khantore (1967) liburuan Elhorri xuriaren azpian bezala izendatzen dena, adibidez. Damase Arnaud-ek probentzalez egindako kantak bildu zituenean Chants populaires de la Provence liburuan (1862) Les Tres Capitanis bezala bataiatu zuen, George Doncieux-ek (1904) Celle qui fait la morte pour son honneur garder eta Henri Davenson-ek (1982), La Belle qui fait la morte.

Davenson-ek dioskunez, hau martxa kanta bat da, alegia, soldaduen artean moldatua XVII.mendean eta Frantzia osoan zabaldua, bai Bretainian, bai Okzitanian, bai eta Euskal Herrian.

Beha dezagun adibidez nola ageri den lehen bertsoa Canteloube de Malaret delako batek (1951) bildutako Lot-eko bertsioan :

Dessous le rosier blanc la belle s´y promène

Blanch´comm´la neige, belle comme le jour.

Trois jeunes capitaines lui vont faire l´amour.

Bitxia da nola Joseph de Canteloube-ren Anthologie des Chants Populaires Français groupés et présentés par Pays ou Provinces. (Durand & Cie, Paris 1951) Akademia frantsesak eta Arte Ederretakoak 1951an sarituan eta lau tomotan denaren Table des matières edo aurkibidean,

13

ageri diren probintzia guztiak tartean Le Béarn, La Gascogne eta La Corse baina ez Le Pays Basque, hamar kanta euskaraz bertan sartu arren (T. I, 272, 274, 295, 296, 297, 298,300, 345, 347, 349).

Azkuek kanta honen bi bertsio bildu zituen, eta beste bi Aita Donostiak. Zavalak, aldiz, hamabi, baina Agosti Chahok (1858 a.) bere eskuizkribuan (P. Urkizu, 2006, Chahoren kantutegia.) badu bertsio bat gure ustez zaharrena edo bederen testu frantsesa oso gertutik segitzen duena, eta honela hasten dena, hain zuzen:

Arrosa xuriaren artian anderia luak hartu,

Elhurra bezain xuririk, ekhia bezain ederrik,

Hirur kapitain zaudian khortez inganaturik.

KKK-n ageri den bertsioa honakoa da:

Elorri xuriaren azpian anderea lokartu,

Arrosa bezain eder, elurra bezain xuririk,

Hiru kapitainek deramate gortez enganaturik.

Anderia, neskatxa, ´la belle´ frantsesez, probentzalez ´belo filho´ garbitasunaren irudia bezala har daiteke noski, eta edergarri zenbaitekin konparatu ditu poetak: arrosa xuria, elorri xuria, elhurra, ekhia...

Hirugarren bertsolerroan ageri den Faire l´amour esamoldeak ez du esanahi, noski, ordain errazegi batez gaztelaniaz ´hacer el amor´ eta euskaraz ´amodioa egin´ oraingo gazteek diotenaren arabera, hacer la corte, khortea egin baizik. Aita Donostiak bere 191. zenbakian ordea, garbi dago ez duela konprenitu ongi edo berak edo edizioa prestatu duenak, zeren ematen duena gorkiaz engeyaturik den eta ez duen itzultzen.

Chahoren bertsioko bosgarren bertsoa desagertu egin da, KKK-n soldaduaren nahiaren betetzearen adierazpena agertzen baita: Aspaldian desir zünina orai düzia gogatü.

Badu, gainera, halako parekotasun bat neskatxaren ixtorioak Jesukristorenakin, hau bezala hirugarren egunean piztu egiten baita, ─ surrexit tertia die ─. Anderea hila bezala jo ondoren pizten da, eta

14

oihu egiten dio aitari, hilobia idek diezaion eskatuz, bere zergatia argitzen duelarik: Birjinitatea beiratu nahiz hila egona nüzü.

KKK-n auzapez eta apaiz bertso-biltzaileak, berdin dio, frantses originalean bezala hemen bukatu ordez balada, beren moral ukituari jarraiki, bertso bat erantsi beharrean aurkitu dira, eta sari gisara neskatxari aitak jaun gazte aberats batekin ezkonduko duela agintzen dio. Benetan sobera dagoena, dudarik gabe.

Doncieux-ek balada hau eskandinabiarren artean ere aurkitu zuen, eta antza denez hemendik Bohemiako eslaboengana pasatu zela, dio. Hala, bertsio txekiar batean neska moldabiarra da, eta hila bezala egonen da ere amorante turkiar batengandik ihes egitearren. Leku bakoitzean tokiko berezitasunak ditu, beraz.

Juan Mari Lekuonak bere Oiartzungo kantutegia bertako herri memoriatik (1999) liburuan dioenez, Errenteriako ehiztari batzuek Etxalarren ikasi zuten aldaera bat eta Oiartzunen landatu, hau sei bertsotakoa delarik.

Bestalde Chahoren aldaeran eta KKK-n bigarren bertsoan ageri trozatü, trozaturik aditza, Lot-eko bertsioan ageri ez dena, eta etorkiz troussa-tik ´bildu´, (´envolver´gaztelaniaz) letorkeenak pentsarazten digu aldaera gaskoin edo biarnesaren bitartez sartua izan zitekeela gurean. Interprete kantari ugari izan ditu frantses musikan, hala nola Mouloudji, Serge Kerval, Jean-François Dutertre eta euskal munduan Anje Duhalde.

7. Neska ontziratua (1858 a.)

Zavalak hamasei bertsio ezberdin ematen digun arren denak Brodatzen ari nintzen... sailean sartzen dizkigu, zein den KKK-n ageri den titulua ere eta lehen bertsolerroaren hasiera bertsio batzuetan, Jon Kortazarrek, aldiz, Neska Ontziratua bezala izendatzen du Julio Caro Barojaren omenaldi baterako egin artikuluan. Doncieux-ek L´Embarquement de la Fille aux chansons, Claude Roy-k aldiz, La fille des sables, Ternuako bertsioetan Charman Matelot, eta bertsio katalanetan El Mariner bezala ageri zaigu. Gaztelaniazko bertsio laburtuan, zeinek

15

baduen beste bat luzeagoa sefardieraz, El Conde Arnaldos, bezala ezagutzen da.

Neskaren bahiketa eta honek bere buruaz beste egitearen ixtorioa oso zabaldua dago mendebaldeko literaturetan eta badu antzekotasunik Hirur kapitainak baladan ageri den gaiarekin. Bretoieraz ere azaltzen da hiru aldaera dituen gwerz batean. Hemen kortsari ingelesak Bretainako kostara jaisten dira eta neska gazte bat bahitzen dute. Neskatxak bere ohorea salbatzearren kapitainari eskatzen dio zubitik paseatzen utz dezan eta halako batean bere burua itsasora botatzen du. Bertsio batean arrain batek ur gainean, axalean mantentzen du eta itsasertzeraino darama bizirik. Noski, bukaera honetan nabarmena da koplariak ixtorioaren happy end, amaiera zoriontsu baten bila dabilela, eta Bibliako oroitzapenak dakarzkigula, alegia, Jonas eta Balearen ixtorioa.

Leit motiv delakoa, gai nagusia garbi dago frantses bi bertsolerro hauek biltzen duten elkarrizketan datzala :

─ La chanson que vous dites la voudrois bien savoir.

─ Entrez dedans ma barque et je vous l´apprendrai.

Ozeano Atlantikoa iraganik balada Ternuan honela kantatzen zen:

La chanson que vous chanter, j´aimerais de la savoir (bis)

J´aimerais de la savoir sur le bord de l´île.

J´aimerais de la savoir sur le bord de l´eau.

Toujours près des vaiseaux, charmant matelot.

Eta horrelaxe bukatzen dute gainera bertso guztiek, charmant matelot, alegia, txo ederra. Dena den Neska Ontziratua bezala izendatuko dugun balada hau gurean lehen aldiz Chahoren kanta bilduman bi aldaeretan ageri da (ff.161-164). Batean lehen bertsoak honela dio:

Aldi batez ari nündüzün sala baxian brodatzen,

Ezkutari bat entzun nizun galeriati khantatzen,

16

Galeriati khantatzen eta kobla ederren emaiten.

Eta besteak beste honelako sarrera dauka, ezkutaria jada kapitan bilakatu delarik:

Aldixe batez nenguelarik sala baxian brodatzen,

Kapitain entzun dizut itxason gainen khantatzen,

Itxason khantatzen eta kobla eijerrik emaiten.

Europako beste literaturetan ere ageri zaigu kanta hau, esan dugunez modu eta era ezberdinetan. Adibidez, katalanez El Mariner bezala bataiaturiko kanta bertso hauekin hasten da:

A la vora de la mar

n´hi ha una donzella

que brodava un mocador

que es per la reina...

Frantsesez, Roy-ren La fille des sables bezala deitu bertsioan honelako sarrera dauka :

Dans la ville des sables

Y a-t-un ´fille à marier.

Sur le bord de la mer,

Elle est là qui écoute

Le marinier chanter.

Badu ere parekotasunik gaztelaniazko El Conde Arnaldos erromantze ospetsuak, zeinen bertsio anitzetarik batek honelaxe dioen bere bukaeran :

─ Por tu vida el marinero digasme ora ese cantar.

Respondióle el marinero tal respuesta le fue a dar:

─ Yo no digo mi canción sino a quien conmigo va.

17

Eta sefardiek badute beren errepertorioan italierazko aldaera, zeinek kantinela eta guzti honela dioen:

La bella monta in nave

Kominsyya a navegar,

Laran, larin don dela,

Kominsyya a navegar.

Sefardien literaturan aditua den Armestead irakasleak dioen legez, italierazko mailegu horiek adierazten digute behin berriro, poesia tradizio honen multikulturalismoa, alegia, poesia mota hau era berean izan zitekeela hala hispaniarra nola atzerritarra. Euskal kantagintza ere ez zen gelditu mendebaldeko kanta mugimendu hauetatik kanpo, baina itzultze eta moldatze berriz, modua berezia erabiliz. Hala frantsesezko madarikazioa, Maudite soit l´épée et celui qui l´a forgé e ! hiru modu hauetan agertzen zaigu: Maradika dakiola arotzari besua!, Maradika dakiola dendariari orratza! eta Deabru gaiztoak eraman deiela dendariari honen jostura!

8. Errege Jan (1869)

Erdi Aroko mundu tragiko, fantastiko eta basarekin loturik bada ere beste balada bat, zeinaz hasten diren frantses kantu bilduma asko, alegia, Le Roi Renaud, euskaraz Errege Jan bezala ezagutzen dena.

Martin Pénet-ek (1998) XV. mendekotzat jotzen du, eta zabalduenetarikoa omen Frantziako lurraldeetan. Davenson-ek bere aldetik dioskunez, baliteke Ipar Herrietako folkloreari mailegaturik izatea, ezen Elveskud edo Sire Olav-en zati bat dirudien. Hemendik Faeroer uharteetara, Eskoziara eta azkenik Bretainara gwerz bat sortuz igaro zen, azken hau Comte Nann izenez ezaguna. Eta antza denez, Breizh herrialdetik frantses eremura pasatu zen. Davenson musikologoaren ustez duen aidea Ave maris stella kantu gregorianoaren moldatze askea besterik ez da, zein era berean Bach-ek harmonizaturiko Erschienen ist der herrliche Tag koru luteranoaren etorkian dagoen.

18

Hona ematen digun baladaren ibilbidea eta emaitza zenbaiten eskema (Davenson, 105)

ELVESKUD (Eskandinabia)

/↓\

Färöen ? wende

↓ ↓ ↓

Colvill (Eskozia) Nann (Bretainia) Hermann (Txekia)

↓

Renaud (Frantzia)

/↓\

Jean (Euskal Herria) Pedro (Espainia) Ramon (Katalunya) Anzolin (Venezia)

Euskal bertsioak bi dira. Bat De la Villéhelio andereak bildua eta plazaratua Souvenir des Pyrénées liburuxkan (1869) Alargunsa titulupean zazpi bertsotan eta Ene ama, otoi, errazu bezala izendatua Zavalarenean. Bestea, hamaika bertsotan Charles Bordes-ek jasoa 1898an La Tradition au Pays Basque artikulu bilduman. Ohi bezala izena aldatua izan arren, testua ez hainbeste, ikusiko baitugu lehen eta azken bertsoak konparatuz ereduari jarraikitzen diola zuzen-zuzen :

Le roi Renaud de guerre revint

Portant ses tripes dans les mains ;

Sa mère était sur le crêneau

Qui vit venir son fils Renaud.

Errege Jan, zaoriturik,

Jin izan da armadetarik,

Am´andria baratu ziozu

Etxian alagerarik.

Nahiko modu traketsean egina dela itzulpena esango genuke ez baita errespetatzen adibidez bertsoak beharko lukeen bertsolerroen kopurua, batzuetan bost baititu lauren ordez, eta errimarik gabeko bertsolerro anitz baitago. Dena den, honek berak adieraziko liguke ez

19

dela jakintsuen emaitza, herriarena baizik. Hona, azken ahapaldiaren erkaketa :

─ Terre, ouvre-toi! Terre, fends-toi!

Que j´aille avec Renaud mon roi!

Terre s´ouvrit, terre fendit

Et ci fut la belle engloutie.

─ Lur santia erdira bedi,

ni ere barnen sar nadin.

Lur santia zen erdiratu,

Ni ere barnen sartu,

Espus jaüna bexarkatu,

Jinko Jaüna dela laüdatu. (De la Villéhelio, 1869)

─ Lur saintia, zerr´adi,

Ni barnen bara ahal nadin !…

Lur saintia da zerratu,

Ni errege Janeki baratu. (Bordes, 1890)

Argi eta garbi dago, bada, nolako funtzionamendua ereduarekiko hartzen duen koplari moldatzaileak. De la Villéhelio-ren bertsioan, ixtorioaren in medias res sartzen da, zehazkiago esateko, frantses bertsioaren seigarren bertsoan elkarrizketa ama eta alabaren artean hasten denean. Bordesenean, aldiz, hasiera-hasieratik jarraikitzen dio ereduari. Baladen mundu zabalean frantses bertsioa La complainte du roi Renaud bezala ezagutzen badugu, gurean ez genuke aipatu behar, ene uste apalez, Ene ama, otoi, errazu, edota Alargunsa tituluaz, Errege Jan bezala baizik.

9. Judu herratua (1927)

Hel diezaiogun orain beste kanta bati. Carlos Cid ikerleak esaten digunez, garbi dago Judu herratua balada ere konplainta frantses baten

20

itzulpena dela. Euskaraz badira aldaera ezberdinak (Barbier, 1933, Azkue, T. IV, XXI zkia, Donostia, T. VII, 617. zkia, KKK 145, Satrustegi, 1967), non ikus daitekeen itzulmodu ezberdinen funtzionamendua. Ikus dezagun. Honela dio frantses orijinalaren 11. bertsoak:

- Isaac Laquedem

Pour nom me fut donné ;

Né à Jérusalem,

Ville bien renommée,

Oui, c´est moi, mes enfants,

Qui suis le Juif errant.

Aita Donostiak, aldiz, Atharratzen 1927an bildu zazpi bertsotako kantan 11.a 3.a bilakatua da eta honela jasotzen du:

Bai, Isaak Lakeden

Düzü ene izena,

Jerüsalemen sorthia,

Herri hanitx aiphatia,

Jesüs jaunak haitatia.

Eta ni hanko semia,

Bethi malerus nizana,

Mündian paregabia!

Barbierrek eta Dufau-k emandako bertsioak originalaren 24 bertsoak ditu itzuliak eta 11. bertsoa honela itzulia:

-Izraelgo hirian izan niz deitua,

Jerusaleme famos hirian sortua,

Satisfa bedi beraz zien izpiritua,

Jaunak, ni nuzie bai, Judu erratua.

Beraz, ohar gaitezke koplari lapurtarra eta zuberotarrak aski molde ezberdinetan itzuli dutela originala, baina bada bertso bat non

21

originaletik bereizteko biek hartu duten bide bera, alegia, erromesari hiritarrek eskaintzen diotenean un pot de bière fraîche, biek zerbezaren ordez ardoa itzultzen dute, zehatzago esateko, Barbierrek arnoa eta Bedekarrats Atharratzeko zapataginak ardu. Hona bertsoak:

─ Entrez dans cette auberge

Vénérable vieillard,

D´un pot de bière fraîche

Vous prendez votre part.

Barbier & Dufau:

─ Sar zaite ostatura gurekin, gizona,

Izanen duzu edatera arno gorri ona…

Eta Atharratzekoak:

Gizon zahar hunesta, sar tzite ostatiala,

Guri plazer egitera, ardu dügüno botilan.

10. Marieder Salagoiti (1958)

Gure Almanaka-n aurkeztu zen lehen aldiz balada hau, hurrengo urtean Herria astekarian berriro agertu zena eta frantsesez La belle Marquise edota La marquise empoisonnée bezala ezagutzen dena, alegia markesa pozoindatuaren ixtorioa kontatzen duena. Ezaguna da Pireneetako Ossau bailarako kanten artean (Th. De Puymaigre, Romania 1874: 89-102), beraz zabalkunde handia du Frantzia osoan Doncieux-ek zehazten duen bezala. Hona adibidez poemaren bi bertso eta nola itzultzen dituen euskal moldatzaileak:

Frantsesez:

─ Marquis, tu es plus heureux qu'moi, (bis) / D'avoir femme si belle !

Si tu voulais me l'accorder, / Je me chargerais d'elle.

22

─ Sire, si vous n'étiez pas le Roi, (bis)/ J'en tirerais vengeance !

Mais puisque vous êtes le Roi, / A votre obéissance ...

Euskaraz:

─Nik ez diat hik bezala hain emazte ederrlk:

Utz bahezat, zer fortuna andre horrek eta hik!

─ Jauna, konde ez bazine, jal nezake ezpata:

Nausi baten aintzinean nola egin dakita?

Ikusten dugunez, frantses markesa euskal kondea bilakaturik da. Frantses bertsioetan ez zaigu ageri izenik, baina euskal moldatzaileak gaia gerturatzearren edo Marieder eta Salagoiti izenak asmatu ditu. Halaber 11. eta 12. bertsoak apaiz edo moralista baladagileak erantsi moral leziokoak dirudite. Badute ere bertsuok oihartzun urrunik pozoindatze ixtorioekin, hala nola Egun bereko alarguntsa baladareki eta Gabrielle d´Estrées noblearenarekin, zeina izan baitzen pozoindatua 1599.urtean.

11A. Gaxuxa (1960)

11B. Yolanda (1965)

Aipatu Patrice Coirault kantu biltzaile frantsesaren liburuan (BNF 2013), Chansons françaises de tradition orale deituan, non 1900 testu eta melodia biltzen dituen Marlène Belly eta Georges Delarue ikerlariek berrikusi eta osatuak 1904. urtean bildua bezala ematen digu Germaine izeneko kanta, 53. sailean, Aventures de mariage, traverses, retours bezala izendatuan, eta esan genezake euskaraz Gaxuxa eta Yolanda kanta beraren bi bertsio nahiko hurbil direla. Gaxuxa Herria-n agertu zen XXX delakoak sinaturik 1960an, eta Yolanda 1965ean zenbait aldaeratxorekin, berdin sinaturik baina 1868ko kopia dela adiraziz. Gaia senarraren seinaleak, alegia, senarraren itzuleran hau ezagutzeko eraztuna den seinalea, beraz, odiseiko sailean sar dezakegun horietakoa.

23

─ Oh ! donc bonsoir, Germaine, / - Bonsoir monsieur aussi.

─ T´en souviens-tu, Germaine, / Que ton anneau cassit,

Montre-la ta moitié, / Voici la mienne aussi.

En montrant sa moitié / Cet anneau s´est soudé.

─ Ouvrez, ouvrez les portes, / Haussez mes pont-levis.

Le voilà qui arrive / Le plus grand d´mes amis !

Hona Gaxuxaren moldaketa:

─ Gaurkoz, othoi, Gaxuxa, idek senharrari!

