Pasaia: hastapenak (Sorgiñarri 5)

Sorginarri bilduma 5David Zapirain Karrikak zuzendutako bilduma

Pasaia: hastapenak (XIV-XVI. mendeak)

2009

Iago Irixoa Cortés

Azaleko irudia: Hornbrook, R. L: “View of Passages, and Fort Hay” (Twelve Views in the Basque Provinces illustrating several of the actions in which the British Legion was engaged with Carlist Troop. 1840).Zumalakarregi Museoa. Gipuzkoako Foru Aldundia. www.albumsiglo19mendea.net

Hizkuntz-zuzenketa: BIHUR ([email protected])

Diseinu eta maketazioa: eragin.com

Inprenta: Gráficas Lizarra

ISBN: 978-84-931524-9-9

Lege gordailua: SS-1502/2009

BABESLEA:

Aurkezpena

Pozarren aurkezten dugu Sorginarri bildumaren 5. zenbakia, gure herriaren jatorri eta hastapenen berri ema-ten diguna. Gure barne-badiak eskaintzen zuen abaguneaz gozatzeko, bokalearen bi aldeetan bizileku gisa

aukeratu zutenek, badiaren inguruko ikuspuntu orokorra zutela agerian uzten du Iago Irixoak egin duen ikerla-nak. Harritzekoa da haiek izan zuten kemena eta adorea, eta benetan interesgarria badian eta badiaren magale-tan, nola antolatu ziren ikustea, bai politikoki, bai ekonomikoki, baita sozialki ere.

Nabarmendu dugun ideiarekin batera, beste puntu bat ere oso garbi ikasten da ikerlana irakurrita: hasiera-hasieratik izan dela Pasaia sorleku ugaritako jendearen topaleku. Adibide bila inora jo gabe, Iago Irixoa Cortesikerlanaren egilea bera dugu adibiderik onena. Galiziatik Euskal Herrira etorritako familia bateko semea izanik,bilduma honetan euskaraz idazten den lehen alearen egilea izateak denok harrotu behar gaitu.

Hastapenetako Pasaian ere, interes eta jatorri ezberdinetako jendea topatuko dugu, baina Pasaiarekiko proiek-tu bat izateak bide komun bat egitera eramango ditu. Era berean, pasaitarrek gogor ekin zioten badiaren zuzen-daritza bereganatzeko eta kanpoko eragileen kontrolaren zama gainetik kentzeko langintzari. Horrek areagotuegin zuen kokaleku bat herri bihurtzeko egin behar den lanaren handia eta zailtasuna. Ez da exajeratzea esateagorriak eta bi ikusi zituztela herri beregain autonomo bat egitea lortzeko.

Liburu honetan aurkituko ditugun pasadizoak duela 800 urte gertatu baziren ere, deigarria da orduko arazo-en gaurkotasuna. Orduan, argi ikusi zuten pasaitarrek elkartzeak indartsuago egiten zituela. Agian, 800 urteeta-ko ibilbide historikoa ondotik, zer edo zer ikasi dugula erakusteko unea iritsi da, hots, gure aurrekoen oinorde-ko duinak izateko. Asmatuko ahal dugu gure arbasoek eman diguten irakasgai historikoa geure eginik, etorkizunhobea eraikitzeko lanari egoki lotzen. Halabiz!

Maider ZigandaPasaiako alkatea

HITZAURREA. David Zapirain Karrika .........................................................................................................11

1. BADIAREN ORDUA .......................................................................................................................................13

1.1. 1318 urtea: Kodemasti, Pasaia historian agertu zenekoa ...........................................................15

1.2. San Pedroko kolonizazioa ........................................................................................................16

2. PASAIA SORTZEN .......................................................................................................................................23

2.1. Pasaiako izen-abizenak: jatorri ugari, helburu bakarra ...........................................................24

2.2. Familia eta etxea: oinarrizko egituraketa .........................................................................................36

3. URREZKO GARAIA PASAIAN? ........................................................................................................45

3.1. “por mandado del dicho conçejo de San Sebastián (…) ...........................................................47fue tomada una nao ynglesa”. Merkataritza eta garraioa

3.2. Arrantza .......................................................................................................................................59

3.3. Nekazaritza eta baso ustiapena ........................................................................................................65

a. Sagardiak .......................................................................................................................................65

b. Baratzeak, lurrak eta egurra ........................................................................................................68

c. Beste jarduera batzuk: errotak eta hargintza ..........................................................................71

3.4. Abeltzaintza .......................................................................................................................................73

3.5. Ontziolak eta portu jarduerak ........................................................................................................75

3.6. Piratak eta kortsarioak ........................................................................................................................77

3.7. Soldaduak eta militarrak ........................................................................................................................82

4. ANTOLAKETA POLITIKOA BOKALEAREN BI ALDEETAN ...........................................................91

4.1. San Pedroren eraketa ........................................................................................................................92

4.2. Eskumena zuten Donostiako udal karguak .........................................................................................96

a. Sagramenteroak ........................................................................................................................96

b. Portuzainak .......................................................................................................................................97

c. Dorrea .....................................................................................................................................100

d. Probestua eta beste hainbat ofizial .......................................................................................104

4.3. San Pedroko berezko karguak: koperoak eta diputatuak .........................................................106

4.4. Hondarribiatik haratago sortutako komunitatea ........................................................................107

4.5. Lezotik badiara: lur berrien ustiaketa .......................................................................................110

4.6. Kargu politikoak, behar erlijiosoak ........................................................................................111

4.7. Donibaneko udal ofizialak .......................................................................................................112

5. AZKEN HITZA. ERANSKINAK .......................................................................................................119

Hitzaurrea

Komunitate baten jatorria ikertzea langintza liluragarri baina aldi berean korapilatsua izan ohi da, ikergaia herrikoskor bat bada ere. Horregatik, eta are gehiago Pasaiaren kasuan, komeni da zehaztea zer esan nahi dugun

jatorria diogunean. Pasaiaren sorrera unitate administratibo gisa argi eta garbi azaldu eta erakutsi da aurreko iker-ketatan. Orain, ordea, kontua da beste momentu labainkor bat aztertzea: noiz eta nola hasi zen pertsona talde batfinkatzen eta politikoki antolatzen badiaren inguruan. Ez gara historiaurreraino joango, eta ez dugu Jaizkibel edoLandarbasoko aztarnategiak ikertuko edota Ulia eta Mendiolako lurrean agertzen diren aztarnak miatuko. Liburuhonek aipatzen duen jatorria, Gipuzkoako hiribildu gehienetakoa bezala, Erdi Arokoa da. Hala ere, Erdi Arokohiribildu asko gaur ezagutzen ditugun berak dira, baina Pasaian ez da halako harreman esturik.

Horrek esan nahi du badiak ez duela inolako interesik Erdi Aroan? Guztiz kontrakoa: bazuen interesik, eta asko,gainera. Baina interesgunea ez zegoen bokaleko guneetan, Oiartzun itsasadarraren bukaeran zeuden bestebatzuetan baizik.

XV. mendea ondo sartuta dagoela, bokaleko populazio gune indartsuenak bi aldietan finkatu eta San Pedro etaDonibaneko guneen historiari emango diote hasiera.

Hala eta guztiz ere, momentu historiko hori ez da ia ikertu. Ez dakigu zergatik momentu horretan eta zergatikpuntu horietan hasi ziren udal batzuk garatzen. Izan ere, San Pedroko udal tradizionala Gipuzkoako historiakoahaztuetako bat izan da. Era berean, Donibanek Orreagako batailan izan zuen parte-hartzea edo pasaitarren Erro-marekiko elkarlana edo Penintsula Iberikoaren konkista hizpide duten kondairak –hain desberdinak batzuk etabesteak– ez dira behar bezala interpretatuak izan. Ez dago azalpen bat ere Donibaneko familia batzuek Gaztela-ko monarkiaren enpresan jokatu zuten paper nabarmenerako.

Edo behintzat, ez genuen erantzunik harik eta Iago Irixoa ikertzen hasi arte. Gaztea izan arren, Irixoa espezia-lista da Erdi Aroko Historian, eta beste garai batzuetan eruditu baten hastapenak ikusiko zituen zenbaitek. Langi-le nekaezin eta saiatua da, eta gainera –edo horrexegatik– badiakoa. Ez dago zalantzarik gai honetako benetakoespezialista baten aurrean gaudela.

Iagok Pasaiako bi populazio gune hauen garapena Gipuzkoako hiribilduen bilakaeraren marko orokorrean txer-tatu du; datu bitxiak eman dizkigu (non jolasten ziren kulunkan San Pedroko umeak?), interesgarriak (izen eta etxezerrendak,...), harrigarriak (Pasaiak merkatari harremanak zituen Europako hainbat porturekin), liluragarriak(Donostiaren eta San Pedroren arteko gatazkak –horietako batzuk armatuak! – garai horretan),... Eta arriskatzenda azaltzera badiako populatzaileen erroak, kondairetan eta goian aipatutako jardueretan islatzen direnak.

Jatorria gorabehera, kanaleko bi aldeetako biztanleak ez dira bizkarka bizi. Eta denek Pasaia osoan zehar zutenmugikortasunari esker, esan dezakegu bazela Pasaia izeneko proiektu bat. Horretan oso garrantzitsua da, gaine-ra, gurea bezalako barruko kai bat.

Gure uste apalean behintzat, Iago Irixoak erudizioa eta dibulgazioa uztartu ditu lan honetan, datuetan eta iker-ketan oinarrituta betiere. Halaber, azpimarratu behar dugu jatorrizko testua euskaraz idazten den bilduma hone-tako lehen liburua dela. Horrek adierazten du badiako biztanleek badutela gaitasuna beren nortasunari eustekoeta herri proiektu bat aurrera ateratzeko, noiz eta gure portuak bizi dituen une latz eta ezegonkor hauetan.

David Zapirain Karrika

1 BADIAREN ORDUA

Pasaiako Portuko Agintaritzaren Argazki Artxiboa.

EGI BISTAKOA DA PASAIAKO BADIA BIZILEKU INTE-resgarria izan dela historian zehar; nola-nahi ere, ezin dugu ahaztu interes horialdakorra izan dela eta aldakortasun horiGipuzkoako kostalde osoari egotz diezaio-

kegula. Horrela, mende luzez gune arriskutsuak bilaka-tuta, XI. eta XII. mendeen artean, aurreko mendeetakoezegonkortasuna baretu ahala, halako susperraldi batizan zuten Gipuzkoako kostaldeko bizitokiek, eta itsa-soarekin lotutako jarduerak pixkanaka areagotu eginziren.

Abagune horretan, bertakoen bilakaerarekin batera,kanpotik ere aldeko eragileak ageri ziren. Adibidez,Lapurdi inguruetan kokatuta zeuden gaskoiek kostaldegipuzkoarrarekin zituzten harremanak estutu eta area-gotu omen zituzten. Halaber, Europa atlantikoak komu-nikabide eta ekonomian zuen garrantzi gero eta handia-goa aipatu behar dugu, XII.-XIII. mendeetarako ipar-hego ardatzak aurreko ekialde-mendebaldearen artekoaordezkatu baitzuen.

Hala, nafar erregeek Donostiarekin hasitako hiribil-duen sorrera prozesua dugu garapen ekonomikoarenisla. Haiek lehenengo eta gaztelarrek ondoren, barneal-dea kostaldearekin lotzeko prozesua abiatu zuten. 1180urtearen inguruan Antso VI.a nafar erregeak Donostiarihiribildu maila juridikoa eman eta urte gutxira, Gipuz-koako lurraldea Gaztelako egituraketa politikoan sartze-rakoan, Alfontso VIII.a erregeak Hondarribia (1203),Mutriku eta Getariari (1209) titulu bera eman zien,azken honi errege nafarrek XIII. mende amaieran eman-dako maila berretsiz. Gure lurraldeko lehenengo 4 hiri-bilduek, beraz, oso ongi islatzen dute itsasoa eskuratzenari zen garrantzia.

Hasiera batean, Pasaia hiribildu horien artean ez ego-teak harrigarria izan daiteke zenbaitentzat. Badian,baina, baziren maila hori lortzen ari ziren guneak, bainaez bokalean, badiaren barnealdean baizik. Ezin baituguahaztu 1320 urtetik aurrera Orereta Oiartzungo hiriberria izango zela (haren izenak ederki adierazten duenbezala: Villanueva de Oiarso). Izan ere, egun erabat lau-

14 I

B

Ekaitza OndartxonXX. mende hasieran.Halako irudia ikusi-rik, nola igarri XIV.

mende hasieran lekusegurua zenik?

Pasaiako PortukoAgintaritzaren

Argazki Artxiboa.

sotu da Pasaiako badia Oiartzun ibaiaren ahoa dela, eta,era berean, ia ahaztuta dugu Oiartzun ibaitik gora itsa-soa ere sartzen dela. Erdi Aroan, baina, badia Oiartzun-go ibaiaren sarrera naturala zen, eta ibaiarena ez ezik,baita Oiartzungo bailarako biztanleena.

Hortaz, badiaren uretara lau bat botere gune hurbil-tzen ziren, bakoitza bere interes propioekin eta bereasmo eta buruzagitzarekin: Donostia, Orereta, Oiartzuneta Hondarribia.

Hauen guztien arteko harremanetan, elkarlana baino,liskarrak izan ziren nagusi, badiak portu-jarduerentzatberebiziko abagunea eskaintzen zuen eta. Oiartzunekmendeetako erabilera naturala argudiatuko zuen; Hon-darribiak, Guillermo Lazonek eta beraren lagunek egin-dako lana; Oreretak, Oiartzundik aldendutako hiribildusena eta kokapen fisikoa; Donostiak, 1180 urteanGipuzkoako ipar-ekialde osoa bere eskumenean sartuizana.

Liskar hauek badiarekiko arreta gero eta handiagoazela ere adieraziko lukete, bertan hasi eta bukatzen zenitsas trafikoari eta bertatik pasatzen zenari etekina atera-tze aldera; bai modu zuzenean, bai eta zergen kobran-tzaren bidez ere.

1.1 1318 urtea: Kodemasti, Pasaia historian agertu zenekoa.

Hau dela eta, urte hauen inguruan Pasaiako badiariburuz hitz egiteko aztertu eta aipatu den dokumentaziogehienak hiribilduen arteko liskarrak –batzuetan odol-tsuak–, laboreen trafikoa edo Donostiaren aldeko erregeepaiak izan dituzte hizpide. Izan ere, zeharkako infor-mazioak Badia XIII. eta XIV. mendeetan zehar itsas trafi-korako gune bat bilakatzen ari zela adierazten baitigu.

TOPONIMIA: FILOLOGIA ETA PALEOGRAFIAREN ARTEKO ELKARLANA

Elortegik idatzitako Pasaiako toponimiari buruzkoliburuko 60. orrialdean, oso leku-izen bitxia dugu: “Laagudamala legrana”, guk erabilitako dokumentazioaninoiz topatu ez duguna. Alabaina, egileak transkribatuzuen testu zatia ezaguna zaigu, bereziki Pedro Olai-zola azaltzen zaigulako, 1460 urtean Hondarribikoudalbatzari Kalaburtza inguruan lur-sail bat erosi zionpertsona, alegia. Eta datu hau kontuan izanik, Elorte-giren toponimoa gaizki egindako irakurketa edo era-bilitako dokumentua gaizki egindako aurreko batenkopia dela uste dugu. Elortegik 1765 urtean egin zenaurreko dokumentu baten kopia bat erabili duela bai-tio. Toponimia liburuan azaltzen zaizkigun transkriba-tutako zatiaren datuak, ordea, guztiz bat datoz1460ko dokumentuarekin, eta, beraz, ez da “La agua-damala legrana”, “La agua que va a Legurça” baizik.

Horrela, Gaztelako errege Antso IV.aren hamarrenaizeneko zergaren 1293-1294 urteko kontuek Pasaiakobadia burdin esportazioan espezializatutako gune beza-la erakutsiko digute. Halaber, Alfontso XI.ak 1328an Iruneta Oiartzungo olagizonei emandako foruan, hauekekoizten zuten burdina nahi zuten lekutik atzeratzekoaskatasuna eman zien, lurrez nahiz itsasoz, betiere hala-ko jarduerek beren gainean zituzten errege zergakordaintzen ziren lekuetan ordaindu ondoren: Oiartzun-go portuan besteak beste.

Honekin batera, baina, gure ustez berria den bestedatu bat plazaratu nahiko genuke. Izan ere, 1318 ekai-nean1 Alfontso XI.ak, Getaria eta Hondarribiari emanda-ko aginduan, Donostiarako bidean bi ainguraleku koka-tzea agintzen zuen. Bata Kontxako badian eta besteaOiartzungo kanalean zegoen “cod del mastel”etik kan-poranzko bidean. Oraingoz, hau dugu idatzizko Pasaia-ko toki-izenik zaharrena, eta oso ondo islatzen du Kode-masti (egun Ondartxo ontziola dagoen tokia) itsason-tziak ainguratzeko puntu garrantzitsua zela. Behinikbehin, Hondarribia-Donostia-Getaria itsas bidea egitenzuten ontzien geratze puntua zela.

Nolakoa ote azpiegitura hau? Aingura bota eta atsedenhartzeko gunea? Ala kanaletik barrena bestelako ontzitxikietan zama banatzeko gunea? Ildo beretik, zer zengune hau? Merkataritza jardueraren ondorioa ala eragilebat? Ondorioa izatekotan, ordurako badian itsas merka-taritza soberan errotuta egongo zela ondoriozta dezake-gu. Jarduera eragiteko antolatu bazen, berriz, XIV. men-dearen hastapenetan jarri beharko genuke badia tokinaturala izatetik portu antolatua izaterako aldaketarendata.

Dena den, azpiegitura sendorik ala iraunkorrik eraiki-ko zenik ez dugu uste. Are gutxiago bi urte beranduago,arestian aipatu bezala, Oreretak bere maila juridikoaaldatu zuela aintzat hartuz gero. Hiribildu berrian, bai,merkataritzarako eta itsas trafikorako eraikinak altxatze-rik bazegoen, besteak beste errentak kobratzeko eraiki-na, gerora hiribildu berriari izena emango diona.

Azken ekimen hau Donostiak azaltzen zituen nahienaurka izan zen, antza; bederen, haren eskumenetik I 15

Ondartxo edoKodemasti XX.mende hasieran.Leku hau XIV.mende hasieratikHondarribia-Getariabidea egiten zutenitsasontziek erabilizuten ainguratzeko.Pasaiako PortukoAgintaritzarenArgazki Artxiboa.

Donostiak 1498.urtean burutu razzia

eta gero, donostia-rrek mairuak bailirahartu dituztela diote

sanpedrotarrek.Donostiako ordez-kariek herria inda-rrez hartu eta bara-tzak, etxeak, fruta-arbolen sailak etaabar txikitu egin

zituzten. Bildumapartikularra.

kanpo zegoen, inolako zalantzarik gabe. Haren asmoazen kontrolatzen ez zuen gune berriaren garrantzia toki-mailan mugatzea eta, ondorioz, auzokoen horniketabaino ez ahalbideratzea. Horretarako, hiribilduakeskualde honetan zuen presentzia areagotzeko eta itsasmerkataritzaren buruzagitzari eusteko, beste argitalpenaskotan aipatu izan diren baliabide juridikoak erabilizituen.

Nagusitasun legal horrek, ordea, beste oztopo batizan zuen, Donostiaren nagusitasuna kolokan jar zeza-keen gertakizun berri bat, alegia: Donibaneko elizarensorrera, hain zuzen ere.

Ekintza horrek bokalearen ekialdeko aldean mugi-mendu sakonak iragartzen zituen, populazioa ez bai-tzen jada badiaren gibelean, Oreretako hiribildu berrianala Guillermo Lazonen ondorengoek Hondarribiarenizenean kontrolatzen zuten kalan finkatzen, pixkanakaharen azken muturrean baizik. Eliza horrekin, portuinguruko komunitateek ala komunitate horretako adarbatzuek bai behintzat, badiaren bizitza beste modubatera antolatzeko urrats sendoa eman zuten.

Donostia, bada, tamainako erantzuna emateko prestagertu zen.

1.2 San Pedroko kolonizazioa

Izan ere, 1397 eta 1399 urteen bitartean Donostiak beregaraipen judizialik sonatuenak lortu zituen, eta mende-etan zehar kaia gobernatzeko oinarriak jarri zituen; jadadenok ezagutzen ditugun 1770 eta 1805 urteetako ger-taerak etorri arte.

Funtsean, XIV. mendeko epai horiek eta geroko bestebatzuek Donostiaren eskumena itsasgorarekin lotukodute. Horrela, ur guztia haren menpean geratzen zen(baita lehorreko eta padurako zati garrantzitsu batzukere, Bonantza esate baterako).

Hainbeste hauts harrotu dituen badiaren eskumenareninguruko mendeetako liskar judiziala aztertu dutenekDonostia, Lezo-Orereta eta Oiartzun, Donostia-Honda-rribia ala Donostia-Donibane aipatu dituzte beti lehiaki-de moduan, garaiaren arabera. Buruz buruko partaideenartean inoiz ez da San Pedro ageri. Halaber, azkenhonetan inolako antolaketa politikorik ez zela ematenzuen, Gipuzkoako historiari erreparatuta horrelakoriksuertatu izana (alegia, hiri bati atxikitako herria gobernupropiorik ez izatea, hainbat arlotan behinik behin) sal-buespen harrigarria izan arren.

Ikerketa honetan zehar, berriz, oso bestelako ikuspun-tua agertzen duen dokumentazioa topatu dugu2. Izanere, San Pedro eta Donostiaren arteko liskarrak –haieta-ko batzuk armatuak– 1498 urtetik dokumenta daitezkegutxienez. Milaka eta milaka orritan zehar, 60 urtebaino gehiago aintzat hartzen dituen epaiketa batean,

sanpedrotarrek agerian utzi zuten haien egonezina, eta,bide batez, kaiaren gobernua, herriaren gobernua etajustizia eza jarri ziren auzitan.

Epaiketaren helburua ez bada ere, San Pedroko auzo-koek beren jatorriaren berri zuzena ematen digute, etaherria noiz eta nola sortu zen argitu. Haien testigantza-ren arabera, gutxi gorabehera 1397 urtean hasi zen SanPedroko populazioa hazten eta antolatzen, molde batijarraituz. Hau da, arestian aipatu Gonzalo Mororen16 I

epaiaren garai berean. Kasualitatea? Ala ongi jorratutakoestrategia baten seinale?

Esan bezala, gure informazio iturria orain arte oharka-bean pasatu den XV. mendearen amaierako auzi batdugu, Donostiaren eta San Pedroren artekoa. Donostia-ren jurisdikziopean zeuden lur horiek izan zuten koloni-zazio eta populatze prozesua argi eta garbi adieraztenduena. Gainera, badiaren inguruko mendeetako auziakSan Pedro protagonista goiztiarra zela agertzen digu eta

Donostiak ezartzen zuen gobernuak sortutako egonezi-na ere goiztiarra dela. Izan ere, hiribilduak lur horietanegiten zituen gehiegikerien inguruko salaketa batenaurrean gaude; honakoak agertzen zaizkigu, besteakbeste: Donostiak mantentzerako gaiak eta elikagaiaklurrez bakarrik hartzea baimentzen zien sanpedrotarrei,eta ordura arte haien baimenik gabe itsasoz eginikolurreratzeak eragotzi; Donostiako hainbat ofizialek egi-niko jazarpenak; hiribilduak lur horietan moztutakozuhaitzak eta suntsitutako baratzeak. I 17

18 I

BADIA BAT, HAINBAT PORTU?

Garbi dago hasierako Gipuzkoako hiribilduen sorrerarengaraian, Pasaiako badian ere halako sen juridiko zein

komertziala zituzten guneak antolatu zirela, badiaren gibeleanegon arren. Hala ere, Oiartzungo eremuan, Orereta Villanuevade Oiartzun bilakatu izanak eta, lehendik ere, Kodemasti agirie-tan agertu izanak gune horren erakargarritasuna aldatzen ari zelaadierazten du argi eta garbi. Eta toki natural horri lotutako onu-rak eta atarramentu ekonomikoak kontrolpean izateko borrokakareagotuko zirela espero daiteke.

XIII.-XIV. mendeetan zehar, eta gaur egun duen izenak XVI.mendean lehentasuna izan arte, Oiartzun eta Pasaia hitzak era-bili izan ziren badia izendatzeko. Toki-izenen garapena osointeresgarria da. Hasiera batean Oiartzun deitura agertu zen;gero, badirudi Oiartzun eta Pasaia bereizi egiten zirela, eta,azkenik, Pasaia izena gailenduko zen, badia, portua eta bokale-ko bi komunitateak izendatzeko.

Mende hauetarako ez dugu pasaitarren lekukotzarik, eta,ondorioz, ez dakigu bertako komunitateek nola ikusten zutenberen burua. Badiako bokalean zeuden gune pribilegiatuek–alegia, forua zutenek– emango digute informazioa beren ikus-pegiari buruz; alegia, haien interesen arabera. Ondorioz, bakoi-tzaren eskumenak aldarrikatzeko deitura bat edo bestea erabili-ko dute.1294: Puerto de Oiartzun1318: “canal d’Oyarçun”. Kodemastiren lehen aipamena.1328: “que no les enbarguen en la canal de Fuenterrabia, nin

en el Pasaje, nin en el puerto de Oyarço” (Olagizonenforua).

1340: “que los omes vesinos e moradores en el dicho lugar deVillanueva (…) que traxieren vianda o viandas (…) d’a-quí adelante al dicho puerto d’Oyarçun para la dichavilla de Villanueva”.

1374: - “puerto de Oyarço, que es entre la dicha villa de SantSavasatian e la dicha Vila Nueva de Oyarço”.- “e que no les enbarguen en la canal de Fuenterrabia,nin en el Pasaje, nin en el puerto de Oyarço”.- “qu’el puerto del Pasaie llamado de Oyarçu, que desiempre aca… fuera e era término de jurediçion deldicho conçeio de Sant Savastian…”.

1376: Henrike II.aren epaia: “que de derecho el dicho puertode Oyarço sea nuestro e por el nuestro Sennorio”

1399: Gonzalo Mororen epaiaren berrespena:- “porque el rio de Oyarçun que caye en el puerto deLaçon (…) era aquel que dezian los previllejios (…) porquehere más nombrado por de Oyarçun que todos los otros”. - “cassas del lugar del Pasaje, que estaban donde la partede Fuenterrabia”.- “el qual rio [Oiartzun] se partian los términos de entreSan Sebastian y Fuenterrabia, que hera el rio que dezien-de de Penna d’Aya y hera el mayor rio que por la dichatierra de Oyarçun y çerca de la Villa Nueva de la dichatierra de Oyarçun corre y yva y entraba por el puerto lla-maban de Laçon y dende a la mar”.

1475: “las diferençias e debates… sobre el puerto de Oyarçunllamado el Pasaje”

1478: “puerto e agua llamado Pasaje”.

Hala, San Pedroko auzokoek esaldi oso esanguratsubatekin laburbildu zituzten pairatutako gehiegikeria guz-tiak: “que señaladamente vinieran los regidores de ladicha villa con quarenta o çinquenta homvres armados(…) haçiendo grande escándalo e alvoroto, ynjuriando emaltratando de fecho (e) de palavras a los dichos sus par-tes, tratándolos con tanta crueldad como si fueranmoros”3.

Funtsean, San Pedroko lurren jabetzen inguruko ara-zoa zegoen agerian. Sanpedrotarrek lur horiek erosi eginzituztela zioten; Donostiak, aldiz, 1480ko hamarkadanbertako udalbatzak haiei eginiko salmentak errefusatzenzituen, baliorik ez zutela adierazita.

1497an, sanpedrotarrek Donostiako udalbatzak duela100 urtetik hara bizitzera zihoazen pertsonei lur zati batematen ziela esaten zuten, edota gune horretan etxeaeraikitzeko lurrak doan ematen zituela. Hau da, gutxigorabehera 1397tik aurrera, Donostiak “Pasaje deAquende”, San Pedro alegia, propio kolonizatzeko pro-zesuari gogor ekin ziola. Hain justu, Oiartzun, Oreretaeta Donostiak elkarrekin izandako inoizko liskarrik odol-tsuenen ondoren eta 1397 eta 1399ko epaien eskutik,lehen aipatu dugun bezala. Horrek argi adierazten duXIV. mendearen amaierarako Urumeako hiribilduakberebiziko interesa zuela toki horretan populazio gunebat ezartzeko, ekonomikoki gehiago garatzen ari zenErrenteriaren aurrean. Eta, esan dugun bezala, epaigehienak Donostiaren eskumenak badian areagotzen

zihoazen heinean, hiribildu horrek inguru hori popula-tzeko ekimena eta deialdia ere egin zuen. Horretarako,Donostiak kantabriar kostaldeko populazio guneetaragutunak bidali omen zituen, eta horren isla dokumenta-lik ez badugu ere, geroago ikusiko dugun bezala, SanPedroko lehenengo biztanleen abizenek argi adieraztendute halako prozesu bat egon zela.

Esan dugunez, XV. mendeko informazioek ondo azal-tzen dute zein izan zen Donostiak Pasaian abiatutakotaktika: lurrak doan ematea. Altzako kasuan bezala, abi-zenei so egiten badiegu, biztanle horiek nongoak zirenjakin dezakegu: gipuzkoarrak, nafarrak eta bizkaitarrak.Alabaina, azpimarratzekoak dira bereziki azaltzen zaiz-kigun hainbat asturiar, burgostar, kantabriar eta galizia-rrak, eta baita bretoi, ingeles edo galesak ere. Dena den,gero ikusiko dugunez, euskarak zuen garrantzia etahainbat abizen kontutan hartuta, argi dago hasieratikkomunitate edo biztanleria euskaldunek ere prozesuhorretan parte hartu zutela. Oiartzun, Orereta, Altza edoHondarribia populatzen zituzten biztanleek hor erekokatzeko aukera izan baitzuten.

Bultzatutako kolonizazio horren ondorioz, jendealurrak ustiatzen hasiko zen: testigantza batzuek XV. men-dearen hasierarako San Pedroko komunitatea eratutazegoela adierazten badute4, 1429an eta 1442an lehendatu zehatzak izango ditugu, Donostiako udalbatzakPedro Cotillos eta Juan de la Canal eta Elbira Barrenetxeasenar-emazteei San Pedron zeuden lur batzuen dohain-

Lafargak ingenia-riak 1868. urteaneginiko plano hone-tan badia kai indus-triala bilakatzekooinarrizko urratsakematen ziren.Marra gorriak profilberria adieraztenzuen.Pasaiako PortukoAgintaritzarenArgazki Artxiboa.

I 19

tza egitean. Halaber, lehenengo dokumentuak aurretikhalako emateak egin zirela adierazten digu, zehazkinoiz ez badakigu ere. 1376an Henrike II.ak Donostiari,Errenterian nahitaez egin ordez, ontziek zekarten arrai-na badiako edozein lekutan lurreratzeko aukera emanzionean, honek eta itsas jarduerekin lotutako hainbatauzokok, Herrera eta inguruetan hainbat azpiegituraeraikitzeko aukera ikusiko zuten, Kodemastik aurretikeskaintzen zituen abantailak aprobetxatuz eta ingurukolurren okupazioa areagotuz. Halaber, epai horrekdonostiarrek badian egiten zuten arrantza aipatzen du,eta, beraz, San Pedro inguruetan halako jarduerak oina-rri zituen biztanleria bat kokatzen hastea ere ez litzate-ke baztertu behar, jakinik, gainera, 1397ko epaianDonibaneko etxeak aipatzen direla5.

Azken honetan aipatutako datu batzuek, ordea, SanPedro inguruetako kolonizazioa Donibanen gertatzen

ari zen populazio kontzentrazioari aurre egiteko erebalioko zuela adieraz dezakete. Zer esanik ez, Donos-tiak bereak ziren San Pedroko lur horiek doan ematenzituela kontuan hartuta, inolako errentarik kobratu gabe.Orduko epaian, Donostiak Jaizkibel eta inguruetanHondarribiarekin zituen lur komunen defentsa egitean,horien ustiaketa egiteko hitzartutako kontratuan, Hon-darribikoek itsasontziak egiteko beharrezkoa zuten zuramoztean, haiek ere beste horrenbeste egiterik zutelaaipatzen zuen. Eta berdin etxe eta uharkak egiteko.Adierazpen nahiko zalantzagarria da, ez baitugu horreninguruko datu zehatzik, baina Donostiak hori eta Hon-darribiak egindako legez kanpoko baso-mozketak aipa-tzea baliteke Donibaneko lurretan ere, pixkanaka, lehenLezon biltzen zen populazioa badiarantz joateko joera-ren isla izatea. Alegia, bokaleko bi aldeetan lurra oku-patzearen bi prozesuen aurrean gaudela. Hiribildueksustatutako ala era naturalean suertatutako bi koloniza-20 I

San Pedroko elizzaharraren aztarneta-

riko bat, egungokanposantuaren ata-

rian. Iñaki Berrio.

zio prozesu diren ala ez eztabaidatu gabe, Donostiakdioenak XIV. mendearen amaieratik bokalean popula-zioa biltzen ari zelako ideia finkatzeko balio digu.Horren aurrean alde bietako biztanleek onura izangobazuten ere, gerora San Pedro izango zenaren inguruanlurrak doan emateak populazioa gune horretara erakarri-ko luke inondik ere.

1457an San Pedroko elizaren berreraikuntzak ere hiri-bilduaren interesak argi eta garbi islatzen ditu. Batetik,esanahi sinbolikoz betetako gertaera baten bidez hareneragina eta boterea agerian jartzen dituelako. Bestetik,sanpedrotarren gogoak eta hainbat eskari gogobetetzendituelako. Hala, sanpedrotarren hitzetan, eliza sortu zenkomunikabideen egoera kaskarrak Donostiako elizetarazerbitzu erlijiosoetara joateko eragiten zien mugikorta-sun arazoen ondorioz, Altzako kasuan gertatu bezala6.

Ohartarazi beharra dago, ordea, San Pedroko biztan-leei eliza antolaketa horretan ezarritako behar eta bal-dintzek argi adierazten dutela donostiarrek gune hori–erlijioari dagokionez ere– kontrolpean izateko zuteninteresa. Hitzarmenean hiribilduko elizekiko menpeko-tasun nabaria islatzen baitzen: sakramentuak jasotzera-koan, adibidez, sanpedrotarrak donostiar parrokietarajoatera behartuta zeuden edo eliza berrian jasoz gero,Andre Maria elizako bikarioaren baimena izango zuenapaizak egin behar zuen. Eta horrek zuzenean bat egitendu Donostiako hiribilduaren udalbatzaren interesekin,haiek baitziren Andre Maria eta San Bizenteko elizetakopatroiak eta kargu erlijiosoak izendatzeko eskumenazutenak.