─ Ba, bainan zuk lehenik emadazu niri

Bernaton zirelako zerbait ezaugarri.

─Egun batez erhia neruntzun tinkatu;

Erhaztuna bi zathi eginik gertatu,

Zuk bat atxiki eta bertzea nik hartu…

─Huna, ene Gaxuxa, erhaztun erdia !

Hau loria, Bernaton, hau alegrantzia!

Heldu nauzu atherat, oi senhar maitea!

Eta Yolandaren aldaera:

─Orhoit zira, Yolanda, tinkatuz erhia,

Egin zela bi zati zure erheztuna.

Nik zati bat hemen dut, zuk hor bigarrena.

Oi zer alegrantzia, jeiki berehala!

Senharrari athea idek dadiela!

Etxean zoin den goxo emazte fidela!

Hogei estrofa dauzka frantses bertsioak, Gaxuxak aldiz hamahiru eta Yolandak hamabi, eta frantses lehen bertsolerroak La petite Germaine / Mariée à dix ans, dio, zeina gehiegixko irudituko zitzaion moldatzaileari eta Gaxuxa / Yolandari hamabost ematen dizkion.

24

12. Banbroxeneko nausia (1962)

Balada edo kantu xahar honek edizio ezberdin zenbait izan ditu. Lehenik Piarres Lafittek Baionan zuzentzen zuen Herria astekarian (1962-VII-23, 4.) eta gero Aingeru Irigaray-ek Diario de Navarra (1975-V-25) Iruñean. Honek, ordea, badu ohartxo bat erantsita: J.H. deitu batek 1897. urtean egina. Aski interesgarri zaigu, zeren agian ikerketa bide bat idekitzen baitigu. Testuaren taxuera delarik ez dirudi Eskualduna astekariko Jean Hiriart Urruty (Hazparne 1859-1951) daitekeenik, (edo bai), eta beste apaiz baten Julien Heguyrena ere bururatzen (Aiherre 1860-1930) Santagrazi, Beskoitze eta Arrokiagan ere egona, eta zeinaren biografitxoa egiterakoan Lafittek honakoa dioen: Kazeta andana bat irakurtzen zituen zokoz-zoko, berrixka eta bitxikeria keta. Aurkitu arau eskuaraz ezartzen zituen. Gehienetan iratxikitzen ziotelarik han-hemenka biper eta gatz. (Julien Héguy apheza, Baiona 1930)

Gaia zabaldua da erromantzeroan, frantsesez, Coirault-ek, Le mari qui revient du bois, deitzen du. Batzuetan itzultzean basotik ohean emaztea apaizaren besoetan aurkitzen du, gurean auzoko mutilarenean izango da. Hona bada, frantses bertsioa eta euskarazkoa:

Il trouv´sa femme couchée / Un grand moine entre ses bras.

─ Ta soupe, elle est sur la table, / Ton petit morceau de lard.

Etxean sartzearekin, arrosa ta klabedin,

Kattalin atzemaiten du auzoko mutilarekin.

Buruz-buru jaten zuten, arrosa ta klabedin,

Dafail xuria emana jaki et´arno finekin.

Deabruek zeramaztela, arrosa ta klabedin,

─ Hau ase eta ni gose, zer zautzu hortaz, Kattalin?

XVI. mendeko pintura flamenkoetan ageri den bezala, azkenean Simun adardunak akuluaz astintzen ditu Kattalin emazte eta auzoko mutila. Bukaera frantsesez honela ageri zaigu Il était un petit homme kantu aski zabalduan: Ell´mangent tout la crême / Ell´disent que c´est les chats.

25

Euskaraz bi estrofetan honela moldatu dena:

Jauna kanpoan delarik, arrosa ta klabedin,

Esne-gain guzia jaten bi mila atseginekin.

Gero jauna afaitean, arrosa ta klabedin

Gatuak indu erranik, hor konpon gezurrarekin.

13. Neska orein bilakatua (1965)

Komenta dezagun orain gaitzat orein bilakatzen den neska daukan balada, edo lehen bertsolerroaren hasieraren arabera Zavalak Ura ixuririk sorginen bidean bezala izendatzen duena. Lehen aldiz Lafittek argitaratu zuen 1965ean, eta honetaz mintzatu dira besteak beste, euskal alorrean, Txomin Peillen, Koldo Biguri eta Jon Juaristi.

Kontatzen digu Juaristik nola Lafittek "Atlanta-Pirene-etako sinheste zaharrak" artikulu barnean argitaratu zuen iturria adierazi gabe. Nondik etor zitekeen euskal lehen bertsolerroa pentsatuz ohartu nintzen Martin Pénet-ek plazaratu Mémoire de la chanson. 1100 chansons du Moyen-Âge à 1919. (1998) liburuan hamaseigarren mendeko kanten artean ageri dela hau, eta titulua La blanche biche edo M´envoient jeter de l´eau dela. Eta garbi dago Malicorne abestaldeak (Gabriel Yacoub, Marie Yacoub, Hugues de Courson eta bestek) erabili duen bertsioa (1977) Gabriel Jacoub-ek eta Juaristik ematen diguten bertsioa dela gertuena euskal baladatik. Hona konparatuz bion lehen bertsoak:

M´envoient jeter de l´eau dans le chemin des fées

Ils m´ont donné un don qui m´a toujours resté,

Je suis fille le jour et la nuit blanche biche,

Tous les jours les gens du château me pursuivent.

Ura isuririk sorginen bidean,

Dohaina bildu dut Bazko arratsean,

26

Gauaz Maddi nüzü, egunaz oreina,

Etxeko zakurrek xerkatzen nutena.

Lotura nabarmena da. Beraz, frantsesez batipat La Blanche Biche bezala ezagutua badirudi Normandia eta Mendebaldekoa dela, zelten mundukoa, hain zuzen, eta badela suediar balada bat ere gai antzekoa ukitzen duena. Patrick Coirault frantses kanta honen biltzaileak laurogei bertsio aurkitu ditu. Cidek garbi utzi zuen ez zuela ikustekorik batere Lanzarote y el ciervo del pie blanco gaztelaniazko erromantzearekin, eta frantses testuarekin lotu behar zela.

Garbi dago Juaristi eta Biguri irakasleentzat ez dela testu hau aztertu behar Peillenek bezala modu nahasi eta konparatismo antropologiko zaharkituan, horretarako bidea Lafittek berak ematen bazion ere. Zuberoa edo Baxenabarreko poeta erdiprofesionalen batek moldatutzat jotzen du Juaristik, baina oso denbora gertuagoan idatzia.

Leesome Brand bezala ageri zaigu Child-en bilduman eta garbi dago honekin ere lotura baduela, hots, eskoziar baladekin, honela baitio:

Ye´ll take your arrow and your bow,

And ye will hund the deer and roe,

Be sure ye touch not the white hynde,

For she is o the woman kinde.

Arkoa eta fletxa hartuko dituk, eta oreina eta basauntza ehizatuko. Baina kontuz, ez ezazu orein xuria uki, emazteen klasekoa da eta.

Hona ehizatu ondoren eta denak mahaian direlarik, zer dioen Maddik bere anaia Jakesi (Marguerite et Renaud bertsio frantsesea n):

─ Vous n´avez qu´à manger suis la première assise

Ma tête est dans le plat et mon coeur aux chevilles,

Mon sang est répandu par toute la cuisine,

Et sur les noirs charbons mes pauvres os y grillent.

27

Euskaraturik honelaxe gelditu zen:

─ Afal, afal, Jakes. Ni nuk hor lehena,

Ene haragiaz betherik dupina.

Ama sala zolan, nigarra begian,

Puinala sartu du bere bihotzean.

Garbi dago metrikaren arabera frantsesez zortzi hiruko edo hamabi biko direnak euskaraz laburtu egin direla lau laukora. Lakonismoa eta trinkotasuna deitzen zitzaion honi. Bestalde, ageri da pertsonaia bat euskaraz frantses bertsioan ageri ez dena eta eman behar duena gertaerak sortzen duen tristuraren neurria, hots, tragediaz oharturik bihotzean puinala sartzen duen ama.

14. Sartu da soldado bat (1965)

Herria (1965-VII-15) astekarian zortzi bertsotako kanta hau aipatu Patrice Coirault (2013: 282-283) folkloristaren bilduman Un jeune soldat se rend de guerre bezalako titulua Dakar eta sei bertsio ezberdin ematen dizkigu Tante Eléonore, 1903, Aida Talbot 1904, P. Brunet 1907, Adélaïde Bluteau 1913 eta Marie Mone 1906 informatzaileengandik bilduak bezala jozen ditu. Hona bi bertso Céléstin Augék emandako bi bertso Ruypeirousen 1906an:

Il s´en va tout droit à l´auberge,

Se mit à boire et à chanter,

La belle hôtesse a souspiré.

─Que pleurez-vous, la belle hôtesse ?

Regrettez-vous ce bon vin blanc

Que le soldat boit sans argent ?

─ Ostalertsa, zorteak deitu nau hunara

Urrikariz indazu othoi edatera

─ Huna pinta bat arno, egarri bazira

28

Trala, tralera, tralera

Perreka soinean.

Soldadoa hasi da xurgaka edaten,

Eta edan artean kantu bat emaiten.

Ostalertsak nigarrez dako so egiten.

Trala, tralera, tralera

Perreka soinean.

─ Zer duzu ostalertsa, nigar egiteko

Ala arno hau dolu zaizu enetako ?

─ Ez jauna, etzait dolu, sustut zuretako.

Trala, tralera, tralera

Sustut zuretako.

Doncieux-ek complainte militaire-delakoen artean ezartzen du, eta dio gerratik itzultzen den senar soldadoaren zikloa tradiziozko poesian garrantzitsuenetarikoa dela. Eta aldaeretako batean ageri da nola dagoen emaztea (edo ostalersa) berak utzitako haurrak baino gehiagoz inguratua (Orain hirugarren bat ikusten dut hemen, B.6-3) eta ondorioz alde egingo du berriro.Ixtorio arrunta da, noski, alegia, gerra luzeetarik edo nabigazione urrunetarik itzultzerakoan senarra, honek emaztea albisterik ezean eta senarra hiltzat jo ondoren berriro ezkondua aurkitzea eta isttilua sortzea har bere lekua etxean erreibindikatzean.Gai hau tratatu izan dute besteren artean Balzac-ek Le Crononel Chabert nobelan, Zolak Jacques Damour nobelan, eta Guy de Maupassant-ek Le retour ipuinean laburrean. Arazo etikoa larria da eta eztabaida erlijioso-zibilari soluzio ezberdinak emango dizkiote. Kanta frantsesean soldadua errejimentura itzuliko da, eta berdin euskarazkoan:

Soldadoak basoa hustu zuen kolpez,

Milesker erran gabe xutitu nigarrez,

Etxetik eskapatu gerlara beharrez.

Beste soluzio bitxia da, alegia, emazteak jakin arren ez dela senarra etxeratzen zaion soldadua, hau onartzen duena, eta Le Retour de Martin Guerre, filmak kontatzen duena. Antza denez Hendaian

29

1524. urte inguruan jaiotako Martin Daguerreren ixtorioa erreala izan zen eta zineman 1982an, Daniel Vigne-k zuzendurik, Gérard Depardieu eta Nathalie Baye aktore-aktoresekin ondua, arrakasta handiz.

15. Hiru soldado gazte (1967)

Honen ereduak, besteak ez bezala, egile ezaguna du, jaioturtea eta titulua ere bai, Gustave Nadaud-ek 1858an hitzak eta doinua sortu baitzituen Les trois hussards izenpean, eta dituen frantses interpretari anitzen artean bada bat Hirigaray izenekoa (1932). Gustave Nadaud poeta eta konpositore frantsesa Roubaix-en jaio zen 1820an eta Parisen hil 1893an. Negozioak utzi eta poesiara eta musikara moldatu zuen bere burua, hainbat lanen artean Chansons (1849), Encore des chansons (1873) eta Nouvelles Chansons (1889) plazaratu zituen. Béranger ospetsuaren estilokoa da, eta kantez aparte operetak, komediak eta eleberriak sortu zituen. Hona nola hasten diren lehen bi bertsoak frantsesez eta hona ere zein egokiera ematen dion koplari euskaldunak:

C´étaient trois hussards de la garde

Qui s´en revenaient en congé;

Ils chantaient de façon gaillarde

Et marchaient d´un air dégagé.

─ Je vais revoir celle que j´aime

C´est Margoton, dit le premier.

─ C´est Madelon, dit le deuxième.

─ C´est Jeanneton, dit le dernier.

Hiru soldado gazte gerlan ibilirik,

Etxerat heldu ziren su-tokietarik,

Arin zuten gogoa, bihotza berorik,

Ahora dena kantu, ohi alegerarik.

─ Bai, gure beha daude gure izarñoak,

Kattalin duk neurea, erran du lehenak.

30

─ Madalen duk neurea, dio bigarrenak.

─ Neurea Jana-Mari, aithor du azkenak.

Bertsoz bertso bederatziak itzuli edota moldatu egin ditu koplariak, bukaera oso tristea duen kanta, Errozu amattori goraintzi, adio! / Gerlan ari naizela erregerendako, / Ez naizela gerlatik nihoiz itzuliko.

Lehen aldiz KKK-n argitaratu zen dakigularik eta Argizagi ederra… bezala kanta daiteke. Jakina denez, 1870ean Anton Abbadiaren Lore Jokoak gerra zela eta ez ziren ospatu, baina hurrengo urtean Saran eman ziren eta poema pila aurkeztu zen gerra gaitzat harturik, adibidez: Joanes Berjesek Gerla ondu zuen, Jean Iribarnegarayk "Xetre hazpandarra" bezala ezagutuak Galde onari prest, Joanes Etcheto errejentak Soldado mobila, Harrietek 1870an soldadu, Piarres Ibarrartek Soldado ondoa...

Ikusten denez kasernetan bazuten kaier frantsesak kopiatzeko astia eta hauek euskaratzeko edota moldatzekoa ere denbora sobera. Margoton, Madelon eta Jeanneton frantsesez, Kattalin, Maddalen eta Jana-Mari dira euskaraz bilakatu

16. Kapitaina eta barbersa Janamari (1967)

Azter dezagun orain beste balada bat: Kapitaina eta Barbersa Janamari izenda dezakeguna. Bladé-k gaskoinez eman zuen honen bertsioa eta Gaston Guillaumie-k frantsesez Gaskoinako kantak eta dantzak bildu zituenean (1945). Titulu hau ezarri zioten biek Lou Capitani de Casteljalous, Le capitaine de Casteljaloux, eta Davenson-ek ere ematen digu doinu eta guzti La belle barbière izenez, azpimarratuz Cloirault-ek dozenerdi bat aldaera bederen aurkitu zituela.

Guillaumie-ren ustetan erlijio gerlen garaikoa dugu kanta, eta bertan La Rochelle, protestanteen hiri ospetsua eta Casteljaloux, Albreteko dukatuarenaren arteko harremanak aipatzen dira.

Ezagutzen dugun bertsioetarik euskarazkoa (Herria, 1967; Oihenart, 2000), da luzeena, hemezortzi bertso baititu. Pierre Duny-

31

Pêtré (Donibane Garazi 1914-2005) doniandar eta Euskaltzaindiko urgazle zenak bildua. Gaskoinez honelaxe amaitzen da kanta kapitainak barbersaz maitemindurik berekin eraman duela adierazteko:

Aquí coumo de La Rouchèlo,

Biro bigouza bigouza doundèno,

S´en bengouc a Casteljalous

Biro bigouza bigouza dondon.

Alegia, Casteljaloux utzi eta Rochellara joan zela ile-apaintzailea. Gureak Donibane Garazitik Lukuzeko jauregira eginen du bidaia. Lukuzeko familia Agramontarrekin batera Ipar Euskal Herriko indartsuenetarikoa izan zen mende anitzez eta Ostabat eta Lantabat besteak beste, bereak ziren. Bidaia hamaseigarren bertsoan honela gelditu zitzaion koplari moldatzaileari:

Kapitainak hartu zuen Janamari zaldian,

Lukuzen egin dukete bizi on jauregian.

17. Ernaut eta Irma (1968)

Gure Almanaka-n 1968an plazaratu ixtorio edota kantu xahar hau, antza 1891-eko kaier batetik jasoa, frantsesez titulu ospetsua du, Renaut le tueur de femmes. Doncieux-ek aipatu liburuan bertsio ugari jasotzen ditu bai oïl bai oc eremukoak. Eta azpimarratzen duenez andre hiltzaile dena Renaud hori, euskaraz Ernaut bilakatua, andre baten engainuz hila gertatzen dena, Eskandinabiatik Espainaraino, non gaztelaniazko bertsio bat baden 1550a baino lehenagokoa. oso zabaldua dago Europako bazter guztietan. Ematen duen genealogia etorki-zuhaitz eta adarrena honakoxea da:

32

HALEWIJN (Herbeherak)

↓

Olbert (Alemania) --------------Ulvert (Eskandinabia)

↓ ↓ ↓

Eslabia La Monferrina (Italia) Elf-Knight (Ingalaterra)

↓ ↓

Rico Franco (Espainia) Renaud (Frantzia)

↓

Ernaut (Euskal Herria)

Hona bada Doncieux-ek sortu testu kritikoaren bi bertso eta euskarazkoaren moldaketak:

Quand sont venus à mi-chemin:

─ Mon Dieu! Renaud, que j´ai grand faim!

─ Mangez, la belle, votre main;

Car plus ne mangerez de pain.

Quand sont venus au bord du bois:

─ Mon Dieu! Renaud, que j´ai grand soif!

─ Buvez, la belle, votre sang,

Car plus ne boirez de vin blanc.

Bide-nabar printzesak erran du trixterik:

─ Ernaut, gosetua niz: jan niro gogotik !

─ Irma, zure eskua jan-azu gordinik,

Ez baituzu gargero izanen ogirik!

Oihanerat heltzean printzesak beretik:

─Ernaut, egarri bainiz, baduzuia urik?

─ Irma, zure odola edan-azu berik,

Ez baituzu gargero edanen arnorik!

Euskal bertsioak hamaika estrofa ditu Doncieux-enak bezala. Eta beste aipamen anitzen artean gogoratzen digu zein nolako

33

antzekotasuna duen Bibliako Judith eta Holofernesen ixtorioarekin, nobela aberkoiarekin, non Judith-ek engainuz Betulia salbatu zuen Holoferne jeneralisimo paganoaren atzaparretarik. Hebraierako Judith, hain arrakastatsua izan zena arte ederretako (pintura, musika, teatroa…) munduan, frantses bertsioan La Belle, bilakatu da, eta euskarazkoanetorki germanikoa duen eta Jainkoari kontsagaratua esan nahi duen Irma. Patrice Coirault-en bilduman Renaud le Barbe-bleu, Bigarren izen honekin aski ezagunago dena. Gaztelaniazko Rico Franco bertsioan mendekuaren arrazoia, ez da ohorea besteotan bezala, baizik eta Aita eta anaiak mendekatzearena, sendiarena alegia.

18.Marisants Bidartekoa (1974)

Honela izendatu dugun balada hau Gure Almanaka-n argitaratu zen ere 1974-ean eta lehen bertsoaren hitzak diren arren gaia Marinel gisa jantzi neska-ren ixtorioa kontatzen da bertan. Patrice Coirault-en frantses bilduman La belle qui prend l´habit d´un matelot deitzen da titulua. Hona bertso batzu frantsesez eta euskal moldaketa

Le capitaine est enchanté

D'avoir à son bord un si beau jeune homme

Lui dit: ─ Mon Jeune matelot,

Vous allez partir à bord de mon vaisseau

En voyant votre belle taille

Vos beaux yeux et votre blanc visage

Ça me fait toujours rappeler

Que vous ressemblez mon-aimable beauté.

Monsieur, c'que vous me dites là,

Vous me badinez, vous me faites rire

Je n'ai ni frère. ni parent,

Je suis embarqué au port de Lorient.

Ez ditu ez zazpi urte etxen pasatu nahi,

Gantxume ikusi gabe beti nigarrez ari,

34

Gizon bezti izan zaio untzi-kapitainari:

─ Jauna, otoi, har nezazu ni ere itsasturi!

─ Gaztetto iduri duzu bizar izpirik gabe,

Begiak ere ditutzu, ez biziki herabe,

Bainan gorputzez, ala fe, lirain mendrexko zare,

Ederrez emaiten duzu egiazki anddere.

─ Jaun kapitana, irria heldu zait ezpainera

Holandres umexurxa naiz paperen arabera,

Angles marinel batzuek bildu beren untzira

Eta gero untziz untzi heldu portu huntara.

Zazpi urte itsasoan igaro ondoren bere maitea duen Ganxune Donibandarraren ondoan, neska zela inoiz salatu gabe, itzulitakoan eta ohartzerakoan nor zen, elkar besarkatzen dute eta eztaiak Bidarten ospatuko dituzte marinelek kapitaina gomitatua izan zelarik.

Neska soldadua-ren beste moldaketa bitxia dugu, beraz, aski loturik frantses originalari, bertako zortzi bertsoak beste zortzi euskarazko dituelarik, han izen propiorik gabe baina hemen izan gertuagoak eta tradizioa oroitarazten dizkigutenak, hala nola Bereterretxeko Marisants.

19.Andere okina (1978)

Bigarrena Andere Okina izango da. Lafittek hamahiru bertsotako kanta hau plazaratu zuenean 1978an, Bilintxen ehunurteurreneko omenaldian eta "Amodiozko kantuak Lapurdin, Baxenabarren eta Ziberoan" artikuluan honela aurkeztu zuen Pierre Topet Etchahunen Maria Solt eta Kastero eman ondoren:

Horrek ez du erran nahi ez dela euskaraz aurkitzen ahal, kantu gizen gordinagorik. Egun egunean ahantzixeak dira. Lehen, bakar batzu baziren Frantziako kazernetan usatu kantore zikinetarik guti edo aski aldatuak. Ez dut uste behin ere publikatuak izan diren. Funtsean, ez zuten merezi ere, ene gustuko.

35

Ezagutuena zen Baxenabarreko xoko batzuetan hitz hauiekin haste zena: "Zer ari zira, amaso, hola beti guri so?". Kondatzen zuen nola atso baten baratzean eta haren leiho-pean bi neska-mutiko parekatzen ziren: bertsuetan ez zen poesia izpirik. Ez dut haren kopiarik atxiki. Halere, ez aita hemen umerik, etxenplu gisa, Ogi-egile andere baten kontrako bertsu batzu irakurriko dauzkitzuet, barkamendu galdeginez ozarkeri gatik.

XIX. mendeko kaier batetik hartua omen zuen. Pénet-en liburua arakatuz aurkitu dugu zein den honen iturria, eta hauxe da. XVIII. mendekoa, hots, 1720 ingurukoa den Nicolas Gallet-en hitzak, musika anonimoa eta titulua hau duena: La boulangère a des écus. 1875ean opera irrigarria hiru ekitalditan emana Henri Meilhac eta Ludovig Helevy-ren eskutik, eta haur kantak ere eragin dituena. Hona nola den hasiera frantsesez eta euskaraz:

La boulangère a des écus

Qui ne lui coûtent guère,

Oui, elle en a je les ai vus,

J´ai vu la boulangère

- D´où te viennent tous ces écus,

Charmante Boulangère?

- Ils me viennent d´un gros Crésus

Dont je fais bien l´affaire.

Guti gostarik bildurik,

Sosak baditu okinak,

Baditu, aitortu daizkit,

Ez du lotsarik kokinak.

- Diru hoik nundik dituzu,

Anderetan xarmantena?

- Meraren moltsa joritik,

Usu heldu baita huna.

Antza denez, frantsesezko Crésus aberatsa, euskaraz jaun mera dugu, hau soldado ergelak, jaunxkilak eta fraileak baino maiteago

36

baitu. Halaber amorosen okin gisara aurkezten zaionari hobesten du mera.

20. Senarra dizit Montpelier-en (1983)

Senarra saskian eta Peru Gurea Londresen bezala ere ezaguna da emazte adulteriogile edo adarjartzailearen inguruan sortu kanta, 1985ean Cid eta Lakarra irakasleek hobekien eta zehatzen ikertu balada. Lehenak nondik norakokoak aztertzen zituen, alegia, Hildebrand zaharraren fartsa, lehen aldiz Herbeheretan dokumentatzen denez geroztik nola dagoen hedatua ez soilik Europa guztian (Espainian, Portugalen, Frantzian, Ingalaterran, Dinamarkan, Serbian, Albanian, eta beste) baieta Estatu Batuetan, Kanadan, Bahamasetan edo Cabo Verden, lurralde hauetara ingelesek, frantsesek edo portugesek eramana. Bigarrenak euskaraz agertutako aldaera guztien edizioa ematen zuen, hala nola musika eta ohar ugari.

Gaztelaniaz lehenetariko agertzea Correas-en Vocabulario de refranes proverbiales (1627), delakoan dago eta honela azaltzen da:

Mi marido fue a la mar, chirlosmirlos fue a buskar, para mi ke no tengo mal; echá i bevamos.

Finxióse mala i ke no podia sanar sino kon los chirlosmirlos de la mar, i persuadió al marido ke fuese por ellos para tener ella tiempo de admitir al kura, i al mexor zenar i bever el marido dio sobre ellos.

W.M.H. Humelen-ek neerlanderaz daukan artikulu interesgarri batean "Toneel op de kermis, van Bruegel tot Bredero" deituan kontatzen digu, ferietan eta hirietako plazetan bazirela Rederijkers izeneko batzuek, erretorikariak alegia, erretorika talde batzuek, zeinen partaideek beren eginkizunen artean zeukaten plazetan antzeztea. Hau dela eta biltzen ziren prozesioak, ihauterietako ikuskizunak eta beste bestak antolatzeko ofizio ezberdinetako langileak, hala nola, ofizial mekanikoak, dendariak eta pintoreak. Hauek sortu ikonografiatik ikus daiteke nolakoak ziren antzezkizun haiek XVI. mende erditsutik XVIIeraino Flandes aldean. Pintore hauek dira, besteak beste: Pieter Brueghel, (zeinen De kermis op het Dorp, edo

37

Marlier-ek izendatzen duen eran Kermesse avec théâtre en plein air et procession, ematen dugun irudi gisan, ikus daitekeen Fartsaren gaia), Pieter Balten, Hans Bol, Pieter van der Borcht, Gillis Mostaert, Frans Hogenberg, Jacob Savery, ...

Cid-ek agertu bertsio gaskoinean, - antza denez Dardy delako batek aurkitua -, senarra itsasotik haratago doa Uous dé bécâdo ba cérca oilagor arraultzen bila, gaztelaniazkoan esaten bazen chirlos-mirlos (honen esanahia argitu gabe, ipuin asturiano batean lanpernaren antzeko zerbait bezala definitzen badira, ene ustez hitz-jokoa da chirlo-rekin, edo chirla-rekin zitekeen bezala, beraz esanahi lizuna estaltzearren) euskarazkoetan zirkun bedarrak, zirin belarrak, senda-belarrak bilatzea emaztearentzat joaten da senarra .

Hau mendebaldeko ereduan ematen da eta modu berezi batean ageri zaigu sorkuntza eta moldaketa; baina Duny-Pêtré-k bildutakoan, bi dendari lapurtarrengandik ikasia omen, eta lehen aldiz 1983an argitaratuan, garbi dago frantses ereduari jarraikitzen diola zuzen-zuzen.

Bretaina iparraldeko eta Québec-eko bertsioetan honela dio kantak:

Mon mari est à Montpellier,

Chercher de l´eau pour ma santé,

Pour la santé de ma maison,

Kyrie eleison.

Mon mari est allé à Paris;

Il n´est pas paré d´en revenir.

Kyrie, Christi.

Il n´est pas paré d´en revenir

A sa maison

Kyrie eleison.

Senarra dizit Montpellier-en

Ene sendatzeko urketa,

Ez baitzaut sekulan itzultzen,

Kyrie, kyrie,

Ez baitzaut sekulan itzultzen

38

A la mezon

Kyrie, eleison.

Garbi dago iturria zein den, nonbait Euskal Herria Québec eta Bretaina artean gelditzen baita. Baina baita ere koplari itzultzaile-moldatzailearen jolasteko gogoa, ezen kasu honetan esaldi hutsa dena desio lizun erdi estali gisa ageri zaigun. Azkenean, ezin bestela, antza, senarrak fraide maltzurra eta emazte kaskarina saskitik atereaz makil ukaldika ongixko jipoitzen ditu, morroiarekin egindako apostua galduz.

21. Antso erregeren alaba (2017)

Jabier Kaltzakortak aurkitu zuen Pierre Lafiterren paperen artean eta argitaratu du lehen aldiz duela gutti berak sasibalada bezala kontsideratzen duen kantu hau, zeina txit ezaguna den Frantziako kantutegian, Patrice Coirault-enean La fille du roi dans la tour, tituluz, eta Henri Davenson-enean La fille au roi Louis bezala. Euskal bertsioak, Kaltzakortak Lafitteren eskukoa bezala jotzen duenak, oso aldaketa xumeak ditu frantsesarekiko, hala, adibidez, Le roi Louis Antso errege bilakatu da eta Déon, franc chevalier, Mikel zalduna. Hamaika bertso ditu Coirault-en bertsioak, hemeretzi Davenson-enak eta hogei Lafitterenak.

Davensonen arabera Déon izenak gesta kantetako Doon pertsonaia oroitarazten du, eta aitak alaba maitemindua preso edukitzearen gaia oso hedatua da aspaldidanik, jada XIII. mendean Audefroy Bastarta trobadoreak bere La Belle Ydoine erromantzean tratatzen baitu. Coirault-ek 30 aide eta kantu ere bildu zituen gaiaz eta XVIII. mendean Kantika izpiritualak deitu liburuetan (Berton 1754) erabiliak izan dira. Gérard de Nerval (1808-1855) poeta erromantiko frantsesak bere Sylvie bilduman ere aipatzen du, eta dirudienez Renaut le tueur des femmes (Ernaut eta Irma) kantarekin kutsatua egin izan ohi da. Hona nola dioten Davensonek jasotako 18. bertsoak eta Lafitte moldatzailearen 20.ak:

39

Sonnez, trompettes et violons,

Ma fille aura le beau Déon.

Fillette qu´a envie d´aimer,

Père ne l´en peut empêcher.

Biba zu Mikel zalduna,

Ene alaba zure da,

Nola aita batek atxik

Neska batek maitatzetik !

Beraz, konparazio tipi hauen ondoren ondoriozta dezakegu Juaristirekin batera izan zela XIX-XX. mendeetan Ipar Euskal Herrian poeta «semiprofesional» talde bat, zein entseiatu zen euskarara moldatzen frantses ahozko eta idatzizko tradizioko hainbat poema eta kanta. Ertaroko usain, kolore eta oihartzunekin pastitxe pollitak sortuz. Eta Henri Davesonen hitzak errepikatuz (1982:39), garbi dago herri kantek asko zor diotela probintzietako apaizei, ─ gurean Jean Martin Hiribarren, Julien Heguy, Piarres Lafitte…─, eta lagundu izan dutela herrira hurbiltzen ez bakarrik kultura profanoa, bai eta sagaratua ere. Adibidez 1668an argitaratu Venès lèu veire la piéucello noela Micolau Saboly Avignongo apaizak moldatua, Lullyk Molière-ren Le Médecin malgré lui, antzerkirako prestaturiko aidearen modura sortu zela ezaguna da.

40

BIBLIOGRAFIA

Eskuzkribuak

AITZOL hondarea. Koldo Mitxelena Kultur-unea. Liburutegia. Donostia.

CHAHO A., Chants populaires de la Navarre et des provinces basques. Fond Lacombe. Euskaltzaindia. Bilbao. (ODS / AB)

DUVOISIN-en kantu kaiera. BNF, FCB, MS 153.

GARAY DE MONGLAVE, E., Chants nationaux basques et chants nationaux béarnais. MS, BNF, naf, nº 3340, 3342.

Testu edizioak eta ikerketak

AZKUE, R.M., 1918, Cancionero popular vasco. 2 Vols. Bilbao.Reed. La Gran Enciclopedia Vasca, 1968.

BARBIER, J. & DUFAU, C., 1921-26, Recueil des chansons basques. Gure Herria. Bayonne.

BORDES, X., 1890, Douze chansons amoureuses du Pays Basque-Français. Rouart, Lerolle & Cie. Paris.

CHAHO, J. A., 1855, “XLVII. Les Bardes. XLVIII. Chansons.”, Biarritz entre les Pyrénées et l´Océan. Itinéraire pittoresque, A. Andreossy, 155-175

CID, J.A., 1985, "Peru Gurea (EKZ, 115), der Scwank vom alten Hildebrand, y sus paralelos románicos (As.Th., 1360C), ASJU, 289-355.

COIRAULT, P., 1996, Répertoire des chansons françaises de tradition orale. Ouvrage révisé et complété, par George Delarue, Yvette Peclore et Simone Wallon. BNF. Paris.

DAVENSON, H. (ed.), 1982, Le livre des chansons ou Introduction à la chanson populaire française. Ed. de la Baconnière, Neutchâtel.

DONCIEUX, G., 1904, Le romancéro populaire de la France. E. Bouillon. Paris.

41

GUILLAUMIE, G., 1945, Chansons et danses de la Gascogne. Ed. Delmas. Bordeaux.

HARITSCHELHAR, J., 1989, “En torno a la balada”, Congreso de literatura (Hacia la literatura vasca). II Congreso Mundial Vasco. Madrid, Castalia, 461-495.

HUMELEN, W.M.H., 2003, "Tonnel op de kermis, van Bruegel tot Bredero". www.dibnl.org/tekst/humm...

JUARISTI, J., 1989, Flor de baladas vascas. Visor. Madrid.

KALTZAKORTA, J., 2017, Euskal baladak: azterketak eta edizio kritikoa. 2 T. Labayru, Bilbao.

LAFITTE, P., & DASSANCE, L., 1967, Kantu, kanta, khantore. Bayonne.

LAFITTE, P., (ed.), 1981, “Amodiozko kantuak Lapurdin, Baxenabarren eta Ziberon”, Homenaje a Don Odon de Apraiz. Odon de Apraz-i Omenaldia. Vitoria-Gazteiz, 199-214.

LAKARRA, J. et al. (ed.), 1983, Euskal baladak. Antologia eta azterketa. Hordago. Donostia.

LEKUONA, J.M., 1999, Oiartzungo kantutegia bertako herri memoriatik. Mugarri. Oiartzun.

MICHEL, F., 1857, Le Pays Basque, sa population, sa langue, ses moeurs, sa littérature et sa musique. F. Didot, Paris.

ORPUSTAN, J.B., 1999, “Lire et comprendre les textes poétiques de tradition orale: l´exemple de la chanson souletine Atharratze jauregian”, Lapurdum IV, Bayonne, 57-81.

SALLABERRY J.D.J., 1870, Chants populaires du Pays Basque, Lamaignère. Bayonne.

URKIZU P. (ed.), 1991, Lapurdi, Baxanabarre eta Zuberoako bertso eta kantak. I. Anonimoak. II. 1545-1900. Etor, Donostia. (LBNZ)

URKIZU P., 2005, Balada zaharrez. Erein, Donostia.

URKIZU P., (ed.), 2006, Agosti Chahoren Kantutegia. Susa, Zarautz.

VILLEHELIO, Mme de la, 1869, Souvenir des Pyrénées. Reed. J.A. Donostia, “Souvenir des Pyrénées. Recuerdo de los Pirineos. 12 canciones escogidas y anotadas por Mme de la Villéhelio”, BRSVAP, 1954, 309-337.

42

VINSON, J., 1883, Folklore du Pays Basque. Les littératures populaires de toutes les nations. Traditions, légendes, contes, chansons, proverbes, devinettes, superstitions. T. XV. Maisonneuve & Larose, Paris.

VINSON, J., 1884, Notice Bibliographique sur le folklore basque. Maisonneuve frères. Paris.

ZAVALA, A., 1998, Euskal Erromantzeak. Romancero vasco. Auspoa, Oiartzun.Duny-Pêtré

43

TESTUAK

XIX. mendeko grabatua. Paul Dupuy museoa. Tolosa (Okzitania)

44

45

1

PELEGRIAREN MIRAKUILUA1

1 Saint Domingora nintzanian, elas, jinko jauna,

Elizan barna sarthu nintzan, othoitze egitera.

Han ikusi nin mirakuilu, pelegrier heltia,

Oilarra entzun khantatzen hareki oilo xuria.

2 Hantik sarri heltu nintzan Burbusera

Eta berhala juan nintzan Agustitara.

Eliza hartan barnen beitzen kruzufik saintia,

Ikusi nian izertzen, gaiza segurra2.

F. Barrenquiren eskuzkribua (BMB 1966)

1 Iturria: Patri Urkizu (ed.), Lapurdi, Baxenabar eta Zuberoako bertso eta kantak, 1545-1900, François Barrenqui, 1809. Donostia, Etor, 1991, 293. In Jean Haritschelhar, “Les chansosn basques des pélerins de Saint-Jacques de Compostelle”, Bulletin du Musée Basque, (BMB) Bayonne 1966, 49-86.

2 1 Quand nous fûmes à Saint-Dominique, Hélas! mon Dieu!,

Nous entrâmes dedans l'église, pour prier Dieu;

Le miracle du pèlerin, par notre adresse,

Avons ouï le coq chanter, dont nous fûmes bien aise.

2 Quand nous fûmes à Burgue, en Espagne, Hélas! mon Dieu,

nous entrâmes dedans l'église pour prier Dieu;

les Augustins nous ont montré un grand miracle,

de voir le Crucifix suer, Rien de plus véritable.

46

LE MIRACLE DU PÉLERIN

Les chansons de pélerins de Saint-Jacques, Troyes 1718

47

2

ALTABIZKARKO KANTUA3

Oihu bat aditua izan da

Eskualdunen mendien artetik,

Eta etxeko jaunak, bere athearen aintzinean xutik,

Ideki tu beharriak, eta erran du: ─ Nor da hor? Zer nahi dautet?

Eta xakurra, bere nausiaren oinetan lo zaguena,

Altxatu da, eta karrasiz Altabizkarren inguruak bethe ditu.

Ibañetaren lepoan harrabots bat agertzen da,

Urbiltzen da, arrokak esker eta eskun jotzen dituelarik;

Hori da urruntik heldu den armada baten burruma.

Mendien kapetetarik guriek errepuesta eman diote;

Berek tuten zeinua adiarazi dute,

Eta etxeko jaunak bere dardak zorrozten tu.

Heldu dira! heldu dira! zer lantzazko sasia!

Nola zer nahi kolorezko banderak heien erdian agertzen diren!

Zer ximiztak atheratzen diren hein armetarik!

Zenbat dira? Haurra, kondatzak ongi.

Bat, biga, hirur, laur, bortz, sei, zazpi, zortzi, bederatzi, hamar, hameka, hamabi,

Hamahirur, hamalaur, hamabortz, hamasein, hamazazpi, hemezortzi, hemeretzi, hogoi.

Hogoi eta milaka oraino.

Hein kondatzea denboraren galtzea liteke.

Urbilt ditzagun gure beso zailak, errotik athera ditzagun arroka horiek,

Botha ditzagun mendiaren patarra behera

Hein buruen gaineraino;

Leher ditzagun, herioaz jo ditzagun.

3 Iturria: 1828an Eugène Garay de Monglave baionarrak frantsesez idatzi eta Louis Duhalde ezpeletarrak euskarara itzulia. Lehen aldiz Journal de L´Institut Historique. Paris, 1835, 174-179-an argitaratua. F. Michel, Le Pays Basque…aip. lib., 236-238; A. Chaho, Histoire..., 257-58). Bertsomolde irregularra. Euskaldunen garaipena Rolanden tropen gainean Ibañetako lepoan.