Laburbilduz, XIV. mendearen erdialdetik Donostiakbultzatutako kolonizazioak arrakasta izan zuela esandezakegu, eta horren isla eliza berri baten eraikuntzaizan zen, gune horretan biltzen ari zen jendeak zuenbeharra dela eta.

I 21

2 PASAIASORTZEN

Bilduma partikularra.

AsturiesekoVillaviciosako

itsas-adarraren iru-dia. Villaviciosaherritik Pasaiara

etorritakoek badianerrotu eta multzoahaltsu bat osatu

zuten.

RESTIAN PASAIAKO BI ALDEAK NOLA HASI ZIREN

antolatzen ala populatzen zirriborratunahi izan dugun bezala, orain, ekimenhorren protagonistak zeintzuk ziren etanondik etorri ziren argituko nahiko genu-

ke, inondik etorri baziren behintzat. Pasaiaren egitura-ketari buruz hitz egiteko orduan, XX. mendean zehar

Trintxerpek bizitako galiziar jatorriko immigrazioa jarrida beti adibide gisa. Askotan ikusi baita berebiziko era-gina izan zuela herriaren gizarte antolakuntzan etabarruti horren sorreran. Baina oso gutxitan aipatu izanda aurreko mendeetako biztanleriaren inguruko datu-rik7. Gure ustez, bi izango dira biztanleria horren ezau-garri nagusiak: alde batetik, badia osoan zehar mugitze-ko, errotzeko eta inbertitzeko gaitasuna; beste aldetik,jatorria edozein izanda ere, epe ertainera komunitateberri hauen buruak haien arteko harreman estuak sortueta bertako oligarkia propioa eratzeko joera.

2.1 Pasaiako izen-abizenak: jatorri ugari, helburu bakarra

“Que de los primeros fundadores del dicho pueblo delPasaje fueron los antepasados del dicho Juanes de Villa-viciosa e otros que venyeron de las Asturias”. Esaldi hauJuanot Villaviciosak 1577an aurkeztutako kaparetasunedo aitoren semetza frogan, 70 urteko Rubert Lizarragakberari eginiko galdeketan emandako erantzunaren zatizen, Villaviciosatarrek Donibaneren sorreran eta gizarte-an zuten pisu eta garrantziaren isla bikaina. 80 urtekoMigel Londres kapitainak antzera erantzun zuen, kon-tzeptua apur bat zehaztuz: “que los primeros fundado-res d’ellos, fueron d’ellos y los Llastres, que benyeron delas Asturias e de Rybadesella”8.

XV eta XVI. mendeetako demografiari buruzko datuakoso urriak dira Gipuzkoa eta Euskal Herrirako. Pasaianere, antzekoa gertatzen da, eta ezin dugu datu zehatzikeman garai haietan San Pedron eta Donibanen bizi zenjendearen inguruan. Alabaina, auzi, ikerkuntza eta aipa-menen bidez gaur egunera iritsi zaigun informazioariesker, hainbat gauza aipa daitezke.

Egile batzuek XV. mende erdialdera San Pedron 200bat pertsona bizi zirela aipatzen badute ere, Donostiaeta San Pedroren arteko 1497ko auzian, sanpedrotarrekzioten ehun etxe inguru, 150 bat auzoko eta 800 batbiztanle zeudela. Garairako aplikatzen den portzentaje-aren arabera, 500-600 pertsona inguru. Baina datuhauek Gipuzkoako Batzarreetan dirua lortzeko egitenziren banaketa edo errepartimendu sutenekin alderatzenbadugu, nolabait kontrajarriak daude. XVI. mendehasierako datuek San Pedrok su erdia zuela adieraztenbaitute, eta horrek, datuen arabera, 80 biztanle kokatu-ko lituzke bertan. Alabaina, irizpide hauek aurreko men-detik datoz, eta, beraz, XVI. mende hasierako egoerare-kin alderatuta, normala da desafea egotea.

1584 inguruan, Iruñeko elizbarrutiko errentak jasotze-ko egindako erroldan, Donibanek 150 etxe zituen etaSan Pedrok, berriz, 100 bat. Datu hauen arabera, Tarsi-cio de Azcona ikerlariaren ustetan, Donibane 750 biz-tanle inguru izango zituen eta San Pedrok, aldiz, 500.

1597ko izurriteak eskainitako datuen arabera, Pazkopiztueran 917 biztanle inguru zeuden Donibanen (kan-potarrak barne), eta horietatik herena hil zen.

Datu horiek bat datoz Donibanerako dugun informa-zio zehatzenarekin. 1589an egin zen errepartimenduak184 etxe izendatzen baititu. Ez dago 1584. urtetik emanziren datuetaik oso urrun, ezta izurritearen datuetatik.Beraz, hori baino lehenago, Donibanek 950 biztanleinguru izango zituela suposa daiteke.

Izurritearen ondorioz populazioaren herena galdu bazenere –600 pertsonetan geratu zen– eta Isastik Donibane1625ean ez zela lehen bezain oparoa adierazten bazuenere, badirudi 1.000 pertsona ingurukoa zela. Alegia, 25urtean biztanleria berreskuratu eta zertxobait hazi zela.24 I

A

DEMOGRAFIAREN INGURUKO HAINBAT DATU

Beren ustetan, eta Pasaiako hainbat adinekoei entzun-da, Villaviciosatarrak Pasaiako eraketan pisu handieneta-koa zuen familia izan ziren. Ez da dokumentazio askoaztertu behar hori hala izan zela jakiteko, behin etaberriz agertzen baitzaizkigu abizen bereko hamaikakide. Dena den, kaparetasun frogetan egiten ziren gal-deketak, beste auzi edo informazio jasotzeetan bezala,nahiko zalantzagarriak direla ohartu behar dugu. Gehie-netan, lekukoek galdeketan esaten zenaren inguruanzein erantzun eman behar zuten prestatuta baitzuten,eta, gainera, alde bakoitzak prozesu horietan aurkeztenzituen pertsonek, zuzeneko erlaziorik ez bazuten ere,nolabaiteko loturak zituzten edo haien aldekoak ziren.Eta Villaviciosatarren kasua ez zen bide horretatik alden-duta egongo.

Alabaina, arestiko esaldi horiek aurreko orrialdeetanagerian utzi dugun ideia garatzeko aukera ematen digu-te. Hastapenetan, Pasaiako populazioaren zati haundibat kanpotik etorri zela, alegia. Eta kondairak, nolabaitere, oso ondo islatzen du hori:

“Uno de estos hidalgos llamado Fortunio de Villavi-ciosa vino al Pasage de la parte de Fuenterrabiacerca de los años del Señor de setecientos y cua-renta por Capitán General de la armada del Rey D.Alonso el Católico (…) y por orden de su Magestadquedaron en el Pasage para la defensa y gaurda desu puerto, tres hijos de este Fortunio, llamados Hor-tuño, Alfonso y Sancho de Villaviciosa (…) se multi-plicaron de manera que (…) hacia el Pasage, habíamás hombres de este apellido que de ningún otro”9.

Baina jatorria gogoratzeaz gain, Villaviciosatarrekberen burua ere zuritu zuten, beren arbasoen goi maila-ko ekintzak loratzen (eta asmatzen?). Izan ere, horrelakoaurkezpena guztiz beharrezkoa zuten Gipuzkoan, berta-koen berezko aitoren semetzekin lehiatzeko. Are gehia-go haien jatorria etxe ezagun batekin lotzen ez zela ain-tzat hartuta. Pasaian ikusten dugun deituraren ugarita-sunak, bestalde, ez du zertan adierazi Villaviciosa guz-tien odol ala senidetasun biologikoaren lotura, haiekguztiak toki beretik atera zirela baizik. Aitoren semetza,loria militarra eta abar guztiz beharrezkoak ziren, beraz,gizarte talde honetarako.

Historiografiak Migel “Pendón de Oro” eta harenoinordekoei lerro gehien eskaini badizkie ere, ez

dira aipamen berezia merezi duten Villaviciosa baka-rrak. Besteen artean, Martin Santxez dugu haien hiru-garren mailako ahaidea. Liburuan zehar pirata, kortsa-rio edo garraiolari ibili zela ikus daiteke, baina harengarrantziaren inguruko daturik aipagarrienak ezkontzahitzarmenetan izango ditugu.

Batetik, Martin Santxez eta Maria Migel Santiagore-na; 1510eko maiatzean, Donibanen. Santiagotarrakjatorriz pilotu eta itsas gizonen familia bat ziren, Doni-banekoak, XV. mendeko azken hamarkadetan hainbatkide Donibanen, Donostian eta Oiartzunen ezkonduzituztenak. Maria Migel azken hauen adibidea da,Juan Santiago pilotuaren eta Lezanzin oinetxeko alababaten alaba baitzen.

Ezkontza horretan, Martinen aitaginarrebek itsasoaldera ematen zuen etxe zahar bat eman zioten

ezkonsarian. Santxo Villaviciosa eta Maria MatxinZuloagak gurasoek, aldiz, 10 sagarrondo oin zituenlur saila eta ohe batzuk besterik ez. Bertan, ezkonki-de berriak Maria Migelen aitarekin eta haren morroie-kin bizitzera joango zirela hitzartzen zen, familiaburuaren etxera eta honen ardurapean. Ziurrenik,ezkontzaren helburua izango zen Donibanen ontziaketa garraiolari jarduera nabarmen bat izaten ari zenfamilia bat Donostian pixkanaka garrantzia hartzenari zen batekin elkartzea. Nahiz eta hiribilduko mun-duan txertatuta egon, jatorriko lekuarekiko erlazioagaldu gabe, gero eta garrantzi handiagoa izaten arizen portu batean negozioak izateko aukera bat bila-tuz.

1541 urterako (Martin hil zenerako, alegia), onda-sunak handitu egin ziren. Donibanen zuten etxea etabi baratzez gain, senar-emazteek Lezon hainbat lurerosi zituzten; guztiak, orduan ezkontzeke zegoenGracia alabari utzitakoak. Badirudi, senar-emazteek I 25

VillaviciosatarrenarmarriaDonibanen. Iñaki Berrio.

MARTIN SANTXEZ VILLAVICIOSA: Badian zehar hedatz

26 I

azken honen patua Lezori lotua ikusi zutela, hangoauzoko zen Bernart Gabiriarekin ezkondu baitzen.

Hain zuzen ere, Martin Santxez eta Maria Migelenseme-alaben ezkontzak, badian zehar hedatzearenadibide bikaina izango dira. Catalina, Anton Estordonostiarra izango du senar: Donostia-Donibaneloturak mantentzeko beste adibide bat. Santiagota-rrekin zituzten erlazioez gain, Villaviciosatarren adarbat Donostiarako bidea egin eta han finkatzeko

balioko baitzuen. Ezkontza, gainera, ez zen nola-nahikoa izan. Estor XVI. mende hasieran Donostiakohistorian garrantzia izaten ari zen merkatari eta eskri-bau familia horietako kide bat baitzen. Hala, Villavi-ciosatarrek donostiarrekiko zituzten loturak areagotueta Santiagotarrekin zituzten negozio eta ahaidetasu-na mantentzeko balioko badie, merkataritzan intere-satuak zeuden beste donostiar batzuei Pasaiarekinerlazio zuzenago bat izateko aukera ere eskainikodie.

Maria Juan alabak, aldiz, Jeronimo Isasti errenteria-rra izango du senar. Badakigu ezkontza 1541 urteabaino lehen egin zela. Segur aski, lotura hau jardueraekonomikoek sortutako eta horren gainetik arlo per-tsonalera igarotako erlazio baten ondorio izan zen;1530 urtean, gutxienez, Martin eta Jeronimo elkarre-kin garraio eta merkatari jardueretan baitzebiltzan. Ezzen, gainera, nolanahiko lotura. Isastiren garrantzia1530ean zituen ondasunetan ikus dezakegu: hiribildu-ko jurisdikziopean zegoen estrepadia eta lur saila;“Batxilerborda” borda, bertako sagardiak eta guzti;baina, bereziki, hiribilduan zuen dorrea. Azken onda-sun honek argi adierazten du sozialki maila altueneankokatutako pertsona zela, dorrea izateak hiribildukobeste auzoko eta biztanleetatik ezberdintzeko nahiaerakusteaz gain, bere jabetzak arrakasta ekonomikoeta sozialaren irudia emango lukeelako. Gainera, seni-deekin batera, hiribilduko kargu politikoetan aritzenzen. Beraz, Errenteriako oligarkiako kide baten aurre-an gaude. Halaber, hauen oinordetzak argi islatuko duahaide urrunagoekin elkartzeko joera: haien GregorioIsasti semea, Estebania Villaviciosarekin ezkondukobaitzen.

Azkenik, aipatu dugun bezala, Lezo aldera ereordezkapena bidaliko dute, haien alaba Gracia Pere-zekin. Beste semeen inguruko datu askorik ez dugu:Santiago, oinordekoa, Ternuan hil zen, eta, ondorioz,Catalina eta Anton izan ziren Donibaneko jabetzenoinordekoak. Maria Perez eta Juanoten inguruan ezdugu daturik eta Tomas eta Martinen inguruan hipote-siak besterik ezin ditugu eman. Lehenengoarenkasuan, Villaviciosatarren artean ez-ohiko izena izate-ak laguntzen du, eta segur aski Simona Igeldorensenarra eta Maria Migel Villaviciosaren aita dugu. Mar-tini dagokionez, gure ustetan, bera izango da Bizkaia-ko jaun Juanot Villaviciosa “nagusia”ren iloba etaCatalina Gebararekin senarra, Juanotekin aurretikhitzartuta zuenari uko eginez: Trintxerpeko Martinbo-no etxeari, alegia.

ITURRIAK: ARChV. Civiles. Quevedo, Fenecidos1349-2;

AGG-GAO, CO CRI 1,5; EUA, A-1-2; GPAH, 3/345, 1a-g;

AGUINAGALDE, F. B. de: “La importancia…”, aip. lan.;

ÍDEM: Gipuzkoako leinuak…, aip. lan.; DÍEZ DE SALAZAR,

L. M., aip. lan.; LIZASO, D. de: Nobiliario de los Palacios,

Casas solares y Linajes nobles de la M.N. y M. L. Provincia de

Guipúzcoa. San Sebastián: Imprenta de la Diputación, 1901.

Sancho de Villaviciosa Maria Matxin de Zuloaga

Martin Santxez Janis Juanot “nagusia” Catalina Simona Marquesa Maria Migel de Santiago Maria de Akorda/Bizkaia

e. 1510-V-23 † 1541-IX-19 o.g. e. l. 1524*

Santiago Martin Catalina Maria Juan Gracia Perez Maria Perez Tomas Juanoto.g. Catalina Gebara Anton Estor Jeronimo Isasti Bernart Gabiriah. l. 1569 e. o. 1541 e. l. 1541 e. l. 1541

Gregorio Isasti Estebania Villaviciosa

j. i. 1529

e.l.: ezkondu aipatutako urtea baino lehene.o.: ezkondu, aipatutako urtearen ondoreno.g.: ondorengo zuzenik gabeh.l.: hil aipatutako urtea baino lehenj.i.: jaiotze data, urte horren inguruan.t.: testamendua*: Bizkaia etxeko jaunak. Ziurra ez den hipotesia

Arestian jaso dugun aipu sasi-historikoa nonbait askiez, eta Pasaian guztiz errotuak ez ezik, buruzagitza poli-tikoan zein Koroaren aldeko zerbitzu militarretan erabattxertatuta zeuden Villaviciosatarrek beste pasadizo batgehitu zioten beren leinuaren historiari, “Pendón deOro” ikurra garaitu eta gero. Balentriaren protagonistaMigel Villaviciosa izan genuen, Indietako karrerako“lehen mailako jenerala” (General primero) zena. Anda-luziaren konkistan hartu zuen parte, eta 1486an, Lojakoguduan, Granadan, aipatutako ikur hori harrapatzealortu zuen, gerora bere etxeari, Piedade ondoan Villavi-ciosatarren egoitza nagusien multzoan zegoenari, atxikiziona eta hortik aurrera Arraskao-Pendon de Oro izena-rekin ezagutu zena.

Villaviciosatarren arrakasta eta Gipuzkoako gizartepolitikoan erabateko onarpena, Juanot eta Juanetxo Villa-viciosa anaiek Juanes ilobaren izenean 1577 urtean Mar-tie Callabaren aurka hasitako epaiketan ikus daiteke.Auzi honetan Callabarren aitoren semetza dago auzitan,edo, hobe esanda, Callabarren gaitasuna udal hautes-kundeetan parte hartzeko, eta hori neurtzeko aitorensemetza ezinbesteko baldintza zen. Hondarribiko alka-teak Callabarri arrazioa eman bazion ere, korrejidoreakVillaviciosatarren alde egin zuen, eta Martie, Akamarreherriko Callabar etxeko jaunen iloba, Donibaneko MariaPerez Darietaren seme eta Catalina Zelaiaren senarraizan arren, udal karguetatik aldendu zuen10. Villavicio-satarrek, beraz, toki garrantzitsu bat eskuratu zutenberen garaiko gizartean: jatorri lausotua izatetik, herrikolehia politikoa kontrolatzera iritsi arte.

Villaviciosatarrak ez ziren, noski, kantabriar kostalde-tik Pasaiara iritsitako bakarrak. Erdi Aroan, kostaldekoguneetan gure begietara ez-ohikoa egiten den gizartea-ren mugikortasunaren ideian sakontzeko, garai hartakopasaitar askoren jatorriari begiratzeak balioko digu.

Hasteko, Pasaiako portuaren garrantzi ekonomikoakdistantzia luzeetara zeuden populazio eta herrien artekoerlazioan pentsarazi behar gaitu. Aurrerago aipatukodugun bezala, Guretik Frantzia, Bretainia, Ingalaterra etaIrlandara eginiko bidaiak arruntak ziren, eta, esan gabedoa, baita Erdi Aroan zehar kantauriar kostaldean egini-koak ere. Pasaia, ordea, ez da salbuespena izan. Nahizeta honen inguruan ikerkuntza gutxi egon, XIV. mende-tik kantabriar kostaldeko hainbat herriren arteko erlazioeta populazioaren mugikortasuna islatzen dituztenkasuak argiak dira.

Baina Pasaiako komunitateei buruz ditugun XV.mende amaierako datuek, salbuespena ez bada ere,mugikortasun horren oso adibide argiak ematen dizkigu-te; badiako hiribilduak edo juridikoki maila apalagoazuten bi komunitateek immigrazio prozesu oso adieraz-garria jazo zuten: bai ondoko herrietatik, bai Gipuzkoaedo ondoko lurraldeetatik, baina –guretzat harrigarria-goa izan daitekeena– baita kilometro askotara kokatuta-ko herrietatik ere. Eta horren oinarri bakarra ez bazenere, San Pedroren eraketan Donostiak kantabriar kostal-deko guneei egin zien deialdiak prozesu horri bultzadaoso nabarmena emango zion.

I 27

BURGOS KANTABRIA ASTURIAS GALIZIA

(1) Gayangos (2) Quejo (8) Ribadesella (13) Ribadeo(3) Escalante (9) Villaviciosa (14) Noia(4) Cotillos (10) Llanes (15) Foz(5) Santander (11) Colunga(6) Ampuero (12) Llastres (a) PASAIA(7) Colindres

Ion Alberdik egina

(1)

(2)(7)

(6)(3)

(4)

(5)

(8)(11)

(10)(9)

(12)

(13)(15)

(14)

(a)

XV. MENDEAN PASAIAN BILDUTAKO ETORKIN KANTAURIARREN SORLEKUA

XV. mende amaieran jada, leku izenak diren pertso-nen abizenen araberako analisi bat egitea ez da osofidagarria izaten. Ordurako, hiribilduek hainbat mendebaitituzte eta jatorri toponimikoa, ezizena edo lanbide-etan oinarritutako abizenek usadio bat islatzen dute etaguztiz finkatuta daude. Hala, Amezketa, Berastegi,Goiatz edo Zarautz abizena duen donostiar batek, ordu-rako ez du zertan izan harreman zuzenik izen berekoherriekin. Oinarrian jatorri hori izanik ere, Donostianfinkatzeak ez du esan nahi bi puntuen arteko erlazioazuzena zenik. Eta berdin esan dezakegu ogibide edoezizenetan oinarria duten abizenekin.

Halaber, prozesu horren inguruan ondorio fidagarriakizateko, argazki zehatz bat ematen diguten datuak beharditugu, momentu zehatz batean hartutakoak eta horipopulazio gune horren sorreran edo handik denboragutxira izandakoan baditugu, askoz informazio zehatza-goa eta argiagoa izango dugu.

Halako analisi baliagarria egiteko, hein batean behin-tzat, oso abizen adierazgarriak beharko dira. Inguruan

oso ohikoak ez direnak, adibidez. Eta Pasaian halakoakaplikatu daitezkeela uste dugu: batetik, oso abizenesanguratsuak direlako eta inguruetan ikusten ez ditugu-lako, eta, bestetik, XIV. mende amaieratik aurrera bul-tzatutako kolonizazio baten aurrean gaudelako; alegia,duela gutxi jazotakoa. Halaber, informazioak koloniza-zio hori Kantauri kostaldeko biztanleriarekin egin zelaadierazten digunez, helduleku bat badugu.

XVI. mendeko lehen erdialdean, ordea, abizen eus-kaldunak gailentzen hasiko direla ikusiko dugu. Honek,Pasaiako portuaren garrantzia ekonomikoak inguruetakobiztanleentzat erakargarritasun nabarmena izan zuelaadierazten digu. Hala ere, ez du esan nahi atzerrikoimmigrazio prozesua gelditu zenik, badiaren garrantziadela-eta herrialde ugaritako pertsonak iristen baitzirenhara. Ondorioz, momentu horretan atzerritar eta etorki-nen inguruko analisia egiteko, nolabaiteko beste datubatzuk kontuan hartu beharko ditugu: izenak, ezizenaketa, lehenago dokumentatuak ez baditugu, abizen topo-nimikoak, ekonomia jardueretan jarritako eskifaieninguruko adibideek ondo islatzen duten bezala.

28 I

1458 1497

Alen, Jaumot / Joanot de

Igurrola, Joanot de Aginaga, Juango de Cornoz, Pedro de Leasael, Juanot de

Alen, Juan Pérez deJoana (viuda de Martínde Laborda, menor)

Agirre, Esteban de Cotillos, Domingo de Leitza, Juan de

Alen, Juan Pérez de II Laborda, Esteban de Alen, EstebanCotillos, Domingo de;menor

Lerín, Domingo de

Alen, Tomás de;“Samated”

Laborda, Mari Andreko de

Alzate, Juanes de Cotillos, Juanicot de Lerín, Juanot de

Almorza, Joango deLaborda, Martinico /Marticot de

Alzate, Pascoal de Darieta, Migueo de Lesaka, Juan de

Alzate, Joango de Lastres, Alfonso de Andoain, Martín de Elazabal, Pedro de Lizardi, Juanot de

Ampuero, García de Lazón, Esteban de Andoain, Sabastian de Eraso, Juan Martín de Lizardi, Ramos de

Andoain, Domingo de Lazón, Joan de Aranburu, Sancho deEscalante, Juan Lópezde

Lizarraga, Laurens de

Callao, Marticot de Lazón, Martín deArantxipi, Domingode

Escalante, Juanot de Lizarraga, Laurens de

Callao, PedroLazón, Miqueleto“Pes”

Arizabalo, Bisens de Gaiangos, Antón Lizarraga, Lope de

Canal, Joan de la Lazón, PedroArizabalo, Marticotde

Gaiangos, Esteban de Lizarraga, Martín

Canal, Miqueo de la Lekeitio, Sebastián de Arizabalo, Pedro de Gaiangos, Juanicot de Maduc, Miguel de

Cornos, Esteban de Lizardi, Joan deArizabalo, Sabastiande

Gaiangos, Martín de Maduc, Santbat de

Cornos, Martín deLizarraga, Domingode

Arizmendi, Bernart de Galbai, Juan de Muru, Juan Pérez de

SAN PEDROKO BIZTANLEEN ZERRENDA XV. MENDEAN

Hasteko, San Pedron jarriko dugu begirada. Batetik,Donostiak bertan kolonizazio prozesua sustatu zuelakoeta ondorengo mendeetako dokumentazioa Donibanenbaino urriagoa bada ere, XV. mende amaieran azkenhorrek baino datu gehiago eskaintzen dizkigulako. Etaorduko informazioak oso esanguratsuak dira.

Donostia eta Pasaia inguruan ezagunak diren abizene-kin batera eta euskal jatorrikoak gehiengo badira ere,aurreko taulan argi geratzen da Kantauri kostaldeareneragina, Pontevedrako Noia herrira iritsi arte. Bestalde,eta Nafarroa, Bizkaia edo Iparraldeko abizenez gain,aipagarrienak Allen, Picardia, Landriger eta Madock I 29

Cornos, Miqueo de Llanes, Pedro de Arsu, Esteban de Goiatz, Juanot de Olaitz, Amiel de

Cornos, Nicolás de Orena, Joan de Arsu, Jamot de Hernani, Fernando de Olaitz, Julián de

Cotillos, Esteban de Pollón, Antón de Arsu, Martín de Huyas, Pedro de Olarain, Juan Martínde

Espinosa, María Pollón, Martiqui de Arsu, Martín de Ieo, Miqueo de Oz / Foz, Esteban

Esteban, Joan de Quexo, Domingo de Arsu, Pedro de, menor Ieroa, Marticot de Oz, Gracia de

Estebanía (mujer deDomingo de Camargo)

Ribadesella, Joan de Ayet, Sans de Ierro, Juanot de Oz, Jamot de

Fautes, Domingo de Santander, Juanot Baiona, Martin de Igeldo, Andín de Oz, Juanot de

Gil, Martín deSantander, Pedro de;“de la fuente”

Baro, Tomás de Igeldo, Juanot de Oz, Martín de

Grande, Catalina de Sarasti, Johan de Baztan, Laurens de Irria, Domingo de Quexo, Domingo

Hernani, Ioan de Umiguer, Marticot de Bergai, Arnaot de Isasa, Juango de Quexo, Sabastián de

Ierroa, Martinico /Marticot de

Villaviciosa, Rodrigode

Berrasoeta, Pedro de Isasa, Miqueo deRibadeo, DomingoPérez de

Igeldo, Joangi de Biriga, Juan de Itsaso, Juan de Ribadesella, Sans de

Burbu, Esteban de Izagirre, Juan de Río, Juan de

Burbu, Juan Martín Izagirre, Juanot de Santander, Juan11

Callaberro, Juan de Laba, Juanto de Sarasti, Jamot de

Callao, Andreo de Labao, Bisen de Segura, Cristóbal de

Callao, Domingo de Laborda, Martín de Talaia, Pedro de

Canal, Marticot deLandriguer, JuanPérez

Trentxer, Martín

Carbonera, Martín de Landriguer, Pedro de Trentxer, Pedro de

Carbouer, Pedro Landriguer, Pedro de Trentxer, Pedro de II

Colardao, Juan Pérezde

Larrea, Martingor de Villaviciosa, Pedro

Colongas, Juanicot de Larritain, Jamot de Zabal, Juanicot de

(“Maduc” bezala idatzita) bezalakoak dira, bretainiar,frantziar, galestar eta ingeles jatorrikoak12. Horien arte-an Londres abizena ageri zaigu13, XVIII. mendeko base-rri altzatarrarekin nahastu behar ez duguna. Ingalaterra-ko hiri horrekin zuzeneko jatorri bat zalantzagarria bdaere (nahiz eta baztergarria ez izan), gure ustetan hangohiriarekin zehazki ez dakigun erlazio bat adierazten du.

Halaber, Nafarroako geografiari erreferentzia egitendizkioten izenak ere baditugu. Hauek ordea, beste eus-kal abizenekin gertatzen den bezala, nahiko zailak dirazuzeneko erlazio bat fidagarritasunez ikusteko. Ez bai-tugu ahaztu behar Pasaia ere Nafarroako erresumaren-tzako irteera portu naturala zela eta ordurako, bien arte-ko mendeetako erlazioa zegoela.

Kantabria, Asturias, Burgos edo Galiziatik datozene-kin alderatuz, bitxia da Bizkaiko kasua, bere toponimia-ri erreferentzia egiten diotenak oso gutxi baitira, nahizeta erlazio hori bazegoela jakin. Baliteke, ordea, Pasaiabeste herri batzuentzat erakargarriagoa izatea bizkaita-rrentzat baino, hauek Bilbo zutela kontutan hartuta.

Bestalde, Cornoz-Kornutz eta beranduagoko Iraurgibezalako abizenek Hondarribiarekiko lotura islatzendute, eta lehenengoak XV. mende erdialdean ikustea,Bidasoa aldeko biztanleentzat aurreko mendeetan Lezo-Donibane inguruek zuten erakargarritasuna badiakobeste alderantz hedatu zela adieraziko lukete. Lizarragaeta Igeldo bezalakoak, aldiz, Donostiarekin. Alegia,

logikoa denez, inguruko herrietan ere badiak erakarga-rritasuna eragin zuela eta adibide gisa, XV. mendeerdialdean San Mateteko andrea zen Maria Santxez SanMatet eta Pero Santxez Hernialdekoaren ezkontza izan-go litzateke.

Alabaina, Donostiak aurrera eramandako prozesuarennondik norakoa ikusita, baliteke Donostialdeko inmigra-zio prozesu hori espazio horren kontrola izateko nahi-koa ez izatea. Beharrezkoa izan zen, orduan, kanpokojendea bertan finkatzea badian eskumenak eta jurisdik-zioa areagotzeko. Ez baitugu ahaztu behar askok hiribil-duak izango dituztela jomugan eta hara joango zirela14.

Azalpen hau hasierako paragrafoetan planteatu dugunhipotesiaren isla oso argia da, gainera. Donibanen XIV.mendean zehar jazo zen populatzea bokalean gertatuta-ko lehena badela kontutan hartzen badugu, jendeakleku hori besteen gainetik lehenetsiko luke. Alegia, ingu-ruetako biztanleak hara joaten zirela eta ez, ordea, SanPedrora. Ondorioz, Donostiak bere lurretan jendea era-kartzeko lurrak doan emateaz gain, beste lekuetakoenbeharra ikusi zuen.

Hein batean, hipotesi guzti hau Villaviciosatarrenkasuari kontrajartzen zaio, XV. mendearen erdialdera iri-tsitakoak izanda ere, haien kokaleku nagusia Doniba-nen izan zutela kontutan hartzen badugu. Alabaina,Pedro Villaviciosa San Pedroko ahalorde bezala dugu1497an eta hangotzat du bere burua. Halaber, Fortuño30 I


Argazki Artxiboa.

Villaviciosa bat Donostiako hamabi txikien artean azal-tzen zaigu 1478 urtean15. Hauek “Pendón” eta ondoren-goekin duten erlazioaren inguruko daturik ez dugu; bali-teke gainera, senideak ez izatea eta abizen bera jatorriberdina zutelako izatea. Edonola ere, bai San Pedronkokatzea, bai Donibanen bizitzea, bertako biztanleriakbadiaren ikuspuntu orokor bat zuela adieraziko luke,Samatet, Arizabalo edo Lezo bezalakoek ere ondo adie-razten duten bezala.

Immigrazio prozesuak, baina, ez zuen XV. mendeamaieran bukaera izan eta ondorengo ehun urteetanzehar, beste latitude batzuetako pertsonak izango ditu-gu. Baina azken hau portua eskuratzen ari zen garran-tziarekin zuzenean erlazionatu behar dugu: hau da, lekuaskotako jendea (marinelak) pasatzen zela. Hala,1610ean Ameriketan hildako Juan Leturia pasaitarra,izen bereko pasaitarra eta Maria “Greziarra” izenekosenar-emazteen semea zen. Abizen-ezizen honen jato-rria nahiko argia dirudi, nahiz eta ordurako abizen topo-nimikoetan oinarritutako ikerkuntza bat baliorik ez izan.Bestalde, ezohikoa bada ere, italiar jatorriko marinelakPasaian lan egiten dutela jakiteak greziar jatorriko jen-dea ere badiarekin nolabaiteko erlazioa izan zezakeelaadieraz diezaguke. Edo, kontrako ikuspegitik ikusita,abizen-ezizen hori, Pasaia edo badiako populazio-gune-ren bateko biztanleak Greziarekin izan zezakeena;nahiz eta horren inguruan inolako daturik ez izan.

Maria, ordea, ez da abizen hori eramango duen lehe-na. Berrogeita hamar urte lehenago, Martin SantxezZubiaurre sanjuandarrak aurkeztutako obligazio gutunbatean, Juan Griego izeneko maisua aurkezten zuenfidatzaile gisa, 1560 urtean Donibanen egindako batzarbatean ikusi ahal izango duguna16. Ondorioz, Grezia-Pasaia erlazio hipotetiko hau XVI. mendearen erdialde-an koka dezakegu gutxienez.

Halaber, Huyas17 toponimoarekin Jacques Huyas san-juandarra dugu 1541 urteko batzar batean parte hartukoduena18. Bestalde, XV. mendeko kantabriar jatorrikoinmigrazioarekin jarraipena 1528an dugun Maria OrtizLaredorengan ikus dezakegu19.

XVI. mendeko bigarren erdialdetik aurrera ere, abizentoponimiko adierazgarri ugari agertuko zaizkigu. Anda-luzia aldetik Gibraltar abizena izango dugu, eta1560rako Juanot / Jaumot izenekoa etxeak udalbatzetan-eta parte hartzen zuen20. Ondorioz, hamarkada hauetanzehar, XV. mendean zehar ikusten genuen inmigrazioprozesuak beste latitude batzuen ere eragina izangoduela ikus dezakegu, aipatutakoez gain, Portugal, Galle-ga, Catalán, Zaragoza, Murcia, Finisterras eta Ginovésbezalako abizen/ezizenak baititugu, lehenago ageri ezzirenak.

Euskal abizenei dagokienez, toponimikoki horrenadierazgarriak diren datuak ez dira asko; argiena MartinAmasa hargin-maisua dugu, 1553an San Juan de la Ribe-rako elizaren parean kai berria eraikitzeko ardura izan

zuena. Orduan Tolosako auzoko gisa agertzen zaigu,baina badakigu, abizenak ondo adierazten duen bezala,Amasako auzoko ere bazela. Badirudi badian lan egite-ko aukerak nahiko handiak zirela, Donibaneko auzokogisa eta herriko udalbatzetan parte hartzen ikus dezake-gu 1565 urtean gutxienez. 1520ko hamarkadan, aldiz,Asteasu, Hernani edo Usurbil bezalako abizenak topaditzakegu. Baina, dudarik ez dago biztanle euskaldunakhasieratik izango ditugula. Hor ditugu Alkiza, Arizabalo,Arbide, Arriaga, Asteasu, Erbeta, Etxabe, Larrea, Lizarra-ga, Untzeta edo Zabalaga bezalakoak.

Gehienetan, ordea, abizen toponimikoek ez diguteaskorik esaten; baina dokumentazioan zehar azaltzendiren zeharkako datuei esker, immigrazio prozesua besteherri batzuetara zabaldu zela badakigu. Anton Galatasmaisu ontzigilea, adibidez, jatorriz Anoetakoa dugu, etabadirudi alargundu ondoren, denbora batez hara itzulizela, nahiz eta azkenean Donibanera gaixo antzeanitzuli eta bere alaba Mariaren etxean bizi.

Agian, hau baino garrantzitsuago zera genuke: jatorrizeuskalduna eta bereziki badiaren inguruko jatorria zutenpasaitar hauek ere, Villaviciosatarren antzera, beren jato-rria loratzen jakin zutela ematen duela. VillaviciosatarrekAlfontso I.aren zerbitzua aipatzen baldin bazuten, pasai-tarrek, gutxienez Donibanekoek, haien ekintza milita-rrak urrunago eraman zituzten, Orreagaraino hain zuzenere, oraindik Piedadean ikus dezakegun bezala.

Horrela, bi komunitateen jatorriak argituta, biek elka-rren balorea aitortuta, ez du ematen arazo berezirik izanzutenik proiektu komun bat gure badian garatzeko.Horretan, noski, ezkontzek berebiziko pisua izan zuten.Adibideak bukatu ezinak badira ere, ezin aipatu gabeutzi Migel Villaviciosa, “Pendón de Oro”rena. Hau Cata-lina Donemiliagarekin ezkondu zen; DonemiliagaGipuzkoako leinu zaharrenetariko eta garrantzitsueneta- I 31


rikoa dugu, eta badiaren inguruko bere jabetzak XX.mendeko erdialdean izan ditugu, beti ere baserri etalurrei lotuta. Bikote honen alaba Catalina Villaviciosa21

Juanes Ezkiotz Ubillarekin ezkondu zen, DonibanenXVI. mendeko garapen politikoan eta nortasun finkatze-an izugarrizko lana egin zuena. Modu horretan, Pasaia-ko hiru tradizioak uztartzen ziren: Donostiako jauntxo-ak-Gipuzkoako leinu zaharrak (Donemiliaga), sustraikanpotarra (Villaviciosa) eta sustrai euskalduna(Ezkiotz). Herriko laugarren tradizioa, gaskoiena, berriz,beste era batean, izenetan hain zuzen ere, aurkitzendugu: Andriu, Desiderota, Gracianota, Juanot, Jamot,Laurenza, Marota, Martinun, Miqueo, Miquelot, Mar-ques, Munjun/Menjón, Menjota, Navarrina, Nicolao,Peirot, Pelegrin, Probenza/Proenza, Rubert, Vertelot,Vicenz edo Vicundaña bezalakoekin batera, gaskoieneragin kulturala adierazten dutela uste dugu22.

Izen hauek abizen euskaldunekin uztartzen dira. Izanere, bat egite honetan euskara ahozko komunikazio hiz-kuntza gisa mantentzen dela ematen du.

Eragin horri dagokionez, San Pedron ikusi ahal izanditugun datuek, kantauri kostaldeko herrien eraginaDonibanen baino handiagoa dela dirudi, bertan baititu-gu, XV. mendean zehar, hango herrietako abizen gehiendokumentatuak. Eta, beraz, planteatutako kolonizazioa-ren hipotesia berresten duen beste datu bat da. Alabai-na, kanpotarren eragina nabaria izan bazen ere, 1497urteko auziak bertako biztanle gehienek euskaraz baka-rrik zekitela aditzera ematen dute, edo behintzat gazte-lera oso gutxi hitz egiten zutela:

“…pido a Vuestra Merçed que por quanto los testi-gos d’esta tierra son bascongados e su dicho edeposyçión non podíia aberiguarse a menos deresçeptores e ynterpretes d’esta dicha tierra, pydo erequiero a Vuestra Merçed non proçeda a la reçep-ción de los dichos testigos syn que tome dos reçep-tores e yntérpretes nonbrados por cada vno de lasdichas partes…”23.

Euskararen nagusitasun egoera hau XVI eta XVII. men-deetan finkatuz joan zen. 1616an Juanes Eiro sanjuan-darrak, haritz basatiak euskaraz “amezti” esaten zitzaie-la adierazten zuenean, “en nuestro vulgar vascuence”adierazten zuen. Hau da, ohikoena zen hizkuntzan.

Adierazgarriena, ordea, XV. mendeko datuak izangodira. Kanpotar jatorrizko abizen askok, bi belaunalditanhoriek euskaldun peto-petoak edo behintzat, gaztelaniaondo hitz egin ez dakiten pertsonak izango baitira. Ala-baina, honek ez du esan nahi, bereziki bokalean koka-tutako komunitateetako kideek gaskoieraz, gaztelaniazedo beste hizkuntza batzuk ez egitea: asturiera, bretoie-ra, frantsesa, galiziera edo ingelesa. Ziurrenik horietari-ko askok beren artean hitz egingo zuten. Gainera, besteleku batzuetan gertatu bezala, hizkuntza guzti horiekeragina izango zuten badiako hiztegian eta ondorioz,euskarak horietatik hainbat mailegu hartuko zituela erepentsa daiteke24.

Bestalde, hizkuntza elementu bizia dela kontutan iza-nik, XV. mendeko egoera ezin dugu XVII. eta XX. mendeartekoekin berdindu. Garai hauetan ere beste immigra-zio batzuk izan zirenez, euskararen eraldaketan eraginaizango lukete, eta, ondorioz, Aro Modernoko lehenhamarkadetan bizi zen egoeraren inguruan hipotesi batplanteatu besterik ezin dugu egin. Dena den, ondoriobezala, euskararen nagusitasun nabarmena aipa dezake-gu.

Ondorioz, jatorriz beste herrietakoak ziren kideak etabailarako euskaldunen artean, XII. mende amaieratikDonostian ikus daitekeen gaskoi eta euskaldunen arteanbezala, fusio prozesu bat eman zen. San Pedron etaDonibanen azkarragoa izan zela pentsa dezakegu geo-grafia esparrua txikiagoa zelako, inguru gertu eta urru-nekiko erlazioa jada hazkunde demografikoa izan aurre-tik estua zelako eta bereziki, eguneroko elkarbizitzanharreman etengabean zeudelako. Hala, gorago ikusibezala, orokorra da abizen euskaldunak baina izen gas-koiak edo behintzat oso ohikoak ez zirenak ikustea,nahiz eta batzuetan, gaztelar moldean agertu25.

Izen eta abizenen jarraipen honek, atal honen hasieranaurreratutakoa berresten du: badiaren inguruan kokatuta-ko populazio guneen arteko harremana estua zela, ale-gia. Altzatar bezala identifikatuko genituzkeen abizenakere Pasaian agertzen dira, nola bestela?: Horra hor Car-buera, Bunioert edo Mirasun26; horrez gain donostiarreninbertsioak, Donibane eta San Pedroko biztanleen arte-koa, Lezo, Orereta edo Hondarribira doazen pasaitarrak,handik Pasaiarako bidea egiten dutenak, Donibane etaSan Pedroko biztanleek komunitate horietatik kanpo egi-ten dituzten inbertsioak eta abarren inguruko adibideakasko dira. Ondorioz, mugikortasuna ere bi komunitateenartekoa zela argi dago. 1497an San Pedro elizaren ofi-zioen inguruan dugun lekukotzek, sanpedrotarrak horiekjasotzera Altza eta Lezora joaten zirela adierazteaz gain,ezkontzaren ondorioz leku batera edo bestera joandako-en kasuak ere aipagarriak dira: Juan Perez Muru, adibi-32 I


dez, jatorriz sanjuandarra zen, baina 1490. hamarkadatikbizi zen San Pedron, bere emazte sanpedrotarrarekin.Esteban de Arsu, aldiz, jatorriz sanpedrotarra zen, eta hanbizi izan zen 1505 urtera arte, lehenengo emaztea hilzitzaionean. 1525ean, berriz, Donibanen bizi zen, berebigarren ezkontza dela eta27.

Pasaitarren deiturek beste hausnarketa bat ahalbidera-tzen digute, XV.-XVI. mendeko badiaren inguruko gizar-teari buruz ere informazioa emango diguna. Izan ere,

Donibanen eta San Pedron oso gutxitan agertuko zaiguGipuzkoako gizartean hain ohikoak ziren esamoldebatzuk, “dueño y señor de la casa y solar” bezalakoak.Esamolde hauek Herrera, Zamatete, Gomistegin agertzenbadira ere, bokaletako bi aldeetan ez dira erabiltzen.Badago, bistan dena, ezintasun fisiko bat horretarako,inguruko malda malkartsuek baserri emankorrak sortzekoaukera gutxi ematen baitzuten (egun ezinezkoa badirudiere Trintxerpen, izan ezik). Etxebizitzak ere urri ziren, etazabalera baino, altueran eraikitzen omen ziren.

I 33


Casa y soto de Perot de Oliver Perot de Oliver Catalina

Casa de Ana de la Carboera Ana de la CarboeraHerederos de Pedro de Villaviciosa o dela Canal

Casa de Petri de Urtubia Petri de Urtubia María Pérez de Quexo

Casa de Martín de Aunzibai e su mujer María Martín y Martín de Aunzibai Ioanes de San Martín

Casa de María Joan, hija de Nicolás dela Canal

María Joan de la Canal Catalina de Lizarraga

Casa de don Migel de Arnaobidao, clérigo

Don Migel de ArnaobidaoPedro de Ur y su mujer, María Pérez deOrrno

Casa de Mueslera? Munolera? Munolera Juanche de Arnaobidao

Casa de Sabada, mujer de Domingo deOlabarria

Sabada Sabaldina de Eguzki

Casa de Catalina de Oiartzun Catalina de Oiartzun Maestre Comán

Casa de Juanot de Texo X Juanot de Texo

Casa de Dichacho X X

Casa de María Martín de Sust María Martín de Sust Domenja de Ieroa

Casa de Domenja de Matallot X Domenja de Matalot

Migel de Arriaga (su mujer) Juana de Llastres / Gaztelu

ETXEA BEHE SOLAIRUA GOIKO SOLAIRUA

SAN PEDROKO HAINBAT ETXEREN JABETZA (1520)

Iturria: ARChV. Civiles, Quevedo. Fenecidos, C 1349/2

1520an Juana Gaztelu-Llastres eta Migel Arriagak izanzuten auziko galdeketa batek San Pedroko etxeen jabe-tzaren inguruan oso datu interesgarria ematen digu. Agidenez, familia bat baino gehiago bizi baitziren etxeberean. Batzuk beheko solariuan eta beste batzuk, lehe-nengoan: “muchas casas de morada en que los vnosbiben en lo vaxo de las dichas casas e los otros en lo altod’ellas (…) e los vnos heredan, los otros conpran, eviben e moran”28. San Pedroren kasuan gainera, Donos-tiak jarritako ezintasunetan edo kolonizazio baldintze-tan oinarritu dezakegu XVII. eta XVIII. mendeetan ikusi-ko ditugun “etxeak” orain ez azaltzea. Lurrak udalba-tzarenak baitziren29.

Alabaina, “etxeetan” antolatutako gizartea beranduarte guztiz ikusterik izango ez badugu ere, argi dagoetxea izango dela garaiko gizartearen oinarria. Jabetzamantentze eta handitzearen inguruan hainbat ekintzagauzatuko dira. Alegia, familia batek etxe oso batenjabetza eskuratu eta hori mantentzeko politika bat bide-ratzea; hala, familia etxeari lotuta geratuko zen etaPasaiako aspaldiko iragan ilunean kokatzeko aukeraegongo zen.

Prozesu hori hasteko, ordea, jabetza lortu beharkozen. Batetik, lurrak lortuz, gero bertan etxe bat eraikizeta azkenean, etxea eta abizenak uztartuz, orube bihur-tuz. Juan Perez Muruk, adibidez, 1518 urte inguruanetxeko solairua Maria Adan izeneko emakume bati erosizion, etxeko bi solairuak beretzako eskuratuz; halaber,

1524 baino lehenago Martinbonorekin muga egitenduten sagardiak zituen30. Etxea lortu eta lurretan inber-titu, hori litzateke beraz, oinarria. Baina etorkizuna ber-matzeko ez zen nahikoa izango. Posible egingo luketenbeste ekintza batzuk egin beharko ziren, beraz: ezkon-tza hitzarmen egokiak, ondasun nagusienak oinordekobati emango dioten jaraunspena, ondarea areagotzekopolitika eta horiek zatitu gabe ziurtatuta egoteko proze-sua.

Halako prozesua, ordea, XVI. mende amaiera etagehienbat XVII. mende hasieratik aurrera ikusiko dugu,baita horren famatuak izan diren Villaviciosataren ingu-ruan ere. Eta egoera hau 1589ko Donibaneko erreparti-menduak oso ondo islatzen du: etxeek ez baitute“orube” edo “abizen bat”31, momentuko jabearen izenabaizik.

Alabaina, salbuespen batzuk izango ditugu: alegia,Samatet, Trintxer, Borda / La Borda eta Bizkaiak eskain-tzen digutena. Hainbatetan azaldu dugunez, lurretaninbertsioa egiteko guneetan kokatuak zeudenak. Batzuk,XV. mende erdialdetik orube bezala eratuak ikusikoditugu, San Matet edo Trintxer kasu. Ziurrenik, etxehoriek lekuan nolabaiteko arbaso bat izatearen oinarriaizango zen; hau da, inguruetan kokatutako lehenengoe-tarikoak izan zirela, eta, beraz, Aro Modernoko etxearenhitzaldian aintzintasunak zuen garrantzia aplikatu zite-keela. XVII. mende hasieran Isastik Bizkaiarekin adiera-ziko lukeen bezala.34 I

Iñaki Berrio.

San Matet eta Olazabal

San Matet etxea ere, donostiar leinu baten jabetzenartean geratuko da. Eta gainera, oso ondo islatzen du

honen lur-inbertitze politika. Baina Gomistegi eta Mar-tinbonoren kasuetan gertatzen zenaren kontra, SanMatet XVI. mende hasiera arte, abizen bereko sanpe-drotarren jabetza zen. Halako abizen / ezizena, 1459.urtean, Tomas de Alen pasaitarrean ikus dezakegu,“Samatet” bezala egiten baitzaio aipamena. Ditugundatuen arabera ordea, hura baino lehenago, San Matetetxea bazegoela badakigu, XV. mende erdialdean MaríaSánchez San Matet, San Mateteko andrea izenekoa bai-tago. Baliteke Tomasek ezizen hori, San Mateteko oinor-dekoarekin ezkontzeagatik izatea, nahiz eta honen ingu-ruan daturik ez dugun.

Alabaina, badakigu 1502ko maiatzean Donostiakooligarkiako kiderik nabarmenetakoa zen Miguel OtxoaOlazabalek bere jabetza eskuratu zuela Marota SanMateten zorrak direla eta. Halako arrazoiengatik onda-sunak zor zaion pertsonarengana pasatzea garaian ohi-koa den prozedura bat da, nolabait diru hori berreskura-tuko zela bermatzen zuelako. Baina San Mateten kasuasalbuespen bat da.

Dirudienez, etxeko andrea zen Marota San Matetekzorrak zituen Getariako pertsona batzuekin. MiguelekMarotari zorrak kitatzeko laguntza emango ziola esanzion, horiek kitatzeko 50 dukatetan baloratutako oihalakeman zizkion. Baina Marotak zorrak kitatzeko asmoaizan zuenean, Miguelek ez zuen dirua onartu eta Maro-taren semeak ere dirua zor ziola argudiatu zuen. Zorrenkitapenaren inguruan ez dugu datu gehiagorik baina1514. urtean, San Mateteko etxearen jabetzen barneanzegoen lur bat inguruan auzi bat jazo zenean, ez zenSan Maten jabetza zalantzan jartzen; aitzitik, guztiekoso argi zuten Olazabalena zela.

Olazabalek berebiziko interesa izan zuen etxe horrenmantentze eta finkapenean eta bere ondorengoek erehalako joera bat erakutsiko dute. Miguelek San Matete-ko etxearen jabetza eskuratu zuenean, lehenago bertakojabeek saldu zuten lur sail bat berreskuratu zuen. Ezdugu ahaztu behar etxearen jabetzek, XV. mendean hari-tzak eta gaztainondoak zituztela eta baita tolare bat ere;beraz, zonalde horretan gutxi ematen zen nekazal jar-duera baten adierazle argia. Halaber, Olazabalek jabe-tza eskuratu eta gutxira Marotaren alaba Catalina Saras-tiri lur horietan etxe bat eraiki zion, han bizi zedin, ziu-rrenik jabetza horiek bertako neskame bezala zainduzitzan.

Ondorengo urteetan, Miguelek hasitako bideari jarrai-pena eman zitzaion. Ines Berastegi eta Miguelen bilobazen Miguel Otxoa Olazabal Erbetaren artean 1528an

ospatu zen ezkontzan, azken honen gurasoek Arnaobi-dao eta Zamateteko basetxea eman zioten ezkontsarian.Beraiek izango dira eraikuntza hobetuko dutenak,1531an dorretxea egingo dutelarik. Ondoren, MaríaGomez Olazabalen alaba zen Gracia, Carlos V erregea-ren idazkari zen Alonso Idiakezekin ezkondu zenean,beraiengana pasako da, 1539an María Graziari (Erbeta-ren ama) eginiko dohaintza gutunaren bidez. Bertandorreak 2000 oinetako sargarrondo zituen lurra zuen.Halaber, gero don Juan Idiakez idazkariak lortuko duoinordetzan eta maiorazkoaren barnean sartuta izangoda 40. hamarkadatik aurrera.

Samatet / Zamateteko dorretxe eta ondasunen man-tentze eta ustiaketa, Martinbonon bezala, morroien eskugeratuko da eta ditugun datuak ikusita, beraiek ere man-tentze horretan lan garrantzitsuak egin zituzten. Hauekgainera oso ondo islatzen dute “patroia” edo “jauna” etamenekoen arteko erlazioa eta garaiko giza-ideologiarennondik norakoa: patroi ona izateak, behean zituztenekinloturak uztartu eta erlazio onak bermatuko baitzituen,giza-mailan zuten egoera sendotzeko balioko luke.Catalina Saristiren kasuan aipatu bezala, jatorrizko jabe-en ondorengoak Zamateteko maizterrak bilakatu zirelaematen du, 1514. urtean, Juana eta Proenza San Matetama-alabak, San Mateteko azken andrearen ahizpa etailoba, horretan ari zirela baitzioten.

ARChV. Civiles. Lapuerta, Fenecidos, 1597-1. Proenzaren lekukotza. I 35

Argazkiarenerdialdean,Zamatete.

Etxea, ondarea eta etorkizuna bermatzeko taktika batezkontzetan zetzan. Hala, ezkontzak garaiko gizartea-rentzat horiek beste merkatu bat osatzen zutelako ideiaberretsi behar dugu, beste behin ere. Alegia, ez gaudelagehienetan, amodioz eta maitasunez beteriko bi pertso-nen arteko elkartze baten aurrean. Gehienetan familiaeta senide ezberdinen interesak geratzen dira agerianeta batzuetan, senar edo emazte izango direnen interespropioak: bai ekonomikoak, bai politikoak eta baitasozialak ere. Gogoratu behar dugu Pasaia bezalakoherrietan, itsasoarekin erlazionatutako jardueretan oina-rritutako ekonomia batean, alargunek eta ezkontzek eregarrantzia izango dutela. Zer esanik ez, XVI. mendeamaieran, gudarantz bideratutako jarduerak lehentasunaizaten ari ziren heinean. Ondorioz, dokumentazioanbigarren ezkontzak, bai senar eta baita emazteen aldetikere, nahiko ugariak izango dira eta arlo hori beste mer-katu bat zelako ideia oso argi utziko du.

2.2 Familia eta etxea: oinarrizko egituraketa

Halako adibide bat Martin Bedua merkatariak ematendigu: Maria Ugarte bere lehen emaztea hil ondoren, 2hilabete besterik ez baitzituen pasa alargun bezala. Etabigarren ezkontza Maria Villaviciosarekin hitzartu zuen.Lotura honek onura ekonomikoak bilatuko lituzke, Mar-tinek ordurako merkataritza munduan hainbat galeraizan zituela baitakigu, nahiz eta 1.500 dukatean balora-tutako ondare eta dirua ezkontide berriari eman.

Baina ezin dugu pentsatu interes horiek gizonen alde-tik bakarrik ematen zirenik. Maria Villaviciosak berakadibide hori ematen digu. Beduarekin ezkondu zenean,bera ere alarguna baitzen eta ezkontza berriak emanda-ko diru eta ondasunen bidez, badakigu bere etxean etasagasti batean lanak aurrera eraman zituztela. Adibidehonek ezkontza merkatuaren inguruan hitz egitera gara-matza berriz ere. Oso ugariak baitira alargunen arteko

ezkontzak. Orain aipatu dugun Maria Villaviciosa, adi-bidez, beste behin ezkondu zen Martin Bedua hil ondo-ren. Senar-emazteen merkatuaren garrantziaren adibideoso argi bat.

Batzuetan, ezkontza hauek bi familien arteko politikaezkutatzen zuen, haien bidez etorkizunean egin beha-rreko beste ezkontza batzuk hitzartzen baitziren. Catali-na Trintxerrek, 1534ko bere testamentuan, Juanes Mira-sun bere bigarren senarra uzten zuen oinordeko. Bainaondasunak gozatu eta izateko baldintza bat ezartzenzuen: Navarrina Trintxer alaba, Juanesen seme zenPetrutxorekin ezkontzea, ordurako adostua zuten beza-la. Hala, Juanes hiltzen zenean, biak “señores (…) de laazienda que tenemos de consuno” bihurtuko ziren.Ondorioz, ezkontzaren bitartez, lortutako ondasunakenbor berean geratuko ziren, Trintxer-Mirasunen.

Beste batzuetan, ordea, ezkontza hitzarmenak liska-rrak ekidin edo egindakoen aurrean nolabaiteko prezioaordaintzeko balioko dute. Oso adibide harrigarria etaesanguratsua dugu Pedro Goiatz merkatariak 1570 urte-an egin zuen testamentuan:

“Yten dize tanbién el testador que como es notorioe había cometido delito de muerte en la persona deMiguel de Londres, su padrasto deffunto, y por des-cargar su conçiençia, ruega humillmente al dichoJoanot de Goiaz, su hermano, de se casar con MaríaMiguel de Londres, hija del dicho Miguel de Lon-dres, defunto”32.

Zabalaga, Galatas eta Gabiria familiekin antzeko kasuadugu dokumentatua. Maria Juan Zabalagak Gabiria abi-zena zuen gizon batekin ezkondu zen eta Anton Galatasmaisu ontzigilea izan zen bere bigarren senarra. Azkenhonek bi seme zituen, Pedro, Maria Juanekin izanda; etaMaria, ziurrenik bere lehenengo emaztearekin. MariaGalatas, azkenik, Juan Nuñez Gabiriarekin ezkondu zen,zeina Maria Juanen lehenengo senarraren semea zen33.36 I


Argazki Artxiboa.

Beste batzuetan ezkontzak oinordetza zuzena ziurta-tzeko balioko zuen. Juan edo Juan Nuñez Ugartek lehe-nengo emazte bezala Maria Martin Borgoña / Bergoñaizan bazuen ere, berarekin ez zuen seme-alabarik izan;aitzitik, Maria Martin hil zenean, honek oinordeko beza-la bere ahizpa Juana izendatu zuen. Juanesek, aldiz,1558an ezkontza hitzarmena egin zuen Catalina Villavi-ciosarekin; bost urte geroago ezkondu ziren eta oinorde-tza izan zuten: Catalina Perez eta Migel Perez Ugarte,hain zuzen ere.

Batzuetan, ezkontzak dohaintza gutunekin erlaziona-tuak daude eta horiek hitzartzen zituzten pertsonak etor-

kizuna edo haien bizitzako azken urteak bermatzeko erebalio zuten. 1484 urtean Maria Juan Llastresek, Mique-lot Ieroa eta Marota Artiga senar-emazteekin PascualaLlastres edo Lesaka eta Peirot Leroaren arteko ezkontzahitzarmena egitearekin batera, Maria Juanek bere bilobaPascuala eta honen etorkizuneko senarrari dohaintzanbizi zen etxea eta sotoa ematen zien. Horren bidez,Miquelot eta Marotak Maria Juani 50 florin eman beharzizkioten zor bat ordaintzeko eta horrekin batera, man-tenua, elikadura eta oro har zaindu behar zuten; halaber,hil ondoren ere, San Pedro elizan egiten ziren urteurren,nobena eta beharrezko zerbitzuak ere egingo zituzten.Maria Juanek berak ematen digu dohaintzaren arrazoia: I 37

Pasaiako PortukoAgintaritzarenArgazki Artxiboa.

ZAMATETEKO HARITZAK: XVI. mende hasierako gaztetxoen jokaleku?

Liburua egiteko kontsultatutako dokumentazioaren artean, auzietako lekukotzek datu aipagarriak eta garai haie-tako gizartearen nahiko ezezagunak diren hainbat arlo erakusten dizkigute. Topatu dugun aipagarri eta lilura-garrienetakoa, 1498 inguruan jaiotako Luisa Maruelus edo Marielus sanpedrotarrak, 1514ean Samatet edoZamatete etxeari zegokion orube baten inguruan suertatutako auzian esandakoa dugu:

“siendo nyña se acuerda en vna rama de los dichos robles [Samateteko lurretan zeudenak] solían poner vngolonpio para se brincar en él e que quando se pesavan o sentían que Marota de Samatet avya de yr de sucasa de Samatet para la yglesia e de la yglesia voluer para su casa, por themor d’ella los solían sacar e sesolían apartar”.

(ARChV. Civiles. Lapuerta, Fenecidos, 1597-1, 145a)

Informazio benetan txundigarria eta garaiko bizitza gogorrean jostatu eta gizarte xumeko umeen bizitzarenezagueran datuak ematen dizkiguna. Batzuk gaztelaniazko “columpio” hitza, “kolimban” (uretan murgildu) hitzgreziarretik datorrela badiote ere, Joan Coromines ikerlari ospetsuak, hipotesi hori zalantzan jartzen du, herrihizkuntzan halako jatorria duten hitzak egotea nahiko zaila delako.

Egile honek “columpiar” hitzerako (1475ean jartzen du aipamenik zaharrena), euskarazko “pulunpatu” edonafar erromantzeko “bolimbiar” hitzak jartzen ditu jatorritzat, biak ere latinezko “plumbiare”tik eratorriak.Polumpiar-columpiarrerako garapena Aragoi, Murtzia edo Almerian erabiltzen zen “capuzar” (“capbussar”kataluniar hitzetik) nahastu zenean sortu zen.

“vieja e cayda en su senetud e por sí no se puede regirni governar ni mantener, ni ha fijo ni fjia que la man-tenga ni aliminte de comer ni de ueuer, ni bestir nicalçar” zela34. Marota eta Miquelotek konpromiso horihartzen zuten, betiere haien seme Pedro mantenurakoadina izateko behar zuen denboran.

Halaber, dohaintza gutunek ere ezkontza politika batere islatzen dute. Juanot Villaviciosa “zaharrak” 1543urtean, aurretik bere iloba Martini Martinbono basetxe-aren alde eginikoa ezeztatu egin zuen. Arrazoia,dohaintzan ezartzen zen hitzartutako ezkontza ospatuez zela. Ezeztatzea beste ezkontza-hitzarmen baten tes-tuinguruan egin zen. Zehazki, Juanotekin batera Bizkai-ko etxean bizi zen Migel San Matet eta Isabela Zabala-garen artekoa. Hala, Juanotek Martinbono Migeli eman-go zion, Isabelarekin ezkontzen bazen. Ondorioz, ekin-tza horretan Juanotek berebiziko garrantzia eta eraginaizan zuela suposa dezakegu.

Azkenik, ezkontzak komunitate berriarekin loturakareagotzeko balioko zuen. Populatzearen nondik nora-koak azaldu ditugunean ikusi ditugun abizenek ondoislatuko luketen bezala. Adibideak ugariak izanik, baka-

rra baino ez dugu aipatuko: Martin Sanz Callabar lapur-tarra, Donibanera iritsi eta handik gutxira Maria PerezDarieta hartu zuen bere emazte bezala35.

Ospea eta ondasunak eskuratzeko beste modu bat,Juan Carlos Morak adierazi bezala, dirua mailegatzeanzetzan. Maria Migel Santiagok 1541ean eginiko testa-mentuak ondo islatzen du. Ezin dugu ahaztu MartinSantxez Villaviciosaren alarguna zela eta azken honekbere testamentuan xedatu zuen bezala, Maria ondasu-nen kudeatzaile eta egin zituzten mailegu eta zorzitzaien dirua kobratzeko ardura izango zuena izan zen.Hasteko, Maria Migel eta Martin Santxezek Donibanenez ezik, Lezo, San Pedro, Orereta, Oiartzun, Altza,Donostia, Irun eta Hondarribiko hainbat auzokoei utzi-tako dirua ikusten da. Alegia, badiatik haratagoko politi-ka mailegatzaile bat. Halako kontaktuak eta loturak iza-teko Martinen jarduera ekonomikoek berebiziko garran-tzia izan bazuten ere, Maria Migelen familiak eraginaizango luke. Hala nola, bere amaren aldetik OiartzungoLezanzin oinetxearen inguruan aipatzen direnak.

Hainbatetan, zordunek animaliak, arrainak, itsason-tziak egiteko egurra, zuhaitzak, oihal edo burdina ema-ten dituzte zorrak kitatzeko. Horietako asko jarduera etaogibideentzako onuragarriak ziren, Maria ontzigintzandabilela aipatzen baita hainbatetan. Halaber, hainbatmailegu Nafarroako herrietako jendeari eginikoak dira(Lerin, Labaien edo Elizondo) eta ondo adierazten duteMaria arrainaren salmenta eta esportazioan ere arituzela. Mailegu hauek, beraz, negozioak bideratzeko diruaurreratzea ziren. Baina honek ez du esan nahi kobratu-ko ez zirenik edo horiek kobratzeko saiakera egingo ezzenik; hala, Juan maisu jostun donostiarraren alabarihainbat diru aurreratu zioten bere aitak jantzia egin ahalizateko, baina hau ez zen egin, eta ondorioz, MariaMigelez oso argi adierazten zuen kobratzeko nahia.

Ondare mugikorraz gain, Maria Migelen kasua zorrenkitatzea lurrak eskuratzeko aukera ere izaten zela isla-tzen du. Hala, Lezo batxilerrak zor zizkion hainbatdukat, azken honek nahi izanez gero, Lezoko lurretanzuen lur-baratze bat emateko aukera zuen. Halaber, lurhau ez zegoen edozein lekutan: Maria Migelek Lezonzuen etxe ondoan baizik. Ondasunak etxearen inguruanareagotzeko politika bat islatzen duena.

38 I


Argazki Artxiboa.

La de Txurdín La de Txilar La de BayonesaLa de Juan de Ezpeleta

La de Bartolomé deLezo

Los Molinos de Txurrutaila

La de María de SanVicente

La de Catalina deZelai

La de Miguel deAduna

La de Domenja deArizabalo

La casa de Makuer La de Ana de UranzuLa de Sancho deDarieta

La de Martín de Arizabalo

La de Martín de Igeldo

La casa de KostaburuLa de Madalena deEzkiotz

La de Sancho de Zuatzu

La de María Sanz deMuru

La de Juana de Unçeta

Nicolás de TompesLa de María Juan deIsasti

La de Nicolás de laTorre

La de Juan RuizZubiaurre

La de Catalina deBazterretxea

DONIBANEKO ETXEAK (1589)

I 39

La de Sabadina La de Martín de IsueLa de María de Ezpeleta

La de Catalina deVillaviciosa

La de Miguel deOlaiz

La de Simona deMuru

La de Ana de Arangibel

La de Domingo deLazkano

La de Martín de IgeldoI

La de Pedro de Galatas

La de Domingo deIturrarain

La de Miguel deArrieder

La de Antón de Olaberria

La de Juanes deAlexo

La de Juanes de Lizarraga

La de Miguel deEscalante

La de PotxangaLa de Juan de Villafranca

La de Miguel de Aginaga

La de Pedro del Río

La de Simona deZelai

La de Antón de IurritaLa de Catalina deZarautz

La de Domingo deEtxeberria

La de Pedro de Gilamasa

El menuzero La de VillabonaLa de Gracia de Anoeta

La de María de Urdazubi

La de Gracia Perez deVillaviciosa

La de Juan de Casanoba

La de Catalin La de Juan de GabiriaLa de Sancho deAmezketa

La de María Juan deBedua

La de Antón de Zabalaga

La de Gregorio deUrdazubi

La de Cristóbal de lasHeras

La de Tomás deAriçabalo

La de María Juan deArsu

La de maestre Juan deMendekute

La de Juan de Etxeberria

La de María GonzalezLa de Maria Juan deTxipres

La de Gracía de Baztan

La de Anton de AzcueLa de Martín de Arteaga

La de Leonor deGarano

La de Tomás DíazLa de Laurenza deEscalante

La de Anton de Etxeberria

La de Hernando deOlaberria

La de Gregorio deRibadeo

La de Juanes de Chipres, menor

La de María Gómezde Bedua

La de Juan de Villaviciosa

La de Juan Zuri deIturain

La de Margarita deZamalbide

La de Maria Miguelde Uranzu

La de Marquesa deBaztan

La de Martín Martínde Oiartzun

La de Gregorio deEzkiotz

La de Gregorio deIturralde

La de María Juan dePiseort?

La de María Miqueo

La de María de Iribarren

La de María de Iturain

La de Martín Saenz,catalán

La de María Vélez deChipres

La de Laurenza deSustina

La de Juan de SeguraLa de María de Aranburu

La de Maria Perez deTxipres

La de Juan de Lazkano

La de Mariako deIgeldo

La de Baltasar de SanVicente

La de Marquesa deGebara

La de María de OjerLa de María Martinde Huarte

La de Juanes de Txipres, nagusia

La de Agustín de Baztan

La de Trutim (Trutan?)

La de María Antón deIsasti

Francisco de Lizarraga

La del piloto Antónde Lizarraga

La de ZaragozaLa de Gracía de Bazterretxea

La de Simona deEtxeberria

La de Maria Martinde Iraurgi

La de Tomás de Araneder

La de María Martínde Gabiria

La de Madalena de LaTorre

La de PinedaLa de María de Mendaro

La de Marquesa deZubiaurre

La de Juan de Unzeta La del herrero La de Pujana La del anzoleroLa de María la tixedera

La de Domingo deAlberro

La de Martín SanzCortés

La de Miguel deUgarte

La de Pelayo de Arizabalo

La de Apatxo

La de Domingo deKostaburu

La de Marya deLabao

La de Tristán deIraurgi

La de Martín de LezoLa de Laurenza deIbo

La del TamborínLa de Catalina deIraurgi

La de Miguel de Illarregi

La de Domingo deAzkain

La de Miguel del Puy

La de Pascuala deAlzubide

La de María Sanz deIraurgi

La de Juan de DarietaLa de Juan de LaTorre

La de Catalina Pérezde Gabiria

La de Martín de Igeldo

La de Laurença deVillaviciosa

La de María de Ribera

La de Domingo deZelai

La de Gibraltar

La de Pierres deBlaya

La de Maria DomingoLa de Catalina de Txipres

La de Catalina de laTorre

La de Laurenza deArizabalo

La de María Martínde Darieta

La de María de Villaviciosa

La de Gracia de IsastiLa de Juanes de SanMilian

La de Juanes de Villaviciosa

I Errepikatua.