48

Zer nahi zuten gure mendietarik Norteko gizon horiek?

Zertako jin dira gure bakearen nahastera?

Jaungoikoak mendiak in dituenean nahi izan du hek gizonek ez pasatzea.

Bainan arrokak biribilkolika erortzen dira, tropak lehertzen dituzte.

Odola xurrutan badoa, haragi puskak dardaran daude.

Oh, zenbat hezur karraskatuak ! Zer odolezko itsasoa!

Eskapa! Eskapa! indar eta zaldi dituzuenak.

Eskapa hadi, Karlomano errege, hire luma beltzekin eta hire kapa gorriarekin;

Hire iloba maitea, Errolan zangarra, hantxet hila dago;

Bere zangartasuna beretako ez du izan.

Eta orai, Eskualdunak, utz ditzagun arroka horiek;

Jauts giten fite, igor ditzagun gure dardak eskapatzen direnen kontra,

Badoazi! Badoazi! non da bada lantzezko sasi hura ?

Non dira heien erdian ageri ziren zer nahi kolorezko bandera hek ?

Ez da gehiago ximiztarik ateratzen heien arma odolez bethetarik

Zenbat dira? Haurra kondatzak ongi,

Hogoi, hemeretzi, hemezortzi, hamazazpi, hamasei, hamabortz, hamalaur, hamahirur, hamabi, hameka, hamar, bederatzi, zortzi, zazpi, sei, bortz, laur, hirur, biga, bat.

Bat! Ez da bihirik agertzen gehiago.

Akhabo da. Etxeko jauna joaiten ahal zira zure xakurrarekin,

Zure emaztearen eta zure haurren besarkatzera,

Zure darden garbitzera eta altxatzera zure tutekin, eta gero heien gainean etzatera

eta lo itera.

Gabaz, arranoak joanen dira haagi puska lehertu horien jatera,

Eta hezur horiek oro xurituko dira eternitatean. 4

4 LE CHANT D'ALTABISCAR4:

Un cri s’est élevé / du milieu des montagnes des Basques /et l’ Etcheco-jauna, debout devant sa porte, /a

ouvert l’oreille, et il a dit: Qui est là ? Que me veut-on ? / Et le chien qui dormait aux pieds de son maître /

s’est levé, et il a rempli les environs d’Altabiscar de ses aboiements. / Au col d’Ibañeta, un bruit retentit. / il

approche en frappant à droite, à gauche les rochers:/ C’est le murmure sourd d’une armée qui vient. / Les

nôtres y ont répondu du sommet des montagnes;/ ils ont fait entendre lesignal de leurs cors, / et l’Etcheco-jauna

aiguise ses flèches. / Ils viennent! ils viennent ! Quelle haie de lances! / Comme les bannières de toutes colores

flottent au milieu d´eux! / Quels éclairs jailliss au milieu de leurs armes! / Combien sont-ils ? Enfant, compte-

les bien ! / — Un, deux, trois, quatre, cinq, six, sept, huit, neuf, dix, onze, douze, / Treize, quatorze, quinze,

seize, dix-sept, dix-huit, dix-neuf, vingt. / Vingt! et par milliers d'autres encore ! / On perdrait son temps. à les

compter, / Unissons nos bras souples, déracinons ces Rochers! / Lançons-les du haut de la montagne en bas,

/ Jusque sur leurs têtes! / Écrasons-les, frappons-les de mort! / Que voulaient-ils des nos montagnes, ces

hommes du Nord ? / Pourquoi sont-ils venus troubler notre paix? / Quand Dieu fît ces montagnes, Il voulut

49

Orreagako bataila. Jean Fouquet, Grandes chroniques de France.

(BNF, MS fr. 6465, f.113, 1450 ing.)

Ahairea: Barbier eta Dufau. Gure Herria, Baiona 1926.

que les hommes ne les franchissent pas. / Mais les rochers, en tournoyant tombent, ils écrasent les troupes. /

Le sang ruisselle, les débris de chair palpitent ! / Oh! combien d'os broyés ! Quelle mer de sang! / Fuyez! Fuyez!

Vous à qui il reste de la force et un cheval! / Fuis, roi Carloman, avec tes plumes noires et ta cape rouge! / Ton

neveu bien-aimé, Roland le robuste, est étendu mort là-bas. / Son courage ne lui a servi à rien pour lui. / Et

maintenant, Basques, quittons ces rochers! / Descendons vite, en lançant nos flèches contre ceux qui fuient /

Ils fuient! Ils fuient! Où donc est la haie de lances? / Où sont ces bannières de toutes couleures flottant au

milieu d'eux? / Les éclairs ne jaillissent plus de leurs armes souillées de sang. / Combien sont-ils? Enfant,

compte-les bien ! / Vingt, dix-neuf, dix-huit, dix-sept, seize, quinze, quatorze, treize, / douze, onze, dix, neuf,

huit, sept, six, cinq, quatre, trois, deux, un / Un! Il n'y en a même plus un! / C'est fini. Etcheco-Yauna, vous

pouvez rentrer avec votre chien, / Embrasser votre femme et vos enfants, / Nettoyer vos flèche, les serrer avec

votre cor, et ensuite vous coucher et dormir dessus. / La nuit, les aigles viendront manger ces chairs écrasées,

/ Et tous ces os blanchiront dans l'éternité...

50

3

URTHUBIAKO ALABA5

─ Jainkoak deizula egun hon, erregeren portal-zaina.

─ Baita zuri ere, andere gazte ederra;

Eta zu nongo zira horren andere gazte ederra ?

─ Ni niz Urthubiako alhaba eta Dona Petriko madama.

5 Erregeren portal-zaina, aditu baldin plazer baduzu,

Erregeren mintzatzeko lizentzia indazu.

─ Eta zuk nondik dakizu ni erregeren portal-zaina naizala?

─ Irakurri dut zure mantoaren hegala.

Hor ikusi dut zazpi urthe hontan erregeren portal-zaina zirela.

10 ─ Erregina jeloskor bat diguzu; hari pharte emozu;

Erregeri mintzatzeko lizentzia izanen duzu.

─ Jainkoak deizula egun hon, erregina Frantziakoa.

─ Baita zuri ere, andere gazte ederra;

Eta zu nongo zire, andere gazte ederra ?

15 ─ Ni niz Urthubiako alhaba eta Dona Petriko madama.

Erregina Frantziakoa, othoi, aditu baldin plazer baduzu

Erregiari mintzatzeko lizentzia indazu.

─ Erregiari mintzatzeko lizentzia izanen duzu;

Diskusa segur, ephea labur emozu.

20 ─ Jainkoak deizula egun on, errege Frantziakoa,

nobletan pare gabekoa.

5 Iturria: Iturria: BNF, MS 3342, f.42ss. ·Récits historiques”. Eugène Garay de Monglave, Paris, 18 décembre 1852, 41 rue Cassette. Bertsomolde irregularra. Gaiari buruz hona zer dioen eskuzkribuak : “Ce récit, si tragique et si lugubre à la fin a été recueili par moi, il y a de vingt ans, sous la dictée de Mademoiselle d´Aphalh, alors octogenaire. Elle le tenait de ses ancêtres. La tradiction fait rementir ce drame à une époque fort recilé et le claye parmi les plus veilles histoires de Pays-Basque. Mais qu´est ce roi de France au coeur dur et disolu ? est-ce Charles VII qui en 1442 passa dans la Gascogne et s´empara de la ville de Dax ? Est-ce Louis XI qui au dire de Mezeray eut une entrevue avec Henri IV de Castille au chateau d´Urthubie en 1462 ?...» Monglavek dioenaren arabera 1832. urtean jaso omen zuen laurogei urte zituen Aphal andereñoaren ahotik... ER., 83.). Julien Vinson, Les Chants Historiques Nationaux. Paris 1884.

51

─ Baita zuri ere, andere gazte ederra;

eta zu nongo zire horren andere gazte ederra?

─ Ni niz Urthubiako alhaba eta Dona Petriko madama.

25 ─ Entzutia banuen bazela Urthubian alhaba ederra:

bainan jakin banu zela horren ederra,

etzen izanen Frantzian besterik erregina.

─ Jauna, othoi, indazu amaren bizia;

amaren biziarekin aitaren libertatia.

30 ─ Izanen duzu amaren bizia,

baita aitaren libertatia,

ematen badautazu nik dudan nahia;

zure bihotza eta zure lilia.

─ Ene bihotza, jauna, ez da enia;

35 emadazu ama ta aitaren bizia;

gero menturaz ene lilia

izanen da zuria.

─ Orai emanen dautan hik hire lilia,

bertzenaz hire aita-amek dikenen urkhabia.

40 ─ Frantziako errege hola da mintzatzen!

Uzten ezpalinbanau oihu dut eginen,

bai ta horren hitzak erreginari salhatzen.

─ Habil, aita-amen bizia eztun hik izanen;

urkhatiak dituken hik etzi ikhusiren.

45 Urthubiako alaba, bihotza tristerik,

joan zan etxerat begiak bustirik,

portal-zainak ere agur handi eginik.

Etxera heldu denian

hasten da lanian,

50 opil bat ohaturik

ongi phozointaturik,

opila errerazirik,

gorrinkoz estalirik;

52

badoa gaztelura

55 ait-amen ikhustera,

adio esatera.

─ Jainkoak deizuela egun hon, aita-ama maitia.

─ Baita zuri ere, alhaba karioa;

eta zuk zer berri ekhar ait-amari?

60 Erregek zer esan du? Zer gira ari

gaztelu beltz hontan, katea azpietan?

Hemen gaude, alhaba maitia, aspaldietan.

Hobe da, hobe, hiltzea,

eziz hemen egotea,

65 urkhaturik ere izatea.

─ Etzirate urkhatuak izanen,

ohorea dugu begiraturen,

eta zuek, gaixoak, bizia galduren.

Opil hontan da ziren hiltzea.

70 Hau da, hau, tristezia handia!

Etzi aldiz urkhabiak

Igurikatzen tu ene ait-amak!

Barka, othoi, ama maitia,

Barka zuk ere, aita maitia;

75 Zuen ganik dut ene bizia

Ni ganik duzu zure hiltzia ! 6

6 LA FILLE D´URTHUBIE:

1. — Dieu vous ait bon jour, portier du Roi! / —Et à vous aussi, belle jeune dame! / Et vous, d’où êtes-vous, si jeune et belle dame? / —Je suis la fille d’Urthubie et la dame de S. Pierre. / 5 Portier du Roi, s’il vous plaît de m’entendre, / donnez moi la licence de parler au Roi! / —Et d’où savez-vous que je suis le portier du Roi? / —J’ai lu le volant (litt, l’aile) de votre manteau; / là j’ai vu que, cette septième année, vous êtes le portier du Roi. / 10 —Nous avons une reine jalouse, adressez-vous à elle; / vous aurez la licence de parler au Roi. / — Dieu vous ait bon jour, Reine de France. / —Et à vous aussi, belle jeune dame! / Et vous, d’où êtes-vous, belle jeune dame? / 15 —Je suis la fille d’Urthubie et la dame de S. Pierre. / Reine de France, de grâce, s’il vous plaît de m’entendre, / donnez moi la licence de parler au Roi. / — Vous aurez la licence de parler au Roi. / Faites-lui un discours précis, une parole brève. / 20 — Dieu vous ait bon jour, Roi de France. / […] sans pair parmi les nobles! / —Et à vous aussi, belle jeune dame! / Et vous, d’où êtes-vous, belle jeune dame? / —Je suis la fille d’Urthubie et la dame de S. Pierre. / 25 —Si j’avais entendu qu’il y avait une belle fille d’Urthubie / d’autre n’aurait pas été Reine en France! / —Seigneur, de grâce, donnez-moi la vie de ma mère; / et avec la vie de ma mère, la liberté de mon père. / 30 —Vous aurez la vie de votre mère, / et aussi la liberté de votre père, / si vous me donnez ce que je veux, / votre coeur et votre fleur! / ─ Mon coeur, Seigneur, n’est

53

Jean Baptiste Archu, BnF, MS 3342

Urthubiako jauregia (Urruña)

pas à moi. / 35 Donnez-moi la vie de la mère et du père, / et après, peut-être ma fleur / sera à vous. / —Tu me donneras maintenant même, toi, ta fleur, / autrement, le père et la mère t’auront la potence. / 40 —Le Roi de France parler ainsi! / Si vous ne me laissez pas, je vais crier / et aussi rapporter de telles paroles à la Reine. / —Va, tu n’auras pas la vie de ton père et de ta mère, / et tu les verras pendus après-demain. / 45 La fille d’Urthubie, le coeur triste, / les yeux baignés de larmes, se retira chez elle, / après avoir reçu un profond salut de la part du portier. / Dés son arrivée au château / elle se met au travail, / 50 pétrit un gâteau, / l’empoissona bien, / le fait cuire, / après l’avoir enduit de jaune d’oeuf. / Elle va a la prison / 55 voir son père et sa mère leur dire adieu. / —Que Dieu vous donne le bon jour, père et mère chéris. / —Qu’il vous le donne aussi, fille bien aimée. / Et quelle nouvelle apportez vous à votre père et a votre mère? / 60 Qu’a dit le roi? Que faisons-nous / dans cette noire prison, sous ces pesantes chaînes? / Mieux vaut mille fois mourir / que rester ici; / 65 mieux vaut meme être pendu. / —Vous ne serez point pendus; / nous conserverons notre honneur sain et sauf. / Mais, pauvres parents, vous perdrez la vie! / Oh grande et cruelle tristesse! / 70 Ce gateau porte avec lui votre mort. / Et après demain la potence / attend mon père et ma mère! / Pardon, de grâce, mère chérie, / pardon aussi, père chéri. / 75 / Je tiens de vous ma vie, / et votre fille va vous donner la mort.

54

4

DOMINGOREN KONPLAINTA7

1 Nor da, nork jo egiten du horren goizik

Iholdiko azkeneko etxean?

Etxeko-jaunak, nausiak.

Españia guzia korritu ondoan,

Maitiaren sorprenitzerat heldu da.

2 Alba izarrak ez du oraino argitzen,

Izekia, txakur etxe guardariak

Ezagutu du aberiaren pausua,

Hirur hilabetez eskas zen

Eta Izekiak ez du sangatu.

3 Domingo, zerbitzari fidelak,

Ezagutu du, horrek ere, aberiaren pausua,

Eta jalgi da bortaren gainerat,

Gabazko aizeak argia ixten du,

Zoin itsa den, Domingo.

7 Iturria: BNF, fonds français, na, nº 3340, Poésies populaires de la France, t. III, 127-130. Bertsomolde irregularra. Garay de Monglave, La complainte de Domingo. Eskuzkribu hau 1853ko maiatzaren 9an bidali zion Garay de Monglavek Heziketa Ministroari, eta orijinala eskatu zitzaionean hau Louis Duhaldek moldatu zion itzulpena eginezeta bidaliz urte bereko abuztuaren 12an. J. Vinson, « ...Cette pièce est de la même main, du même style, de la même conception, de la même langue que le chant d´Altabiscar; elle trahit la même inexpérience...“Les chants historiques Nationaux”, Notice bibliographique sur le Folk-lore Basque, Paris, 1884, 50-51. Beraz, Vinsonek gogorki salatzen du kalitate eskasa eta bere faltsukeria. Benetazko historia, gainera, balada apokrifoaren erabat ezberdin izan zen. Maria Urthubiakoa Jean de Montrealeki ezkondu zen 1460an. Hau 1463an Louis XI. arekin Alemaniako, Flandriako eta Italiako gerletan ibili zen emazteaz kezkatu gabe hogeita hamar urtez. Hau desagertu zelakoan 1469an Alzateko Rodrigo de Gamboa jaunarekin ezkondu zen, eta honen heriotzaren ondoan lehen senarra agertu zen 1493an, auzitara eramanez andrea eta bere ondarea Bordeleko Parlamentuan eskatuz, baina Mariak nahiago izango du gazteluari su eman eta ihesegin. Gaztelua Louis de Montrealek berreraiki zuen. (Raoul Deloffe & Jean Bonnefous, Châteaux et fortifications des Pyrénées Atlantiques. Dictionnaire, Ed. Biarritz, 1996, 390.)

55

4 Etxeko jauna laguntzen du aberearen gainetik jausten,

Itz bat erran gabe,

zeren Domingo badu zonbat errangura,

Izekiak Domingo baino alegerago,

Milikatzen du hazi duen eskua.

5 Etxeko-jauna hunadurak haurdikia da,

Lasterrago heltzeko bortxadu aberiaren pausua,

Etxeko-jauna gaixoa!

Mundu guziak maite eta haltxatzen duena!

Zergatik hola presa?

6 Bainan jin nahi du laster besarkatzerat,

Maitena, bere bihotzeko adixkidea!

─ Geldi hor! Erraten du Domingok.

Denbora berean haiziak zabaltzen du borta,

Eta erakusten dio Maitena asasinatua.

7 ─ Ai ene Jainkoa! Ene Jainkoa! ─ Etxeko-jaun gaixoa!

─ Hilzalea? ─ Ni! tristea! Ez, ez!

─ Baina hura? ─ Bai.─ Partalera? ─ Zure aneia.

─ Gero? ─ Biak asasinatuak. ─ Nortaz? ─ Nitaz.

─ Mila esker, Domingo! Ongi da!

8 Eta etxeko-jaunak, zutik bortaren gainean,

Xukatu zuen azkeneko nigar lodi bat,

Su eman zion etxeari.

Besarkatu zuen Domingo; ferekatu zuen Izekia.

Eta hirurak joan ziren aberearekin eta ez ziren

[gehiago agertu8.

8 LA COMPLAINTE DE DOMINGO:

56

Eugène Garay de Monglaveren eskuzkribua

1. Qui frappe, qui frappe de si bonne heure / À la dernière maison de Iholdi? / C´est L´etcheco-yauna, le maître! / Il a parcouru toute l´Espagne / Il vient surprendre Maytena son amie. / 2. L´étoile du matin ne brille pas encore / Icequia, le chien qui garde le logis / A reconnu le pas du cheval. / Il a manqué trois mois / Et Icequia n´a point aboyé. / 3. Domingo, le serviteur fidèle, / A reconnu, lui aussi, le pas du cheval, / Et il a paru sur le seuil de la porte. / Le vent de la nuit agite la lampe: / Comme il est pâle, Domingo! / 4. Il aide l´etcheco-yauna à descendre de cheval, / Il ne profère pas une parole, / Car le front de Domingo est soucieux, / Icequia, moins triste que Domingo, / Lèche la main qui l´a nourri. / 5. L´etcheco-yauna est accablé de fatigue, / Il a pour arriver plus vite il a forcé le pas du cheval, / Pauvre etcheco-yauna / Que tout le monde aime et estime ! / Porquoi te presser autant? / 6. Mais il veut courir embrasser Maytena / l´amie de son coeur! / -Arrêtez!, - lui dit Domingo; / Soudain le vent ouvre la porte / Et lui montre Maytena assassinée. / 7 Ah! Mon Dieu, mon Dieu! / Pauvre etcheco-yauna! / - Le meurtrier? - Moi! – Misérable! / -Non! Non!, -Mais elle? – Oui- Le complice? - Votre frère! – Ensuite? – Les deux assassinés! / - Par qui? – Par moi! – Merci, Domingo! C´est bien! / 8. Et l´etcheco-yauna, debout sur le seuil de la porte, / Essuya une grosse et dernière larme; / Il mit le feu à la maison; / Il embrassa Domingo; il caressa Icequia; / Et les trois s´en allèrent avec le cheval et ne revinrent plus.

57

5

KARLOS KINTO KOMENTUAN9

1 Gaua da eta tenpesta, haizea marrumaka.

Donaixtiko komentuan norbeit bortari joka.

─ Idek, othoi, pietatez: beilari huni barka !

2 Milesker, fraile saindua, Jesusen izenean.

Utz nezazu pausatzerat zuen teilatu-pean,

Ezkilak othoitzarentzat joko duen artean.

3 Aphaila eni, hementxet kausi daizken bi gauza:

Fraile-arropa xuria eta zerraldo beltza.

Gela xume bat aski dut, barura janharitzat.

4 Huna deus gabe gizon bat lurraren jabe zena.

Axturrez murritz kasko lehen koronaduna

Marta-larruaren orde jauntz abitu frailena.

5 ─ Jainko Jauna, onhart zazu zure muthil landerra,

Enekin erhaustua da Inperio zaharra.

Hil gabe huna ni hila, eta bakar-bakarra10.

9 Iturria: GURE ALMANAKA 1964. Bertsomoldea: 15AAA. Gaia: Ezaguna da Karlos Kinto enperadorea Yusteko komentuan pasatu zituela bere azken egunak. Hiribarrenen kaier batean aurkitua (1857). August von Platen (1796-1835) poeta erromantiko alemanaren moldatze lana dugu. Der Pilgrim von St. Just (1819) poemarena hain zuzen. Ziuraski lehenik frantsesera itzuli eta gero honetatik euskararaAugust von Platen-Hallermünde (1796-1835), Der Pilgrim von St. Just (1819). Alemaneratik frantsesera eta honetatik esukarara. Hiribarrenen paperen artean aurkitua (1857).

10 LE PÉLERIN DE ST JUST:

1 C´est la nuit et la tempête siffle de plus en plus, / Moines espagnols, ouvrez-moi la porte! 2 Laissez-moi me reposer, jusqu´à ce que le son des cloches me réveille / Et m´envoie en sursaut pour la prière dans l´église. 3 Preparez pour moi ce que votre maison peut offrir, /Une robe de l´ordre et une sarcophage ! 4 Accordez-moi une petite cellule, initiez-moi, / Plus de la moitié du monde était à moi. / 5 La tête qui maintenant se soumet à la tonte / Était couronné de diadèmes. / 6 Les épaules qui sont maintenant sous la robe / Étaient ornées avec l´hermine impériale. / 7Maintenant je suis comme mort avant la mort / Et tombe en mines, comme

le vieil empire.

58

August von Platen (1796-1835).

Jean Martin Hiribarren (Azkaine 1810-Baiona 1866)

Karlos Va Yusteko monastegian

59

6

HIRUR KAPITAINAK11

1. Arrosa xuriaren artian anderia luak hartu,

Elhurra bezain xuririk, ekhia bezain ederrik,

Hirur kapitain zaudian khortez inganaturik12.

2. Kapitain hetarik batek zaldiala altxatu,

Aberiala altxatu eta mantuaz untsa trosatu

Pariserat phartitu, aitak ez deus jakintu.

11 Iturria : ODS /AB, ff. 158-163. Azkuek bi bertsio (T. II, 949-951) eta Zavalak hamabi jaso ditu (aip. lib., 257-272). Aita Donostiak ematen du bertsio orijinal frantsesa: Celle qui fait la morte pour son honneur garder. Ezaguna da ere La Belle qui fait la morte (Davenson) eta Les Tres Capitanis (Arnaud) 'Hirur kapitainak' legez. Bertsomoldea : A18A18A18… «L'histoire de la jeune demoiselle enlevée par trois capitaines ou mousquetaires, a laissé une légende fort touchante: elle a le ton et la couleur de la fin du seizième siècle. [...] Les ravisseurs sortent de l'appartement, les larmes aux yeux, comprenant trop tard le crime abominable qu'ils ont commis. Hirour egunen burian, / hilac oihu aitari: Aita, entzun nezazu, / othoi sinhetsi behar duzu; Berthutia beguiratu nahiz / hilic egona nuzu.

(A.Chaho, Biarritz... T. II, 173-174) 12 Aita Donostiak bildutako bi bertsioetan (191. eta 192. zenbakiak) bertso

gaizki konprenituak badira, hala nola jasotzen duenean gorkiaz engeyaturik (itzulpenik gabe), khortez inganaturik denean, eta xenaz amarraturik, alegia, kateaz amarraturik, kantariaren asmakizun eta irudimen beroak eraginik gorte egitearen tradizioaren aurka. J.M. Lekuonaren bertsioan: bortian eneganaturik (1999: 140)

60

3. Parisera heltu nintzanian ostalersak salutatu,

Baninduzun salutatu, bai eta berriak galthatu,

Bortxaz ala amurioz jina ziren errazu.

4. Kapitainak entzun zienian khanberan nundien sarthu:

─ Anderia jan ezazu, phausuz eta trankilki,

Hirur kapitain bagutuzu gaur zure zerbutxari.

5. Anderiak hori entzun zienian hilik lurrerat erori,

Kapitainak ere bai juan bere asmu hartarik,

Nigarrez ari zielarik anderia hilgatik.

6. Hirur egunen burian hilak oihu aitari:

─ Aita entzun nezazu, othoi sinhetsi behar duzu,

Berthutia begiratu nahiz hilik egona nuzu.13

Joseph Augustin Chaho (Atharratze 1810-Baiona 1858)

13 LES TROIS CAPITAINES:

1 Dessous le rosier blanc / La belle s'y promène (bis )/ Blanche comme la neige / Belle comme le jour / Ce sont trois jeun's capitaines / Tous trois lui font la cour (bis) / 2 Le plus jeune des trois / La prend dans sa main blanche / - montez, montez la belle / Sur mon grand cheval gris / A la vill' j'vous emmène / Dans une hôtellerie / 3 A l'heure du souper / La table était mise / - Mangez, mangez la belle / Soignez votre appétit / Avec un capitaine / Vous passerez la nuit / 4 A l'heure du coucher / La belle tomba norte / Sonnez, sonnez trompettes / Tambours du régimen / Puisque ma mignonne est morte / A l'âge de quinze ans. / 5 Où l'enterrerons nous, / cette belle princesse? / Dans le jardin de son père, / sous le rosier fleuri / ferons dire des prières, / qu'elle aille en paradis. / 6 Trois ou quatre jours après, / son père s'y promène / Ouvrez, ouvrez la porte / mon père si vous m'aimez! / trois jour j'ai fait la norte / pour mon honneur garder.

61

7

NESKA ONTZIRATUA14

1 Brodatzen ari nintzen, ene salan jarririk,

Aire bat entzun nuen itsasoko aldetik,

Itsasoko aldetik, untzian kantaturik.

2. Brodatzea utzirik, gan nintzen ama gana,

Hean jaliko nintzen gibeleko leihora,

Gibeleko leihora, itsasoko aldera?

3. ─ Bai, habil, haurra, habil, erron Kapitainari,

Jin dadin afaitera, hemen deskantsatzera,

Hemen deskantsatzera, salaren ikustera.

14 Iturria: MS. Chaho, 1850 ff. 161-164. Bertsomoldea: A14A14A14... ER-ek hamasei bertsio ezberdin jasotzen ditu: 233-256. Aita Donostia, 400-1 eta 400-2 zenbakiak. Claude Roy, 112. Ikus: Urquizu, “Viejas baladas...” 48-52. Katalan erromantzeroan El Mariner bezala ezagutzen da, eta Doncieux-ek titullu hau ematen dio, L´embarquement de la fille aux chansons et sa déplorable mort. Armestead (1978:102) bertsio italiano bat jasotzen du (la bella monta in nave / kominsyya a navegar / laran larin don dela / kominsyya a navegar) eta tradizio poetiko sefardiaren ezaugarri bat dela bere multikulturalismoa ondorioztatzen du.

62

4. ─ Jaun Kapitaina, amak igortzen nau zu gana,

Jin zaiten afaitera hantxet deskantsatzera,

Hantxet deskantsatzera, salaren ikustera.»

5. ─ Andre gazte xarmanta, hoi ezin ditekena:

Iphar haizea dugu, gan behar dut aintzina,

Ezin ilkia baitut, hauxe da ene pena.

6. Andre gazte xarmanta zu sar zaite untzira,

Gurekin afaitera eta deskantsatzera,

Hortxet deskantsatzera, salaren ikustera.

7. Andre gazte xarmanta igaiten da untzira,

Han emaiten diote lo-belharra papora,

Eta untzi handian lo dago gaixo haurra.

8. Jaun Kapitaina, nora deramazu zuk haurra?

Zaluxko itzulazu hartu duzun lekura,

Hartu duzun lekura, aita-amen gortera!

9. ─ Nere marinel ona, hedazak heda bela!

Bethi nahi nuena jina zaitak aldera!

Ez duk hain usu jiten zoriona eskura!

10. ─ Jaun Kapitaina, nora ekarri nauzu huna?

Zalu itzul nezazu hartu nauzun lekura,

Hartu nauzun lekura, aita-amen gortera.

11. ─ Andre gazte xarmanta, hori ezin egina,

Hiru ehun lekhutan juanak gira aintzina...

Ene meneko zira, orai duzu orena ...

63

12. Andre gazte xarmantak hor hartzen du ezpata15

Bihotzetik sartzen 'ta, hila doa lurrera!...

Aldiz haren arima hegaldaka zerura!

13 ─ Nere Kapitain Jauna, hauxe duzu malurra!

─ Nere marinel ona, norat aurthiki haurra?

─ Norat aurthiki haurra? Hortxet itsas zolara!

14. Hiru ehun lekhutan dago itsas-leihorra,

Oi Ama Anderea, so egizu leihora...

Zur 'alaba gaixoa, uhinak derabila.16

Lukreziak bere buruaz beste egiten du.

(Oñatiko Unibertsitateko kalostrako medailoia. XVI.m.)

15 Hona nola ematen duen Chahoren eskuzkribuko beste aldaera batek hasiera eta bukaerako bertsoak non neskak bere ohorea salbatzeko sabrea erabilitzen duen ezpataren ordez eta koplariak maradikazione eta guzti: 1. Aldixe batez nenguelarik ─ sala baxian brodatzen, / Kapitain entzun dizut ─ itsason gainen khantatzen, / Itsason gainen khantatzen eta ─ kobla eijerrik emaiten. […] Jauna, pheresta izadazu ─ istanpat zure sabria, / Nahi nikezu laxatu ─ memenpat ene zintura, / Nahi benuke laxatu ─ ixtanpat ene zintura. 12. Maradikatia dela dendariaren eskia, /Zeren hertsiegi egin beitu anderiari zintura, / Hertsiegi egin beitu anderiari zintura.

16 L´EMBARQUEMENT DE LA FILLE AUX CHANSONS ET SA DÉPLORABLE MORT

1 La belle se promène tout le long de la, / Tout le long de la mer, sur le bord de l´île, / Tout le long de la mer sur le bord de l´eau / 2 Tout auprès du vaisseau. / Voit venir une barque de trente mariniers / Le plus jeune des trente, il se mit à chanter / 3 ─ La chanson que vous dites, la voudroit bien savoir. / ─ Entrez dedans ma barque et je vous l´apprendrai. / Quant elle fut dans la barque au large il a poussé. / 4 Au bout de ent lieu´s d´aive, elle se mit à plorer. / ─ Ah! Qu´avez-vous, la belle, qu´avez-vous à plorer? / ─ Helas! J´entens mon père m´appeler pour souper. / 5 ─ Ne pleurez pas, la belle, avec moi superez. / ─ Helas! J´entens ma mère m´appeler pour coucher / ─ Ne pleurez pas, la belle, avec moi coucherez./ 6 Quand elle fut dans la chambre son lacet a noué, / ─ Prêtez-moi votre dague, pour mon lacet couper. / Quand la belle eut la dague, au coeur s´en est donné. / 7 ─Maudite soit la dague, celui qui l´a forgé! / Si ne l´ai baisée vive, morte la veux baiser./ La prent pour sa main blance, dans la mer l´a jetée.

64

8

ERREGE JAN17

1. Errege Jan, zauritürik,

Jin izan da armadetarik:

Am'anderia baratü ziozü etxian alagerarik.

2. ─ Errege Jan, kontsola zite,

Korajereki sar zite:

Zure emaztiak errege txipi bat barda sorthü ükhen dizü.

3. ─ Ez ene emaztia gatik,

Ez errege txipi bat gatik,

Ni enainteke kontsola: haiek biek jakin gabe, ama, hiltzeko ohe bat!

4. ─ Am ´anderia, zer die mithil horiek,

Hainbertze nigar marrasketan?

─ Ene alhaba, ezin begira, galdu dine zaldi gris bat.

17 Iturria: Bordes 317, KKK 138; LBNZ, 454, Bertsomoldea : a8 a8 A16...Davenson, 137. Pénet-

ek kanta hau sailkatzerakoan XV. mendekoen artean ezartzen du: Katalanez , La tornada del Cavaller tituluz ezagutzen da.

65

5. Ez zaldi gris baten gatik,

Ez ürh'untzi baten gatik, ez othoi egin nigarrik!

Errege Janek ekharriko dizü, urhe eta zilhar armadetarik.

6. ─ Ene ama, othoi, errazü,

Khantü horiek zer diren hain gora?

─ Ene alhaba, deuserik ez, prosesionia dün joaiten.

7. ─ Am ´anderia, zer zaia behar dut jauntzi,

Ohe huntarik jelkhiteko?

─ Ene alhaba, xuria, gorria, ederrena düken beltza.

8. ─ Am ´anderia, zer dü lür saintü hunek

Hain gora dagoenian?

─ Ene alhaba, ezin begira, errege Jan dun ehortzirik !

9. ─ Am 'anderia, oritzü giltz hoiek, Urhe eta zilharren hoiek,

Eta errege txipitto hori artha handieki eraik.

10. ─ Lür saintia, erdir 'adi,

Ni barnen sar ahal nadin !...

Lür saintia erdiratü, eta nik errege Jan besarkatü18.

18 LE ROI RENAUD:

1 Le roi Renaud de guerre revint / Tenant ses tripes dans ses mains / Sa mère est à la tour en haut / Qui voit venir son fils Renaud. 2 Renaud, Renaud réjouit toi / Ta femme est accouché d'un roi! / Ni de femme ni de mon fils / Mon coeur ne peut se réjouir. / 3 Je sens la mort qui me poursuit / Mais refaites dresser un lit / Et faites le dresser ci-bas / Que ma femme n'entendes pas. / 4 Guère de temps y dormirai / A minuit je trépasserai / Et quand ce fut vers la minuit / Le roi Renaud rendit l'esprit / 5 Il ne fut pas soleil levé / Que les valets l'ont enterré / Sa femme en entendant le bruit / Se mit à gémir dans son lit. / 6 Ah dites moi, ma mère m'amie / Ce que j'entends cogner ici / Ma fille c'est le charpentier / Qui racommode l'escalier. / 7 Ah dites moi, ma mère, m'amie / Ce que j'entends chanter ici / Ma fille c'est la procession / Qui fait le tour de la maison. / 8 Ah dites moi, ma mère m'amie / Ce que j'entends pleurer / Ma fill' c'est la femm' du berger / Qui a perdu son nouveau né. / 9 Ah dites moi, ma mère m'amie / Ce qui vous fait pleurer aussi / Ma fille ne puis le caché / Renaud est mort et enterré. / 10 Ma mère dites aux fossoyeux / Qui creusent la fosse pour deux / Et que le trou soit assez grand / Pour qu'on y mettent aussi l'enfant / 11 Terre fend toi, terre ouvre toi / Que j'aille rejoindre mon roi / Terre fendit, terre s'ouvrit / Et la belle rendit l'esprit.

66

9

JUDU HERRATUA19

1. Ote da mundu huntan deusere gai denik,

Judu herratiari konpara daitenik?

Nik ez dut uste baden nehon miserablerik,

Haren zortiari hurbil daitekenik.

2 Egun batez pasatzian hiri baten aldetik,

Burjes batzu zitzaizkon jarraiki ondotik,

Zioten ez zutela ikusi gizonik,

Harek bezain bizarra luzea zuenik.

19 Iturria: J. M. Satrustegi, Luzaide´ko kantiak. Auspoa, 65. Tolosa, 1967, 148-162. Bertsomoldea : A13A13A13A13... Balada honen bost aldaera ezberdin gutxienez bada : Dassance, GH, 1966, 126-127, reed. Lakarra, 115-116; J. M. Satrustegi, Luzaide´ko kantiak. Auspoa, 65. Tolosa, 1967, 148-162; “El cantar del judío errante”, FLV, 1975, 344, reed. Lakarra,116-120; Barbier & Dufau, GH, 1926, 279-282; Donostia, VII, nº 617, 843-844; nº 618, 845-846; Azkue IV, 164.; KKK 145. Gaia: munduan zehar erromes ibiltzera kondenatua dagoen judua, Kristo gurutzbidean ez laguntzeagatik.

67

3 Ikusi zutenian beren presentzian,

Zenbait estrainer zela jarri ziren dudan,

Arropa forma bat soinian, zela adin haundian,

Langile bat bezala taulierra aitzinian.

4. Erran ere zioten: ─ Egun on nausia!

Desiratzen ginuke zure mintzatzia,

Satisfa dezagun gure desirkondia,

Bai eta ere akorda hemen dringatzia.

5 Aitortzen derauziet malur bat dudala,

Etziteztela duda, egia bera da,

Euri edo denbora hun, beti kurri nabila

Nehon ez naite geldi, juan behar aitzina!

6 ─ Ostatuan sar zaite gurekin, gizona,

Edatera emanen daizugu arnua,

Errezibi dezaguzu gure ofrimena

Borondate hunian egiten daizuguna.

7. ─ Ostatuian sar nindaite ziekin gogotik,

Bai eta ere edan zien arno hunetik;

Ni ezin jar naiteke... edanen dut xutik,

Tormentek artzen naute geldituz geroztik.

8 Aitortzen deraizugu kurios girela,

Zure adinaren berri jakin nahi ginukela,

Ehun urte baituzula iduritzen zaigula,

Edo zure bisaia tronpos da. bertzela.

9. ─ Ene hezurrak dira arras gogortiak,

Bai eta ere urtez anitz kargatiak,

68

Emezortzi ehun urte baitut pasatiak,

Hetaz izan zizte, oi, segurtatiak.

10. ─ Zu ote zira bada gizon famatia,

Mundu guzia baita ongi estonatia?

Satisfa dezaguzu gure izpiritua.

Heia zu zarenez, Judu herratua.

11 ─ Izraelgo hirian izan niz deitua,

Jerusaleme famos hirian sortua,

Satisfa bedi beraz zien izpiritua,

Jaunak, ni nuzie bai, Judu herratua.

12 Munduia pasatu dut bosgarren aldian,

Orai berdin abanxu seigarrenian,

Bakotxak hiltzen dira nor bere aldian,

Eta ni ezin hilez nabila mundian.

13. Europan ikusi dut heriotze hanitz,

Mihiz esplikatzia posible balitz,

Espreski horietan izan niz,

Nola edo zerbait ere gisetan hil nahiz.

14. Pasatu izan nintzan hiri, herrietan,

Kausitzen ahal nintuen gerla guzietan,

Etsenplu hartu izan aisa horietan,

Heriuak ez duela indarrik ni baitan.

15. Leihorra pasaturik, egin itsasua-re,

Geldituren ninduela agian hark ere;

Nik samur nahi eta denen adiskide,

Enetako berdin du, oi, edozein hide.

69

16. Nik ez dut zorrik iten batere etxetan,

Ez eta hartzekorik nehon bazterretan,

Beti bost sos sobera baditut sakeletan,

Euri edo denbora hun toki guzietan.

17. ─ Entzuten ginituen munduian erranak,

Amens batzu zirela hacen arrazoinak;

Ongi ikusten tugu zure trabailuak,

Bai eta ere sinesten direla egiak.

18 Zure ospe aundiak estonatzen gaitu,

Gure izpirituan dudatzen baigitu,

Dudarik gabe duzu ongi merezitu,

Jaunak zituenian zu hola punitu.

19 ─ Neure gaizki aundia, erranen egia,

Gaizki tratatu nuen nik Jesus maitia;

Izan behar-bidian urrikalmendia

Zerbitxatu izan nuen krudelitatia.