Beste adibide mailegatzaile bat Martin Bedua merka-tariaren alaba zen Maria Gomez Beduarengan dugu.1597an egin zuen bere testamentua eta hura egin ondo-ren, ondoren egindakoaren memoria, biak egun bereaneta oso ongi islatzen dute mailegu-emaile jarduera hori.Hamahiru dukat eta 14 errealeko zorrak izatea onartzenbazuen, 96 dukat eta 263 erreal eta zehaztu gabekomarai kopurua zor zizkioten. Halaber, zorrak kitatzekoaskotan erabiltzen zen sistema ere islatzen du: katiluak,ohe lumatxa edo longainak bezalako zordunen ondasu-netan egiten ziren bahiturak36.

Bestalde, XVI. mendean, Europan hainbat arlotanparte hartzeko aukerarekin batera, Amerika pixkanakaere leku erakargarria bihurtu zen eta familia eta orubea-ren etorkizuna bermatzeko aukera bihurtu ziren. Aben-turaren hasieratik, Martin Cotillos bezalakoak ikusikobaditugu ere37, XVI. mendeko bigarren erdialdetik aurre-ra izango dugu daturik gehien. Ez baitugu ahaztu beharpasaitarrek han izan zituzten jarduerak, Europan ematenzirenekin alderatuta apalagoak zirela. Batetik, Ternuakoarrantza 40ko hamarkadara arte ez da finkatuko. Beste-tik Indietako merkataritzak, XVI. mendearen amaieran

eta bereziki XVI. mendetik aurrera izango du bere pisua.Hala, 1590eko alargunen taulak, kontinente berriareninguruan 8 hildako besterik ez ditu ematen. Adibidegisa, 1500-1599 urteetan Indietara pasatako gipuzkoa-rren zerrendako datuak aipa ditzakegu: 435 gipuzkoa-rren artean Azkoitia, Bergara eta Arrasateko auzokoek%26 osatzen zuten; hara ekarpen gehien eman zutenhiribilduak izan ziren38.

Pasaitarren inguruan dugun informaziorik nabarme-nena, ordea, 1560ko hamarkadatik aurrerakoa da.Adrian Lezo, adibidez, 1562 baino lehen hil zen Indie-tarako bidean39. Migel Lizartza aldiz, 1559 urtean hilzen Veracruzen40. Han hildakoen testamentuak azter-tzen baditugu, abenturazale baino, haien bizitza aurre-ra ateratzeko tenorea ikusten zutela adierazten digute.Pasaian zuten familiatik aldenduz, baina utzikeriarik ezzuen jarrera batean. Alegia, gizartea eta ekonomiamaila batean aurrera egiteko aukera zegoen eta familiaaurrera ateratzeko aukera; bai diruaren bidez bainabaita ekintza ospetsuen bidez. Gehienetan, ordea, gau-zak ez ziren uste bezain errazak. Inolako ondasunik etabizitza oparo bat izateko aukerarik gabe Ameriketan

40 I

Didier Petit deMeurville.

Koldo MitxelenaKulturunea.

Gipuzkoako ForuAldundia.

www.albumsiglo19mendea.net

La de Bárbara de Arizabalo

La de Miguel deVillaviciosa

La de María Miguelde Etxeberria

La de Catalina deAlkiza

La de María de Muru

La de Miguel deEbora

La de Juan de Finisterras

La de Margarita deMurua

La de Bárbara de Illarregi

La de Catalina deLagorra

La de Laurenza deEtxabe

La de Catalina deLezo

La de María de Lizaraga

La de Miguel deAzcain

La de María Txuloko

La de CharesLa de Marquesa deOrdoz

La de Antón de Lazkano

La de Juanes deEchay

La de Pascoala deAlzubide

La de Juanes de Zabalaga

La de Pero de OrkainLa de Marquesa deEscalante

La de Miguel de OlaizII

Iturria: AGG-GAO CO ECI 663

II Zirriborratua.

hiltzea gerta zitekeen, Migel Lezo lonbardariaren1569ko testamentuak ondo adierazten duen bezala41.Halaber, Hernan Juan sanpedrotarraren 1566ko ondasu-nen inbentarioak soldaten inguruko datuak besterik ezditu eskaintzen42.

Familia eta etxearen egoera eta ospea bermatzeko,garaian zuen pisua kontutan hartuta, erlijioa mundua ereaipatu behar dugu. Hau hiru arlotan ikus daiteke. Horie-tako bat seme-alabak unibertso horretara bideratzeanzetzan. Eta Pasaiako familiarik garrantzitsuenek halaegin zuten: Villaviciosa, Ezkiotz, Lizarraga edo Igeldota-rrek, besteak beste. Komunitateko eliza-karguak betetze-az gain, handik kanporako bidea ere egin zuten: Catali-na Villaviciosa Oreretako Trinidade komentuan mojaizan zen; Migel Villaviciosa, Iruñeko ospitaleroa; onDomingo Lezo Villaviciosa, aldiz, Cuzcoko gotzain. Ala-baina, erlijio bizitza ez zen seme-alabetan bakarrik ema-ten, alargundu ondorengo bizitza unibertso horretarabideratzeko aukera ere bazegoen: Domingo Beduarenalargun zen Maria Ituriain, adibidez, Oreretako Trinida-de komentuan sartu zen.

Erlijioak berebiziko eragina zuen bigarren arloa testa-mentuena da. Honen bidez, bizitza lurtarretik haratagodagoen munduan Jainkoaren mesedea ziurtatzekomodua baitzen, eliza eta hainbat komenturi egitenzitzaien legatuen bidez; hau da, diru kopuru bat ema-nez. Halaber, hauek pasaitarrek zituzten loturak ikuste-ko erabili daitezke. Pasaiaren, eta bereziki Donibaneren,kasuan, bi garai bereiz ditzakegu: Donibaneko parrokiasortu artekoa eta ondorengoa, ordutik hasiko baitiraDonibaneko San Juan elizaren aldeko legatuak etaehorzketa nahiak egiten. Orokorrean, pasaitarren testa-mentuetan badia inguruko erlazioak ageri dira, Orereta-ko Andra Maria eta Magdalenari legatu ugari ematenbaitzaizkio. Hauez gain, Lezo eta Altzako elizak ageridira eta baita Donostia, Oiartzun, Hondarribia eta bere-ziki, Irungo Andra Maria elizari eskainitakoak. Halaber,Lezo-Donibaneko ospitaleari eginikoak ere aipagarriakdira: erakunde honen inguruan ditugun datu urriak ema-ten dizkigute.

Halaber, erlijioaren bidez, etorkizunean ospea edoerreferentzia izateko adibidea aipatu dugun MariaGomez Beduaren testamentuak eskaintzen digu: oinor-deko bezala, Donibaneko eliza eta herria izendatzenbaitzituen. Hala, etxea, upeldegia eta enparantzarekinbatera pobreentzako uzten zuen.

Azkenik, kristautasunaren eragina aberri eta komuni-tate berdineko pertsonen artean landutako loturak, erli-jio, ongizate eta laguntzan ere ikus daiteke. Adibideriknabarmenena testamentuetan ageri diren gatibuen alde-ko legatuak badira ere, testamentuez gain, ohiko bizi-tzan egiten ziren ekintzetan ere ikus ditzakegu. Halakoekintzak, gainera, gizartearen antolaketan aipatu ditu-gun esfera ezberdinetan ematen ziren. Eta horren ereduMartin Bedua merkatariaren kasua dugu, Sevillara egini-ko bidaian, bere pobrezia egoera zela eta, Martin de

Arriola kapitain donostiarrak, Andaluzian berarekin topoegin eta 25 dukat mailegatu zizkion haren egoera hobe-tzeko asmoz. Ez dakigu hau lortu zuen ala ez, testigan-tzek Cadizko ospitale batean hil zela adierazten baitu-te43.

Oinordetza seme-alaba bat lehenesten duenean etabeste oinordekoaren anai-arrebek seniparteari uko egi-ten diotenean, beste anai arreben etorkizuna beste jar-duera batzuekin lotzen zen. Itsasoarekin erlazionatutakokomunitate hauetan, oso normala litzateke txikitatikhoriek jarduera horrekin lotutako lanbideetara bidera-tzea: itsasontzietan marinel gisa joanez eta pixkanaka,testuinguru horretan igoz. Beste batzuetan eliza-uniber-tsoa zen horretarako aukera, nahiz eta adar hauetan, teo-rikoki, zuzeneko oinordetza galtzen zen. Azkenik, besteetxe batzuetara jotzea zegoen, ezkontza bidez edo erla-zioak uztartuz morroi gisa joanez. Eta azkenik, etxeberean, anai edo arreba oinordekoaren morroi bezalageratu.

Familia arteko kideen eta bezeroen adeitasunak etaleinuaren mantentzea berebiziko garrantzia zuen gizartehonetan, “ekonomia etxetiarra” areagotzeko modua,etxearen mantenua ziurtatuko zukeen morrontza-zerbi-tzu lanek berebiziko garrantzia zuten. Beste mailabatzuetan, pertsonaia nagusienen zerbitzari izateakhainbat esparrutako ateak irekitzen zituen eta gizarteanegoera hobetzeko aukera paregabea ziren. Donostiakofamilia garrantzitsuak Pasaian zituzten jabetzetan osoargi ikus daiteke. Baina pasaitarrek ere halako jarduerakeragin zituzten eta horietan ahaideak egoteaz gain, kan-poko morroiak ere ikusi ahal izango ditugu.

Ahaideak morrontza lanetan aritzeko arrazoi ezber-dinak zeuden. Batzuetan, anai-arrebaren ezkontzabidez, senar-emazte berriak bizitzera zihoazen etxerajoaten ziren: Juana Borgoña adibidez, Maria Martin I 41

Egungo baratzakgarai bateko badiakomagaletako nekazallurren azken ondare-ak baino ez dira.AgintaritzarenArgazki Artxiboa.

bere ahizpa Juan Nuñez Ugarte-Zelaiarekin ezkontze-an, beraiekin bizi izan zen, Maria hil zen arte neskamebezala jardunaz44. Beste batzuetan, ordea, etxea oinor-detzan lortzen zuten senidearentzako egiten zuten zer-bitzu hori. Juana eta bere alaba Probenza San Matetek,haien ahizpa eta izeba zen Marotaren etxean morroijardun zuten; hau da, Samatet (Zamatete) etxeko andre-aren neskame. Marta Londresek, aldiz, bere lehengusi-na Maria Llastres berarekin bizitzen utzi zion, honekeskatu ziolako:

“…entendiéndose desacomodada como a deuda yparienta y a persona a quién más se atrebía, acudióa la dicha Merta [sic] de Londres y la pidió la heçie-se amistad de acomodarla en las casas [Marotakbere gurasoengandik jasotakoak] para que pudiesevibir en ellas, por ser como este testigo es, parientay […] auer salido d’ellas su abuela; y la dicha Martarespondió a este testigo que comunicaría lo susodi-cho con la dicha María Pérez de Sabaña, su herma-na y aría en ello lo que pudiese y dende a algunosdias entregó a este testigo la llabe de las dichascasas la dicha Marta de Londres, para que se pudie-se recoger en ellas como deuda y sin ynterese nin-guno, y allende de las dichas casas tiene la dichaMarta, porque este testigo se la entregó después quevivió en ellas tiempo de dos meses poco más omenos…”45.

Ezer aipatzen ez badu ere, zilegi da pentsatzea egin-dako mesedeagatik, Mariak zerbitzuetan nolabaitekoordaina emango zuela.

Alabaina, etxearen zerbitzura zeuden pertsona ugariez zuten familia horrekin ahaidetza loturarik izan behar.Martin Santxez Villaviciosa eta Maria Migel SantiagokCatalina izeneko neskame donostiarra zuen eta ez-ohi-koa dena, Adrian izeneko morroi flandestarra46. Etabikote horren alabek ere, halako zerbitzuak izan zituzte-la ere badakigu. Anton Estor eta Catalina Villaviciosak,1569an duela hiru urtetik hara Juana Baztan izenekoneskamea zutela adierazten zuten47.

Bestetik, morrontza lan hauek ez ditugu ikusi beharetxeko zerbitzu batean; aitzitik, batzuetan lan administra-tibo eta burokratikoak egin zitzaketen idazkari bezala laneginez. Hauen inguruan ez dugu aipamen askorik, ogibi-de hori behar batzuei erantzun eta lan zehatz batzuk egi-teko lana zela adierazten dute. Morroi edo zerbitzari lane-tan ibiltzeak, adibidez, zorrak kitatzeko aukera ematenzuten. Maria Gomez Beduak, adibidez, Catalina galizia-rrak zor zizkion 10 dukatetik, 6 barkatzen zizkion neska-me bezala egindako zerbitzuak zirela eta. Halako jardue-retan egiten ziren lanen inguruan ume-zaintza aipa deza-kegu. Marta Goiatzen testamentuan, bere suhiaren seme-aren inude zen Catalinari 7 dukat zor zizkion eta halaberMaria izeneko beste inudeari, berriz, urtean 8 dukatekosoldata ordaintzen ziola adierazten du48.

I 43

Kaia zabaldu aurre-tik, Antxo,Arraskuene etaEtxetxipi, hirurak,itsas-ertzean zeuden.Berratxoko muturraeta bertan zegoenontziolaren gainetikere zabaldu zenkaia.Pasaiako PortukoAgintaritzarenArgazki Artxiboa.

3 URREZKO GARAIAPASAIAN?

Industria-aroa iritsi baino lehen ere, Badiak izugarrizko garape-na ezagutu zuen XV-XVI. mendeetan zehar. Pasaiako PortukoAgintaritzaren Argazki Artxiboa.

URREKO LERROETAN IKUSI DUGU NOLA BADIA

garrantzia hartzen hasi zen, eta bertan,merkataritzarekin, oinarrizko bi jardueranabarmendu ziren: burdin esportazioa etagari/labore inportazioa. Oro har, XII. eta

XIV. mendeetatik aurrera, itsasoarekin lotuta ikusikodugu bertako ekonomia, arrantzarekin eta lehen aipatu-tako produktuen inguruko jarduerarekin. Burdinaridagokionez, Oiartzungo bailarako biztanleak ariko dirahorren ustiaketan, burdinolak eta basoak eskaintzenzituen aukerak aprobetxatuz. XIV. mendeko liskarrek,berriz, ontzigintza eta itsas garraioak badian pisu nabar-mena hartzen ari zirela adieraziko dute. Eta Oreretainguruetako biztanleez gain, atzerritarrak ere aritukodira horietan.

Oro har, XV. mendeko bigarren erdialdetik hasitakohazkunde ekonomikoak XVI. mendearen amaiera arteiraun zuela adierazten dute historialari gehienek; gutxigorabehera, 1588an Irlandako kosten aurrean ArmadaGaraiezinaren porrota iritsi arte. Gertaera horrekin hasi-ko da, sinbolikoki, Gipuzkoako kostaldeko ekonomiajarduerek 1630-40 arte biziko duten krisialdia. Porrothorrekin areagotu egingo da Koroaren gerra politika, eta,ondorioz, merkataritza eta arrantza aro ilun batean mur-gilduko dira. Itsasontziak eta gizonak, aurreko hamarka-detan eta mendeetan arrantzara eta merkataritzara bide-ratuta zeudenak, gudara bideratuko dira, Koroak ontziaketa gizonak behar baititu Europan zabaltzen ari den tes-tuinguru militarrari aurre egiteko. Hala, badiako ekono-miak ontzioletan jarriko du begirada eta pasaitarrekordura arte izan zutena baino parte-hartze zuzenagoaizango dute armadan. Horren ondorioz, ez da hemen

izango jarduera ekonomikoen bateragarritasunik, XVI.mendearen amaieratik ohikoa zen bezala.

Itsas merkataritzaren hedakuntza, XV. mendetik zeto-rrena, murrizten joan zen nazioarteko liskartasunanagusitzen joan zen heinean. Itsasoko merkataritza bidetradizionalek krisia pairatu zuten, Gaztelako KoroakIngalaterra, Frantzia eta Herbehereekin hasitako gudakzirela eta. Eta Ternuako bidea irekita egon arren, urtebatzuk itxaron beharko dira Indiak aukera ekonomikobihurtzeko. Bestalde, burdinaren inguruko industriakere krisialdi sakon bat ezagutuko du 1560ko hamarka-datik aurrera, soldata altuen, burdina faltaren eta Euro-pa iparraldeko herrialdeen lehiaren ondorioz.

XVI. mendeko oparotasunak eta dinamismoak amaie-ra latzagoa izan zuen Pasaian, gainera. 1596. urteanSantanderren hasi zen izurriteak berebiziko eragina izanzuen Donibanen 1597ko udan eta udazkenean, etaOarsoaldeko populazio gune kaltetuena izan zen: abuz-tua eta urtarrila bitartean 364 pertsona hil ziren, ordukopopulazioaren herena baino gehiago. Ondorioz, jardue-ra ekonomikoen beherakada nabarmena ekarri zuen hil-dako kopuru altu horrek.

Horrekin batera, Donostiaren jarrera izango dugu.Hasieran, Pasaiak eskumenak mantentzeko arrazoi nagu-sia ekonomikoa dela pentsa daiteke, horretarako aukeraezin hobeak eskaintzen baitzituen portuak. Eta hala da,baina ikuspegi negatibo batetik, XVI. eta XVII. mendeeta-ko auzi eta dokumentuek hiribilduak egindako utzikeriazhitz egiten baitute. Argi dago Donostiak historian zeharbere portu propioari hainbat baliabide eta saiakera46 I

A

Zamatete eta Salinasbikain jaso zituen

Hornbrook-ek.Irudiaren atzealdean,

Herrerako kaia etaGomistegi ote?

eskaintzen zizkiola, ondoan baitzuen. Argi dago Donos-tiak hainbat baliabide eta saiakera eskaintzen zizkiolaPasaiako portuari, ondoan baitzuen. Pasaian, ordea, ezziren berebiziko eta garrantzizko azpiegitura lanak egin(alegia, portuak, ontziolak, etxeak, eta portuaren jardueraekonomikoa bultzatu eta garatuko lituzketenak), eta zeu-denek ez zuten ustezko helburua betetzen49.

Kontuan hartu behar dugu Pasaiak berebiziko garrantziazuela Errenteria bezalako hiribilduentzat; beraz, lehen aipa-tutako taktika erabili zuen Donostiak, horren lehiakortasu-naren aurrean. 1574an Oreretak planteatutako Gipuzkoa-rekiko independentzia saiakera izan zen horren adierazle-rik nabarmenena, eta arrazoietariko bat Urumeako hiribil-duak merkataritza jarduerak aurrera eramateko jartzen ziz-kion eragozpenak ziren50. Bestalde, eta Hondarribiaz hitzegiten badugu, Asturiagako portuak eskaintzen zion beha-rrezko zuen garapen ekonomikoa; horregatik azaltzen dahain gutxi portuaren ustiaketaren inguruko auzietan.

Pasaiako portuaren garrantziaren areagotzea izangolitzateke Donostiaren jarreraren oinarria. Antonio Lopezmerkatari portugaldarrak 1599an jarritako salaketak baiez-ta diezaguke hipotesi hori. Urrian Andres Aduna hondarri-biarrarekin hitzartutako pleitatzean, Lopezen pinaza batekhainbat produktu eraman behar zituen Andresen zabrabatera. Argi adierazten zen bertan karga Donostiako edoPasaiako portuan entregatu behar zela, ez bietan, etaLopezek Pasaia aukeratu zuen51.

Hiribilduaren jarrera hori donostiarrek izandako joera-ri kontrajartzen zaio, ordea, hein batean. Merkataridonostiar askok izango dute erlazio estua Pasaiarekin eta

pasaitarrekin, eta bi komunitate horiek negozio batera-tuetan ikusteko parada izango dugu ondorengo lerroetan,beraiek ere Pasaiako portuak eskaintzen zituen aukeraketa onurak ikusi baitzituzten. Kontuan hartu behar duguPasaiako portua eta badia ez dituztela gerora Pasaiakoherria osatuko duten komunitateek bakarrik erabiliko;aitzitik, inguruko herriek ere hartuko dute parte horietan.Beraz, beste leku batzuetako biztanleak ikusiko dituguaskotan Pasaian: merkataritza eta garraio-negozioak etajarduerak jorratzen eta ezkontzen, besteak beste.

Alabaina, horretan guztian pasaitarrek ere beren pisuaizango dutela ikusiko dugu, parte-hartze zuzena izanbaitzuten garaiko ekonomia-jardueretan, mugikortasu-nez eta dinamismoz beteriko garai hartan.

3.1 “por mandado del dicho conçejode San Sebastián (…) fue tomadauna nao ynglesa”. Merkataritzaeta garraioa

1474. urtean, gariz betetako nao ingeles bat iritsi zenPasaiako portura, eta Oreretako hainbat auzokok erosi-tako laborea utzi ondoren, hiribilduko burdinarekin kar-gatuta ekin zion itsasorako bideari. Donostiak ez zuenluzaro itxaron, eta, itsasontzia atzeman ondoren, haraeraman zuten auzoko batzuek52.

Pasaiaren inguruko liskarrez hitz egiteaz gain, osoondo islatzen du gertaera horrek ekonomia jarduera bat:merkataritza. Zehazki, Pasaiatik irteten ziren produktue-na, bertara iristen zirenena, eta jarduera ekonomiko I 47

Hornbrook, R. L(1836/1840). KoldoMitxelenaKulturunea.Gipuzkoako ForuAldundia.www.albumsiglo19mendea.net(bi irudi bezala gor-detzen badira ere,muntaia guk eginada).

horrek atzerriarekin zuen lotura. Ingalaterrarekin, kasu.Baina ez dugu ahaztu behar garraioak, pasaitarrak mer-kataritza arlora hurbilduko dituen jarduera nagusiak,portu eta herrialde askotara joateko aukera emangodiola hainbat pasaitarri. Hala, Europa atlantikoan etamediterraneoan ikusiko ditugu pasaitarrak.

Aipatu dugun bezala, goiko esaldiak Pasaiaren etaIngalaterraren arteko lotura islatzen du. Alabaina, ez daezohiko kontaktua. XIII. mendetik aurrera ikus ditzakeguGaztelaren eta Ingalaterraren arteko merkataritza erlazio-

ak, Baiona eta Akitania azken horren jabetzen arteanegotearen ondorioz, nahiz eta lapurtarrek Ingalaterra etabertako merkataritza kontrolatzeko saiakerak egin. XIV.mendean, hainbat merkataritza hitzarmen izan ziren,Kantauriko itsasertzeko hainbat hiribilduk 1351. urteanEduardo III.a erregearekin sinatu zutena, adibidez, edo 2urte geroago Hondarribiak harekin sinatutako behin beti-ko bake hitzarmena. Gipuzkoak eta Ingalaterrak 1481eanegindako akordioa dugu garrantzitsuena, ordea, bienarteko erlazio baketsuari eta merkataritzari eustea helbu-ru zuena.48 I

Pasaiari dagokionez, Bristol izango da merkatari inge-les gehienen jatorri edo abiapuntua, eta Pasaia, Ingalate-rrako produktuak –oihalak batez ere– jasotzeko esporta-zio gunerik garrantzitsuena. Eta ez da harritzekoa, Bris-tolgo oihal-merkatua Iberiar Penintsulara bideratuta bai-tzegoen. 1485 eta 1518 bitartean, adibidez, Gaztelakoeta Aragoiko Koroetara bidali zuen bere produkzioaren%7053. Goian aipatu dugun gertaeraz aparte, badugubeste datu esanguratsu bat, merkatari ingelesek badiare-kin duten erlazioaren ingurukoa. XV. mendearen amaie-ran, alkabalaren ordainketaren inguruan izandako hain-

bat zalantzaren artean, ingelesek ordaindu behar dutena-ren inguruko bat azaltzen dela baitakigu54. Pasaitarrakere hara joaten ziren, ziurrenik burdina eramatera eta,produktu hori han utzita, oihal eta zapiez gain babak etabeste hainbat produktu ekartzen zituzten. Horien inguru-ko lehen datu zehatzak XV. mende amaierakoak dira;beraz, merkataritza harremanak lehenagotik finkatutazeudela esan dezakegu. 1474-75 urteetan, Pasaiako etaErrenteriako ontzi bana aurki ditzakegu Bristolen, Gipuz-koa eta Bizkaiko beste batzuekin batera eta, 1485-86urteetan, berriz, Pasaiako bi ontzi eta Errenteriako hiru55. I 49

La IlustraciónEspañola aldizkaritik(1860. urteko ale bate-tik) hartutako Pasaiakoitsas-adarraren ikuspegiorokorra (gure ustez,Lezotik, Kaputxinoakezkerretara daudelarik).Untzi Museoa.Gipuzkoako ForuAldundia. www.album-siglo19mendea.net

Vicente Rodríguezek eta José Parreñok 1834. urtean sinatutako mapa edokrokis honetan, Torrea (2), Salinas (3), Bizkaian egondako JesusenLagundiaren eskola gunea (4) eta La Herrera (5) ditugu nabarmentzendiren guneak. Servicio Histórico Militar (Espainia).

Harreman horiek bi herrialdeetako merkatari etagarraiolarien arteko erlazioak indartuko dituzte, eta, pix-kanaka, negozio beretan parte hartzen ikusiko ditugu.1475ean, Pasaiako Juan itsasontziak, adibidez, zuzene-an egin zuen Sevillatik Bristolerako bidaia, olio, ardo etaartelazki kargamentu batekin. XVI. mende hasierak datugehiago eskainiko dizkigu; hala, badakigu Juan Landahondarribiarrak hainbat produktu eraman zituela 1505inguruan56 Pasaiara, John Jenkins merkatariaren izene-an; Juan Perez Atxega sanpedrotarrak, aldiz, WilliamBrown merkatari ingelesaren hainbat oihal gorde zituen.Eta XVI. mendearen azken aldera, 1570. urtean, Bristol-go bi nao handi (naos gruesas) iritsi ziren Pasaiara, argi-zariz, ohialez eta larruz kargaturik57.

Londres zen, ordea, Ingalaterrako portu nagusia eta,Euskal Herriko beste hainbat portuk bezala, pasaitarrengarraio-jarduerak ezagutu zituen, nahiz eta Bristolekbeste garrantzia ez izan. 1524an, Bordelen jasotako sal-gaiak eraman zituzten hara Martin Santxez Villaviciosaketa Esteban Santiagok, beren ontzietan. Pedro Lezo ontzimaisuak ere Bordelen jasotako produktuak eraman etahan lehorreratu zituen58.

Pentsa daitekeenez, baina, Ingalaterra ez zen pasaita-rren merkataritza- jardueretarako Europako puntu baka-rra. 1536an, Irlandara arrantzatzera joan aurretik MartinSantxez Villaviciosak Arroxelan geldiunea egin beharzuela aprobetxatuz, hainbat merkatariren produktuaklehorreratu zituen, Frantziako hiri horretan, Juan Ganboahondarribiarrak han bizi zen merkatari nafar bati entre-gatzeko eman zizkionak59. Hori zen XVI. mendean,Rouen eta Le Havreko portuekin batera, Frantziako atlan-tiar isurialdeko gunerik garrantzitsuena euskaldunentzat;alabaina, Bordele ere aipatu beharko genuke, hainbatprodukturen banatze-puntua baitzen. Villaviciosak etaSantiagok egin beharreko bidaia aipatu badugu arestian,eta 1542an Juanes Cornoz (Kornutz) itsas maisuak SantxoAlkizarekin egindako pleitatze hitzarmena ere aipa deza-kegu. Horren bidez, Pasaian zuen Madalena naoak Bor-delerako bidaia egingo zuen eta, han garia jaso ondoren,

Cadiz edo Andaluziako beste portuetara eraman60. MigelOñatiren kasua ere badugu –lehen aipatu dugu–, Borde-letik ekarritako ardoak Donibanen saldu zituenarena.

Halaber, merkatarien inguruan ikusiko dugunez, Flan-dria ere merkataritza-gune garrantzitsua zen, artilea etaproduktuak trukatzeko gune nagusi bihurtu baitzuenGaztelako Koroak 1400etik 1560ra. Frantziako eta Bre-tainiako kostaldeak ere merkataritza eta garraio-gunebihurtuko dira pasaitarrentzat, beste euskaldunentzatbezalaxe. Azkenik, eta gutxiagotan dokumentatua bada-go ere, Andaluzia aldera ere eramango dituzte salgaiak.

Pasaia, ordea, Europako merkataritza-bideetan sartutaegonda ere, ez zen beti helmuga. Geratze edo aingura-tze-gune ere bazen, ibilbide luzeetan. Behin bainogehiagotan adierazi den bezala, horren baldintza geo-grafikoak direla eta, Kantauriko kostaldeko babeslekurikaproposenetariko bat zen ekaitza zenean; beraz, errefe-rentziako ainguralekua. Hala, Juan Landak BristoldikDonibanera oihalak ekarri behar bazituen ere, badakiguitsasontziko produktuek hainbat portu zituztela helburu:Alacantekoa, besteak beste61. Adibidez, 1525. urteanJuan Martinez Aierdi merkatari donostiarraren izeneanJuan Aranak Esteban Trintxerren naoan hainbat mihiseupel eta bota saltzera eraman zituenean Cadiz, Cartage-na eta Mazarronera62. Azkenik, Italiarekin lotutakodatuak ere baditugu. 1524. urtean Ingalaterratik zetorrenRagusakoIII merkatari batzuen ontzia portuan ainguratubaitzen, Livornorako bidean63. Pasaiako portua banake-ta-gune zela erakusten duten adibideak ere baditugu.Bakailaoa, adibidez, Bartzelonara bidaltzen zen64. Adi-bide gutzi hauek, gainera, XVI. mendeko dokumenta-zioan horren ohikoa ez zen eremu batekin jartzen gai-tuzte kontaktuan: Mediterraneoarekin, hain zuzen ere.

Produktuak Pasaian lehorreratzen zituzten ontziek ereatzerriko jatorriaz hitz egiten digute. Atzerriko ontzien tra-fikoa agerian geratzen da atal honi izenburua ematen dion1474ko esaldian, eta 1531 urteko aipamen orokor batekegoera hori berresten du Frantzia, Bretainia, Ingalaterra etaPortugaldik zetozen ontziei buruz hitz egiten baitigu65.

Merkataritza-jarduera horren ondorioz, zilegi da pen-tsatzea atzerritarrek ere Pasaia erabiliko zutela portu gisaberen negozioetarako. Prozesu hori argiagoa da XVII.mendearen hasieran, Gaztelar Koroaren politika militarra-ren ondorioz. Alegia, merkataritzarako eta arrantzarakoziren ontziak armadara eta ontziterietara bideratu zirene-an, Pasaia beren negozioetarako erabiltzen hasi ziren Ipa-rraldeko marinelak. Hala, Adame Txibaus sanjuandarrakPasaian zuen 1601ean bere ontzia, Arroxelara joateko66.

XVI. mendean, merkataritzan –bereziki garraioan– eraaskotara parte hartzen ikusiko ditugu pasaitarrak;gehienbat ontzietan, marinel edo kapitain gisa, bainaontzi-jabeak edo merkatariak ere baziren. Batzuetan,beraz, ez zuten zuzeneko erlaziorik merkatari eta

52 I

Dubrovnik, gaur egun.Kroazioako hiri hau

hainbat mendetanzehar Ragusa izenare-kin ezaguna izan zen,eta bertako merkata-

riek ere Pasaia ezagutuzuten.

http://www.travel-tid-bits.com/tid-

bits/002636.shtml

III Kroaziako Dubrovnik hiria, gaur egun.

garraiolarien arteko kontratuan: gorago aipatutako JuanArana donostiarrak, adibidez, Esteban Trintxerren naoaerabili zuen bidaia egiteko.

Pasaiaren garrantzia kontuan izanik, halako zerbitzuakkontratatzen zituzten pertsonak Donostia, Hondarribiaedo Errenteriako merkatari nagusiak ziren; baina baitaGipuzkoa barrukoak, bizkaitarrak, burgostarrak edo Gaz-telako Koroatik haratagokoak ere. Martin Trintxerrek, Sal-vador karabelaren jabeak, Juan Martinez Aierdi bezalakomerkatari-olagizon donostiarrekin zuen harremana, etaburdina bezalako salgaiak Flandriara eraman zituen. Jua-not Villaviciosa “Martisko” dugu XVI. mendearen erdial-dean merkatari-olagizonekin izandako erlazioaren besteadibide bat: Juan Lopez Agirre donostiarrak 85.000 maraizor baitzizkion67. Santiago Villaviciosa, aldiz, EstebanMugarrieta hondarribiarraren ontziko kapitaina zen1593an, eta Sevillara burdina, makil-arkuak eta bestehainbat produktu garraiatu zituen68. Halaber, Pasaia ingu-ruetan jabetzak izateaz gain, beren jarduera ekonomikoaaprobetxatu zuten lsturizaga merkatari donostiarrekpasaitarrekin negozioetan aritzeko. 1524an, Santxo Itu-rain sanpedrotarrak Ingalaterrako Hampton hirira eginbehar zuen bidaia aseguratu zuen Erasmo Isturizagak, eta167 1/4 koroa eman zizkion; eta beste horrenbeste eginzuen Juan Martinez Zabalaga sanjuandarrarekin69.

Bizkaitar merkatariei dagokienez, San Juan Erkiñagabilbotarrak lau itsasontzi pleitatu zituen XVI. mendearenhasieran, Bordelera joateko asmoarekin: Sabat Mugarrie-ta (Hondarribia), Juan Arranomendi (Orereta) eta JuanesCasanueva eta Pedro Lezo pasaitarrekin, hain zuzen ere.

Azken horiek eginiko bidaian, Donibanen jatorriazuen Esteban Santiago donostiarraren eta Martin SantxezVillaviciosaren ontziak joan ziren. Horiek, ordea, beste

geografia batzuetako merkatariekin egindako hitzarme-nen ondorioz joan ziren. Zehazki, Donostia, Burgos etaItaliako merkatariekin, horien izenean ardoa eta pastelabezalako produktuen bila joan baitziren Bordelera, geroLondresa eramateko asmoarekin70. Santiagoren eta Villa-viciosaren kasuan, gainera, komunitate desberdinetakokide baina jatorri bereko pertsonen harremanari eusteaikus dezakegu. Baita senideen artekoa ere, koinatuakbaitziren.