20 Jesus jiten zelarik Jerusalemetik

Kurutze saindu hartaz ongi kargaturik,

Galdegin izan zerautan umiliaturik,

Heia plazer nuienez, bortan pausaturik.

17. Nik, buruia nahasia eta errebela,

Ezetz erran nakon, seurki, berehala:

─ Habil hortik aitzina, habil kriminela.

Haren han pausatziaz afrontu nuiela.

21 Jesusek erran zerautan ordian berian:

─ Mila urtez bederen ibiliko hiz mundian,

70

Deskantsian izanen hiz ororen burian,

Pena guzietarik libro, azken jujamendian.

23. Partitu izan nintzan ordian berian,

Pena, xangrin, dolore guzien erdian,

Geroztik beti kurri nabila mundian,

Deskantsurikan ez da ene gorputzian.

24. Denborain presentzian, adios konpainia!

Erremesiatzen dut zien kuraia,

Juan behar niz aitzina, oi hau doloria !

Bestela enetzat tormenta haundia.

Épinaleko estanpa (1860)

71

10

MARIEDER SALAGOITI20

1. Erranplanplan atabala joiten dute herrian

Jaun kondeak ba othe du hatz berririk buruan?

2. Manatu du andereak haren gana bil diten

Bat ikusi dueneko, hartaz duzu amosten,

3. ─Salagoiti, badakika nor den horgo panpina?

─ Jaun kondea, hori duzu ene esposlaguna.

4. ─Nik ez diat hik bezala hain emazte ederrlk:

Utz bahezat, zer fortuna andre horrek eta hik!"

5. ─ Jauna, konde ez bazine, jal nezake ezpata:

Nausi baten aintzinean nola egin dakita?

6. ─ Salagoiti, ehadila gisa hartan hasarra!

Baroin berri eginen hut, eskualdeko bakarra.

7. ─ Marieder, bezti zite ahal bezain ederki:

Urhe-joiak eta denak usain onak ausarki. ...

8. Marieder, ikus arte adio ene izarra!

Jauregira behar duzu Kondearen manura.

20 Iturria: “Euskara eskoletan”, GURE HERRIA 1958, 230-232. Frantses bertsioa batean erregea eta markesa elkarrizketatzen badira euskazkoan kondea eta Salagoiti. Th de Puymaigre, 1874”, Chants populaires de la vallée d´Ossau”, ROMANIA, 89-102.

72

9. Kondesaren kara tzarra lore berri berexten.

Gobernanta berriari baitiozka emaiten.

10.─ Marieder, Marieder, ez har othoi buketa!

Kondearen oihu mina debaldetan izan da!

11. Marieder erori da alditxartuz bezala:

Jaungoikoak hil gaixoa urrikari duela.

12. Salagoiti, orhoit hadi hire tratu zikinaz:

Jaun kondeak eta biek kordokatu arimaz.. 21

21 LA MARQUISE EMPOISONNÉE

1 Le roi a fait battre tambour, (bis) / Pour voir toutes ces dames,

Et la premiere qu'il a vue / Lui a ravi son ârne.

2 ─ Marquis, dis-rnoi, la connais-tu? (bis) / Qui est cette jolie dame ?

Et le marquis a répondu : / ─ Sire Roi, c'est ma femme ...

3 ─ Marquis, tu es plus heureux qu'moi, (bis) / D'avoir femme si belle !

Si tu voulais me l'accorder, / Je me chargerais d'elle.

4 ─ Sire, si vous n'étiez pas le Roi, (bis)/ J'en tirerais vengeance !

Mais puisque vous êtes le Roi, / A votre obéissance ...

5 ─ Marquis, ne te fâche donc pas ! (bis) / Tu auras ta récompense :

Je te ferai, dans mes armées. / Beau Maréchal de France.

6 ─ Adieu, ma mie, adieu, mon coeur ! (bis) / Adieu, mon espérance !

Puisqu'il te faut servir le Roi, Séparons-nous d'ensemble.

7 Le roi l´a prise par la main, (bis) / L'a menée dans sa chambre;

La belle en montant les degrés / A voulu se défendre.

8 ─ Marquise, ne pleurez pas tant ! (bis) / Je vous ferai Princesse ;

De tout mon or et mon argent, / Vous serez la maîtresse.

9 ─ Gardez votre or ! Et votre argent (bis) / N'appartient qu'à la Reine;

J'aimerais mieux mon doux Marquis / Que toutes vos richesses !

10 La reine a fait faire un bouquet (bis) / De belles fleurs de lys,

Et la senteur de ce bouquet / A fait mourir Marquise ...

73

11A

GAXUXA22

1. Arrats batez Gaxuxa kanpoan ibilki.

Hiru arrotz jin zaizko mintzatuz polliki:

"Agur, nexka ederra, egiguzu irri!".

2. ─Jaunak, ez naiz ni nexka, ezkondua nute,

Senharrari emana, bihar zazpi urte,

Nahiz gerlan den hura ez dakit noiz arte…

3. ─ Gaurkoz, othoi, Gaxuxa, iguzu ostatu.

─ Jaunak, ez da posible, hitza emana dut!

Nik ez dut hitzik janen, gau on, ta barkatu.

4. ─ Gaurkoz, othoi, Gaxuxa, errazu bederen.

Ostatu jaiteko norat behar giren?

─ Zoazte gztelurat ea leku baden!

5. ─ Nor da gaztelu hortan, andere ederra?

─ Ene jaunaren ama, oro bihotz dena;

Oro bihotz dena da, eta alarguna.

6. ─ Gaurkoz, othoi, andrea, iguzu ostatu?

─ O bai segurki, jaunak, izue mandatu:

Jan, edan eta lagun, nork behar ditu!

22 Iturria: HERRIA 1960-II-11,4. Bertsomoldea: 13AAA…Gaia: Ezkontza abenturak. Senarraren itzulera eta erhaztun erdia erakusten du seinale. Frantses bertsioa: Patrice Coirault, aip. lib., Germaine, 276. 1904. Germaine-k bi euskal bertsio erditu ditu, bata Gaxuxa, eta bestea Yolanda izenez.

74

7. Jan edanik ez dugu hartuko mahian,

Nun ez dugun laguntzat izaiten abian

Gaxuxa deitzen dena, hemen, gutartean.

7. ─ Gaurkoz, othoi, Gaxuxa, zato gaztelura;

Hiru arrotz baditut maluros baitira,

Nun ez ziren ethortzen heien laguntzera.

9. – Zer! Hola mintzo zira amaginarreba!

ostikatuz bihotza eta ohorea?

Othoi, zoaz hemendik, emazte tristea!

10. Zaharra itzuli da hiru jaunen gana:

-Ai, ei, Jaunak, Gaxuxa ez da heldu huna;

Hura da eskualdeko bihotz gogorrena.

11. ─ Gaurkoz, othoi, Gaxuxa, idek senharrari!

─ Ba, bainan zuk lehenik emadazu niri

Bernaton zirelako zerbait ezaugarri.

9. ─ Egun batez erhia neruntzun tinkatu;

Erhaztuna bi zathi eginik gertatu,

Zuk bat atxiki eta bertzea nik hartu…

13. Huna, ene Gaxuxa, erhaztun erdia!

Hau loria, Bernaton, hau alegrantzia!

Heldu nauzu atherat, oi senhar maitea! 23

23 GERMAINE :

1 La petite Germaine, / Mariée à dix ans, / Son mari la délaisse / À l´âge de quinze ans. / 2 Elle a la foi promise / À son royal ami, / N'y a pas de gentilhomme / P'r entrer dans son logis. 3 Au bout de sept années / Son mari revenit, / Germaine est aux fenêtres / Le regardait veni´. / 4 - Oh ! donc bonsoir, madame. / - Bonsoir, monsieur aussi / - Oh ! donc bonsoir, madame, / Logerai-je ici ? / 5 - Oh ! non, ce lui dit-elle, / Mon noble cavalier, / Je ne loge personne, / Je ne puis vous loger. / 6 L'y a là-bas la mère, / La mèr' de mon mari, / Elle en loge bien d'autres, / Ell' vous log'ra aussi ./ 7 Le monsieur

75

s'achemine / Droit au château joli. / La dame est aux fenêtres / Le regardait veni'./ 8 - Oh ! donc, bonsoir, madame. / - Bonsoir, monsieur aussi. / - Oh ! donc, bonsoir, madame, / Logerai-je ici ? / 9 - Oh ! oui, ce lui dit-elle, / Mon noble cavalier, / Il en loge bien d'autres. / Je peux bien vous loger. / 10 Quand il fut à la table/ Ne pouvait pas manger / qu'il n'y eut la Germaine / Pour bien l'accornpagner. / 11 L'y a là-bas la femme, / La femme de mon fils. / S'ous voulez, tout à l'heure. / Je rn´en vais vous la qu'ri. / 12 La dame s'achemine / Droit au château joli, / Germaine est aux fenêtres / La regardait veni'./ 13 - Oh ! donc bonsoir, Germaine, / - Bonsoir ma mère aussi. / - L'y a chez-moi, ma fille,/ Un noble cavalier / Qui désir'rait, ma fille,/ Avecque toi souper. / 14 - S'ous n'étiez pas la mère / La mèr' de mon mari, / Je vous jett'rais dans l'aive / Dessous mes ponts-levis! / 15 La dame ser retourne / Droit au château joli, / apporte au gentilhomme / C'que Germaine avait dit. / 16 - Ell' rn'a fait la réponse / D'un' drôle de façon: / Si n´étais pas la mère, / La mère d'son mari, / Qu'ell' rn'y jett'rait dans l´aive / Dessous ses ponts-levis ¡/ 17 Le monsieur s'achemine / Droit au château joli. / Germaine est aux fenêtres / Le regardait veni'. / 18 - Fermez. fermez les portes, / Baissez mes ponts-levis, / Je vois venir là-bas / Le plus grand d'mes enn'mis. / 19 - Oh ! donc bonsoir, Germaine, / - Bonsoir monsieur aussi./ ─ T´en souviens-tu, Germaine, / Que ton anneau cassit, / Montre-la ta moitié, / Voici la mienne aussi. / 20 En montrant sa moitie / Cet anneau s´est soudé / ─Ouvrez, ouvrez les portes, / Haussez mes pont-levis./ Le voilà qui arrive / Le plus grand d´mes amis !

76

11B

YOLANDA24

1. Arrats batez Yolanda paseun zabilan.

Bidean hiru arrotz irria begian:

─ Gau on, nexka pollita, zato gurekilan!

2. ─ Jaunak, ni ez naiz nexka, bainan senarduna

Aitak hamortz urtetan ezkontzaz emana:

Sei urte luze huntan gerlan dut gizona!

3. ─ Gau huntako, Yolanda, iguzu ostatu.

─ Ez dezaket nehor har: Jaun onak, barkatu!

Ez dut nahi fedea neholaz ukatu!

4. ─ Erraguzu, Yolanda, nun kausi ostatu.

─ Hango etxe xurian baditake leku.

Han zen ene senharra denboretan sortu!

5. ─ Etxe huntan, andrea, badea ostatu?

─ Ba, jaunak, nahi bada jan eta jostatu.

Neskak ere beharrez fornitzen ditugu.

6. ─ Jakin zazu, andrea, ez dugula janen,

Ez janen ez edanen, ez bertzerik hemen

Ez baduzu Yolanda hunat erakartzen.

24 Iturrria: HERRIA, 1965-VII-22, 4. XXX. 1868ko kopia omen.

77

7. ─ Yolanda, hiru gizon baditugu etxen,

Ez baitute deus janen ez eta edanen,

Ez bazitut heientzat harat erakartzen.

8. ─ Zu, amaginarreba, ez zira ahalke!

Semea adar dadin onhar zinezake?

Putzuan botatzea merexi zinuke!

9. Atsoa itzuli da etxerat nigarrez:

─ Jaunak, Yolanda horrek erran deraut ezetz:

Nehor ez da herrian hain gogor bihotz bihotzez.

10. ─Yolanda, idek othoi bortha senharrari.

─ Zuk gure lehen gauaz aipa zerbait berri,

Hortik juia dezadan fida naiten zuri.

11.─ Orhoit zira, Yolanda, tinkatuz erhia,

Egin zela bi zati zure erheztuna.

Nik zati bat hemen dut, zuk hor bigarrena.

10. Oi zer alegrantzia, jeiki berehala!

Senharrari athea idek dadiela!

Etxean zoin den goxo emazte fidela!

78

79

12

BANBROXANEKO NAUSIAK25

1. Banbroxaneko nausiak, arrosa ta klabedin,

Etxearen beiratzeko emazte xarmanta badin.

2. -Norat zohazi, gizona, arrosa ta klabedin,

-Oihanerat banoazu aizkora eta kordekin.

3. -Urrun da, urrun, oihana, arrosa ta klabedin,

Eguerditan bazkaltzeko nola behar duzu egin?

4. [-]Eguerditan bazkaltzeko, arrosa ta klabedin,

Ene emazte xarmanta jinen zaut zarearekin !

5 Basaburuko oihana, arrasa ta klabedin,

Zoin eder, aizkora-kolpe eta xori kantuekín'

6 Eliza-dorre gainetik, arrosa ta klabedin,

Oihaneraino orenak heldu dirade tin tin tin!

7 Harnar, hameka, harnabi, arrosa ta klabedin,

Apetitua jina da, bainan zarea ez da jin.

8 Hauxe da ixtorioa, arrosa ta klabedin,

Laurden erdiek jo dute, ez da ageri Kattalin.

25 Iturrria. HERRIA 1962-VII-23, 4. or. Aingeru Irigaraik berreditatua Diario de Navarra-n (1975-V-25), J.H. deitu batek 1897. Urtean egina. Nor ote da JH hau? Julien Heguy (Aiherre 1860) apeza ote? Oihanetik itzultzean senarra Simunek Kattalin emaztea auzko mutilarekin aurkitzen du.

80

9 Oren batak ere jo du, arrosa ta klabedin,

Banbroxaneko nausia ez daoke gosearekin.

10 Egur-pílotak utzirik, arrosa ta klabedin,

Etxe-alde itzuli da aízkora ta kordekin.

11 Etxean sartzearekin, arrosa ta klabedin,

Kattalin atzemaiten du auzoko mutilarekin.

12 Buruz-buru jaten zuten, arrosa ta klabedín,

Dafail xuria emana jaki et'arno finekin.

13. Debruek zeramaztela, arrosa ta klabedin,

Hau ase eta ni gose, zer zautzu hortaz, Kattalin?

14 -Ah! Simun, dio andreak, arrosa ta klabedin,

Ník joana uste zintudan bazkarí-zarearekin!

15 Hasarre beltzak harturík, arrosa ta klabedín,

Banbrochaneko nausiak nola ihardets ez jakin.

16 Akuluaz berehala, arrosa ta klabedin,

Aldízka zanpatu ditu mutila eta Kattalin.

17 -Ai, ei, ai zion mutilak, arrosa ta klabedin,

Holako bazkal-ondorik ez nian nik uste egin!

18 -Ai, ei, ai zion andreak, arrosa ta klabedin,

Ez eni egin adarrik akulu-gider horrekin!

19 Zonbat emazte munduan, arrosa ta klabedin,

Beren jaun giza gaizoak tratatzen baituzte berdin.

81

20. Jauna kanpoan delarik, arrosa ta klabedin,

Esne-gin guzia jaten bi mila atseginekin.

21. Gero jauna afaitean, arrosa ta klabedin,

Gatuak indu erranik, hor konpon gezurrarekin.

22. Oraiko huntan hargatik, arrosa ta klabedin,

Behi bazterketaria akuluak zentzatu din!26

Patrice Coirault, Chansons françaises de tradition orale…(1996.)

26 LE MARI QUI REVIENT DU BOIS :

1 Il était un petit homme / Gai, gai, gai, ladera la la, / Il était un petit homme / De grand matin se leva (bis) / Gai, gai, ladera la la.

2 Il a pris sa serpillette, / Droit a son bois il s'en va. / 3 'L'avait bien dit à sa femme / - La soupe tu m'apporteras. /

3 Les dix heures étaient venues, / La soupe n'arrivait pas /

4 Il a pris sa serpillette, / Droit à sa maison s'en va. /

5 Il trouv' sa femme couchée, / Un grand moine entre ses bras /

6 ─ Ta soupe, elle est sur la table, / Ton petit morceau de lard. /

7 ─ Le moine a mangé la soupe, / Le petit morceau de lard. /

8 Elle a fait un' fricassée / De grenouilles et de lumas. /

9 Les lumas tiraient leurs cornes, / Les grenouilles chantaient cornard ! /

10 Voilà comment font les femmes / Quand les maris n'y sont pas. /

11 Ell' mangent toute la crême / Ell' disent que c'est les chats

82

13

NESKA OREIN BILAKATUA27

1 Ura isuririk sorginen bidean,

Dohaina bildu dut Bazko arratsean,

Gauaz Maddi nuzu, egunaz oreina,

Etxeko zakurrek xerkatzen nutena.

2 ─ Jakes, nun tuk horak? Eztiat senditzen.

─ Oihanpean kurri oreina xerkatzen.

27 Iturria: P. Lafitte, “Atlantika-Pirene-etako sinheste zaharrak”, GURE HERRIA, 1965; “El artículo de Peilhen [“Oreina eta gizoreina literaturgintzan eta edergintzan”, Piarres Lafitte-ri Omenaldia, Bilbao, Euskaltzaindia 1983, 529-544] a que he hecho alusión no pasa de ser una farragosa y enrevesada especulación , en la línea de un trasnchado comparatismo antropológico” in J. Juaristi, “La balada vasca de la muchacha ciervo”, Frantsesezko La blanche biche poemaren moldaketa besterik ez baita, zeina hasten den M´envoient jeter de l´eau…bezala eta XVI.mendekoa bezala Pénet- ek jotzen duen. Henri Davenson-ek ere jasotzen du bere Le Livre des chansons ou Introduction à la chanson populaire française…Neuchâtel 1944, 196-199, non dioen badela vise suediar bat gaia berarekin La Fille changée en troll. Child- en bilduman tituluhau dakar Leesome Brand, eta Malicorne taldeak badu bertsio musikatu bat.

83

Jakes, deit 'zakurrak, salbatzak arreba!

─ Ama, nola sinets Maddi daitekela?

3. Jakes zakurreri hasi da xistuka,

Oreina hil dute kolpez ausikika,

Jakesek kanitaz eman du pusketan.

─ Aseko ahal da Mayi gurekilan.

4. ─ Afal, afal, Jakes. Ni nuk hor lehena,

Ene haragiaz betherik dupina.

Ama sala zolan, nigarra begian,

Puinala sartu du bere bihotzean28.

Akteon orein bilakatu eta zakurrek hila

(Edontzi grekar baten arabera, 390 k.a., British Museum)

28 LA BLANCHE BICHE

1 M'envoient jeter de l'eau dans le chemin des fées / Ils m'ont donné un don qui m'a toujours resté / Je suis fille le jour et la nuit blanche biche / Tous les jours les gens du château me poursuivent.

2 La chasse est après moi, les barons et les princes/ Et mon frère Renaud qui est encore bien pire / Allez ma mère, allez bien promptement lui dire / Dites-lui de rappeler ses chiens, je vous prie.

3 Où sont tes chiens, Renaud, et ta chasse gentille? / Ils sont dedans les bois qui courent blanche biche / Arrêtes-les, Renaud, arrête, je t'en prie / Par trois fois son cor a sonné, La blanche biche est prise

4 Mais quand le dépouilleur va dépouiller la biche, / Elle a les cheveux blonds et le sein d'une fille / A pris son grand couteau, en quartiers il l'a mise / Dans un plat d'or et d'argent l'ont servie.

5 Nous voici tous ici, où est ma soeur gentille? / Vous n'avez qu'à souper, suis la première assise / Ma tête est dans le plat et mon coeur aux chevilles / Et dessus vos noirs charbons, mes os grillent

84

14

SARTU DA SOLDADO BAT29

1 Sartu da soldado bat barda ostatuan,

Gerlatik heldu zela estatu txarrean,

Erdi-onthusik eta perreka soinean

Trala, tralera, tralera

Perreka soinean.