Bestalde, Juan Perez Sabaña sanpedrotarraren kasuadugu, Laredoko merkatari Juan Baionarekin Flandriatikarropa eta beste hainbat salgai ekartzeko hitzarmenaegin baitzuen, 1537. urtearen inguruan71.

Logikoa denez, oreretarrek ere partaidetza izan zutenmerkataritza eta garraio negozioan. Hala, 1560ko mar-txoan, Migel Lesakaren aldeko obligazio gutun bat emanzuen Martin Berrobi oreretar ontzi maisuak. Hain zuzenere, Migelek erosi eta eman zizkion 20 balea-gantz edo“sain” upelengatik. Idatzi horren bidez, Martinek balea-arrantzara joateko konpromisoa hartzen zuen (hara joa-tekotan zela suposatzen dugu), eta ondoren Flandriara;ziurrenik, upel horiek han salduko zituen72. Ternuatikekarritako produktuen inguruko beste datu batek ereongi islatzen du horiek ez zeudela beti Pasaiara bidera-tuta edo, hobeto esanda, pasaitarrek latitude zabalagoe-tan ere bazituztela jarduerak. 1580an, 700 tona bakailaozeramatzan bere ontzia Ternuatik Cadiza itzulia zela etaarrainak Valentzian saldu zituelako berria eman zionJuan Villaviciosak erregeari73. Bi adibide horiek ekono-mia-jardueren bateragarritasunaren isla argia dira: baleaehiztariak-arrantzaleak garraiolari izateaz gain merkata-ritzan murgiltzeko aukera baitzuten. Baina ez da horreninguruan dugun datu bakarra. Lehen aipatutako MigelLesakak beste adibide bat ematen digu. I 53

BadiarenMendebaldeko ada-rrean, Engomezsendi ahaltsuenboterea Gomistegitoki-izenean etabaserrian, besteakbeste, iritsi dagugan denborazehar. Pasaiako PortukoAgintaritzarenArgazki Artxiboa.

1560ko azaroan, Migel Lesaka eta Domingo Isastioreretarrek Migel Isasti sanjuandarraren aldeko botereedo ahalordetzea eman zuten, haien izenean Arroxelanedo Frantziako beste edozein tokitan erosiko zituen2.500 gatz anega Pasaia eta Oreretako portuetara bidal-tzeko. Halaber, lan horretan edozein ontzi pleitatzekoahalmena ematen zioten, diru kopurua edozein izanikere74.

Lesakaren adibideak konfiantza eta adiskidetasunsareen adibide garbiak dira, eta, bereziki, badiako popu-lazioen artean sortutakoak. Batetik, balea-arrantza, gan-tzaren erabilera eta munduaren beste aldean zegoen hiribatean merkaturatzea pertsona bakar baten esku uztenzutelako. Bestetik, produktuen inportazioan behar zirenkudeaketa guztiak egiteko ahalmena ere, pertsona horriematen ziotelako.

Pleiteez hitz egiteko orduan, kontuan hartu behardugu itsasontzi bila zebiltzan merkatariak askotan bestebatzuen ahalorde edo haiekin batera negozioetan zebil-tzanak zirela. Hau da, hasieran, ez zegoen erlazio zuze-nik benetako interesatuaren eta ontzi jabeen artean.Lehen aipatutako Esteban Santiago eta Martin SantxezVillaviciosaren adibidea dugu hori. Haiekin hitzarmenaegin zutenak Erasmo de Isturizaga merkatari donostiarraeta bertan zegoen Paulino Manfredi italiarra izan baitzi-ren. Bordelera iristean, ordea, Francisco Uzcarra merka-tari italiarrarekin ere kontaktuan egon ziren eta, Londre-sen produktuak jasotzeko orduan, beste merkatari italiar

bat zuten zain. Biak ere, Isturizaga eta Manfrediren baz-kideak eta bidaiaren benetako bultzatzaileak.

Merkataritza eta arlo militarrean ikusiko ditugunezaparte, eskifaiez hitz egitera garamatza kasu honek.Azken adibidearen inguruan sortutako auzian azalduta-ko marinel gehienak Donostia, Donibane, Orereta etaSan Pedrokoak badira ere, beste geografia batzuetakoakere azaltzen direlako; kasu honetan, bi italiar: Venezia-ko Felipe de Venecia eta L’Aquilako Antonio del Agui-la75.

Halaber, itsas jardueraren beste arlo bat azaltzenzaigu prozesu horretan. Askotan, hainbat merkatarikedo merkatari batek pleitatutako ontziek noranzko bere-ra joan behar bazuten, bidaia elkarrekin egiten zuten.Batetik, oso defentsa-taktika aproposa zen. Bestetik,berriz, edozein arazoren aurrean elkartasuna eta lagun-tza adierazteko momentuak ziren. Lekukotzek adieraz-ten dutenez, ontzi bateko marinelak besteetara pasatzenbaitziren bidaian zehar, laguntza emateko asmoz: “quesyenpre andaban juntas [itsasonontziak] e solían yr ayu-dar los marineros de la vna nao a los de la otra”76.

Beraz, produktuak beren jatorrira eramateaz gain,kantabriar kostaldera eta bertatik haratago zeuden bestehiri eta herrietara eramaten zituzten pasaitarrek. Ez daharritzekoa, itsasoan oinarritutako jarduerez eta badiakzuen garrantziaz gain, San Pedroko kolonizazio proze-suak emango baitzien beste hainbat lekutako pertsona54 I

XX. eta XXI. men-deetan ez ezik,Pasaiako kaiak

nazioarteko merkata-ritza ugari ezagutu

du iraganean.Pasaiako Portuko

AgintaritzarenArgazki Artxiboa.

eta populazio gunerekin harremanak izateko aukera.1497. urtean, azken 50 urtean Pasaian bizi zen JuanLazabal marinelak zioen, adibidez, Gaztelako, Frantzia-ko eta Ingalaterrako portuez gain Bartzelonakoa ere eza-gutzen zuela77. 1560an, aldiz, Ramus Iurritak ahalorde-tzea eman zion Domingo donostiarrari, urtebete lehena-go haren alde emandako obligazio gutuna zela eta, Avi-lesko errejidoreek zor zioten dirua jasotzeko, haiei sal-dutako 780 bakailao kintalengatik, hain zuzen ere78.

Beraz, XVI. mendearen lehen erdialdean, orokorreanpasaitarrek ez dute merkatari gisa parte hartuko. Bainaegile batzuek ondo adierazi duten bezala, horrek ez duesan nahi garrantzirik gabeko jarduerak zirenik; aitzitik,merkatarientzako lanean aritzeak itsasbide eta merka-tuen ezaguera, eta hainbat produktuk Europan zeharzituzten prezioak jakiteko aukera emango zien, bai etaherrialde eta merkataritza hiri garrantzitsuenetan loturaksustatzeko aukera ere. Horrek guztiak eraldaketa batekarriko du, denboran aurrera egin ahala.

Pixkanaka, XVI. mendearen erdialdeko egoerak osogarapen interesgarria izango du, aurretik ikusten genue-narekin alderatuta. Pasaitarrek zuzeneko parte-hartzeaizango baitute merkatari horiekin eta haiek ere merkata-ri bihurtuko baitira. Prozesu naturaltzat ikus dezakegu,hezkuntza edo prestakuntza aldetik behinik behin. Hala,urtetan marinel edo kapitain arituta esperientziakhurrengo belaunaldietara pasatzeko aukera zegoen, etaaurreko hamarkadetan merkatari eta armadoreekin jorra-tutako erlazioak lagunduta, negozio berrietan parte har-tzeko ateak zabaldu zitezkeen79. Bestetik, pleitatzeenga-tik kobratutako diruak ontziola eta garraiolari horienberezko negozioetan inbertitzeko balioko zuen, eta,hala, XVI. mendean, garraiolaritzak bidea ireki zion mer-kataritzari. Eta hainbat adibide jar ditzakegu.

Donibaneko Martin Bedua, adibidez, dokumentazio-an bertan merkatari eta pilotu gisa agertzen zaigu, eta,gainera, badakigu ontzi eraikuntzan ibili zela80. Europanzehar egindako ibilbideen artean Galiziara joan zen,Ribadabiako ardoen bila; Flandriara, aldiz, balea gan-tzez kargatutako nabio batekin egin zuen bidaia; Anda-luziara ere behin baino gehiagotan joana zen, eta badi-rudi Sevillara eginiko azken bidaian, Cadizen hil zela.Beduak loturak zituen Migel Beroiz eta Martin Arriolamerkatari donostiar garrantzitsuekin, eta eginiko bidearinola ekin zion adieraz dezake horrek: haiei maileguakeskatuz.

Bere inguruko datuek ere argi adierazten dizkigutemerkataritza honen beste ezaugarri batzuk:

- Kargamentu osoak ez zirela beti merkatari bakarbatenak: hala, badakigu Martinek eginiko bidaiabatean oihal fardelak bereak baziren ere, brea bestebatzuena zela.

- Itsasontziak ez zirela beti propioak: aurreko karga-mentua Getariako zabra batean eraman zuten: “eldicho Martín de Bedua solia tratar por la mar como

mercader, a vezes en sus propias naos e zabras y avezes en agenos, en muchos géneros de mercaderí-as”.

Ondorioz, hainbat merkatariren kargamentuak ontzibakarrean joateaz gain, horietako batek gidatutako ontzibatean joan zitezkeen. Beroizen maileguek, gainera,bien artean uztartutako erlazioaz hitz egiten digute. Hauda, utzitako dirua jasotzeko konfiantza izango zuela.Alegia, Beduak aurrikusten zituen negozioak aurrera ate-ratzeko aukera handiak zituztela.

Pasaia eta donostiar merkatarien arteko erlazio hauPedro Igeldo sanpedrotarrak ere islatzen du, DonibaneLohitzunen emandako testamentuak merkatarien saree-tako kide zela adierazten baitigu. Hala, izendatu zituentestamentu betearazleak baino ez ditugu ikusi behar:Baltasar Lertxundi, Sebastian Miranda eta Migel Blanca-flor merkatari donostiarrak. Halaber, Migel Beroizekinere merkataritza harremanak izateaz gain, senide politi-koak zirela badakigu.

Igeldok, gainera, bidaietan eta merkataritza jardueranjorratu zitezkeen harremanez hitz egiteko modua ema-ten du. Dakigula, Pedro Anberesen bizi zen 1570. urteabaino lehen. Datu horrek zuzenean jartzen gaitu bestegeografia batzuetan bizi ziren pasaitar, donostiar, gipuz-koar eta euskaldunekin harremanetan; alegia, itsasgarraiolariek, pixkanaka, beren lana eginez, Europakomerkataritza-hiri garrantzitsuenetan jatorri bereko per-tsonekin sortzen zituzten erlazioekin. Anberesen bizitze-ak, gainera, lotura horiek maila sakonago batean zeude-la adierazten du: bizilekua bezalako azpiegitura lortze-ko kontaktuak beharko zirelako. Beste era batera esanda,komunitate horretan txertatzeko loturak zituela. Ez dugu I 55

Anberes 1624 urte-an. Ziurrenik,Pedro de Igeldosanpedrotarra 50urte lehenago hanbizi zenean ikusikozukeen irudiarenantzekoa.http://upload.wiki-media.org

ahaztu behar 1490-1580 urteen bitartean, merkataritzaproduktuen banaketa puntu garrantzitsuena izateazgain, euskal merkatari familia garrantzitsuenen jarduera-puntua ere bazela hiri hori. Halaber, gerrate testuingu-ruaz gaindi, ordura arte Gaztelarako horren garrantzi-tsuak izan ziren merkataritza guneek beren pisua man-tentzen zutela adierazten digu urte haietan han bizitze-ak, nahiz eta zailtasunez beteriko garaia izan.

Pedroren testamentua horren guztiaren adierazle da.Izendatzen dituen betearazleen artetik, Sebastian Miran-da merkatari donostiarrarekin ditu loturarik estuenak,bere gain uzten baitu hainbat produktu eta zorrenordainketa. Halaber, ongi erakusten du senideak nego-zio beretan aritzearen ideia, bere koinatu zen Nicolasde la Torre pasaitarraren esku baitzegoen, Bilbon, Flan-driatik ekarritako argizari kargamentu baten zati bat.Testamentuko zorren artean, berriz, flandriarrekin izan-dako erlazioak ikus ditzakegu: Anberesko argizari mai-suak, Ramuako kordalariak eta beste hainbat azaltzenbaitira. Ondorioz, datu horien arabera hiru ideia azpi-marra ditzakegu: senideen erabilera negozioetan; mer-katari donostiarrekin izandako harreman estua eta,azkenik, lehorreratzen ziren Europako portuetan biziziren pertsonekin sustatutako loturak.

Goiatz aita-seme merkatari sanpedrotarrak ere, Igel-doren osaba-lehengusuak, horren adierazle dira. PedroGoiatz bere gurasoek zituzten erlazioak aprobetxatuz

hasi zen merkataritzan eta garraioan. Zehazki, MigelBlancaflor merkatariak, Mari Anton Trintxerrek (Pedro-ren amak) eginiko eskaeraren ondorioz; dirutan 700dukat utzi baitzizkion. Baina badakigu diru uzte xinplebat baino gehiago, lotura estuagoen isla zela, diru horiPedroren aitak Migeli utzi baitzion, kudeatu zezan.Pedrok negozioetan parte hartzeko adina izan zuenean,bere amak familiaren diruaren bitartez merkataritza jar-dueretan aritzeko erabakia hartu zuen; agi denez, Doni-bane Lohitzunera bidaliz. Bestalde, Pedroren anaia Juangarraiolaritzan aritu zela ere badakigu. Ondorioz,Goiatz eta Igeldo ahaidetasuna eta merkataritza konta-tuak areagotu edo aprobetxatu izanaren adibideak ditu-gu.

Orain aipatutako trintxertarren merkataritza harrema-nak XVI. mende hasieratik ditugu, Martin Trintxer, Trin-txer etxeko jaunaren irudian. Eta horiek pasaitar jatorri-ko donostiarrekin izandako erlazioan oinarrituta daude;komunitate bereko kideek sortutakoekin, alegia. Kasuhonetan, badakigu Trintxer etxeak eta hainbat ondasu-nek Pedro Laborda merkatariaren aldeko bahitura izanzutela, zor bat zela eta. 1534. urtean, Trintxerrek Labor-daren aldeko obligazio gutuna eman zuen, FlandriakoRamua eta La EsclusaIV herrietara bere karabelan era-man zituen hainbat burdina-kintal edo haien prezioaemateko. Horrez gain, badirudi Juan Martinez de Aierdidonostiar-hernaniar merkatariaren hainbat argizari kin-tal ere bazeramatzala. Mari Antonengan ikusiko duguntrintxertarren merkataritza garrantzia, beraz, Martinekhasitako garraio zerbitzuan oinarritu zen, horrek zekar-tzan harremanak aprobetxatuz eta maileguak lortuz.Halaber, jarduera horietan murgilduta egoteak bestebatzuek zituzten arazo, zor eta negozioetan murgiltzeazekarren. Azkenik, mailegu eta zerbitzu horien bidezlortutako diruarekin, Martinek eta bere emazteak etxeakeraiki eta hainbat lur erosi zituzten, Trintxer etxearenetorkizuna bermatzeko; tartean, sagardi bat eta baratzebat. Horrez gain, bere bizitzari buruz dakigun azkenekodatu batean dugu bere garraio jarduerek lanbide bezalaizan zuten garrantziaren isla: Martin Flandrian hil bai-tzen, 1535 urte inguruan.

XVI. mende erdialdeko garraiolarien artean ere JuanesEzkiotz Ubilla dugu. Haren adibideak, gainera, Europa-ko merkataritza-gune garrantzitsuenetako batekin jar-tzen gaitu erlazioan. Hain zuzen ere, gutxitan topatudugu pasaitarrekin lotutako dokumentazioan, nahiz etaFlandria, Bretainia eta Ingalaterrako portuen ingurukodatuak izan: Brujas, alegia. 1570ean Eskiozek hara eginzuen bidaia, artilea eta beste hainbat produktu han biziziren Juan Peralta eta Francisco Cruzat nafarrei, etaPedro Melgar merkatari espainiarrari emateko asmoz81.Gogoratu behar dugu kantabriar kostaldeko merkatariekoso lotura estuak izan zituztela hiri horrekin, eta 1455.

56 I

Brujas 1562. urtean,Marcus Gerards egile-

aren arabera.Handituta,

Biskajerplein edo“Bizkaitarren plaza”

azaltzen da, euskaldu-nek XV. mendearen

erdialdetik, bertankokatu zuten beren

kontsulatua. Eraikinahor egon zen XX.

mendera arte. http://upload.wikime-

dia.org/wikipedia/commons/6/6e/Biskajerple

in_-_Brugge_-_Eelgi%C3%AB.jpg

IV Askotan, atzerriko izen eta abizenak bezala, toponimo hauek gaztelaniazko forman aipatzen dira. Ramua, adibidez, Arnemuiden herria dugu etaMiddelburg-etik gertu dago. Lécluse-ri, aldiz, La Esclusa izenarekin ere egiten zaio aipamena, eta orduan Flandriaren (Belgika) zati bazen ere; gauregun Frantziar estatuaren barnean dago. Aipatutako Middelburg garai hartan Mediaburque deiturarekin ezagutzen zen, eta, horrez gain, Maldegemere esaten zaio gaur egun.

urtean kontsulatu propioa ezarri zuten; XVI. mendean,aldiz, beste horrenbeste egitea lortu zuten nafarrek,beren artile-esportazioa kontrolatzeko. Argi ikus dezake-gu, beraz, pasaitarrek Europako merkataritza-gunegarrantzitsuenak ezagutzen zituztela82.

Bestalde, Igeldo Anberesen bizitzea pasaitarrek Euro-pako merkataritza-puntu garrantzitsuenekin zuten zuze-neko loturaren isla bada ere, alderantzizko joera aurkez-ten duten datuak ere baditugu, badian ezarri ziren kan-poko merkatarienak, alegia. Zehazki, Thomas Barcotmerkatari ingelesaren kasuaz dihardugu, Orereta etaHondarribiko auzoko gisa agertzen baitzaigu 1528 eta1531 urteetan. Ez dugu dokumentazio askorik hareninguruan, baina biztanle soil bezala agertzeak, eta, bere-ziki, auzotasuna izateak bi hiribilduekin zuen erlazioestuaz hitz egiten digu, azken hori eskuratzeko beha-rrezkoa baitzen hainbat urtetan han bizitzea; eta Calla-bar-en inguruan ikusi ahal izan dugun bezala, baitakaparetasuna eta odol garbitasuna frogatzea. Hareninguruko beste datuek Oarsoaldearekin zuen loturaestua berresten dute, eta bertako bizitzan guztiz gizarte-ratu zela, Catalina Samatet eta Petronila Isasti errenteria-

rrekin ezkondu baitzen. Horrez gain, baliteke LorenzoRota hondarribiarrarekin negozioetan ibiltzea, nahiz etazehazki ez dakigun.

Merkataritza-produktuei dagokienez, orokorreanGipuzkoan ekoizten zen burdinaz gain, kantabriar etaeuskal portuetatik Ebro bailarako eta ipar goi-lautadakoproduktuak ateratzen ziren, artilea eta ardoa bereziki,eta Ingalaterra, Alemania, Flandria eta Frantziako manu-fakturak eta garia inportatu.

Oiartzun bailarako burdinaren esportazioa Oreretasortu aurretik ikusi dugu XIII. mende amaierako kontue-tan, eta XIV. mendeko dokumentazioak emandakodatuek ere hori adierazten digute. Ez da harritzekoa,beraz, Donostiak eremu horrek zuen garrantzia ikustean,inbertsio puntutzat jotzea, eta Errenteria bezalako hiri-bildu batek merkataritzan egin zezakeen lehiaren aurre-an neurriak hartzea. Kontuan hartu behar dugu, gainera,Gaztelako artilearen eta euskal burdinaren esportazioengorakadak nabarmen areagotu zituela euskaldunek ErdiArotik zeramaten garraio-jarduera eta atzerritarrekinzeukaten kontaktua.

I 57

DONOSTIAKO LONJAN SARTZEN ZIREN PRODUKTUETAN UDALBATZAK ZITUEN DIRU SARRERAK (1485) 83

Burdin-kintala 2 Zaiazpiko pieza 1

Altzairu kintala 4 Pastel zorroa 1

Kobre kintala 8 Oihal pieza 1

Eztainu kintala 10 Sufre, bolbora eta kresal kintala 5

Berun kintala 5 Alunbre kintala 8

Piperbeltz kintala 40 Fustan pieza 2

Argizari kintala 15 Fusteda pieza 4

Sebo kintala 15 Gamelote pieza 4

Luma kintala 8 Kumino zorroa 8

Oihal edo zapi fardela 2 Labore kintala 50

Azafrai kintala 40 Azukre kintala 10

Olona 2 Kalamu zakua 5

Artile zakua 10 Urdai edo beste haragi kintala 2

Olio karga 8 Kanpoko ardo karga 6

Erregaliz zorroa 2 Ardo pipa 18

Itsas-aingira lehor karga 20 Ardo upela 9

Legatz edo beste arrai karga 10 Hortzdun iltzeen milakoa 2

Sardiña milarea 2 Beste iltze handien milakoa 2

Alpapa karga 12 Soka kintala 2

Sardinzar milakoa 7 Erretsin edo pez kintala 2

Idi edo behi larrua 2 Alkaterna upela 8

Ardi, aker edo ahari larruak (dozena) 2 Oihal oso pieza 5

Antxume dozena 10 Oihal plegu-laurdena 2

Olio pipa 24 Mahats pasa edo piku pieza 1

Burdina izango da, beraz, inguruetan ekoitzi etaPasaiako portutik ateratzen zen produkturik garrantzi-tsuena. Donostiak eskaintzen duen XII.-XV. mendeetakoinformazioa oinarritzat hartuz, merkataritza jarduerahonetan jazotako aldaketak ikus ditzakegu. XIV.-XV.mendeetatik aurrera, aurretik ikusten genuen luxuzkoproduktuen merkataritzak lehen mailako produktuenhorniketa bilatuko duenari utziko ziola lekua, bolumenhandiko eta dibertsifikatutako merkataritza bati, alegia.Oinarrian, herrialdeen arteko harremanak areagotzeakizango du eragina gorakada horretan, Donostiak hiribil-duan zuen lonjan sartzen ziren produktuen zerrendakondo adierazten duen bezala. Burdina eta artile esporta-zioan, eta gari inportazioan oinarritutako merkataritzahonek Erdi Aroko oinarriak izango ditu 1570eko hamar-kadatik aurrerako krisialdia iritsi arte, beraz. Alabaina,nahiz eta txikia izan, luxuzko merkataritzak ere lekuaizango du, eliteen merkatuari erantzuteko.

Burdina ez zen, ordea, Europara esportatzen zen pro-duktu bakarra. Aitzitik, Pasaia inguruko beste hainbat

salgai ere ateratzen zirela ikus dezakegu, Donostialde-koak, adibidez. 1543ko uztailean, Domingo Arriolaigeldotarrak Hondarribiko auzoko Esteban Casanuevaontzi-maisuarekin egindako hitzarmena dugu horrenadibide. Horren bitartez, Igeldoko harrobietatik aterata-ko hainbat ehotze-harri zati ematen zizkion Domingok,Portugalgo Belem hirian saldu eta hara, Pasaian zegoenEstebanen ontzian, kargatzekoak zirenak. Ez dakiguharri horiek Igeldotik Pasaiarako bidaia nola egin zuten:agian, Orioko edo Donostiako portuetara eraman, etahandik, itsasoz, Pasaiara iritsiko ziren, edo, agian, Igel-dotik gurdiz garraiatuko zituzten Herreraraino, hor itsa-sontzian sartzeko ontziratuta84.

Jakina denez, ondoko hiribilduek izan zezaketenekoizpena merkaturatzeaz gain, barnealdean zeudenbeste hainbaten esportazioa bideratzen zuten itsas por-tuek. Donostiaren kasuan, Flandriara zuzendutakoNafarroa eta, hein txikiagoan, Aragoi zein Errioxako arti-lea ziren bereziki. XVI. mendearen amaieran, 1570-1580 urteetatik aurrera Ingalaterra eta Flandriarekin sor-58 I

Bidebieta ingurutik,Lord John Hay

gotorlekua -ezkerre-an goian- edo

Salinas jauregia jadagerran suntsituta

–erdian ezkerrean-jaso zituen

Hornbrook-ek-.Hornbrook, R. L :

“Distant view ofPassages, and

Renteria from theSan Sebastian Road”

(1836/1840). KoldoMitxelena

Kulturunea.Gipuzkoako Foru

Aldundia.www.albumsiglo19m

endea.net

tutako gatazka politiko-militarrak direla eta, sektorehorrek krisia pairatu zuen; bereziki, gaztelar artilearidagokionez. Baina Donostiak eta hara iristen ziren pro-duktuak itsasoratzeko portuek (Pasaiak, alegia) ez zutenmoldatze prozesu askorik ezagutu. Gaztelatik zetorrenartileak ez baitzuen hortik itsasoratzeko ohitura handi-rik.

Inportatzen zirenen artean, XVII. mendearen hasiera-ko testigantza bat har dezakegu hasierako erreferentzia-tzat. Villalobosek bere txostenean emandako datuen ara-bera, Bretainiako ontziek arrantzarako bideratutakogatza zekarten; Ternuara arrantzatzera zihoazenek,arraia eta balea-koipea; eta bizkaitar meatzariek, aldiz,burdina. Halaber, badiak ontzigintzan zuen garrantziaadierazten du txosten horrek: kantabriar kostaldean egi-ten ziren ontzi guztiak Pasaiara joaten baitziren, horazken ukituak jasotzeko. Eta gune geoestrategiko bezalazuen garrantzia ere islatzen da, hortik zetozen hainbatonurak ikusita: neguan edo eguraldi txarra zenean,ontziak Pasaian ainguratzen zirela, eta Europa iparralde-ko marinel eta itsas gizonek nahiago zutela Pasaia Anda-luzia edo Portugal baino85.

XVI. mendeko datuei dagokienez86, merkataritzareninguruan lehen aipatu ditugunez gain, Ingalaterratikhainbat oihal mota, beruna, sardinak, eztainua etalarruak bezalako produktuak ekartzen ziren. Bristoldik,oihala, baba eta garia. Frantsesek edo Frantziatik ekarri-tako oihala, ardoa, mertzeria, papera, orrazea edo kala-muaz gain, Arroxelako gatza87 eta Bordeletik ekarritakopastela eta garia zeuden. Halaber, bi herrialdeetatiklehortu eta gazitutako arraina zetorren. Irlandatik, berriz,hango uretan egiten zen arrantza jarduerari esker, bereportuetan larrua eta zahagiak itsasoratzen zituzten88.Flandria ere pisu handiko merkatua zen oihalak, argiza-ria eta hainbat manufaktura inportatzeko; Europakogarrantzitsuena. Ondorioz, bertan Europa iparraldekoproduktuak eskuratzeko aukera ere bazegoen.

Penintsulako produktuei dagokienez, Erdi Arotikaurrera azalduko zaizkigun Andaluzia, Galizia eta Por-tugalgo ardoak aipa ditzakegu: Ribadabiako edo Puertode Santa Mariako ardo txuria, besteak beste. Halaber,Galiziatik gaztainak ekartzen ziren. Azkenik, Mediterra-neotik ekarritako produktuen inguruko datuak ere badi-tugu: Martin Bedua mekatariak, adibidez, Levantekoalfonbrak zituen bere etxean89.

Horrez gain, dokumentazioak emandako datu zeha-tzek diote Pasaian fruta bezalako produktuak ere leho-rreratzen zirela, horien artean, Santxo Alkiza hondarribi-tarrak Donibanen 1534. urtean sartutako mahaspasaklekuko.

Produktu horiek batelarien laguntzaz lehorreratu etaitsasoratzen ziren, eta handik, etxeak zituzten kaitxoakaprobetxatuz, barrura sartzen zituzten90. Oreretara etaOiartzunera bideratutako produktuei dagokienez, itsa-sontziak Pasaian ainguratu eta bertatik batel batera bota,

eta beren etxeetara joaten ziren91. Beste batzuetan,ordea, batelak berak eramango zituen badian barrena,helmugara iritsi arte.

Ondorioz, Pasaiako badiak Europako beste hainbatpunturekin zuen harremanak, nahiz eta arrantzarakolekuak izan, produktuak eskuratzeko aukera ematenzuen.

3.2 Arrantza

Gipuzkoako kostaldearen garrantzi ekonomiko eta poli-tikoa XII. mendetik aurrera ikus daiteke. Aurreko mende-etan inguru horretan kokatutako gune eta jarduerenbeherakada edo informazio falta nabaria bada ere, pix-kanaka itsasoaren garrantzia areagotzen duten datuakizango ditugu. Nagusiena Gipuzkoan sortzen diren lehe-nengo hiribilduen kokapena da, guztiak kostaldeanegongo baitira. Arrantzaren garapena islatzen duen datubat argi ikusten da Mutrikuri buruz dugun lehen doku-mentuan (hiribildu gisa sortu baino lehenagokoa, gaine-ra), balea-arrantzaren garrantziaren pisua guztiz finkatu-ta zegoela adierazten baitigu. Halaber, Getariak Donos-tiako probestuari arrantzatzen zuen balearen zati bat I 59

Bilduma partikularra

eman behar ziola ere badakigu. Argi dago, beraz, BeheErdi Aroan itsasoari eta arrantzari lotutako jarduera eko-nomikoek iratzartze prozesu bat bizi izan zutela92.

Pasaiari dagokionez, orain arte portuaren merkatari-tza-jardueretan jarri dugu begirada, baina populazioa-ren gehiengoak arrantza izango zuen ogibide. Lehendatu zehatzak nahiko berandu azaltzen zaizkigu: sarearrantzari buruzkoak 1474. urtean ditugu93. Baina XV.mendearen amaieran itsasoarekin lotutako jarduerekegunean zehar herria oso jende gutxirekin uzten zutelaadierazten zuten, eta “las gentes del logar del Pasaje sertrabajadores e andar los vnos a pescar e los otros ha afa-nar a ganar sus propias e myserables mantenençias”adierazten zen94. Halaber, XVI. mendearen hasierakodatuek ere sanpedrotar gehienak itsasoarekin zuzeneanerlazionatutako lanbideetan zihardutela diote, bai arran-tzan, baita marinel gisa ere.

Itsas jardueren garrantzia Bizkaia eta Gipuzkoakomarinel, pilotu eta itsas maisuen inguruan 1575 urteanegin zen erroldak adierazten digu, horren araberaGipuzkoan zeuden 1.850 marineletatik 300 pasaitarrakbaitziren. Alegia, Donostiaren atzetik Gipuzkoakopopulazio guneen artean gehien zituena.

San Pedron arrantzak zuen pisuaren adierazgarri,ordea, Donostiako San Pedro arrantzaleen kofradiakbertan zuen eraginean dugu. Erdi Aroan sortua, hiribil-duko arrantzaleak biltzen zituen, egitura instituzionali-zatu bat zuen, eta elkar lagundu eta lanbidearen inguru-ko hainbat arlo erregulatzeko sortu zen. XV. mendearenamaieran Donostiak bizi izandako testuinguru korapila-tsuan, kofradia honek, Santa Katalinakoarekin batera,udalbatzan ustez zuen berebiziko eragina zela eta, erre-ge-erregina katolikoek berregituratu egin zuten, helburuadeitsu eta elizkoia emanez. Badirudi orduan SanPedroko arrantzaleek horren eraginetik alde egitekoaprobetxatu zutela, nahiz eta batzuk oraindik kide izan.Beraz, arrantza eguneroko bizitzaren jarduerarik nabar-menetakoa zen Pasaian, elizaren izenpekoak ere ondoadierazten duen bezala.

Arrantza bezalako jarduera batek ez zien zuzenekoelikagaia bakarrik ematen kostaldeko guneei, halakoproduktuekin zuten lehen mailako harremanak sobera-kinak sortu baitzituen, eta, ondorioz, ondoko hiribildueta barne aldeko populazio guneak hornitzeko aukerasortu zen: merkataritza eta garraio jardueren garapena,alegia. XV. mendetik aurrerako egoera ekonomikoakeraldaketa hori bultzatuko du, gainera, eta kantabriarkostaldetik badiara etorritako populazioak zerikusi han-dia izango du horretan ere; besteak beste, arrainarenkontserbazioan oinarrizko produktua zen gatzaren ustia-ketan eta merkaturatzearen inguruan zuten ohitura delaeta.

Esteban Ezpela eta Nicolas de la Torre sanjuandarreketa Martin Isasti eta Martin Noblezia sanpedrotarrekemandako datuen arabera, arrantza urte guztian egiten

zen 1599an. Garrantzitsu eta ugariena legatzaren arran-tza zen, eta urtarriletik apirila erdialdera arte irautenzuen. Garai berean, bisigua, txitxarroa, alpapa, perloibeltzak eta itsas aingirak ere arrantzatzen ziren. Maia-tza-uztaila artean, berriz, lamoteak, arraiak, otarrainak,sardinak, mihi-arrain edo barbarinak. Azkenik, abuztuaeta abendua artean atuna, itsas aingira eta andeja arran-tzatzen ziren, aurretik aipatu ditugun legatza eta sardi-narekin batera.

Sardina eta itsas aingira lehorretik gertu arrantzatzenziren, galeoi, txalupa eta pinaza bezalako tamaina txiki-ko ontzietan, eta sare edo amu eta soka bitartez. Batzue-tan, gizon bat eta mutiko batzuk baino ez ziren eskifaiaosatzen zutenak. Bisigu, atun eta legatzetara joateko,aldiz, urrunago joaten ziren. Horretarako, tamaina han-diagoko itsasontziak behar ziren, eta, dokumentazioa-ren arabera, baita norbanakoenak ziren ontzi txikiagoakere. Kasu horietan, ontzi bakoitzeko 10-15 gizon joatenziren, nahiz eta jende kopuru altuagoa joanez gerohobeto arrantzatzen zela adierazi. Normalean, udakoarrantzuek jende gutxiago eskatzen zuten negukoekbaino, eta kapitainek mantenurako beharrezkoa zirenharagia, sagardoa, ardoa eta piperbeltza eramaten zituz-ten; ogia, berriz, marinelek berek.