2 ─ Ostalertsa, zorteak deitu nau hunara

Urrikariz indazu othoi edatera

─ Huna pinta bat arno, egarri bzira

Trala, tralera, tralera

Perreka soinean.

3 Soldadoa hasi da xurgaka edaten,

Eta edan artean kantu bat emaiten.

Ostalertsak nigarrez dako so egiten.

Trala, tralera, tralera

Perreka soinean.

4 ─Zer duzu ostalertsa, nigar egiteko

Ala arno hau dolu zaizu enetako ?

─Ez jauna, etzait dolu, sustut zuretako.

Trala, tralera, tralera

Sustut zuretako.

29 Iturria: P. Lafitte, “Hila esposatua”. HERRIA 1965-VII-15, 4.or. Léon Barbierrek Donibane Garazikoak kantatzen omen zuen aire trixte batean eta Pierre Larzabalek antzerki bat sortu gaiaz.

85

5 Gogoratzen dautazu ene senhar zena,

Trakaz ala bisaiez hura zira, dena!

Gaixoaz orhoitzeak emaiten daut pena.

Trala, tralera, tralera

Emaiten daut pena.

6 ─Harenganik andrea, amatu baitzinen,

Bi haur bazinituzten, bi alaba omen,

Orain hirugarren bat ikusten dut hemen.

Trala, tralera, tralera

Ikusten dut hemen!

7 ─ Gerlatik ukan ditut letra triste hainitz

Guduan hil zutela bi bala-ukaldiz,

Etxen norbeit beharrez ezkondu niz…

Trala, tralera, tralera,

Berriz ezkondu niz.

8 Soldadoak basoa hustu zuen kolpez,

Milesker erran gabe xutitu nigarrez,

etxetik eskapatu gerlara beharrez.

Trala, tralera, tralera,

Gerlara beharrez30.

30 UN JEUNE SOLDAT SE REND DE GUERRE30 :

1. Un jeun´soldat se rend de guerre (bis) / ─ Un pied chaussé et l´autre un, / Pauvre soldat d´où

reviens-tu?; 2. ─ Oh ! je rn'en reviens de la guerre / Puisqu' la France a-t-été trahi', / Je rn'en retourn' dans

mon pays. 3. Oh ! donc bonjour, Madam´l´hôtesse / Oh ! tirez-moi de ce vin blanc. / ─Jeun' soldat. as-tu

de l´argent?; 4. Le jeun' soldat cherch' dans sa poche / Ne trouve ni sou ni denier, / le jeun' soldat bien

ennuyé. 5. Le jeun' soldat mont´dans la ville / C´est pour y vendre son manteau / Sa carabine et son fourreau.

/ 6. Oh ! donc bonjour, Madam´l´hôtesse / Oh ! tirez-moi de ce vin blanc. / Je tiens de l´or et de l´argent./

7. Madam´l´hôtess ´le sert à la table / Quand il y eeut bien bu, mangé / Le jeun´soldat s´mit à chanter. / 8.

Madam´ l´hôtesse qui l´sert à la table / Le jeun´soldat s´mit à chanter. / Madam´ l´hôtesse à pleurer./ 9. ─

Oh! Qu´avez vous, Madam´ l´hôtesse? / C´est y de m´y voir chanter / Que cela vous y fait pleurer?/ 10. ─

C'est que mon rnari est en guerre / Et depuis que je vous ai vu / Je crois bien qu´il est revenu. / 11. ─ Oh !

qu'as-tu fait, méchant femme? / J't'avais laissé qu'un p'tit enfant / Puis t'en voici quatre á présent. / 12. ─

J'ai tant reçu de fausses lettres / Que tu étais mort et enterré, / Moi je me suis remarié'. / 13. ─ Or adieu

donc, méchante femme, / L'y a sept ans qu'nous nous étions vus. / Mais à présent nous nous verrons plus.

86

HERRIA 1965-VII-15, 4.or.

Gustave Nadaud, Les trois hussards

87

15

HIRU SOLDADO GAZTE31

1 Hiru soldado gazte gerlan ibilirik,

Etxerat heldu ziren su-tokietarik:

Arin zuten gogoa, bihotza berorik,

Ahora dena kantu, ohi, alegerarik.

2. ― Bai gure beha daude gure izarñoak:

― Kattalin duk neurea, erran du lehenak.

― Madalen duk neurea, dio bigarrenak.

― Neurea Jana-Mari, aithor du azkenak.

3 Gizon bat hor ageri bide-kurutzean:

Mattin zeinu-joilea heldu urratsean...

― Agur, adixkidea, zer berri herrian?

― Hemen denak berdintsu aspaldi handian!

4 ― Eta zertan da gure auzoko Kattalin?

― Etxetik joana, hura, nigar gutirekin:

Haren botu sainduak nik jaz jo nituin:

Urthe huntan Angelun da serora urdin!

5 ― Madalen ba ahal da egon bethi prestu?

― Ezkilak haren famak bietan jo ditu:

31 Iturria: LBNZ, I, 456-457. Bertsomoldea: A13A13A13A13... Frantsesezko bertsioan: a8 b8 a8 b8...

Gerratik itzultzea kontatzen duten ixtorioei, balada odiseikoak ere deitu izan zaie. Hemengoa Gustave Nadaud (Paris 1820-1893) musikagilearen Les trois hussards kantaren moldaketa da. Honen konposizioak Contes, scènes et récits en vers (1886-1892) izeneko hiru liburukitan jaso ziren. Moldatzaileak Margoton, Madelon eta Jeanneton berbataiatu egin ditu izenokin: Kattalin, Madalen eta Jana-Mari. M. Pennet, Mémoire de la chanson. 1100 chansons du Moyen âge à 1919 réunies par… Omnibus, Paris, 1998, 478.

88

Lehenik Manexekin zenean ezkondu,

Eta haurra berritan zaiolarik sortu.

6 Hirugarrenak aldiz galdez gizonari:

― Eta dohatsu dea bethi Jana-Mari?-

― Gaixoa, segur ere, zeruan da hori!

Nik nuen eguberriz hil kutxan ezarri!

7 ― Mattin, Angelu-alde johaiten bazira,

Zoazi ene partez othoi komentura,

Kattalini goraintzi, agur, etzetera...

Norbaitekin noala laster ezkontzera!

8 ― Mattin, atxeman zazu lehen baino lehen,

Bere etxe berrian Portuko Madalen,

Errozu ihizian naizela ibiltzen,

Usatua naizela otso tirokatzen!

9 ― Mattin, gero zoazi ene aintzineko,

Errozu amattori goraintzi, adio!

Gerlan ari naizela erregerendako,

Ez naizela gerlatik nihoiz itzuliko32

32 LES TROIS HUSSARDS:

1. C'étaient trois hussards de la garde / Qui s' en revenaient en congé / Ils chantaient de façon

gaillarde / Et marchaient d'un air dégagé / 2. ― Je vais revoir celle que j'aime / C'est Margoton, dit le

premier. / ― C'est Madelon, dit le deuxième ― C'est Jeanneton, dit le dernier. / Un homme était sur leur

passage / ― Eh ! C'est Jean le sonneur, je crois. / Quoi de nouveau dans le village? / ― Tout va toujours

comme autrefois ? / 4. ― Et Margoton, notre voisine ? / ― J' ai sonné ses voeux l'an dernier, / Car elle est

soeur Visitandine / Dans le couvent de Noirmoutier. / 5. ― Et Madelon, toujours bien sage ? / ― Oui dame

! Pour elle j'ai sonné, / Voilà dix mois son mariage. / Voilà dix jours son premier né. / 6.― Et Jeanneton,

dit le troisième, / Toujours heureuse ? ― Ah ! sûrement. / Trois mois passés aujourd'hui même / 7. J'ai

sonné son enterrement. ― Sonneur, si tu vois Marguerite / Dans le couvent de Noirmoutier / Dis-lui que

je la félicite, / Et que je vais me marie. / 8. ― Sonneur, si tu vois Madeleine / Dans la maison de son époux,

/ Dis-luje suis capitaine ./ Et que je fais la chasse aux loups. / 9.― Sonneur, quand tu verras ma mè /

Va la saluer chapeau bas, / Dis-lui que je suis à la guerre / Et que je ne reviendrai pas.

89

16

KAPITAINA ETA BARBERA JANAMARI33

1. Zitadela gora duxu Doníbane Garazin:

Etxakin zonbat soldado han gure zain dagozin!

2. Garaziko aire hautak bizarra pusarazten:

Soldadoak freskatzerat usu hirirat jausten.

3. Guzien bizar-egile neska bat, Janamari.

Presuna seriosa zela entzun dixit orori.

4. Kapitain bat sartu duxu barbersaren botigan :

─ Anderia, nahi nuke jarri horgo kadiran.

5. ─ Bizarra ala ilhea, zer behar dut edeki ?

─ Egun bizarra aski dut, egizazu polliki.

6. Kapitaina jarri duxu bisaiaz mirailari.

Hari so, nabala pasten horra hor Janamari.

7. Matela salboinaturík kapitain gazteari,

Karra-karra hasi duxu bere nabal-lanari.

8. Bet-betan ikara batek hartua du barbersa:

Bisaia zuri-zuria, ageri du ez ontsa !

33 Iturria : HERRIA, 1967-V-18,4 Oihenart 2000, Gaston Guillaumie, “Le capitaine de Casteljaloux”, Chansons et Danses de la Gascogne. Ed. Demas, Bordeaux 1945, 169. Davinson, aip. lib., 313: La belle barbière . Honi buruzko doinu ezberdinak aurkitu ditu Patrice Coirault-ek.aip. lib. 55.

90

9. Ez daki neska gaixoak begiak nora makur.

─ Zer zira ba, anderia, ene galoinen beldur?

10. ─ Ez, Jauna, ez nuzu beldur soldadoen galoinen,

Are gutiago segur kapitain prestu bate

11. ─ Ez duzu bada iduri hanbat zuhauren jabe:

Ez da nihor holakatzen deus arrazoinik gabe!

12. ─ Arrazoinak batuzketzu erraiten ez direnak.,

Othoi barka dezadala ene jaun Kapitainak.

13. ─ Zer nuzu ala, gaixoa, ni poxiño bat maite?

Poxiño hori zonbat den aise aitor ez daite.

14. ─ Haurra, nahi zindukeia enekilan ezkondu?

─Zendako ez, zuk enekin hala nahi bazindu?

15. Bizarra hortan utzirik, elgar aditu zuten:

Lukuzerat ezkontzeko biak lehen bai lehen.

16. Kapitainak hartu zuen Janamari zaldian:

Lukuzen egin dukete bizi on jauregian.

17. Zidadelan daudenentzat, neskatxetan segurik,

Ez da bisar egilerik Janamariz geroztik.

18. Lukuztarrak zonbeit bertsu baitzituen merezi:

Kantu huntan orhoitzeko baditu hemezortzi.34

34 LA BELLE BARBIÈRE

1. Dans Paris y a une barbière / qui est plus belle que le jour; / Ce sont trois gentilshommes / qui

voudraient lui faire l'amour. / 2. Ils se disent les uns aux autres: / ─ Las! comment lui parlerons-nous ? /

91

HERRIA, 1967-V-18,4

─ II faut lui donner une aubade / demain matin, au point du jour. / 3 Aussitôt l'aubade jouée, / la

barbière ouvre ses yeux doux ; / Elle met la tête a la fenêtre : / ─ Beaux messieurs, que demandez-vous? /

4 ─ Bien le bonjour, belle barbiere, la barbe nous la feriez-vous ? ( ─ Oui-dá, je l'ai faite au roi

d'Espagne, qui valait bien autant que vous. / 5 Entrez, entrez, mes gentilshommes, / mes rasoirs sont

tout prêts pour vous. / Si elle appelle une servante : / ─ Marguerite, allons, levez-vous ! / 6

Apportez-moi mon beau plat d'ore / et mes rasoirs qui sont autour, / Aussi ma jolie serviette / qui

est pliée au pli d'amour. / 7 Le premier que rase la Belle, / trois fois a changé de couleur. / ─ Sont-

ce mes rasoirs qui vous blessent ?/ Monsieur, que ne le <lites-vous! / 8 Ce ne sont pas vos rasoirs, Belle, /

c'est que je songe a vos amours. / ─ Ah ! mes amours, mes amourettes, / Monsieur, elles ne sont pas pour

vous : / 9 Elles sont embarquées sur la Saône, / qui vont la nuit comme le jour. /

92

17

ERNAUT ETA IRMA35

1 Ernaut bisaiaz baitzen ederrenetarik,

Irma printzesa hartaz zen agradaturik.

Ernautek ereman du, zaldian harturik,

Urrun biziki urrun, bere jendetarik.

2 Bide-nabar printzesak erran du trixterik:

─ Ernaut, gosetua niz: jan niro gogotik !

─ lrma, zure eskua jan-azu gordinik,

Ez baituzu gargero izanen ogirik!

3 Oihanerat heltzean printzesak beretik:

─Ernaut, egarri bainiz, baduzuia urik?

─ Irma, zure odola edan-azu berik,

Ez baituzu gargero edanen arnorik!

4 Hantxeko ur-malean hamabi andere

Azken denbora hautan ithorik lo daude:

Ez ditezen enoa lagun berri gabe,

Hamairugarrena zu izanen zire.

5 Ur-malerat orduko, Ernaute manatu

Printzesa gaixoari buluzteko prontu.

─ Jaun batek, ohorerik batre balin badu

buluzten ez du behar andrerik behatu.

35 Iturria: GURE ALMANAKA 1968, 46-47. 1891.eko kaier batetik jasoa. Bertsomoldea:13AAAA…Gaia: Irmak Ernaut andere hiltzailea akabatuko du. G. Doncieux, Renaud, le tueur de femmes, aip. lib, 1904, 351-365.; P. Coirault, aip. lib., Renaud le Barbe-bleu.411.

93

6 Ezar zure ezpata zangoen azpian

Eta kapa beltz hori sudur-aintzinean!;

Ernautek aurdiki du ezpata oin-pean

Eta kapa beheiti begien parean.

7 Irmak Ernaut hartu du eta besarkatu

Bai eta ur-malerat bet-betan botatu.

─ Zaurte, arrain-aingirak, behar du ernatu

Eta frikun-haragi hortatik alhatu.

8 Ernaut erramu baten adarrarri lotu,

Nahiz bere burua nolazpeir salbatu,

Printzesak berehala ezpata tiratu

Eta erramu horren adarra pikatu.

9 Irma, othoi, eskua heda dazadazu:

Bihar senar-emazte izan en gitutzu!"

-"Ernaut, zazi zolarat, bakea indazu:

Han ezkongai andrerik askitto baduzu!''

10 "Irma, uzten banuzu putzi zikin huntan

Nork zitu eremanen, sartzeko etxean?

-"Zure zaldi xuria hor baitut menean,

Harek ez nu galduko harako bidean."

12 ─Ni gabe itzultzean etxekoen gana

nitaz zer diozute kondatuko, Irma?

Erranen dut zutarik dudala egina

Nitarik hemen egin nahi zinuena!36

36 RENAUD LE TUEUR DES FEMMES

1 Renaud a de si grans appas / [Qu']il a charrné fa fille au Roi. / L'a bien emmenée à sept lieu's, / Sans qu'[il] lui dit un mot ou deus. / 2 Quand sont venus à mi-chemin: / ─ Mon Dieu! Renaud, que j'ai

94

18

MARISANTS BIDARTEKOA37

1 Marisants Bídartekoa neska bat zen xarmanta

Ezagutu geroztikan hura nola ez maita?

Ganxune Donibandarra Urruñan ikusi-ta

Hartaz agradaturikan goxoz nola ez konta?

2 Amodioz kantatzeak ez zion iraun asko

Gizon-gaia hartu zuten mariñel izaiteko,

Itsasoan zazpi urte urrun iragaiteko:

Marisantsek kolpe horri dio ihardokiko.

3 Ez ditu ez zazpi urte etxen pasatu nahi,

Gantxume ikusi gabe beti nigarrez ari,

Gizon bezti izan zaio untzi-kapitainari:

-Jauna, otoi, har nezazu ni ere itsasturi!

4 Gaztetto iduri duzu bizar izpirik gabe,

Begiak ere ditutzu, ez biziki herabe,

grand faim! / ─ Mangez, la belle, votre main; / Car plus ne maugerez de pain. / 3 Quand sont venus au bord du bois: / ─ Mon Dieu! Renaud, que j'ai grand soif! / ─ Buvez, la belle, votre sang; / Car plus ne boirez de vin blanc. / 4 ─ Il y a là-bas un vivier / Ou treize dames sont noyé's. / Treize dames y sont noyé's, / La quatorzième vous serez. / 5 Quand sont venus près du vivier, / Lui dít de se déshabiller, / ─ N'est pas affaire aux chevaliers / De voir dame déshabiller. / 6 ─Mets ton épé' dessous. tes piés / [Et] ton mantean devant ton nez. / Mit son épé' dessous ses piés / Et son manteau devant son nez. / 7. La belle l'a pris, embrassé, / Das le vivier el l'a jeté : / ─ Venez, anguill's, venez, poissons, / Manger la chair de ce larron. / 8 Renaud voulut se rattraper / A une branche de faurier. / La belle tire son épé, / Coupe la branche de laurier. / 9 ─ Belle, prêtez-moi votre main, / Je vous épouserai demain ! / ─ Va-t´en, Renaud, va-t´en au fond / Épouser les dames qu´y sont! / 10 ─ Belle, qui vous remmènera, / Si me laissez dans ce lieu-là ? / ─ Ce sera ton cheval grison, / Qui suit fort bien le postillon. / 11 ─ Belle, que diront vos parens, / Quand vous verront sans votre amant? / ─ Leur dirai que j'ai fait de toi / Ce que voulois faire de moi !

37 Iturria: GURE ALMANAKA 1974, 42-43. Bertsomoldea: 15AAAA. Gaia: Marinel jantziz mozorrotzen den neska maiteari jarraikitzearren. Frantsesez: La belle qui prend l´habit d´un matelot. (Patrice Coirault, aip. lib. 344.)

95

Bainan gorputzez, ala fe, lirain mendrexko zare,

Ederrez emaiten duzu egiazki anddere.

5 Jaun kapitana, irria heldu zait ezpainera

Holandres umexurxa naiz paperen arabera,

Angles marinel batzuek bildu beren untzira

Eta gero untziz untzi heldu portu huntara .

6 Zazpi urte Marisantsek marincl eman ditu,

Bainan emaztea zela nehori ez salatu.

Gantxumek berak maitea ez zuen ezagutu,

Neska haren íkusteaz zen bakarrik goxatu.

7 Beharrik gizon gaixoak gobernu ona zuen:

Bere ízarra gogoan arras prestu bizi zen:

Portuetan bazitzaizkon julisak presentatzen,

Denak zituen fermuki bere ganik baztertzen.

8 Marinelgoa zelarik finítu azkenean,

Marisants eta Gantxume aldatu zirenean.

Azken hunen harritzea pozik handienean!

Elgar besarkatu zuten ororen aintzinean.

9 Handik laster zer eztaiak egin ziren Bidarten

Marinelen kapitaina gomitatua zuten

Medaila bi esposeri eratxiki zioten;

Untziko zazpi urteak ahantzi ez detzaten38.

38 LA BELLE QUI PREND L´HABIT D´UN MATELOT38

1 Chantons pour passer le temps / Les amours plaisants d'une belle fille, / Chantons pour passer le temps / Les amours plaisants d'une belle enfant. / 2 Quand ell' voit que son amant la quitte, Aussitôt elle change de mise, / Ell' prend l'habit d'un matelot / Et va s'enrôler au bord du vaisseau. / 3 Le capitaine est enchanté / D'avoir à son bord un si beau jeune homme / Lui dit: ─ Mon Jeune matelot, / Vous allez partir à bord de mon vaisseau / 4 En voyant votre belle taille/ Vos beaux yeux et votre blanc visage / Ça me fait toujours rappeler / Que vous ressemblez mon-airnable beauté. / 5 Monsieur, c'que vous me dites là, /

96

Patrice Coirault, aip. lib. 344.