Arrantzatzen zen arrain fresko gehiena zuzeneansaldu egiten bazen ere, espezie batzuk beste erabilpenbatzuk zituzten. Bisigua, adibidez, eskabetxean prestatuondoren Iruñea, Burgos, Valladolid eta Medina delCampora eramaten zen. Alpapak, aldiz, otsaila-martxoainguruan lehortu egiten ziren, eta aipatutako lekuetaragarraiatzen, han saltzeko asmoz. Teknika hori oso apro-posa zen epe ertain-luzera, urte guztian kontserbatzeabermatzen baitzuen, eta, ondorioz, produktuak hainbatlekutara eraman zitezkeen. Alegia, urrutiagoko merkata-ritzara bideratuta zeuden. 60 I

Beraz, Donibane eta San Pedroko herriak hornitzeazaparte, arrantzatutakoa beste hainbat lekutara bidaltzenzela ikus dezakegu, gertuago zeuden Donostiara, Oiar-tzunera eta Oreretara ez ezik. Azken horietara arrainfreskoa eramaten bazen ere, batzuetan lehortutakoa edogazitutakoa izaten zen. Badian sartu ondoren, Doniba-nen lehorreratu eta lehortu egiten zen, ondoren lekuhorietara eramateko95. Lehortze hori arrainei tripak ken-duz eta kanpoan makila eta taula batzuetan jarriz egitenzen, eta baliteke bereziki Irlandatik eta geografia puntuurrunetatik zetozen produktuei aplikatzea96. Martin San-txez Villaviciosak, adibidez, Irlandara “marchante” gisazihoala adierazten zuen. Baliteke hitz horrek, arrantza-rekin batera, zer-nolako kontserbazio teknika erabiltzenzuten adieraztea, arrain lehorrari “merchante” izenaematen baitzitzaion97.

Teknika hori oso hedatuta zegoen XV. mendearenamaierarako, Donostiako 1489ko ordenantzek oso neu-rri esanguratsua xedatu baitzuten horren inguruan: udal-batzaren baimenik gabe, arrainak lehortu eta “trecheria”egitea debekatu baitzuten. Halako teknikak kanpokomerkatu baterako eskariari bideratuta zeudela kontuanizanda, oso ulergarria da hiribilduak neurri hori ezar-tzea. Oinarrian, lehortzen zen arraina beste leku batzue-tara bidaltzeak berak zituen arrain beharrak areagotukobailituzke, hiribilduek lehenesten zuten horniketarenhelburua kolokan jarriz. Ondorioz, Villaviciosaren adibi-deak arrainaren merkaturatzea bilatuko luke, eta jardue-ra honek zuen garrantzia islatu98.

Orokorrean, itsasotik bueltan, marinel bakoitzak bereotarretik arrantzatutakoa zergetatik libre zegoen eta berekontsumorako zen. Hala ere, arrainaren banaketa horre-tan hainbat maila zeuden: Donibanen, bajeleko jabearieta ontzia gidatzen zuenari 3 marineli zegokiena ematenzitzaion.

Beste jarduerek bezala, arrantzak ere zeharkako lanbi-deak sortzen zituen. Besteak beste saltzaileak, batelariak,arrain lehortzaileak, saregileak, amulariak eta baita arrai-na garraiatzeko mandalariak ere. Salmentari dagokionez,Pasaiako alde batetik bestera egiten zela badakigu, etabaita Donibanek ere Donostiari egiten ziola. Azken bate-an, hiribilduak oso merkatu interesgarria ziren pasaita-rrentzat, horien garrantzia eta beharra zela eta. Salmentajarduera hau gutxienez XV. mendearen erdialdetik ema-ten zela badakigu, eta, gainera, berebiziko pisua zuela:Donostiako 1489ko 113. ordenantzak Donibanetik zeto-rren arrainaren salmenta arautzen baitzuen, eta, beraz,pasaitar jatorria zuen arrainak hiribilduaren horniketanzuen garrantzia adierazten digu.

Bestalde, badian arrantzatzeaz gain, haien jardueraitsas barnean ere egiten zutela badakigu. 1564. urtekoauzi batek sanpedrotarrak honako lekuetara joaten zire-la adierazten digu:

“la Basiera, que es vna legoa poco más o menos delPasaje, y a Dabantluport, que es tres legoas del Pasaje, ya la Veyrina que es çinco legoas del Pasaje, y al Escotey el Alto de Harroca que está ocho o nuebe legoas delPasaje y al Canto…”99.

XVI. mendeko itsasontzietako eskifaiek kostaldeko etaurrunagoko herrien arteko erlazioaz hitz egiten digute;halaber, mende horretan halako loturen isla adieraztendizkiguten beste datu batzuk ditugu. 1579ko azaroan,Pasaiako arrantzale batzuk kexu ziren Mutriku, Bermeo,Mundaka eta beste hainbat lekutan harrapatutako arrai-nak saltzen uzten ez zietelako, merkeegi saldu eta kon-petentzia latza ziren aitzakiapean. Hau da, Pasaian ezezik euskal kostaldean zehar saltzen zituztela beren pro-duktuak100. Arazo horiek, ordea, ez ziren berriak. 1509.urterako Lekeitioko udalbatzak, bertako arrantzaleen I 61

Garai batean ez zenurrenera joan behararrantza ugari etaaberatsa topatzeko.Gaur, bolakareninguruan egiten denarrantza denborapa-sa baino ez da.Pasaiako PortukoAgintaritzarenArgazki Artxiboa.

kofradiak eskatuta, kanpotarrei arrainaren salmentamugatzen baitzien, tartean Pasaiako arrantzaleei101.

Baina horiek kostaldeko eta bereziki Bizkaiko herriekinzeukaten harreman estuaren inguruko datu adierazgarrie-na bigarren dokumentu batek ematen digu. Hain zuzenere, Donibane eta San Pedroko hainbat arrantzalek,Pasaiako beste guztien izenean, Mundakako bizilagune-kin bisigutara joateko 1606 urteko hitzarmenak102. Ber-tan, pasaitarrek Garizuma baino 2-3 bat aste ondoren artearrantzatutako bixigua emango zieten, beste inori emanedo saldu gabe. Ez dirudi hitzarmen hori ezohikoa zenik;aitzitik, dokumentuak aditzera ematen duenez, munda-karrek ondo ezagutzen zituzten pasaitarren dohainak:“porque los dichos Domingo del Encinal y consortes ansido en muchos años y son pescadores y sauen de suvalor y preçio”. Ez dugu ahaztu behar bixiguarena, lega-tza eta atunarenarekin batera, urtean zehar izaten zenarrantzurik nagusietako bat zela, eta, beraz, badiakoarrantzaleen trebetasunaren adibide oso argia da.

Baina arrantza arloa liburu honetan aditzera emannahi dugun ideiaren beste alderdi baten isla ere bada:kostaldeko herrien populazioaren dinamismoarena eta,bereziki, Pasaiako biztanleek historian zehar erakutsita-ko mugikortasunarena. Eta joera hori alturako arrantzanikusi dezakegu, balea eta bakailao arrantzura joatekogero eta urrutiago zeuden lekuetara joan behar izan bai-tzuten. Baleak harrapatzeko, Asturias edo Galiziara;

bakailaotarako, berriz, Irlandara. Urruntasun hori XVI.mendearen erditik aurrera areagotuko da, itsasoz bestealdera joko baitute: Ternuara103.

Erdi Aroan oinarritutako balea-arrantza kostaldetikgertu egiten zen. Urteak igaro ahala, ordea, ugaztunhoriek euskal kostaldean geroz eta urriago zirenez, mari-nelek urrunago joan behar izan zuten. Halaber, Europaatlantikoko merkatariza-sarebidean sartzeak ere arran-tzaren inguruko informazio gehiago emango zien eus-kaldunei, eta Irlandako arrantzaren oinarrietako bat izanzitekeen. Azken hori, gutxienez, XIV. mendetik zetorren,eta, XVI. mendearen hasierarako, Oarsoaldeko biztanle-ek, beste hainbat euskaldunekin batera, oso ondo ezagu-tzen zuten. 1534. urtean egin zen erroldan, adibidez,han zeuden Gipuzkoan matrikulatutako ontzien %20;Donostia, Hondarribia, Donibane, San Pedro eta Lezo-koak ziren 15 ontzi, alegia.

Irlandako arrantza bertako mendebal eta hego-mende-baldean egiten zen bereziki, eta bakailaoaz gain legatza,itsas aingira, sardinak eta sardinzarrak harrapatzen ziren.Kanpainak ekain-uztailetik azaro-abendura arte irautenzuen. Anton Lizarraga, adibidez, bere ontzia IrlandakoAra herrira joateko prestatzen ari zen 1556. urteko uztai-lean, arrain eta sardinzarraren arrantzura joateko.

Orokorrean, alturako arrantzak prestakuntza handia-goa eta zehatzagoa eskatzen zuen: gizon gehiago, itsa-62 I

Didier Petit deMeurville (1858).Koldo Mitxelena


Aldundia.www.albumsiglo19m

endea.net

sontzi hobeak eta, Pasaiatik urruti zeuden lekuetara joanbehar zutenez, itsasoan denbora gehiago igarotzean,produktuen hornikuntza handiagoa.

Martin Santxez Villaviciosak 1536 urtean Irlandakoarrantzura joateko egindako bidaian, adibidez, 120 tona-ko nao bat eraman zuen, jarduera horretarako berezikiprestatua zegoena104. Besteak beste, arrantzarako beha-rrezkoak ziren 5 galeoi zeramatzan, horietatik bat berea.Hara joan baino lehen, ordea, Arroxelan ainguratu ziren,arrantzarako behar zuten gatzaz eta ogiz hornitzera.

Baina garrantzitsuena marinelen inguruko datuak dire-la uste dugu. Egile batzuen arabera, Irlandako 1534. urte-ko datuak kontuan hartuta, Galiziara balea-arrantzarajoatearekin batera, jarduera horrek itsasbazterreko arran-tzari Pasaiako eskulan ugari kenduko zion. Baina Villavi-ciosaren kasuak datu berriak ematen dizkigu. Martinekberarekin beste 55-56 gizon zeramatzala adierazten zue-nean, suposa daitekeenaren kontra gehienak ez baitzirenpasaitarrak: Donibaneko 14-15 pertsonarekin batera, 8lekeitiar, Eako 20 gizon eta gazte, eta Frantziako (Iparral-dekoak, suposatzen dugu) beste 5 gizon baitzituen. Ale-gia, bizkaitarrek eskifaiaren %50 inguru osatzen zuten.

1530eko testigantza batzuek ere frantziarrek Doniba-nerekin zuten erlazioaz hitz egiten digute. Orduan,Sabat Laborda capbretondarrak Donibanen 8 urtezmorroi bezala ibili zela adierazten zuen, eta handik irten

ondoren, itsasoan zehar ontzi kanpotarrekin 20 urtezibili zela. Eta antzerako datuak ematen zituen leku bere-ko auzotar zen Bernart Amugruek urte berean. Lekukohoriek aditzera ematen dutenaren arabera, l6-17 baturterekin hasi ziren Donibanen lanean, 5-8 urteanmorroi moduan lan eginez. Ondoren, beste itsasontzie-tan sartzen ziren marinel gisa, bai pasaitarrak, bai kan-potarrak izan.

Horrek ontzien eskifaien inguruan izan ditzakegunaurreiritziak aldatzen ditu. Alegia, halako jardueragarrantzitsua zuten herriek inguruetako jendea ez ezikbeste probintzia edo herrialdetako pertsona ugari erabil-tzen zituzten lanerako; are gehiago, emigrazio-immigra-zio lekualdatze hori herri eta koroen gaindiko mugezharatagokoa zenean. Martin Santxezen kasuan marinelenerdiak bizkaitarrak izatea ezohiko gauza dirudi, bainaprobintzietako kostaldeko herrien arteko loturen adibideoso argia da. Eta orain aipatu ditugunak adibide hori txikiuzten dute, Europako kostaldean kokatutako populazioa-ren mugikortasunaren ideia adierazten baitute.

Halako gertaera baten oinarria portuen garrantzian etadinamismoan ikusi behar dugu. Alegia, leku askotakoontzi eta jendea igarotzen zela. Eta Pasaia ez da inolazere salbuespena; aitzitik, oso adibide ona dela ustedugu, ekonomikoki zuen garrantzia dela eta. Ondorioz,oso normala litzateke itsas jarduerak ezagutzen ari zirengarapenaren ondorioz eskulan beharra areagotzea.Hala, inguruko populazio guneek eman ezin zezakete-na, hara iristen ziren hainbat herrialdetako marinelekbeteko zuten.

XVI. mendearen erditik aurrera, Irlandako arrantzamantendu bazen ere, Ternua izan zen balea eta bakaila-oa harrapatzeko leku nagusia. Hasierako bidaiak1520ko hamarkadan kokatu badaitezke ere, Frantzia etaGaztelaren arteko gerra egoerak bi hamarkada inguruatzeratu zuen horren ustiaketa. Hasiera batean, aipatuta-ko bi animaliak harrapatzeko jarduera bazen, 1550etikaurrera bakoitzerako bidaia ezberdinak antolatzen zire-la ikus dezakegu. 1557. urtean, adibidez, Ternuakoarrantzarako 4 nao handi prestatzen ari ziren, eta bestehorrenbeste 1571n.

Pixkanaka, Ternuako jarduera bakailaotara zuzenduzen, eta 1560tik aurrera oso diru iturri garrantzitsuabihurtu zen. 1601. urtean San Pedroko udalbatzak,auzokoek eta elizako poltsa-zainek Martin Nobleziakapitain sanpedrotarraren eta beste hainbaten aurkaizandako auziaren zergatiak hala adierazten du. Alegia,kapitain sanpedrotarren agindupean Ternuan, Irlandaneta beste lekuetan arrantzatzen zutenek San Pedroko eli-zari ordaindu beharreko arrantzatutako soldataren here-na ordaindu nahi ez ziotelako.

Halaber, jarduera horren garrantzia probintzia osoanzehar dauden hainbat adibidetan ikus daiteke. Bainakasu honetan, gero eta tona handiagoko ontziak erabil-tzen hasi zirenez, Pasaia erreferentzia bihurtu zen irtee- I 63

ra puntu bezala. 1534an, adibidez, Ternuara zihoanOrioko itsasontzi bat Pasaiatik atera zen105. Orokorrean,bai Ternuako eta baita Irlandako arrantzuetan badiakizan zuen garrantzia hainbat adibidetan ikus dezakegu.Catalina Goizueta andreak eta bere seme Luis Aranburudonostiarrak Zumaia eta Orioko auzoko zen FranciscoElorriagarekin pleit hitzarmena egin zuten, azken horrekTernuara bidaiatzeko beharrezkoa zuen ontzia Pasaianpresta zezan. Kasu honetan Pasaiaz kanpoko pertsonakikusi baditugu ere, pasaitarrek ere hartu zuten partenegozio honetan, beste gipuzkoarrekin hitzarmenak egi-nez. Domingo Noblezia kapitain sanpedrotarrak, adibi-dez, Juan Lopez Jausoro mutrikuarrarekin obligaziogutuna sinatu zuen. Horren bidez badakigu Jausorok290 dukat mailegatu zizkiola, Domingok bakailaoarrantzarako Ternuarako prestatzen ari zen ontzia prestizateko106.

Halaber, XVI. mendearen hasieran Ondarroako LopeIbañez Renteriak eta Juan Santos Mugertzak salaketajarri zuten Amador Cotillos sanpedrotarraren eta MartinZuri Zubieta oreretarraren aurka. Zehazki, Irlandakoarrantzurako ontzi bat pleitatzeko mailegatutako diruaitzuli ez zietelako107.

Balea-arrantzari dagokionez, euskal kostaldean ErdiAroaren amaieratik aurrera jazotako beheraka dela eta,euskaldunak Asturiasera eta bereziki Galiziara jo zuten,Anton Igeldok 1528an adierazten zuen bezala. Jarduerahori nahiko konplexua zen: animalia ikusi orduko,talaiariak abisua ematen zien arrantzaleei, eta horiekgaleoi, txalupa eta pinaza bezalako ontzi txikietan irte-ten ziren ugaztunaren bila. Arpoia lehenengo sartzenzionak arrantzan lagunduko zioten beste itsasontziakhautatzeko aukera zuen, eta, beraz, borroka latzak egon

zitezkeen horrenbeste onura suposatzen zituen arrantzazela eta. Arrantzatu ondoren, zatiak banatu egiten zirenmodu hierarkiakoan. Balearen haragia upeletan sartzenzen, kontserban; gantzak, berriz, erabilera ugari zituenurtu ondoren: argiteri edo oihal eta manufakturetan era-biltzeko, besteak beste.

Horren garrantzia eta eskasia adierazten duten hain-bat adibide daude. Batetik, balearen arrantzua zeharka-ko jarduera bat bezala aurkezten dizkigutenak. Askotanez baitzuen haien agerpena talaian zegoen zaindariakjakinarazten, itsasoan sardinetan zebiltzan arrantzaleakbaizik. Bestalde, 1539. urtean, pasaitarrak badia pareanazaldu zen balea arrantzatzera joan zirenean, animaliazegoen lekura iritsi orduko Donostiako 14 galeoirekinegin zuten topo, eta ordurako azken horiek arrantzatuazuten. Halaber, Donostiak Pasaiako portuaren inguruanizandako liskarren artean balea-arrantzarekin lotutakoakere badaude: sanjuandarrek zioten harrapatzen zutenanimaliari haiek atera behar ziotela probetxua, Donos-tian saldu baino lehen; hiribilduak zioen, aldiz, arran-tzatu orduko hara eraman behar zutela108.

Azken adibideek balea-kopurua gutxitu zela badioteere, badakigu XVI. mendean zehar jarduera honek gurekostaldean eta Pasaiako bokaletik ez oso urrun jarraitzenzuela. Eta 1520eko eta 1530eko hamarkadetan arran-tzatutakoen hainbat adibide ditugu, nahiz eta asko ezizan. Sardinaren arrantzuan zeuden lehen aipatutakomarinelen kasua aipa dezakegu horren adierazle,beraiekin batera balea harrapatzeko tresneria ontzira-tzen baitzuten. Alegia, halako animalia batekin topo egi-teko aukera ikusten zutela nolabait. Ustiapenarekinegindako informazio zehatz askorik ez dugu, bainaoraindik XVI. mendearen amaieran horren ezohikoa64 I


Argazki Artxiboa.

zelako daturen bat badugu. 1579an Maria GomezBedua sanjuandarrari egin zitzaion bahituran, balea-gantza urtzeko hiru galdara handi eta beste txiki bat bai-tzeuden ondasunen artean. Halaber, bere upeldegian,gantzez beteriko 13 upel aipatzen ziren. Alegia, balea-arrantzak ematen zituen onuretan parte-hartze eta azpie-gitura bat bazuela109.

3.3 Nekazaritza eta baso ustiapena

Betidanik jarri izan da kantabriar isurialdeko euskal pro-bintziek historian zehar pairatu zuten gari eta laboreeskasia merkataritzaren oinarrietako bat bezala. Horreketa lehorreko komunikabideen egoera kaxkarrak, faltaziren lehen mailako produktuak itsasotik ekartzea bide-ratu zuen, askoz merkeagoa baitzen hortik ekartzeabarrutik lortzea baino. Ondorioz, Andaluzia edo Fran-tzia izango dira labore inportazioaren iturri.

Aurreko lerroetan, San Pedroren egituraketa eta anto-lakuntza aztertzerakoan, nekazaritzaren garrantzia eska-sa aipatu dugu. Baina, hala ere, onartu beharra dago ber-tako biztanleek aktibitate horretan zihardutela; haienoinarrizko beharrak asetzeko, behinik behin. XV. men-dearen amaierako auziek hainbat motatako zuhaitzakzeudela adierazten digute: udareondoak, sagarrondoaketa, oro har, baratzeak eta sagardiak.

Gainera, XII. mendearen erdialdetik aurrera, Pasaiatikgertu, Altza eta Mirakruzgaina inguruetan, areagotu eginzen nekazaritza-ustiapena, ziurrenik Donostia inguruankokatzen ari zen populazioaren eraginez, baina baita,pixkanaka, Gipuzkoako kostaldeak bizi zuen bultzadazela eta. Ondorioz, abeltzaintzaz bizi ziren bertako biz-

tanle batzuek hasiera eman zioten haranetako jaitsieraprozesuari, erdi-mailan edo ibai eta itsasotik gertu zeu-den lurretan kokatuz, nekazaritzarako aproposagoakzirenetan, alegia. Garapen horrek, ordea, alde nabarmenbat izango du Pasaiarekin, badiako bokalean kokatutakokomunitateek ez baitute XIV. mendearen amaiera arteberen bultzada izango, eta, gainera, hori itsasoari lotuta-ko jardueretan oinarrituko da.

Nekazaritzaren garapenaren testuinguru horretan,baliteke Donostia sortu ondorengo lehenengo mende etaerdi edo bi mendeetan zehar, Altzan egin zuten bezalaeta Engomeztarren kasuak ondo adierazten duen bezala,donostiar oligarkiak Herrera inguruak aprobetxatzea lurinbertsioak egiteko, XVI. mendean joera hori argia izanbaitzen. Hala, Herrera inguruetara iristea hedapen pro-zesu baten ondorioa izango zen: Ulia-Mirakruz gaina,Altza, Herrera. Baina esan dugun bezala, badiako boka-leak ez zuen nekazaritzarako egoera aproposik eskain-tzen. Hala, dokumentazioak Herrera eta horren ingurue-tan (Gomistegi, Martinbono, Trintxer) espazioaren bana-keta edo partikularizazio sakonagoa erakusten du, bainaSan Pedron ez dugu halakorik ikusten. Ondorioz, horre-tan oinarrituz, nekazaritza-ustiapena urria dela baderi-tzogu, dokumentazioak halako baieztapen bat egitenlaguntzen digu, Pasaiarekin lotutako nekazaritza-datuakoso eskasak baitira.

a. Sagardiak

Lehenik, sagardien inguruan hitz egin beharko genuke.Dokumentazioan behin eta berriz azaltzen den zuhaitzabaita. Europa mailan eman zen testuinguruarekin bat,XIV. mendetik sagardoak Gipuzkoa mailan zuen garran-tzia argia da, orduan baititugu Tolosa eta Segura bezala-ko hiribilduek idatzitako lehenengo ordenantzak, hiribil-du barneko auzokoek ekoitzitako sagardoaren merkatu-ratzea lehenesten zutenak. Ezin baitugu ahaztu hiribil- I 65

Torrea desmontatueta gero, harriakdenbora luzezSalbion pilatuzituzten. Irudikoakote? Bilduma parti-kularra.

dua zentraltasun puntu bat zela politika aldetik bainabaita ekonomia aldetik ere, inguruetako merkataritza-puntu bihurtu eta, batzuetan, jarduera hau populaziogune bat hiribildu maila emateko arrazoietariko bat bai-tzen. Gainera, xedapen horiekin hiribilduak bere ekoiz-pen propioa kontsumitzera behartzen zuen, kanpotik etainguruetatik etor zitezkeen beste produktuen kontrolikgabeko sarrera saihestuz. XV. mendean ere, hiribildukobiztanleen aldeko neurriak eman ziren Donostian. Batezere, bertako ekoizpena inguruetako lurrek egiten zute-netik gainesteko.

Hala, 1489an, aurreko urteetatik zetozen arazo etaeztabaidei amaiera emateko asmoz, Donostiako udalba-tzak hiribilduaren aldeko neurri batzuk eman zitueninguruko auzo edo populazio guneen kaltean; Pasaia,Ibaeta, Igeldo eta Artigen kaltean, alegia. Hain zuzenere, orduan idatzi eta onartutako ordenantzetako 134,143 eta 144 puntuek ardo eta sagardoaren salneurriakizan behar zuten, hiribilduan ezartzen zirenak.

Bestalde, hiribilduak Altza eta Pasaiako biztanleenartean sagardo salmenta eman zedin onartzen bazuen,edota ontziak eta sagardo propioak zituzten pasaitarreihornitze propioa onartzen bazien, inguruko populazioguneei debekatu egiten zien hiribildura sagardoak eka-rri, upeleratu eta saltzea; betiere, harresi barruan biziziren auzokoek egin baino lehenago. Horrek lehentasu-na ematen zien hiribildu inguruan sagardiak eta dolare-ak zituztenei, baina baita Altza, Ibaeta, Artiga edo Pasaiainguruan sagardiak izan eta Donostia barruan bizi zire-nei ere. Ondorioz, suposa dezakegu Altzarekin sinatuta-ko hitzarmena donostiar oligarkiek inguru horietan egi-ten zuten inbertsioaren isla izatea; ezin baitugu ahaztuaskotan ondasun horiek maiztertzan zituztela.

Aipatu dugunez, sagardoak ohiko bizitzan zuengarrantzia berebizikoa zen, edateko ur ona ez baitzego-

en zabalduta, eta are txikiagoa zen populazio kontzen-trazio handia zuten guneetan. Baina haren garrantziaaskoz nabarmenagoa zen itsas portuetan, eta, bereziki,itsasoarekin lotutako aktibitate ekonomiko indartsuazutenetan. Ezin baitugu ahaztu sagardoa, laranja etalimoia bezalako zitrikoekin batera, oso garrantzitsuazela tuberkulosia ekiditeko; hau da, marinelek pairatzenzuten gaixotasun nabarmenetako bat saihesteko. Eta zeresanik ez, itsasoarekin lotutako jarduera horiek etxetikkanpo geroz eta denbora gehiago egotea eskatzen bazu-ten.

Herrera, Gomistegi, Martinbono, Trintxer edo Samatetbasetxe eta etxeen lurretan, Molinaon eta Altzan beza-la110, sagastien ustiapena izan zen aktibitate nagusia,eta geofisikoki San Pedrok baino lur zabalera handiagoaizatea egongo zen, horren oinarrian. Baina dokumenta-zioak aditzera ematen digunaren arabera, azken horre-tan bizi ziren pertsona eta familiek ere sagastiak zituztenberen lurretan, Donibanekoekin batera, eta etxe asko-tan, berriz, dolare eta upategiak.

1586an, Errenteriak jarritako eragozpenen aurrean,Donibaneren alegazioek argi uzten dute zer-nolakogarrantzia zuen sagardoak eta zer-nolako eragozpenakzeuden bere horniketa eskasian111. Hain zuzen ere,hainbesteko merkataritza trafikoa zuen portu batean,sagardoak berebiziko garrantzia zuen, itsasontziei etahautetatik eratorritako populazio kopuru altuari hornike-ta aproposa emateko garaian.

Errenteriak jarritako eragozpen horiek hiribilduek XIV.mendetik aurrera egin zituzten ordenantzetan zutenoinarria, haien interesa eta haien harresi barneko bizila-gunena defendatu behar baitzuten, nahiz eta askotansagardi, dolare eta sagardoak hortik kanpo egon. Beraz,haien merkatu-zentralitatea ez galtzeko aukera zen hiri-bilduentzat. Hala, herrixkek edo haien gain zeuden66 I


Argazki Artxiboa.

populazio guneek barne-produkzioa amaitu arte itxaronbehar zuten beren sagardoak saldu ahal izateko. EtaDonibanek edo San Pedrok halako zerbait ekiditea lor-tzen bazuten, aurrekari arriskutsua izan zitekeen barnesagardoen ekoizpena gainesten zuen hiribilduarentzat.Baina baita badiako hiribildua zen Oreretarentzat ere.

Orduko auzian Donibanek inguruko sagardoen kalita-te eskasa eta salneurriak zirela eta, Iparraldetik (Getaria,Bidarte), Bizkaitik edo Asturiasetik112 ekartzen zuen.Sanjuandarrek argi uzten zuten sagardoaren ingurukoekoizpenean izaten zen irregulartasunetako bat: inguru-ko sagardoei ura botatzen zitzaiela eta garestiagoak zire-la.

Donostia eta badiako hiribilduen artean ere izatenziren liskarrak. 1556. urtean, Donostiako udalbatzakoofizialek aldian aldiko bisita egiten ari zirela, sagardoa-ren inguruan hainbat irregulartasun ikusi zituzten. Hainzuzen ere, egun horietan Donostiako sagardoen ugarita-suna argudiatuz, Martin Larritain sanpedrotarrak orde-nantzen aurka jo zuelako, Oreretatik itsasoz pinaza etabajeletan Oiartzun eta Errenteriako hainbat sagardo upelekarriz, Anton Lizarraga pasaitarraren ontzian kargatze-ko asmoz.

Bestalde, sagardoaren merkaturatzeak berebiziko dirusarrera ekarriko luke komunitate horientzat. Eta hala ikus

daiteke halako produktuan XVI. eta XVII. mendeenhasieran ere, sisa zerga aplikatzen denean. Donibanera-ko, 1528 eta 1616 urtean ezarri zen, eta San Pedrorako,berriz, 1560an113.

XVI. mendean sagardien ustiaketak garapena ezagutu-ko du Pasaian. 1450ean Donostia eta Altzak sagardohorniketaren inguruan sinatutako kontratuak San Pedronhasieran halako produkturik ez zegoela adierazten badu,XVII. mendearen hasieran horren inguruan hainbat tira-bira egon ziren. XVI. mendean sagardo eskariak nabar-men gora egin zuen Pasaia aldean, jatorrian badianontziratu, lehorreratu eta egonaldi luzeetan egoten zirenarrantzale, merkatari, garraiolari eta bereziki soldaduenbeharrak ase behar baitziren114. Ondorioz, inguruetankokatutako hainbat familiak negozio horretan inbertitu-ko zuten.

1618an Errege Kantzilertzak emandako epai batekberen mantenurako sagardoa ekartzeko askatasunaeman zien sanpedrotarrei, ez ordea salmentarako. Horiegiteko, bertako produkzioa amaitu behar zen. Bertakobiztanleek, baina, bertan ekoiztutako sagardoa bazego-en ere, edozein lekutako sagardoa eta beste hainbatmantenu sartzeko askatasuna zutela zioten; bai barnekokontsumora begira, baina baita saltzeko ere. Hori argu-diatzeko, Donibanek Oreretarekin 30 urte lehenagoargudiatu bezala, kalitatean eta salneurrian jarri zuen I 67

Andonaegi armado-reak Trintxer baserriabota eta etxebizitzadotore bat altxatuzuen. Bere emazteak,baina, ez zuen gusto-ko izan eraikinberria. Ondorioz,Andonaegik bereizena eramaten duenauzokoen haurrokurteotan “palacio”bezala deitzengenuena eraiki zuen.Argazkian bi eraiki-nak ikus daitezke:egungo musika-esko-la, eta bere atzean,apalago, baserrizaharraren lekuahartu zuen eta bere-hala birrindua izanzen etxea. JosetxoDominguezi eskertunahi dizkiogu eman-dako argibideak.Pasaiako PortukoAgintaritzarenArgazki Artxiboa.

bere alegatuen oinarria; txarrak eta garestiak zirela, ale-gia. Haien jarduna oinarritzeko, horniketa libreareninguruan lortu zuten errege betearazlea jartzen zuten,nahiz eta bertan sagardoa zehazki ez aipatu: “la qualaunque expresamente no ablaua en sidra, vastaua queablaria en vino y demas vastimentos para que de ellaestuiese comprendido y determinado”115. Auziarenondorioz, ordea, 1621eko akordioa egingo da. Bertan,Trintxer, Zamatete, Azkue eta Illunbe baserriek lehenta-suna lortuko dute sagardoaren salmentan, kanpotikzetorren eta jendeak erosten zuen sagardoaren aurrean.Argi dago, beraz, hainbat familiak eginiko lur inbertsioanorantz bideratu zuten, eta baita, hainbatetan adierazibezala, zein lekutan zegoen halako ekoizpena egitekoaukera.

Sagardiak, beraz, nekazaritza-ustiapenik garrantzi-tsuenak izango dira, haien inguruan sortutako liskarrek(bai udalbatza eta populazio guneen artekoek, bai fami-lia eta bizilagunen artekoek) eta jabetza askok dolareeta upeldegiak izatea ongi islatzen duten bezala. Hala-ber, horren adierazle zuzena da, ondasunen artean lurkopuru altu batek sagardiei erreferentzia egitea116. Adi-bide gisa, Marota Arizabalo sanpedrotarraren 1603kotestamentua jar dezakegu: batetik, bere bigarren sena-rraren bilobei urtean egiten zen sagardotik 2 zahagiuzten zizkien; bere lehenengo senarrarekin izandakoSan Juan Sabaña semeari, aldiz, bi sagardo pipa utzizizkion. Bestetik, Marta Londres bere alabari Pedro Lon-

dresena izandako sagardi bat ematen zion, Kanpitxoizeneko lekuan beste sagardi batzuekin muga egitenzuena; eta sagardi horretatik urteko bota bat MaríaPerez Sabaña alabari emateko agintzen zion Martari.Azkenik, bere San Pedroko etxean upategi bat zuela ereaipa dezakegu117.

b. Baratzeak, lurrak eta egurra

Sagardiez gain, pasaitarrek beren lurrak baratzeak erei-teko erabiltzen zituzten, elikagai, barazki eta hainbatfruta arbola landatzeko. XV. mendearen amaieko SanPedro eta Donostiaren arteko auziak ere nahiko infor-mazio ematen du ikuspegi honetatik. Badirudi, ordea,ondorengo mendeko datuak kontuan izanda, orduanikus daitezkeen zuhaitz motak gero ez direla landatuko.Ziurrenik, merkataritzaren garrantzia zela eta, sagardoakonura ekonomiko gehiago eskainiko zituelako. Hala,1497. urtearen inguruan, sagarrondoez gain udareondo,aranondo, gereziondo eta muxikak aipatzen dira eta,fruta horren salmenta dela eta, pobre eta alargunekmantenurako laguntza izaten zutela118. Eta badakiguSan Matet etxeko jabetzetan, 1480ko hamarkadan etxe-ko jabe zen Juan Perez de Sarastik haritzak eta gaztai-nondoak ere landatu zituela119.

Produktu horien inguruko datuak oso urriak badiraere, badakigu Trintxer etxeak Mendiola inguruan zituen68 I

Trintxerpeko etxeekIlunbe eta Aranader

baserriak ia guztizezkutatzen dituzte

argazki honetan.Nekazaritza iragane-

ko kontua zen jadaTrintxerpen.


Argazki Artxiboa.

lurretan artatxikia landatzen zela120, probintzian zeharbehin eta berriz aipatzen den laborea eta orduko elika-duran gari eskasia zela eta, hori ordezkatzen zuena;ehota, elikaduraren oinarrian zegoen ogia egiten bai-tzen. Bereziki, Gipuzkoa barnealdean. Trintxerrena da,gainera, Pasaian labore landaketaren inguruan dugundaturik zehatzena. Gariari dagokionez, bertan zegoeneskasia zela eta, Pasaiak itsasoz ekartzen zuen, Gipuz-koa gehienak bezala, bai Frantziatik, bai Andaluziatik.Horrekin batera, Pasaiara inguruko hiribilduetatik ereekartzen zen; pobreak zirenek oinez, eta ondasunakzituztenek, aldiz, abere eta zamariak erabiliz121. Hala,XVI. mendeko datuen arabera, Londrestarren kasuanbehinik behin etxeko morroi bat Donostiara, Hondarri-bira eta beste hainbat lekutara gari bila joaten zela daki-gu, eta XV. mende amaieran ere antzeko datuak ditu-gu122.

Esan bezala, baratzeak lur jabetzen zati ziren, bainaez zuten nahi eta nahi ez biztanleen etxeen ondoanegon behar. Desirota Gayangos sanpedrotarrak, adibi-dez, etxea eta upategia zituen San Pedron, lur sail batAltzan, eta San Pedroko eliza zaharraren ondoan, bara-tzea123.

Bestalde, Marota de Arizabaloren testamentuan adie-razten da bere sagardiak Donostiak zituen lur komune-kin mugatzen zuela. Lur horien ustiapenean edozeinauzotar aprobetxa zedin uzten zuen udalbatzak; Doni-banek eta Hondarribiak egoera bera zuten Jaizkibelen.Gure ustez, halako lurrek basoarekin erlazionatutakoustiapena izango zuten: hau da, hango egurra, otadiakbezalako sastrakak eta haritzak bezalako zuhaitzen frui-tuak abere gutxi batzuen elikadurarako aprobetxatukoziren. Marota de Arizabalok, adibidez, bere seme Pedrode Londresi utzi zion Martingo basoan zegoen lur-estre-padi bat. Beraz, eremu handiago baten zati zena. Hala-ber, “baso” bezala adierazteak argi islatzen du zer ustia-tzen zen: egurra, fruituak eta animalientzako janaria,besteak beste. Marotak, adibidez, lur-estrepadi horrenerabilera egurrarekin erlazionatuta zegoela adieraztendu: hain zuzen ere, Pedroren izen bereko semeak egini-ko estrepa mozketak egurretarako erabiltzen zituela bai-tzioen. Bestalde, Samatet-eko etxe eta basetxeko lurretanXV. mendean landatu zituzten haritzak ere egurretarakoerabiltzen ziren, behar ziren adarrak moztuta124.

Lur komunei dagokienez, Donibane da datu gehieneskaintzen dituena, XVII. mendearen hasieran Hondarri-biarekin Jaizkibelen zeuden lurren inguruan izandakoauziei esker. Hemen oso ondo islatzen da lurren jabetza-mota; alegia, udalbatzarenak ala komunak.

Dokumentazioaren arabera, Jaizkibelen mendiak,larreak, bazkalekua, urak, belarrak, harrobiak eta zuhai-tzak zeuden. Hau da, lehen sektoreko hainbat arlotanjarduteko aukera ematen zutenak: nekazaritza, abel-tzaintza eta baita etxeak egin eta beraien oinarriak jar-tzeko beharrezkoa zen harria ere. 1627ko errege betea-razle batek arrazoia ematen zion Donibaneri, Hondarri-

biarekin izandako auzi batean, Jaizkibelgo mendilerroanzeuden jabetzak, komunak zirela xedatuz. Ondorioz,sanjuandarrek ahalmena izango zuten bazka-larreak,egur mozketa, harri ateratzea eta beste hainbat aprobe-txamendu hiribilduko auzokoek zituzten baldintzetanegiteko.

1616an, aldiz, Hondarribiak Donibaneko hainbatauzoko salatu zituen, Jaizkibelen egindako egur-mozte-ak zirela eta. Bertan, egurra hainbat arlotarako erabiltzenzela ikus daiteke: sutarako, egur-ikatzerako, etxe erai-kuntzarako eta, jakina, ontziak egin eta konpontzeko.Hura garraiatzeko bi era erabiltzen ziren: batetik, norbe-rak garraiatzea, etxeetara bideratutako egurra buru gai-nean edo besoetan eramanda125. Baina badirudi ohiko-ena Jaizkibelgo magaletan dauden senaietan egurrabatel edo txalupetan ontziratzea zela, eta horien bidezDonibanera eramatea. Juanes Egironek honako hau esa-ten zuen:

“Cortó (…) en el terminado de Lurgorri, robles sal-vajes por el pie y cargaron una pinaçada de la dichalenia en vna ensenada o caleta que está deuaxo deldicho terminado en Jazquibel y la dicha leña en ladicha pinaça la sussodicha [Mari Juan “Geldaratxa”]lleuó al dicho Passaje; (…) Catalina de Sendra (…)fue donde él (…) [eta] debajo del terminado deAquerri en Jaizkibel, (…) anbos a dos cortaron porel pie robles salvajes, haciendo leña, juntaron haces I 69

Egun Andonaegiauzoko goiko parte-an guztiz berrituaizan denMartinbono alaMartimuño baserriaantzematen daargazkian, elizarengainean. Pasaiako PortukoAgintaritzarenArgazki Artxiboa.

y cargaron una pinaza en la caleta de la hondona-da de Aquerri y la llevó la susodicha”126.

Batzuetan, egur mozte horretan parte hartzen zutenakistinkari edo marinelak izaten ziren. Besteetan, aldiz,jarduera horren inguruan dirua edo negozioa egitekoaukera zuten pertsonak; hau da, egurra moztu eta bestebatzuei saltzen zietenak. Halaber, magaletan bizi zire-nei soldata baten truke egur mozketa egitea eskatzenzieten pertsona partikularren datuak ere baditugu. Halaikus daiteke Lezoko Eiro basetxeko maizter zen JuanesEgironen XVII. mende hasierako kasuan. Egurra mozte-ko Amadingo gurutze ingurura eta Ondarragara beraie-kin batera joan zedin eskatu baitzioten Donibaneko biemakumek, zegokion soldata ordainduz. Bertan ame-tzak edo haritz basatiak moztu zituzten127.

Egurrak hainbat erabilera bazituen, logikoa da bakoi-tzak bere behar propioen araberako egur mota moztea.Hala, oteak, animalien bazka eta sua egiteko erabiltzenziren; estrepak, ontzietarako; haritz handiak, berriz, etxeeraikuntzarako. Hori dela eta, garaiko biztanleek baze-kiten zer egur hartu eta, adibidez, etxean sua egitekoegurra behar bazuten, ez zituzten haritz handiak moz-ten, Maria Gomez San Miliangoak 1616an zioen beza-la: “que no auían cortado ningun rroble de los trasmu-chaderos ny de los otros grandes que heran para hedi-fiçios de casa”128.

Zuhaitzen garrantzia ontziolekin lotu behar duguzuzenean, eta ontzien eraikuntza eta konponketanbeharrezkoak ziren materialekin, nekazaritza eta abel-tzaintza bezalako jardueren kaltetan. 1598. urtean,Antonio de Urkiola jeneralak Donibanen ikuskatzeaegin zuen Errege Zedula bat betez. Hala, haritzen lan-daketaren inguruko errepartimendua egin zuen. Ondo-rioz, 1599-1603 urte bitartean, Donibanek 600 haritzlandatu beharko zituen, eta bertako biztanle partikula-

rrek, berriz, 1.032. Koperoek Donibaneko bizilagunekzituzten lurren araberako errepartimendua egin zuten;hauxe izan zen emaitza:

Martin de Nabejas 80

Martin de Nabejas Villaviciosa (copero) 72

Mari Anton de Isasti 72

Mariana de Lizarraga 72

Martin Sanz Cortés 60

Ana de Arsu 60

Martín de Lezo 40

Sancho de Amezketa 40

Don Pedro de Leitza 40

Don Andres de Ezkiotz 40

Martin de Arizabalo 32

Ana de Lezo, mujer de “Gixona” 32

Maria Migel de Lezo, su hermana 32

Domingo del Encinal 32

Joanes de Gabiria 32

Magdalena de las Heras 32

Juan de Laida 32

Migel de Villaviciosa 32

Maria “la Griega” 32

Martin de Ateaga 32

Juan de Unzeta 32

Cristobal de Iraurgi 32

Maria de Aranburu 32

Miguel de Aginaga 20

Catalina de Blaia 20

GUZTIRA 1032Iturria: PUA, 1626-2, 234a.-235a.

Taulan ikus daitekeenez, udalbatzaren lurrez gain, 25pertsonak beren lurretan hainbat haritz landatzeko gai-tasuna zuten; eta horiek aukeratzea ez zen doakoa izan-go. Hau da, guztiek eskatutakoa aurrera eramateko nahi-ko lur zituzten, eta, ondorioz, halako jabetzetan inber-tsio politika bat eraman zuten. 9 emakumeetatik 3gehien landatu behar zituzten 6 pertsonen artean egote-ak haien garrantzia adierazten du, eta ondasunen kude-aketaren inguruan egiten zituzten lanak. Datu horrek ezgaitu harritu behar, itsasorantz begiratzen zuen ekono-mian oinarritutako herria zela jakinik; beraz, gizonezko-ak hilabete luzeetan etxetik kanpo egotearen ondoriologikoa da.

Beste ekoizpenen inguruan, ez dugu Pasaiarekinzuzenean erlazionatutako datu askorik. Gaztainondoedo gaztainadiei buruz ezer gutxi esan dezakegu, nahizeta garaiko gizartean gaztainak berebiziko garrantziaeduki eta elikaduraren oinarri izan. Mahastien inguruanere datu pare bat ditugu, eta ez dira oso fidagarriak129.70 I

Basoa desagertuarren, Amadingo

gurutzeak mugarriare-na egiten segitzen

du Jaizkibelen.Iñaki Berrio.

Eta berdin garagarrari edo antzeko laboreei buruz.Beraz, oinarrian San Pedro eta Donibaneko lurretansagarraz, artatxikiaz, fruta-arbola batzuez eta basotikzuzenean ateratako produktuez hitz egin dezakegu.Azken finean, azkeneko bi jarduera horiek adieraztenduten bezala, lurra ereiteko ahalegin handirik eskatzenez zutenak130. Oinarrian, jarduera hauek baldintza geo-fisiko zailengatik baldintzatuta zeuden, eta, beraz, ez daharritzekoa halako ustiaketa mota egitea.

Elikadura horren osagarriak lortzeko, batetik itsasozeginiko inportazioa erabiliko zen. Baina baita ingurue-tan ekoizten ziren produktuena ere. Hau da, jardueraekonomikoen inguruan ezin ditugu Donibane eta SanPedro, edo Pasaiako badian zeuden beste komunitateakgela edo konpartimendu banatu eta independente beza-la ikusi. Ondorioz, haien arteko erlazioak eta ingurukolurrekin zituztenak kontuan hartuz, beste inguru batzue-tan inbertitzea zen nekazaritza eta lur ustiapenareneskasia ekiditeko irteera bat, eta, hala, beste egileek esanduten bezala, familiarik garrantzitsuenek, lurrak eskura-tzeko, Pasaiatik kanpo zeuden lurrak lortuko zituzten131.

Donostiarrek Altzan eta Herreran egindakoez gain,pasaitarrek ere halako joera bat erakutsiko dute. Badaki-gu 1551. urtean Esteban Santa Clara eta Martin Igartzasanjuandarrek Altzan sagastiak zituztela132. Sanpedrota-rrei dagokienez, Catalina de Gayangosek lurra etazuhaiztia zuen 1521. urtea baino lehenago; Gillen Lon-dresek Berra etxeko sagardiekin muga egiten zuen sagas-tia zuen 1541ean; eta Domingo Noblezia kapitain san-pedrotarra Herreran zegoen Bulzaitz etxeko jabe zen133.Azkenik, daturik aipagarrienetakoa Juanes Iurrita san-juandarraren ondasunen inbentarioan dugu. Horienartean Altzako Amoreder basetxea zegoen bere sagardi,lur, estrepadi eta mendiarekin, eta baita 4 erlategi zituenkaxa handia ere134.

Altza, ordea, ez zen jabetzak eskuratzeko leku bakarra:Pedro Gebarak baratzea zuen Donibanetik Lezorako erre-pidean, eta Joanes Anoetak, aldiz, sagastia zuen Lezonbertan; Juanes Ezkiotz Ubillak Hondarribiko jurisdikzioanzegoen Ubilla basetxea zuen, zegozkion lur eta jabetzekinbatera135. Migel Iturainek jabetzak zituen 1562an Donos-tiako jurisdikzioan, Lezoko etxeez gain136. 1586. urtean,aldiz, Molinaon zuten lur estrepadi eta sagardia erostenzieten Migel Illarregi eta Ana Lezok Domingo Encinar-Domenja Arizabalo senar-emazteei137.

Eta azkenik, Jamot Zelaiak gaztainadiak ere bazituenDonibanetik gertu zegoen Arriederko basetxean, 1545urtean; eta hori da, animalia eta sagardiez aparte, SanMateteko jabetzetan, XV. mendean zeudenekin batera,zuhaitz horien inguruan dugun berririk bakanetako bat138.

c. Beste jarduera batzuk: Errotak eta hargintza

Nekazaritza produktuekin lotura zuzena duen beste jar-duera bat ere aipatu behar dugu: laboreen ehotzea, ale-

gia. Bereziki, landatzen ziren barazki, zuhaitz eta labo-reei buruzko datuak nahiko urriak izanik, harrigarria bai-tirudi XV. mendetik aurrera, errotei buruz dugun aipa-men altua dela eta.

Hasteko, dokumentaturik dugun lehena Molinaokoerrota da, 1448. urtean. Horren eraikuntza lehenagokoada, ordea, orduan lortu baitzuen San Bartolome komen-tu donostiarrak bere jabetza osotasunean, aurretik Este-ban Landriger hondarribiarrarekin erdibana izan ondo-ren. Batzuetan planteatu izan da “errota berri” (Molinao,alegia) izenak aurretik inguru horretan zegoen beste batierreferentzia egiten ote zion ala ez, nahiz eta inolakodaturik ez izan. Baliteke hala izatea, Molinaok aurretikzegoen beste bat ordezkatzea eta orduan egin ziren lanberriek marea hobeto aprobetxatzeko teknologia aurre-ratuagoa erabiltzea. Baina posible izango litzateke ereduela gutxi eraikitako errota bati erreferentzia besterik ezegitea.

Donibaneri dagokionez, Txurrutaila erroten ingurukolehenengo datua haien eraikuntzarekin erlazionatutakoadu, 1450. urtean. Errota hauek inguruan errekak desku-britu ondoren hasi ziren eraikitzen eta ondorioz, nahizeta ordurako badian funtzionamendu mistoa zuten erro-tak egon, beraien ustiapena errekek zekarten ura balia-tzean oinarrituta zegoen, horretarako uharkak eraikiz139.Ez dugu ahaztu behar toponimo horrek errekekin zuze-nean erlazionatutako parajea adierazten duela: gaskoie-rako “Chourrouteja” hitzetik eratorria den ”Txurrutala”izenak “mar mar doan ur saltoa” esan nahi baitu140.Inguruan gaur egun itsas bazterrak duen erliebe malkar-tsuari erreparatuta, zaila iruditzen zaigu marea aprobe-txatzen zuten errotak izatea. XVII. mendeko planoek ere,erreka errotak zirela ongi islatzen dute, lurrean kokatzenbaitituzte.

Alabaina, Donibanen badugu halako funtzionamendumisto horren adibide bat. 1569ko auzi batean, MartinSantxez Villaviciosa eta Maria Migel Santiago senar-emazteen oinordeko ziren Anton Estor eta Catalina Villa-viciosak jasotako ondasunen artean errota bat zutelaaipatzen da. Datuen arabera, horren funtzionamenduamarea bizien indarrean oinarrituta zegoen, eta balitekeJaizkibeldik beherantz egiten zuten urak ere aprobetxa-tzea141.

Donibane inguruan ere Labordako errotak ditugu,1555ean egin zen Donostia eta Hondarribiaren artekomugarritzean aipatzen direnak. Donibane eta Lezo arte-an kokatutako errota dugu, Bizkaia ondoan, eta horrenondoan Lezorena zen errota ere eraikia zegoela dirudi.Horiek marea errotak izango zirela uste dugu. Errotahoriek hormatu egin zituzten, 1597ko izurritea zela eta.

San Pedrori lotutako halako aipamenik ez badugu ere,badiako erroten inguruko beste berriak Herreratik datoz,bertan, 1468 urtea baino lehen, izen bereko errota zego-ela baitakigu, oraindik ere XVI. mendearen amaieran jar-dunean zegoena142. I 71

Erroten aipamen ugari hau ez dugu zertan nekazaritzajarduera eskasarekin kontrajarri nahitaez. Kontuan hartubehar dugu portura iristen zen produktu nagusietako batgaria zela, eta, ondorioz, errota horiek guztiak inporta-tutako labore horrekin erlazionatu behar ditugula ustedugu. Alegia, bertan landatzen ez zirenak ustiatzekoeginak zirela. Errota horien inguruko XV. mendeko aipa-menak produktu horren inportazioaren areagotzearenisla izango ziren: batetik, merkataritza jarduerek goraegin zutelako, eta, bestetik, demografia hazkundeaklehen mailako produktuen kontsumoaren eskaria handi-tu zuelako.

Azkenik, hargintza jarduerari egin behar diogu errefe-rentzia. Lehen aipatu badugu Jaizkibelen harrobiak zeu-dela, badiaren inguruko beste bat Gomistegiren jabe-tzen barnean zegoena da. Horien aipamena nahikourria da: daturik nabarmenenak horien ustiapenareninguruan XVI. mende amaieran sortutako auzi batekeskaintzen dizkigu143. Harrobiak etxe eta eraikinetarakoerabiliko ziren. Kontuan hartu behar dugu etxeak harrizegin beharra xedatu zutela hiribilduek beren ordenan-tzetan XV. mendearen amaieratik pairatzen zituztensuteak zirela eta. San Pedro eta Donibanen halako datu-rik ez badugu ere, eraikuntzaren inguruko informazioekharria erabiltzen zutela adierazten digute. Nahiz etabatzuetan ur gaineko etxeek oinarri bezala zutabebatzuk izan, badakigu XV. mendearen amaieran Jaizki-beldik erortzen ziren harriak ere erabiltzen zirela144. EtaXVI. mendearen erdialdeko informazioek eraikineninguruan aipatzen dituzten hainbat irregulartasunekeraikuntza prozesuak harri eta lurrarekin zerikusi han-diagoa zuela erakusten dute:

- “antes solía ocupar e tomar e cubrir la mar e agoadel puerto del Pasaje mucha parte de los suelos, astaque alzaron echando piedras e tierra”.

- “los vezinos del dicho lugar del Pasaje en lasdelanteras de sus casas ocupaban e tomaban la tie-rra que solía cubrir la mar en daño e perjuizio delpuerto del Pasaje y de los que ten_an parte en él,hechando piedras e tierra en lo que cubría la mar”.

- “Sebastían llamado ‘d’Ebro’ (…) quiso hacer unacasa (…) en el suelo donde primero solía cubrir einundar la mar al tiempo que estaba baxo, el cualdicho suelo inchieron en alto en alguna cantidad ydespués coxio mucha piedra para hacer la dichacasa…”

- “Anton de Muru y Miguel de Samatet (…) tentarony quisieron hacer entre sus casas y la mar, en unossuelos que la mar los solía cubrir antes que alcan-zen unas casas, y comenzaron a hacer obra de caly canto…”145.

Halaber, San Pedron ere antzeko prozesua islatzen da,baina hemen, Donostiak lur horietan zituen eskumeneninguruko auziak direla eta, prozesua burutsuagoa zen:kale eta etxeetako lur eta zaborrak pilatuz, itsasoakureztatzea saihesten zen, eta, ondorioz, etorkizuneanhainbat eraikuntza egiteko aproposagoa zen lurra izatealortzen zen:

“solía ser sables que no avía plaça ni solar e despú-es con las barreduras y basuras de la calle e de las72 I

Etxe berriek etaarrantza industriale-

rako azpiegiturekSalinas eta

Zamateteko lurrakhartu zituzten. XX.mendeko Zamateteetxeak garai bateko

dorre itxura gogora-razten bazuen ere.Pasaiako Portuko


casas del dicho lugar que estavan honde es agora ladicha plaça e solar e tierra e çaborra que en ellaechavan se alço de manera que la mar no la ocupa-va como solía”146.

3.4 Abeltzaintza

1399an emandako epaiaren arabera, XIII. mendean, Fer-nando III.a erregeak Jaizkibelgo ustiapen komunareninguruko adostea egin zuen, Donostia eta Hondarribia-ren arteko tirabirak zirela eta. Bertan, abeltzaintza etanekazaritza ustiapen komuna ezartzen zen Jaizkibelgomendian eta magaletan, eta XIV. mendearen amaierakoepaiak hori berretsi zuen: Donostiak, Hondarribiak zuenustiapen baldintza berdinak izango zituen, tartean abel-tzaintza eta nekazaritzarekin lotutako jarduerak. Bestal-de, San Pedro eta Trintxerpe inguruei dagokienez, bada-kigu XVI. mendearen hasieran Trintxer etxeak abereen-tzako etxola bat zuela, 1534. urtearen inguruan jausitazegoena.

Baina, egia esan, badiako lurretan egiten zen abel-tzaintzari buruzko datuak oso urriak dira. Itsas produk-tuek izan zezaketen pisua erlijio ikuspegitik abantailasuposatzen zuen, urtean 140 egunean, gutxi gorabehera,ezin baitzen haragirik jan. Halaber, erliebea halako abel-tzaintzarako ez zela egokia erakusten digu. Gainera,ontziolek eta ontzi konponketek Pasaian zuten garran-tziaren ondorioz, abeltzaintza eta zuhaitz landaketa jar-duera kontrajarriak ziren.

Beraz, abeltzaintzaren pisu eskasaz hitz egin behardugula uste dugu. Batetik, baldintza geografikoei dago-kienez. Ondorioz, eta dokumentazioak ondo islatzenduen bezala, haragia kanpotik ekarriko zen; horretarakoegokiagoak ziren Altza, Oiartzun edo Errenteriako lurre-tatik147. Herriaren haragiaren horniketa aurrera ateratze-ko, koperoek enkante publikoan ateratzen zuten hori,eta irabazten zuen pertsonaren esku geldituko zen. Zen-tzu horretan, badakigu Donibanek 1539. urtea bainolehen harategi bat zuela: Jaumot Zelairen eta horrenemazte zen Maria Garcia Gabiriaren etxe bat funtziohorretarako erabiltzen zen. Ez dakigu, ordea, zerbitzuhori publikoa edo pribatua zen, baina ziurrenik, udalba-tzak errentamendua ordainduko zien bertan halako jar-duera egoteagatik.

Bestalde, abeltzaintza lehia zen badiako jardueranagusietako batentzat: ontzigintzarentzat, alegia. Ondo-rioz, azken funtzio horrek hasieratik eskaintzen zituenonurak ikusita, pasaitarrek alde batera utziko zituztenabeltzaintza jarduera baten bidez lor zitezkeen onuraeskasak. Prozesu horretan ere eragina izango luketenekazaritzak eta, bereziki, sagardien negozioak. Trintxe-rren kasua adibide argia da.

XVI. mendearen hasieran etxe horrek zuen abereentza-ko etxolak erabilpen hori bazuen, handik urte gutxirajausita eta bere lekuan sagardiak eta artatxikia daudela

adierazten zen. 1537-1539 urte bitartean izandakoauzian, Catalina Trintxerrek eta bere bigarren senar Juan-gito Mirasun Casanaoko jaunak zioten aziendaren etxolaaspaldi jausita zegoela eta ia ez zegoela horren oroitza-penik, 1487. urtearen inguruan erorita zegoelako. Ondo-ren mendian gorago beste etxola bat eraiki zela dirudi,Migel Otxoa Olazabali erosi zizkioten lurretan, eta bada-kigu 1574an oraindik ere Gomistegiko mugek Trintxer-goiako azienda etxolarekin muga egiten zutela148; beraz,oraindik abeltzaintza bazegoen ere, argi dago jarduerahorri geroz eta leku gutxiago eskaintzen zitzaiola.

Trintxer etxetik ez oso urrun, Martinbono/Martinbonote-gi basetxea zegoen. Hor ere sagardi, lur, mendi eta zuhaiz-tiekin batera, azienda zegoen, 1543 urteko dokumenta-zioaren arabera, nahiz eta zein motatakoak ziren ezjakin149. Martinbono inguruetako lurrak XVI. mendearenhasieratik daude gutxienez abereekin erlazionatuta. JuanMartinez Isturizaga merkataria eta Catalina Okendo senar-emazte donostiarren jabetza horietan Okendotegi Bordabasetxea zegoen 1522an. Orduan egin ziren bahitura etajabetza autoetan ez da abereen inguruko daturik azaltzen,baina hogei urte geroagoko datuek eta “borda” aipamenakabelazkuntza jarduera ere bazela islatzen dute150.

Bokaleko beste aldean, aldiz, jarduera hedatuagoazegoela dirudi, baldintza geofisikoek lagunduta. Haste-ko, XVI. mendearen hasieran Jaizkibelen zeuden lurkomunen erabilera aipatzerakoan, abeltzaintzarekinerlazionatutakoak aipatzen ziren, hango lurrak, belarraketa urak, abere larriak nahiz xeheak bazkatzeko etahaiek edan zezaten erabiltzen baitziren151.

Halaber, nahiz eta zuzenean Donibanerekin erlazio-natuta ez egon, 1531. urtean Hondarribiko udalbatzakbaimena eman zion Lezoko biztanle zen Juan MartinezDarietari Jaizkibelen animalientzako etxola bat egite-ko152. Badakigu Donibanetik gertu zegoen Arriederkobasetxeak ere 1560an azienda zuela, eta abereen erdiakerrentamendu kontratuan ematen zirela adierazten zen.Are gehiago, basetxeko maizterrak bordalari izenarekinaipatzen ziren153. Baliteke, gainera, abeltzaintzareninguruko jarduera edo ustiaketa horrek Donibanekoharategiekin zerikusia izatea eta bertan hazitakoak ber-tako kontsumorako bideratuak izatea. Arriederko jabezen Jamot Zelaia harategia zegoen etxearen jabe bai-tzen.

Etxeko abereen inguruko datuak oso urriak dira,1498ko galdeketan eskortak aipatzen badira154, badaki-gu 1484. urtean Maria Juan Llastres sanpedrotarrakahuntz bat zuela, eta, bestetik, hainbat zor kitatzeko txe-rriak bezalako animaliak erabiltzen zirela ordainetan155.Halaber, animalien salmentak ere ez dira asko: Nicolasde la Torrek Juanes Azkue oiartzuarraren aldeko ordai-nagiria eman zuen 1579. urtean, bigarrenak saldu zionmando bat zela eta156.

Samatet eta San Pedroko lurrek zeharkako informaziointeresgarria eskaintzen digute horien inguruan, hainbat I 73

alditan dokumentazioak simaurtegiez hitz egiten baitu.Alegia, animalien gorotza pilatzeko lekuak zeudela.Badirudi horretarako landu gabeko orube edo lurrak era-biltzen zirela, baina dokumentazioak ez digu horrezgain beste daturik ematen. Ez dakigu, beraz, horrekongarri bezala baldintza egokiak betetzeko nolabaitekomanipulazioa izaten zuen, ala inguruan zeuden anima-lien simaurra hartu eta pilatu besterik ez zen egiten. Ala-baina, honek argi adierazten du animaliak bazeudela.Eta goroztegi horien inguruan dugun beste datu batekagerian uzten du hori, haien ondoan txerrientzako etxo-lak bazirela aipatzen baita157.

Hala ere, argi dago abeltzaintzak beste jarduerabatzuei lekua utzi ziela, Pasaiako badiako zati honetan.Eta ez da harritzekoa, baldintza geografikoez gain,ontziolen eta horiek sortzen zituzten beste jarduerengarrantzi gero eta handiagoa ikusita. Arrazoi horiek guz-tiak XVII. mendean ikusten dugun fenomeno baten oina-rri izango zirela uste dugu: haragi horniketaren errenta-menduarena eta, bereziki, hori Iparraldeko biztanleenalde ematearena.

Bestalde, eta nekazaritzarekin gertatu bezala, ondasu-netan inbertitzeak abeltzaintzaren inguruko datuakeskaintzen dizkigu. Domingo Villaviciosak, adibidez,Lezoko Kortaburu etxea eta borda zituen 1562 urtean,lur, mendi, larre eta bazkalekuekin batera. Nekazaritzanaipatutako Esteban Santa Clarak, aldiz, Altzako basetxeeta borda bat zituen bere jabetzen artean, eta JuanesIurritak, berriz, 10 abelburu Amoreder basetxean158.Argi dago, beraz, oso hedatuta zegoela bokalean aurre-ra ateratzeko zailagoak ziren ustiaketa motak beste lekubatzuetan lurrak lortuz egitea.

3.5 Ontziolak eta portu jarduerak

Orokorrean, badian zehar izan zen ontzi eraikuntza etaontziolak ikertuta daude, eta, beraz, ez gara sakonki sar-tuko gai horretan. Gehienez ere, beste hainbat datuzehatz emango ditugu, aipatu diren datuekin batera.

XVI. mendeko bigarren erdira arte, ez dugu Pasaianegin ziren itsasontzien inguruko datu askorik. Kondairakdioenez, Coloni bere bigarren bidaian lagundu zionMartin Cotillosen “Mari Galant” ontzia eta Frantziakokostaldean hondoratu zen San Salvador izenekoa izanziren hemen egin ziren lehenetarikoak, biak ere XV.mende amaieran. Ondoren, 1534an egindako Gipuzko-ako portuetan matrikulatutakoen zerrendetan aipatzenziren 76etatik 33 Donostian eta Pasaian eginikoakziren159.

Datuen arabera, ontziola puntu garrantzitsu bainogehiago armatze eta ontzien amaitze leku gisa erabilizen Pasaia, Errenteriako ontziolek eraikuntzan pisu han-diagoa izan zuten arren. Europa atlantikoko merkatari-tzaren indarrak, Indietako karrerak eta Ternuako arran-tzak jarduera hori finkatu bazuten ere, XVI. mendeko

azken herenetik aurrera ezagutuko du badiak berebizikobultzada arlo horretan, Orio eta Usurbilekin bateraGipuzkoako ontziola nagusia baitzen. Hain zuzen ere,krisialdi ekonomikoan zegoen garai batean. Jarduerahorren gorakada zuzenean erlazionatuta dago Gaztela-ko Koroaren politikarekin; izan ere, aurreko hamarkade-tan merkatari partikularren beharrak asetzeko bideratutabazegoen ere160, XVI. mendearen erdialdetik Koroarenbehar militar gero eta argiagoei erantzun egokia emate-ko erabili ziren.

ONTZI MOTAK

NAO: Errege armadetako ontzi nagusia izan zenXIV.-XVI. mendeetan. Oihalak bakarrik erabiltzenzituzten, eta edukiera handikoak ziren.

GALEOIA: Gerran eta Indietan erabilitako ontzinagusia izan zen XVI. mendeko bigarren erditikaurrera eta XVII. mendean, nahiz eta lehenengoakXVI. mende hasieran egin. Garai horietako nao txi-kien antzekoak ziren, zama aldetik.

ZABRA: Erdi Arotik zetorren ontzi mota bat zen.Normalean, 70-80 tona inguru pisatzen zuen, nahizeta batzuek 150 tona ere izan. Branka luzea etalaua zuten, eta lau masta. Garraiorako, kabotajekomerkataritzarako eta miaketa espedizioetarakoziren aproposak.

BATELA: Itsasontziek eramateko eta kabotajekonabigaziorako aproposak ziren ontzi txikiak ziren.

Hala, 1570eko hamarkadarako, eraikuntza badiakojarduerarik nagusietako bat bihurtu zen. Armada Garaie-zinaren porrotak Koroaren ahalegin militarrak eta harenlurraldeen defentsa areagotu baitzituen. Errenteriakoontziolek, adibidez, 29 ontzi egin zituzten 1593-1597urte artean, eta 1600-1609 artean, berriz, beste 40.1610-1616 urteetan, espezializazio prozesu batenhasiera ezagutu zuten, tona handiko itsasontzien erai-kuntzari lehentasuna emanez eta ontzi txiki eta ertaineneraikuntza alboratuz. Beraz, ikertzen dugun garaian,batez ere XVI. mendearen erdialdetik, Pasaiako badiakontziolen gorakada ezagutu zuela esan dezakegu.

Baina ontziolek erregeen eskaerak ase bazituzten ere,XVI. mendean merkataritza eta arrantza izan zituztenhelburu nagusi. Merkataritza-ontzien eraikuntzakgarraio beharra asetzen bazuen ere, badakigu beste pro-duktu baten antzera erabiltzen zirela. Martin Beduamerkatariak, adibidez, bretoi batzuei saldu zien Galizia-ra eraman zuen “flain”-a, bueltatzerakoan161.

Ontziola, portu eta halako azpiegituren ingurukodaturik zaharrenak San Pedro aldetik datoz, Kodemasti-ko aipamenarekin. Alabaina, ondorengo mendeetanbadiara hedatuta ikusiko dugu ontziolen jarduera. Gon-74 I

zalo Mororen 1397ko epaian, Hondarribia eta Donos-tiak ustez zituzten lur komunen inguruko ustiaketan,batek itsasontzi bat egiten zutenean, besteak ere egiterikzuela aipatzen zen162. Halaber, kondairaren arabera,Bordalaborda edo Port de la Labordako ontzioletan izan-go genituzke daturik zehatzenak. Ustez 1436an AlvaroBazanen ontzirirako 700 tonako nao bat eraiki baitzu-ten. Azkenik, 1475. urte ingururako, badirudi Portdeprat/ Herrera ontziralekua ere dokumentatuta dagoela163,nahiz eta horretan ontzigintza lanak egitea nahikozalantzan dagoen, ez baitugu horren inguruko daturik.Ondorioz, eta 1493ko datuak kontuan hartuz, argi dagoXVI. mendea baino lehenago ontziolen jarduera Doni-bane eta San Pedro inguruetan ere hedatua zegoela,nahiz eta Oreretako Basanoaga ontziolak produkzioarengehiengoa bere gain hartu.

Kai eta ontziralekuei dagokienez, hasieran, Pordepra-tetik, Herrera, Donostia eta inguruetatik zetozen pro-duktuak itsasoratuko ziren. Horrez gain, badakigu boka-lean zeuden komunitateen etxeek berezko portutxoakzituztela, eta horien bidez hainbat produktu lehorrera-tzen zirela164. Azpiegitura horien inguruan dugun berri-rik adierazgarriena 1553an Erriberako elizaren aurrean

kaia eta ontziralekua egiteko adostutako hitzarmenadugu, elizako maiordomoa zen Juanot Eskiotz eta Tolo-sa-Amasako hargin maisu zen Martin Amasaren arteaneginikoa165. Azpiegitura egiteko arrazoia zen lekua ontzieta jende askoren elkargunea zela, eta badirudi XVI.mendearen hasieratik, gutxienez, iristen ziren produk-tuak lehorreratzeko puntua zela166. Ondorioz, gero etaagerikoagoa zen azpiegitura baten beharrari aurre egite-ko egin ziren lanak izan ziren. Baina, hala ere, ontzira-leku horiek ez ziren ontziolak.