Vous me badinez, vous me faites rire / Je n'ai ni frère. ni parent, / Je suis embarqué au port de Lorient. / 6 Je suis né à la Martinique / Je suis même un enfant unique, / Et c'est un navire hollandais / Qui m'a débarqué au port de Calais. /7 lls ont bien passé sept ans / Sur le bâtirnent sans se reconnaître. / Et c'est au débarquement / Qu'ell' se fit connaître à son cher amant. /8 ─ Puisqu'ici l'arnour nous rassemble /Nous allons nous marier ensemble, / L´argent que nous avons gagné / Cela servira pour nous marier.

97

19

ANDERE OKINAK SOSAK BADITU39

1. Guti gostarik bildurik, sosak baditu okinak,

Baditu, aitortu daizkit, ez du lotsarik kokinak.

2. - Diru hoik nundik dituzu, anderetan xarinantena?

- Meraren moltsa joritik, usu heldu bait huna.

3. Soldado ergelak ere jin dira labe huntara,

Bainan gerlariak baino nahiago dut jaun mera.

4. Jaunxkilek elhe pollitez nahi ninduten xoratu,

Elhe pollitek ez dautet bihotza nehoiz hunkitu.

5. Fraile bat ere.jin zautan lili buketa eskuan,

Bainan lorez asetzeko ez nintzan sortu munduan.

6. - Ni anderea, ez nuzu ez, Jaun mera, ez soldado,

Ez jauntto, ez eta fraile, bainan xoilki okin bero.

7. - Erran duzu, okin bero, zer diozu hitz horrekin ?

- Anderea, jiten nuzu jende amorosen okin...

8. - Ez dut nehoiz egun arte hitz bitxi hori entzuna,

Nola ofizio hortan daramazu zuen lana?

39 Iturria: XIX mendeko eskuzkribua. Lafitte, “Amodiozko kantuak Lapurdin, Baxenabarren eta Ziberoan”, AAVV, 1978, A 100 años de su muerte, Bilintx (1831-1876). CAM, Donostia, 35-55; M. Pénet, La boulangère a des ecus..., Memoire..., 291.Opera bufa bat ere eragin zuen gaiak: Henri Meilhac & Ludwig Heleny (1875). Egilea Pierre Gallet (Paris 1698 -1757) letragile ospetsua izan zen, batipat kanta honekin…Bertsomoldea: 15AA.Gaia: Andere okinak diruak egiten ditu bezeroen kontura.

98

9. - Lagun har banindezazu, artoski orha nezake,

Zure labore maitea, segur kontent baitzintazke.

10. Gauaz ere hor nindaike beti zure zerbitzuko,

Labe haga esku-pean behar orduz labatzeko.

11. - Zuk bederen badakizu ozarki adiarazten,

Ene bertute flakotik zer duzun igurikatzen.

12. Halere nahiago dut ene betiko jaun mera,

Ixila-ixila baitaki nola ni diruz-ohora.

13. Horra nola bolanjertsa asetzen zaigun ohorez,

Okaztaturik nitzaio kolpez itzuli bizkarrez40.

BNF, 1891, Ye 2272, 1891ko edizio ilustrazioa

40 LA BOULANGÈRE A DES ÉCUS

La Boulangère a des écus / Qui ne lui coûtent guère; / Oui, elle en a, je les ai vus, / J'ai vu la Boulangerc, / J'ai vu, / J'ai vu la Boulangerc. / D' où te viennent tous ces écus, / Charmante Boulangère? / ─ Ils me viennent d'un gros Crésus / Dont je fais bien l´affaire, / Vois-tu, / Dont je fais bien l´affaire. / A mon four aussi sont venus / De galants rnilitaires, / Mais je préfère les Crésus / A tous les gens de guerre ... / Des petits rnaîtres sont venus, / En me disant: ─Ma chère, / Vous êtes plus bell' que Vénus. / Je n'les écoutais guère ... / Des abbés coquets sont venus. / Ils m'offraient, pour me plaire, / Des fleurettes au lieu d' écus. / Je les envoyais faire ... / ─ Moi, je ne suis pas un Crésus, / Abbé, ni militaire, / Mais mes talents sont bien connus, / Boulanger de Cythère, / Vois-tu, / Boulanger de Cythère.

99

20

MONTPELLIER-KO SENDAGAILUAK41

1 Fraide txar batek jakin zuen Etxekandre bat gaizki zela, Haren senarra hor ez baitzen.

Kyrie, kyrie, Haren senarra hor ez baitzen.

A la mezon, Kyrie, eleison!

2 Agur Madama! Hunat jinik

Ikasi dut eri zarela, Bai eta ganbaran bakarrik...

Kyrie, kyrie, Bai eta ganbaran bakarrik,

A la mezon, Kyrie, eleison!

3 Senarra dizit Montpellier-ren,

Ene sendatzeko urketa, Ez baitzaut sekulan itzultzen...

Kyrie, kyrie, Ez baitzaut sekulan itzultzen...

A la mezon, Kyrie, eleison!

4 Ez baduzu Jauna zurekin, Oi Andere maitagarria, Nik artatuko zaitut berdin...

Kyrie, kyrie, Nik artatuko zaitut, berdin...

41 Iturria: Pirres Duny-Petré, MAIATZ 3, 1983, 60-62. Bertsomoldea:9AAA 6b9A4b6b. Gaia: Senarra kanpoan den bitartean emaztea fraide txar batekin. Itzultzean mutilan bizkarrean daraman xixto / saski-tik irten eta biak astintzen ditu makil ukaldiz.

100

A la mezon, Kyrie, eleison!

5 Gaizo senarra, Montpellier-tik Heldu zen arrunt leherrina, Sendagailuak ekarririk...

Kyrie, kyrie, Sendagailuak ekarririk,

A la mezon, Kyrie, eleison!

6 Haren beha zagon bidean

Etxeko mutil azkarrena. Zer da berri gure herrian ?..

Kyrie, kyrie, Zer da berri gure herrian,

A la mezon, Kyrie, eleison!

7 Etxekandrea gau guziez,

Fraide batekin ohatzen da, Zuretzat otoitzak eginez...

Kyrie, kyrie, Zuretzat otoitzak eginez,

A la mezon, Kyrie, eleison

8 Harritzen naiz!... Ez dut sinesten

Fraideak sendatu duela, Hor nintzalarik eri baitzen...

Kyrie, kyrie, Hor nintzalarik eri baitzen,

A la mezon, Kyrie, eleison!

9 Beraz, etxekoen ixilik,

Ikusiko duzu ganbara, Saski handi hunen barnetik...

101

Kyrie, kyrie, Saski handi hunen barnetik,

A la mezon, Kyrie, eleison!

10 Nausia sartu zen saskian,

Bere mutilak ekar leza. Ereman zuen bizkarrian...

Kyrie, kyrie, Ereman zuen bizkarrian,

A la mezon, Kyrie, eleison!

11 Xixto huntan dautzut ekartzen Xoriño bat ixil-ixila. Hasten balinbada kantatzen...

Kyrie, kyrie, Hasten balinbada kantatzen,

A la mezon, Kyrie, eleison!

12 Emaztea ohean zagon

Fraidearekilan etzana. Xoria kantuz hasi zakon...

Kyrie, kyrie, Xoria kantuz hasi zakon,

A la mezon, Kyrie, eleison

13 Hortan, saskitik ateratuz,

Nausiak makil ukaldika, Fraide ta andrea zanpatuz...

Kyrie, kyrie, Fraide ta andrea zanpatuz,

A la mezon, Kyrie, eleison!

102

14 Nor da nausi etxe batean?

Iduri du senarra dela, Izanikan ere saskian...

Kyrie, kyrie, Izanikan ere saskian,

A la mezon, Kyrie, eleison.42

Pieter Brueghel (XVI.m.), Senarra saskian fartzaren margoa

42 “Mon mari est à Montpellier / chercher de l´eau pour ma santé / Pour la santé de ma maison / Kyrie eleison” (“Le couvreur en paille”, Folklore de la Haute –Bretagne, Kryptadia, Vol. 2, Paris 1884, 33. Ipuinaren beste bertsioa : “Lou Barrasan”, L. Dardy, Anthologie populaire de L´Albret . Agen 1891, 284-287.. Ikus ere CID, J.A., "Peru Gurea (EKZ, 115), der Scwank vom alten Hildebrand, y sus paralelos románicos (As.Th., 1360C), ASJU, 1985, 289-355.

103

21

ANTSO ERREGEREN ALABA43

1 Antso errege tronuan,

bere alaba altzoan:

Alabak dio Aitari:

ezkondu nik nuke nahi .

2 ─ Ezkondu nahi baduzu,

gizon gaia behar duzu.

─ Aita, etzaitela grina:

Hor baitut Mikel zalduna.

3 ─ Alaba ez otoi trufa:

Mikel ez dirozu maita!

Xaldun hoi ez daite planta

Ni Erregeren koinata !

4 ─ Nik, aita, Mikel dut maite,

Beste nehoren ez naite.

Zuk nahi ala ez nahi

Emanen nako Mikeli.

5 ─ Ene garda zaindariak

Soldado ta preso-zainak

43 Iturria: J. Kalzakorta, 2017, Euskal baladak: azterketa eta edizio kritikoa II, Labayru, Bilbao, 662-664. Pierre Lafitteren paperetan aurkitua. Henri Davenson, aip. lib. 187-191, La fille au roi Louis erromantzearen moldaketa. Bertsomoldea: 8aabb. Gaia: Erregeak alaba dorrean preso ezartzen du ez duelako ezkondu nahi berak nahi duenarekin, baina azkenean alabaren amodioa ateratzen da garaile. Frantsesez: Le roi Louis est sur son pont, / Tenant sa fille en son giron; / Elle se voudrait bien marier / Au beau Déon, franc chevalier. Aldaketak xumeak dira: roi Louis / Antso errege; Déon, franc chevalier / Mikel zalduna…

104

Sar alaba hau dorrean

Ilunberik beltzenean.

6 Zazpi urte pasa dira

Nehork bisitatu gabe.

Zazpi urteren buruan

Errege jin azkenean.

7 ─Agur, haurra, zertan zira ?

─ Txarrenean, gaixo aita!

Harrek jan dautet sahetsa,

Burdinek usteldu oina.

8 ─ Bai eiki, badugu sosa,

milaka eta miliunka!

nahikoa badukezu,

zalduna uzten baduzu.

9 ─ Nik Mikelez uko egin?

Beude miliunak zurekin!

nahiago dut dorrean

nigar egin hil artean.

10 ─ Alabaren kasko tzarra!

Dorrean egonen zira.

Ez deus igurik ni ganik:

Sofri hor epe gaberik.

11 Mikel zalduna hor gaindi

eguntto batez etorri.

Letra bat zion botatu:

"Nik erranak egizkitzu!

105

12 Egin zazu hilarena

Ekar zaitzaten gortera

Lur saindurako bidean

Bilduko zaitut lorian.

13 Iduri gorputz egina,

hil rnihisetan emana,

deramala presunera

bere aítaren gortera.

14 Dakizula, ohakua

ez da nola nahikua!

Kantuz ari ehun apez,

errege Antso nigarrez.

15 Haren alaba dakarte,

dena otoitz, dena lore,

inguruan sei minduri,

fraileek argiak ekarki.

16 Bet-betan Mikel heldu da:

─ Otoi, jaunak, geldi anda

Hortxet deramazuena

da ene maite-maitena.

17 Nahi nioke pater bat

doluz erran beharrirat.

Ganibeta aterarik

hurbiltzen da gorputzetik.

106

18 Mihise-jostura kolpez

desegiten du tarratez.

Oi bi horien musua

eta irri amultsua!

19 Ah! Beha zazue nola

Nausitu zaion alaba

Ez, ez dugu ehortziko

Bainan bertan ezkonduko.

20 ─ Biba zu Mikel zalduna!

Ene alaba zure da

Nola aita batek atxik

Neska batek maitatzetik!44

44 LA FILLE DU ROI DANS LA TOUR

1 C'était le roi dessur son pont / Tenant sa fille en son giron / « Ma fill' quittez ce chevalier / Qui n'a ni maille ni denier. 2 — J'aime Dijon (1), je l'aimerai,/ J'aime Dijon pour sa beauté, / Je l'aime plus que mes parents / Et vous, mon père, que j'aime tant. 3 — Qu'on aill' chercher mes cavaliers / Pour mett' ma fil' emprisonnée. / Qu'on la mène dans une tour / Que l'on n'y voit ni nuit ni jour. » 4 La belle y est restée sept ans (2)/ Sans voir aucun de ses parents / Au bout de la septième année / Son pèr' s'en fut la visiter. 5 « Bonjour, ma fill' ! — Bonjour papa ! / — Comment ça va ? — Ça va bien mal. / J'ai un côté blessé des fers / Et l'aut' qui est mangé des vers. 6 Mon cher papa, n'auriez-vous pas / Quelques deniers à me donner, / J'en ferai part à mon geolier / Qu'il me desserre un peu les pieds. 7 — Oh ! oui , ma fill' oh ! oui, j'en ai / Quinze boisseaux bien mesurés / Qui sont tous prêts à te donner / Si tes amours tu veux changer. 8 — J'aim'rai mieux pourrir dans la tour / Que d'abandonner mes amours / — Dedans la tour tu pourriras / Ou tes amours tu quitteras. » 9 Le beau Dijon passant par là / Un mot d'écrit il lui jeta / « Faites-vous morte, ensevelie, / Que l'on vous porte à saint-Denis. » 10 La belle n'y a pas manqué, / S'est faite morte et emportée/ Cinquante prêtr', autant d'abbés / Pour mener la belle enterrer. 11 Le beau Dijon passant par là : / « Arrêtez, prêtr', arrêtez là ! / Puisque ma mie est trépassée, / Permettez-moi de l'embrasser. » / 12 Il a tiré ses ciseaux fins / Pour découdre les draps de lin, / A chaque point qu'il décousait, / Voyait sa mie lui souriait. 13 « Voyez, voyez la trahison / De ma fille et du beau Dijon ! / aut à présent les marier, / Qu'on en entende plus parler. » 14 Garçon et fill' qui veul'nt s'aimer / Personne ne peut les empêcher…/ Cinquante prêtr', autant d'abbés / Pour mener la bell' marier.

107

Beste bertsio bat

108

Lehen bertsolerroen zerrenda alfabetikoa

Antso errege tronuan [21] …………………………………………104

Arrats batez Gaxuxa kanpoan ibilki [11A]………………………….73

Arrats batez Yolanda paseun zabilan [11B]…………………………....76

Arrosa xuriaren artian anderia luak hartu [6]………………………...61

Banbroxaneko nausiak, arrosa ta klabedin [12]……………………….79

Brodatzen ari nintzen, ene salan jarririk [7]…………………………...61

Ernaut bisaiaz baitzen ederrenetarik [17]…………………………….93

Erranplanplan atabala joiten dute herrian [10]………………………...71

Errege Jan, zauritürik [8]…………………………………………...64

Fraide txar batek jakin zuen [20]…………………………………..100

Gaua da eta tenpesta, haizea marrumaka [5]………………………….57

Guti gostarik bildurik, sosak baditu okinak [19]……………………...98

Hiru soldado gazte gerlan ibilirik [15]………………………………...87

─ Jainkoak deizula egun hon, erregeren portal-zaina [3]………………...50

Marisants Bídartekoa neska bat zen xarmanta [18]……………………95

Nor da, nork jo egiten du horren goizik [4]……………………………...54

Oihu bat aditua izan da [2]…………………………………………..47

Ote da mundu huntan deusere gai denik [9]…………………………….66

Saint Domingora nintzanian, elas, jinko jauna, [1]……………………..45

Sartu da soldado bat barda ostatuan [14]……………………………...84

Ura isuririk sorginen bidean [13]…………………………………….82

Zitadela gora duxu Doníbane Garazin [17]………………………........90

109

AURKIBIDEA

KONTU KANTARI

BERTSO ZAHARREN BILDUMA BERRIA

Patri URKIZU, Aitzin solas……………………………………………………………….3

TESTUAK……………………………………………………………………………...43

1 PELEGRIAREN MIRAKULUA (1809)………………………………………...45

Quand nous fûmes à Saint Dominique /Saint Domingora nintzanian…

2 ALTABIZKARKO KANTUA (1834 )…………………………………………..47

Un cri s´est lévé / Oihu bat aditua izan da…

3 URTHUBIAKO ALABA (1852) ………………………………………………..50

— Dieu vous ait bon jour, … / Jainkoak dezula egun hon, erregeren portal-zaina...

4 DOMINGOREN KONPLAINTA (1853)………………………………………54

Qui est (là), qui frappe si matin / Nor da, nork jo egiten du horren goizik…

5 KARLOS KINTO KOMENTUAN (1857)……………………………………..57

C´est la nuit et la tempête siffle de plus en plus / Gaua da eta tenpesta, haizea marrumaka

6 HIRUR KAPITAINAK (1858 a.)……………………………………………….59

Dessous le rosier blanc la belle se promène /Arrosa xuriaren artian andria loak hartu

7 NESKA ONTZIRATUA (1858 a.)………………………………………………61

La belle se promène tout le long de la mer / Brodatzen ari ninzen ene salan jarririk

8 ERREGE JAN (1869)…………………………………………………………...64

Le roi Renaud de guerre vint / Errege Jan zauriturik….

9 JUDU HERRATUA (1927)…………………………………………………….66

Est-il rien, sur la terre qui soit plus surprenant /Othe da munduan huntan deusere …

10 MARIEDER SALAGOITI (1958)………………………………………………71

Quand le Roi entra dans la cour …/ Erranplanplan atabala joiten dute herrian….

11A GAXUXA (1868, 1960)…………………………………………………………73

Germaine: Le petite Germaine mariée à dix ans / Arrats batez Gaxuxa kanpoan ibilki

11B YOLANDA (1868. 1965)………………………………………………………76

Germaine: Le petite Germaine mariée à dix ans /Arrats batez Yolanda paseun abilan

12 BANBROXENEKO NAUSIA (1962)…………………………………………79

Le mari qui revient du bois …/ Branbrochaneko nausiak, arrosa ta klabedin

13 NESKA OREIN BILAKATUA (1965) …………………………………..82

M´envoient jeter de l´eau / Ura isurririk sorginen bidean…

110

14 SARTU DA SOLDADU BAT (1965)……………………………………….84

Un jeun soldat se rend de guerre / Sartu da soldadu bat….

15 HIRU SOLDADO GAZTE (1967)……………………………………….87

Ils étaien trois Hussards / Hiru soldado gazte geran ibilirik …

16 KAPITAINA ETA JANAMARI BARBERSA (1967)……………………..90

Le capitaine de Casteljaloux: / Zitadela gora duxu Donibane Garaziin…

17 ERNAUT ETA IRMA (1968)……………………………………………..93

Renaut le tueur des femmes / Ernaut bisaiaz baitzen ederrenetarik

18 MARISANTS BIDARTEKOA (1974)…………………………………….95

La belle qui prend l´habit d´un matelot /Marisants Bidartekoa neska bat zen…

19 ANDERE OKINA (1978)…………………………………………………98

La boulangère a des écus / Guti gostarik bildurik sosak baditu okinak

20 SENARRA DIZIT MONTPELLIERREN (1983)………………………..100

Mon mari est à Montpellier / Fraide txar batek jakin zuen

21 ANTSO ERREGEREN ALABA (2017)…………………………………...104

La fille du roi dans la tour / Antso errege tronuan / bere alaba altzoan…

Lehen bertsolerroen zerrenda alfabetikoa......………………………110

111

112

Piarres Lafitte (Luhuso 1901 – Baiona 1985)

Herria astekariko zuzendaria