Halaber, historian zehar dokumentatuta daudenenartean, gure ustez Berratxokoan ontziraleku jarduera batematea izango litzateke ohikoena, ontzien eraikuntzaXVIII. mendean bakarrik baitago dokumentatuta167.

Salbiok, ordea, informazio gehiago ematen digu.Sableo-Sablera toponimoa XV. mendearen lehen erdial-dean ikus badezakegu ere, ontziolekin erlazionatutakoaipamenik ez dugu topatuko XVI. mendearen hasieraarte. Gaur egungo inguruaz gain, 1520. urtean etxeeneta uraren artean geratzen den enparantza edo lurrari“sablera” hitza ematen zaio, eta bertan zaborra, harriaketa lasta botatzen zirela aipatzen da168. Azken funtzio I 75

Salbio 1830. urtean.Orduan, XVI.mende hasieran des-kribatzen ziren jar-dueren isla bikainaizaten jarraitzenzuen.Hornbrook, R. L(1836/1840).Gipuzkoako ForuAldundia.www.albumsi-glo19mendea.net

horrek sablerak duen esanahiarekin lotuz, hau da, itsasoedo ibaiko urek haien ertzean sortutako hareatza delakontuan hartuz, itsasontziak lehorreratzeko toki gisa era-biltzen zela pentsa dezakegu, eta hala, etxe horietanbizi zen jendeak kai propioa zuela hor169.

1525. urtean, aldiz, Juanes Arizabalo sanpedrotarrakargi uzten du lur horiek “sablera” eta areatza izateazgain, “estillero do se solían carrear e poner maderas ehazer navíos” ere bazirela, itsasgorarekin itsasoratukozituztenak170. Badirudi, gainera, lur horietan Donostia-ko udalbatzak etxeak edo beste erakin batzuk egitekobaimena eman aurretik, sanpedrotarrek jarduera horie-tarako era librean ustiatzen zituztela. Eraikinak eginondoren, ordea, ontziola funtzio hori galdu zen. JuanPérez Mururen hitzek oso ondo islatzen dute ideia hori:

“vio qu’el dicho pedaço de tierra (…) es exido públi-co conçegill de la dicha villa de San Sebastián e por talvio que fue e es avido e tenido por todos los que d’él tie-nen notiçia e conosçimiento; e vio que hera estilleroque solían echar maderas e hazer naos e porque pormandamiento del conçejo de la dicha villa fue e con suliçençia, este testigo ha seydo en hazer arcas e naocomo en cosa pública e conçegill”171.

Ontzigileei dagokienez, Villaviciosatarrak jarduerahorren eredu jarri dira. Juanes Villaviciosa almiranteakXVI. mendearen amaieran 5 ontzi eraiki zituen; MartinVillaviciosak, berriz, “Trinidad” naoa egin zuen Biz-kaian. Martin Santxez Villaviciosa eta Maria Migel San-tiagok ere ontziolak erabili zituzten. Baina ontzi erai-kuntzan ere, XVI. mendeko lehenengo hirurogei urtee-tan, Pedro Goiatz, Juanes Ezkiotz172, Martin Bedua,Esteban Santa Clara eta beste asko ere aipa daitezke.

Badian aurrera eramaten ziren beste jarduerak bezala,ontziolek Oarsoaldeko hainbat biztanleri jarduneanegoteko aukera ematen zien. Juan Martinez Burboa

kapitain donostiarrak, adibidez, Juanes Justiz lezoarraeta Juanes Iurrita oiartzuarrekin egurra eta taulen horni-kuntza hitzartu zuen 1585ean, Bizkaiako ontzioletanegin behar zuen itsasontzia egiteko. Hiru urte geroago,bere “Nuestra Señora de la Concepción” ontzia Pasaianpleitatua zegoen, Andaluziara hainbat produkturekinjoateko173. Beste kapitain donostiar batek ere, FranciscoSegurak, Donibaneko ontziolak erabili zituen 80kohamarkadan, nahiz eta ez dakigun zehazki zeintzukizan ziren174.

Halaber, Gipuzkoako dinamikan sartuta, pasaitar mer-katari, kapitain eta ontzilariek probintziako besteontziolekin harremanak zituzten datuak ditugu. MartinBedua merkatariak, adibidez, Zumaiako ontzioletaneraiki zuen “flain” izeneko ontzi mota. XVII. mendearenhasieran, aldiz, Domingo del Encinal pilotuak “San Este-ban” nabioa eraiki zuen hainbat maisurekin batera,Usurbilgo Aginagako ontziolan175. Domingo/MingotNoblezia kapitainak eta Juanes Arriaga sanpedrotarrek,aldiz, hitzarmena egin zuten 1546an Juan Mirandadonostiarrarekin, Orioko ontzioletan Ternuara bideratu-tako ontzia egiteko176.

Nahiz eta Gipuzkoak egur eta burdina eskaintza altuaizan, batzuetan eskualde urrunagoetan bilatzen zenontzia eraikitzeko materiala. Martin Villaviciosak, adibi-dez, Asturiasko La Granda herrian zituen loturak apro-betxatuz, 1537. urtearen inguruan hara bidaia eginzuen, eraikitzen ari zen ontzietarako korbotoien bila177.Antzeko kasua dugu Pedro Zuaznabar merkatari oiar-tzuarrarena. 1586an Portugaleten Andrés Pucheta maisusanturtziarrarekin bajel bat pleitatzeko hitzarmena eginbaitzuen, han erositako korbotoiak Pasaiara eramanzitzan178.

Aurreko lerroetan esan dugu badiako mendietanzuhaitz landaketa nekazaritza eta abeltzaintza jardue-rengatik lehenetsi zela. Jaizkibel magalean eta Labordaetxeko jabetzetan landatutako zuhaitzez gain, badakiguHerrera-Gomistegi-Trintxer inguruek ere ontzigintzaegurrez hornitu zutela. Berastegi lizentziatu donostiarra-renak ziren Gomistegiko zuhaiztiak ontzigintzara bide-ratuak zeuden 1540ko hamarkadatik gutxienez, eta,halaber, Berastegik hainbat baso saldu zizkien Bordakapitainari eta Juanes Eskiozi, ontziak egiteko beharrez-koa zuten egurra ateratzeko179.

Azkenik, ontzi eraikuntza beste hainbat jarduerarensorburua zela adierazi behar dugu: istinkariak180, aro-tzak, errementariak, lastalariak, idi-zainak, belagileak,kordalariak eta batelariak, besteak beste.

Egia esan, Pasaian XVII. mendetik aurrera hain famatuegingo diren batelarien arrasto handirik ez dugu. Jakinada itsasontzi batetik bestera, lehorrera edo badian barre-na hainbat kargamendu eramateko halako zerbitzuahasieratik egingo zela. Eta halakoak emakumeek egiteaez da arraroa izango, gizonezkoek beste lanbide batzukbaitzituzten eta itsasoan denbora luzez baitzeuden.76 I

GipuzkoakoProtokolo

Historikoen Artxiboa(Oñati).

Aitzitik, dugun datu bakanetariko batek, 1531. urtekoMigel Isasa sanpedrotarraren lekukotzak, emakume bataurkezten du lan horretan: “que vio cargar en bateles eldicho trigo de la dicha nao al dicho puerto del Pasaje elo descargavan en el lugar del Pasaje de Fuenterrauia enel batel de la muger de Perico, el Judío”181.

Badiako alde batetik bestera pasatzeko erabilerareninguruko adibide bat hainbat alditan aipatu dugun MariaMigel Santiagoren testamentuan dugu. Bertan, Markesa-txo izeneko emakumeak berarekin zuen 16 errealekozorra adierazten da, batelaren alokairua zela eta.Ontziaren erabilera oso argia da, testamentu egileak“batel pasajeria” gisa deskribatzen baitu182.

Lastalariei dagokienez, itsasontzietako jabe eta mai-suei lastarako beharrezkoa zuten harria saltzen zieten. Bialdeen artean salneurriaren inguruko akordiora iristenzirenean, lastariek hargin lanak aurrera eramaten zituz-ten. Harria lurretik ateratzen zuten, batelean kargatu, etaontzirantz abiatzen ziren. XVII. mendearen hasierakotestigantzen arabera, harria ateratzen zuten lurrak bi era-takoak ziren: pribatuak edo udalbatzetakoak. Lehenen-goetan, lur horren jabearekin hitz egin, eta salneurriahitzartzen zuten. Bigarrenetan, ordea, harria ateratzeadoakoa zen eta lhalako ustiaketa Errenteria eta Donos-tiako udalbatzenak ziren lurretan egiten zen. Ondorioz,

datu hauek lehen aipatutako Gomistegi eta Jaizkibelgoharrobiek halako beharretarako zuten garrantzi eskasaadieraz diezagukete183.

Dirudienez, 1607ra arte lastaren inguruko negozioalibrea izan zen, eta edozeinek egin zezakeen. BainaDonostiak badiaren inguruan ezarritako kontrolaren are-agotzeak ere eragina izan zuen arlo honetan. 1611. urte-an, hainbat lastalarik protesta egiten zuten dorreko erre-jidoreek haien jarduera arautu nahi zutelako: halakolana egiteko haiek emandako lizentzia beharrezkoa zen.Hala, lastalaritzan ibil zitezkeen pertsonak zeintzuk izanbehar zuten erabakitzen zuten, ordura arte jarduerahorretan ibilitako batzuei lan horretan jarraitzea erago-tzita. Gainera, lan horretan jarduteko, lastalariek dorre-ko errejidoreei 2 erreal ordaindu behar zizkieten, etahorrek prezioak igoarazten zituen184.

3.6 Piratak eta kortsarioak

Jarduera hauei dagokienez, XVI. mendean pasaitarren-gan ikusten ditugun hainbat aktibitateren bateragarrita-sunaren beste adibide bat dira. Hau da, pasaitarrakbadiak eta itsasoak zituen baliabide ekonomiko ugarieninguruan egiten zituzten jarduera batek beste bat egite-ko aukera ere ematen zuen. Kortsarioa zena marinela I 77

Zamatate baserritikera guztietako itsa-sontziak ikusi izandira mendeetanzehar. Pasaiako PortukoAgintaritzarenArgazki Artxiboa.

edo merkatari-garraiolaria ere bazen; edo ontzioletanlan egiten zuena, marinela edo nekazaria. Orokorreanhalako jarduerak XVII. mendean finkatu baziren ere,alegia, aurreko mendeko krisialdiaren aurrean berranto-latutako testuinguru ekonomiko-militarraren ondoriobezala, aurreko mendeak ere kortsario ekintza azpima-rragarriak ezagutu zituen.

Ez dugu ahaztu behar 1560ra arte Frantzia eta Gazte-laren arteko gudak ohiko testuinguru bihurtu zirela, bakeurte gutxi batzuekin alderatuta185. Frantziaren aurkako1552-1556ko gudan, dirudienez, 300 ontzi kortsariobaino gehiago armatu ziren, eta 1.000 harrapaketa bainogehiago egin186. Bestetik, erlijio guden testuinguruan,1560 hamarkadatik aurrera egoera zaildu egin zen Her-behereetan, 1566. urteko altxamenduarekin hasita, eta,azkenik, Ingalaterrarekin hasitako liskarrak ere berebizi-ko bultzada eman zien jarduera militarrei eta kortsarioei.Ondorioz, jarduera hauek orduko ekonomiaren bestearlo bat osatzen zuten. Halaber, egoera horretan zailaizango da jarduera militarrak eta kortsarioak ezberdin-tzea; bigarrenak lehenengoen osagarri baitziren.

Datuek, baina, argi adierazten dute harrapaketa, itsas-lapurreta edo pirateria eta kortsariotza lehenagotik hasizirela. Pasaiari buruzko halako jarduerak gutxienez XV.mendearen amaieratik ditugu dokumentatuta, bainagipuzkoar kostaldeko datuak ikusita, zilegi da pentsa-tzea mende guztian zehar pasaitarrek horietan ere jar-dun zirela. Ez ditugu ahaztu behar euskal kortsarioen

inguruko datuak Europa atlantikoan XIV. mendetik ditu-gula, eta, halaber, Mediterraneo osoan zehar XIV.mende amaieratik ikus ditzakegu. Azkenik, XV. mende-aren amaieran Andaluzia eta Tanger aldean ere izanzirela badakigu, mutrikuar eta zumaiarrek egindakolapurretak aipatzen baitira187.

Halaber, legediak horren inguruko datuak ere ematendizkigu. 1461 eta 1470 urteetan, gipuzkoarrek berekegiten zituzten pirata ekintzak jazarri eta atzematekomesedea lortu zuen Gipuzkoako Hermandadeak, eta1497an, berriz, errege-erregina katolikoek kortsariotzajarduerak egiteko baimena eman zioten, nahiz eta fran-tsesen aurka bakarrik bideratuta egon188.

Pasaiari buruzko lehengo datua 1493an dugu. OrduanJuanicot Cotillos sanpedrotarraren aurkako salaketa jarrizen, Bordeletik Flandriako La Esclusa portura zihoankarabela bat Iparraldean atzeman zuelako189.

1520ko hamarkadan datu gehiago izango ditugu.1522an, Migel Noblezia, Esteban Burbu eta Martin Trin-txer pasaitarrek, Pedro Renteria eta Sebastian Sandraze-lai oreretarrekin eta Anton Luzkando donostiarrarekinbatera, Bretainiatik gertu dagoen uharte batean arpilatzeespedizio bat antolatu omen zuten, eta hainbat itsason-tziri gari eta pastel kargamentua lapurtu zieten190. 1523.urtean Anton Gabiria, Vicente Erbeta eta beste hainbatsanjuandarrek Henry Roppe merkatari ingelesaren nao-ari eraso eta bere produktuak harrapatu zituzten. Bost78 I

Basanoagaren azpia-ko tokia, itsasoak eta

Oiartzun ibaiak bategiten zuten tokia,leku aproposa zenitsaskiak biltzeko.Pasaiako Portuko


urte geroago, frantsesen aurkako armadan parte hartuzuten Juanot Miranda eta Juan Texo sanpedrotarrek JuanPontika oreretarra salatu zuten, 1528an Domingo Miran-dak egindako harrapaketen ordainketa zela eta191. Kasuhoriek guztiak kortsariotzaren areagotzeaz gain jarduerahorietan parte hartzen zuten pertsonen inguruko datuakeskaintzen dizkigute; Pasaia eta Oarsoladetik haratagokobiztanleek parte hartzen zutela, alegia. Eta horren ondo-rioetariko bat Europan zehar haien arteko loturak etakomunitate kutsuaren sakontzea izango da.

Horren adierazgarri 1526an Pasaian emandako ahalor-de gutun bat dugu. Dokumentuaren zergatia VicenteAimar saboiarra eta Luis Cruzat merkatari donostiarrare-kin zuten auzia zen, itsasontzi bretoi baten inguruan egin-dako harrapaketa zela eta. Zergatiaz gain, interesatzenzaiguna ahalordetzea zenbat jendek ematen duen da, 63sanjuandar eta 5 sanpedrotarrek egin baitzuten. Haiek,gainera, boterea “por nos y por la nuestra conpanya e portodos los otros nuestros consortes”en izenean ematenzuten. Esaldi hau halako dokumentuetan ohiko formulaizateaz gain, beste hainbat jende ere gertaera horrekinerlazionatuta zegoela adierazten du, eta, hala, horrenparte-hartze altua, bokaleko bi komunitateetakoarena gai-nera, oso argi islatzen du halako jardueren finkapena etaekonomiaren beste arlo bat zela; bereziki, dokumentuakislatzen duenaren arabera, sanjuandarrena. TarteanAnton, Vicenz eta Martin Villaviciosa ere zeuden192. Ezdira doako aipamenak, abizen bereko hainbat kide izan-go baitira XVI. mendearen lehen erdialdean halako jar-dueratan ditugun pertsonaiarik nabarmenenak193.

Ahalordetze horretan ikus dezakegun Martin Villavi-ciosaren ekintzak horren garrantzitsuak izan ziren, ezenGipuzkoako Probintziak berak Ordizian 1529ko apirile-an egin ziren batzarretara agertzeko deia egin baitzion,Domingo Arbiderekin batera, Capbreton eta Baionakonaoen harrapaketen inguruan azalpenak emateko. Arra-zoia Frantziar eta Gaztelar koroen artean oraindik gerradeklaraziorik ez zela zen eta, beraz, kortsariotza jardue-ra horiek erregearen baimenik ez zutela. ProbintziakMartini dei egitea ezohiko adibidea da, eta oso ondoislatzen du sanjuandarraren jarduerek zer-nolako garran-tzia hartu zuten. Gainera, probintziak esku hartu bainolehen, beste instantzia batzuek azalpenak eskatu zizkio-ten, eta horren inguruan badugu daturen bat; halakosalaketak 1528. urtean egin baitzitzaizkion, orduan bereanaia Juanotekin batera egindako ekintzak zirela eta.

Azken horrek ere hainbat arazo izan zituen Hondarri-biko justiziarekin, bere pirata jarduerengatik. Zehazki,urte berean Donibane Lohitzunen, Mingot Belonge Cap-bretongo itsas maisuak gidatzen zuen naoa eta gari kar-gamentua harrapatzeagatik194. Ondorioz, itsaslapurretaedo pirateria ohiko beste ekonomia jarduera bat zenhaientzat, nahiz eta frantziar eta gaztelar koroen artekoerlazioak baketsuak izan.

Bestalde, 1536an, Martin Santxez Villaviciosa, aurre-koen lehengusu txikia, izan zen halako ekintzengatik

azalpenak eman behar izan zituena195. Halaber, jardue-ren bateragarritasuna eta kortsariotzaren maiztasunarenadibide bat, azken pertsonaia honek ematen digu.1524an Bordelera merkatari italiar batzuen produktuakjasotzera joan baino lehen, itsasontzia prestatu beharizan zuen, zituen armak eta artilleria kenduz196.

Argi dago, beraz, pasaitarrek ondo baino hobeto eza-gutzen zituztela jarduera hauek eta haientzat ekonomia-ren beste arlo bat zirela. Gainera, Gaztelako Koroarenpolitika berriarekin, halako ekintzek testuinguru monar-kiko eta ohoretsuan sartzeko aukera ematen zuten, eta,Villavicosatarren kasuak ondo islatzen duen bezala, arlohorretan fama eta loria topatzeko aukera aproposa izan-go zen.

Bestalde, gerrarako armadaz gain, Pasaiak portu kor-tsario lanak ere egin zituen. 1551n, adibidez, SanPedron armatzen ari ziren jarduera horretara bideratuta-ko bi itsasontzi197. Ziurrenik, 1552. urteko udaberrian,



Donostiara laborea eta ardoa zeramaten hainbat ontzirieraso zieten bizkaitar, gipuzkoar eta kantabriako dozenabat itsasontziz osatutako ontziteriako partaideek. Noize-an behin eta norbanako batzuek egindako harrapaketezgain, beraz, kortsariotza guztiz finkatuta zegoen etaazpiegitura bat zuen jarduera bat zen198. Eta horren adi-bide dugu urte hartan mairu eta turkiarren aurka aritze-ko ontziak armatzen zituzten pasaitarrei harrapatutakoerrege bostenaren mesedea199.

Kortsariotzak onurak zekartzan merkataritza ikuspegi-tik. Batetik, bi jardueren arteko erlazio estua legediakbultzatzen zuela esan dezakegu, “errepresalia gutunen”bidez. Kortsarioen ekintzak jasaten zituztenei kortsario-aren erresumatik hainbat ontzi harrapatzeko aukera

ematen zieten horiek, pairatutako kaltea ordaindu arte,betiere. Kasu horretan ere, pasaitarrak ageri zaizkigu.Hala, 1497an Frantziako ontzien aurkako errepresaliagutuna edo lizentzia jaso zutenen artean, Juan Labordapasaitarra dugu, Errenteria, Getaria eta Zumaiako bestearmadore batzuekin batera200.

Bestetik, harrapatutako produktuak merkatura bidera-tzen zirelako. Eta ez bakarrik Gipuzkoan. 1558. urtean,Petri Iriarte sanjuandarrak Capbretongo hainbat erretxi-na kintal erosi zituen, Ingalaterrara eraman eta han sal-tzeko asmoz. Berlabe Aristizabalek frantsesei harrapatu-tako ontzi batetik zetorren kargamentua, alegia201.

Beste batzuetan, merkatariek zuzenean parte hartzenzuten negozio horretan. Ontzi horiek armatzeko diruajartzen zuten, harrapatutako produktuetatik onurak lor-tzeraren truke. 1528an jada, frantsesen aurka prestatuta-ko “San Juan” naoko kapitain zen Martisko Ezkiotz lezo-arrak Juan Ezkurra merkatari donostiarraren aldeko obli-gazio gutuna eman zuen, naoa armatzeko emandakolaguntza zela eta. Hala, Ezkurrak kudeaketa guztiak egineta beharrezko guztiaz hornitu ondoren, 16 dukat jaso-ko zituen itsasontziak egingo zuen lehenengo harrapa-ketatik, obligazio gutunaren bidez,202.

XVI. mendean, Koroaren politika internazionalarenondorioz hainbat geografia esparrutan istiluak eta gerrakizanik, kortsario eta piratakeriak ez ziren Europaramugatu. Amerikak ere bere lekua zuen, eta zer esanik ezgero eta garrantzi handiago hartzen ari zen Ternuak203.Hala, Juan Perez Sabaña sanpedrotarra eta Juan Erausokapitain donostiarraren arteko auzia aipa dezakegu.1553 inguruan, biak Domingo Zubieta oreretarrarennaoko eskifaian zeuden, frantsesen aurka antolatzen arizen armadan. Dirudienez, Ternuan bakailaoz beterikoitsasontzi frantses bat harrapatu ondoren, Erausok Saba-ñari atxikitakoa Donostiara eraman eta han bere emazteeta hainbat pertsonari emateko agindu zion. Badirudi,ordea, Sabañak hori ez zuela bete, eta hiribildu gipuz-koarrera joan ordez harrapatutakoa Oporton salduzuela204. Antzeko protagonistak ditu 1560ko auziak.Orduan, Andres Martinez Arostegi eta Martin eta Sebas-tian Sabaña sanpedrotarrak ziren Erausoren aurkakosalaketa jarri zutenak. Arrazoia antzekoa zen: lehenen-go hirurek sei nao frantses atzeman baitzituzten Ter-nuan, Juan Erausoren mandatupean. Oraingoan, ordea,harrapatutakoa Donostiara eraman eta han 8.000 duka-ten truke saldu ondoren, Erausok ez zien zegokien zatiaeman205.

Baina pasaitarrak negozio horretan parte hartzen ikusibaditugu ere, haiek ere pairatu zituzten pirata eta kor-tsarioen erasoak. Gipuzkoari dagokionez, adibiderikaipagarriena 1228an merkatari eta garraiolari donostia-rrek Sandwich-en jasandako pirata ekintza dugu. Pro-duktuak harrapatu eta ontzia beste portu ingeles bateraeraman ondoren, piratek guztiak akabatu baitzituz-ten206. Halako kasuetara iristea baino ohikoagoa zenmerkantziak edota ontzia galtzea.

GipuzkoakoProtokolo

Historikoen Artxiboa(Oñati).

XVI. mendearen amaieran, Iparraldeko eta Frantziakokortsarioen jarduerek egoera larria sortu zuten, 1598komaiatzean Tolosan izandako Batzar Nagusian, probin-tziako portuetara ailegatzen zirela esateraino; besteakbeste, Pasaiatik gertu arrantzan zebiltzan pasaitarrenontzi txikiak harrapatzen zituztela adieraziz207. Ternuanere egoera ez zen hobea. Juanes eta Esteban Villaviciosalehengusuen arteko 1584ko auzian, lehenengoari onda-sunen bahitura “San Juan” izeneko bere aoko artillerianegiten zitzaionean, zera adierazten zuen hura egin ezzedin eskatzerako orduan: “que la nao está de partidapara el biaje de Tierra Noba donde ocurren muchos fran-ceses he ingleses cosarios [sic] y enemigos de la SantaFee Católica”208.

Europari dagokionez, Migel Goiatz sanjuandarra jardezakegu adibide gisa. Berak ere kortsario ingelesenekintzak pairatu baitzituen, beste zenbait euskaldunekbezala. 1561. urtean, Flandriarako bidean zihoala, arro-pa eta armez gain itsasontzian zeramatzan produktuaklapurtu zizkioten: burdina, balea-gantza, azafraia etaorratzak. Migelen zorte txarra ez zen hor amaitu. Itzule-rako bidaian 55 fardeletan zeraman arropa eta bestehainbat produktu ere ostu baitzizkioten209. Juanes Ezkio-tzen kasua larriagoa da. Flandriarako bidean, Bretainia-ko Conquet herrixkaren parean zegoela, ontzia eta pro-duktuak hartu ondoren kortsarioek bera eta beste hain-bat marinel hil baitzituzten210.

Bestetan, gatazka militarrengatik sortutako egoerek ereberebiziko arazoak sortzen zizkieten merkatariei.1524an Bordelera iritsi eta han, merkatari italiar batzuenmerkantziak ontziratzen ari zirenean, hiriko Parlamentu-ko ofizial batzuek Esteban Santiago donostiarra eta berekoinatu Martin Santxez Villaviciosa sanjuandarra atxilo-tu zituzten, eta haien bi ontziak enkantean saldu. Ondo-rioz, kontratatu zituen merkatariak ontziak berriz erosieta presoak askatzerik izan ez zuenez, eskifaiari eskatuzion Londreserako bidaia egiteko, kargamentua galtzekoarriskua baitzegoen. Hori gutxi balitz bezala, Ingalate-rrarako bidean frantsesek horietako bat berriz atxikizuten. Ondoren, Bresteko portura eraman, eta han tripu-lazioa ontzitik atera eta arropa eta jabetzak kendu ziz-kieten, eta etxerako bidea oinez eta biluzik egin beharizan zuten211.

Egoera hori bidaia bideragarri egingo zuen eskifaia batlortzerakoan gertatzen zen. Alegia, halako testuingurue-tan, etsaitutako herrien arteko merkataritza-jarduerakaurrera eramateko zailtasunak marinelak lortzeko proze-suarekin batera hasten ziren. Hala, kapitain eta ontzijabeei ziurtasun bat eskatzen zieten horiek. Hau da, ase-guru gutuna212.

Kortsarioen ekintzek, beraz, itsasoaz gain, portuetaneta merkataritza bidaiak antolatzerakoan eragin zuzenaizan zuten. 1522 eta 1523 urte bitartean, adibidez, JuanPerez Hoa kapitainak gidatzen zuen karrakak 8 hilabeteigaro zituen Pasaian, pleitatu gabe, kortsarioen ekintzakzirela eta213. Halako kasuei dagokienez, frantziarrek

gerra garaian Bordeleko itsasadarretik pasatzen zirenontziak hirira iritsi baino lehen zegoen Blaya gaztelua-ren parean gelditu eta ainguratzen zituzten, eta hangokapitainak ofizialak ontziak ikuskatzera bidaltzenzituen, armarik zuten ala ez jakiteko; behin ikuskatzehori gaindituz gero, Bordelen bertan beste bat egitenzen214.

1524ko martxoan Esteban Santiago eta Martin SantxezVillaviciosaren ontziekin Bordeleko bideari ekin bainolehen, Migel Villaviciosaren galeoi eta azabra bana irtenziren Pasaiatik pare bat egun lehenago, Juan Berraiartzausurbildarra kapitain zutela. Halaber, lehengoak irtenbaino bi egun geroago, Orereta eta Mundakako beste biazabra irten ziren portutik. Guztiak Bordelerako bideaneta, Garonako itsasadarrean, Villaviciosa eta Santiagobidean zeudela, hainbat itsasontzi frantziar harrapatuzituzten. Gerra itsasontzi horien helburua Frantziarenaurkako gerran aritzea zen eta Bordeleko erriora joan etahan zeuden itsasontzi frantziarrak atxikitzeazuten misio. Ondorioz, jarduera kontrajarriakzituzten ontziek helmuga bera zuten. Batetik,nahiz eta gerra egoeran bizi, bi herrialdeen arte-ko merkataritza jardueren mantentzea islatzendu; zer esanik ez, ontzi zerbitzua kontratatuzituztenak italiarrak zirela jakinda.

Baina bestetik, merkatari itsasontziek bizizuten arriskua ere agerikoa da. Frantsesek edo-zein aitzakiarekin atxilotu baitzitzaketen. Zeresanik ez, militarrek haien ontziak merkataritza-rako kamuflatuak zituztela esaten zutenean:

“salió el galeón de Myguel de Villaviçiosa yadefunto, vezino que fue del dicho lugar delPasage e vna açabla pequeña del dichoMyguell e este testigo fue e hera dentro, seyen-

Sir FRANCIS DRAKE(1540 -1596).Pasaitarrek ere, kortsarioospetsu honen ekintzakezagutu zituzten.Dakigula, PedroMugarrieta sanjuandarraizan zen, 1586 urtean,ingelesak Cadizi eginda-ko eraso batean hil zenhorietako bat (Ikus alar-gunen taula). (Argazkia:http://en.wikipedia.org/wiki/File:NPG_Drake.jpg)

Santa Isabel dugu kaiagotortzeko emaitzetarikobat. Inguru honetan ber-tan, Txurrutalla errotaparatu zuten sanjuanda-rrek. Pasaiako PortukoAgintaritzaren ArgazkiArtxiboa.

do por capytán del dicho galeón vno de Husurbil ese fueron a la guerra a buscar sus venturas e ansypartidos con su galeón e açabla armados para ladicha guerra (…) fueron este testigo e los otros con-pañeros, e entraron en el canal de Burdeos e estan-do ansy en el dicho canal ayuntados como sy fuerande marchantía e thomaron dos gabarras cargadas deel pastel que venya de Burdeos por el canal abaxo,e ansy hizieron su represaria e thomaron las dosgabarras; e estando ansy con su presa, otro dya ven-yeron dos açablas de la vna de la Rentería e la otrade Mundaca, que ansy mesmo heran de su conpa-ñya e armada…”215.

Merkataritza-jardueren mantentzearen kontrajarritasu-na beste arlo batean ere islatzen da. Ontzien eskifaian.Migelen galeoiarekin zihoan zabran, gutxienez, Doniba-nen bizi baina Capbretongoa zen Juan Cabreton baitze-goen216.

3.7 Soldaduak eta militarrak

70eko hamarkadatik aurrera monarkia hispanikoak itsa-soz haratagoko inperioa eta itsas borrokaren inguruansortutako behar berriei erantzunez, ontziolez gain jardue-ra militarrak eta kortsarioak bultzatu ziren, eta ordura arte

izandako mailarik gorenera iritsi ziren. Ez da harritzekoa,ordutik, Europako beste itsas potentzia nagusien kontrakogerrateetan sartu baitzen: ingelesak, frantziarrak eta flan-destarrak.

Testuinguru horretan, Pasaiako portuak berebizikogarrantzia lortu zuen, errege armadetako ontziak irtetenziren lekua baitzen, eta, ondorioz, baita horietan jardu-ten ziren soldaduentzako geralekua ere. Zer esanik ez,Gaztelako Koroaren politika internazionala XVI. mende-tik gero eta era argiago batean gudarantz bideratzen arizela ikusita. Soldaduek janaria, lo egiteko lekua etabeste oinarrizko beharrak ase behar zituzten. Horri eran-tzuteko herriek azpiegitura behar zuten, eta, garrantzi-tsuagoa zena, diru gehiago. Gastu horiek, gainera, ezziren nolanahikoak. Pentsa dezagun 1523an, adibidez,5.000 soldadu alemaniar iritsi zirela Pasaiara, Frantziakoerregearen aurka prestatzen ari zen armadan parte har-tzeko217. Ondorioz, ahalegin handiak eskatzen zituenegoera hark.

Baina udalbatzen ekonomian eragina bazuten, familia-koetan ere hala izaten zen. Jakina da Koroak kostaldekohiribilduetako auzokoek zituzten ontziak bahitu eta berearmada osatzeko erabiltzen zituela, eta horrek, gerora,XVI. mendearen amaieran, Pasaia eta Gipuzkoako itsasekonomiaren gainbehera ekarriko zuen. Hala, korrejido-82 I

Merkataritza tradizioluzeko jarduna daPasaian. Pasaiako

PortukoAgintaritzaren

Argazki Artxiboa.

I 83

Barker & Crocker:Sketches from thebasque provinces ofSpain, illustrativeof the characterand costume of thebasques and thescenery of the nort-hern provinces ize-neko lanetik(1839). Marinelaktorrearen ondoankartatan jokatzen.ZumalakarregiMuseoa.Gipuzkoako ForuAldundia.www.albumsi-glo19mendea.net

reak, alkaideak edo Koroak horretarako izendatzenzituen pertsonak deialdia jakinarazi eta armadarakobeharrezkoa zen ontzi kopuru bat bahitzen zen. Bainajabeen zeregina ez zen ontzien “maileguan” gelditzen.

Ekintza horiek onura ekonomikoa eta, batez ere,soziala hobetzeko balio bazuten ere, dokumentazioakaditzera ematen digunaren arabera, deialdi horiei aurreegiteko, likidezia eta ondarea eduki behar ziren. Halaerakusten digu 1568ko Martin Nabejas kapitain eta“Maria” naoaren jabearen kasuak218. 1567an Santande-rren bildutako armadan parte hartu ondoren, 1568komartxoaren 1ean prest egon behar zuen armadan partehartzeko deia jaso zuen. Baina deialdi hori ez zen aurre-ra atera eta Nabejasek Hondarribiko alkatearen aurreanzor zitzaion dirua kobratzeko kudeaketak egin zituen.

Informazioaren arabera, deialdia eta ontziaren bahitu-ra komunikatu ondoren, jabeak beharrezko zituen tres-nak eta eskifaia prest izan behar zituen; prozesu horrekinguruko herriekiko erlazio estua islatzen du: kapitainakbidaia norantz egin behar zuten adierazi ondoren, tripu-lazioek egun bateko epean zegokien portuan egonbehar zuten, berarekin ontziratu eta itsasoratzeko. Hala,marinelek, pilotuek, kontramaisuak, zaindariak, lonbar-dariek, istinkariek eta zurginek prest egon behar zuten:

“en el propio lugar del Pasaje y en San Sebastian yOyarçun e otros lugares çercunvezinos a la redon-da de vna legoa y legoa y media del dicho lugar delPasaje, a donde dentro de día y medio o dos días alo más tardar, podía tener toda su gente dentro de ladicha su nao y hazer a la vela con ella para yr adonde le fuese mandado”.

Legediak zioenez, 15-20 bat pertsona aritu beharziren 100 tona ontziko; Nabejasen kasuan, “Maria”naoak 500 tona pisatzen zituen, eta, beraz, 80-100 per-tsona inguru ariko ziren bertan. Jende kopuru hori zueneskifaia lortzeko Pasaian, Pasaiako badian aritzen zire-nen eta inguruko herrietako jendearen artean bilaketaegingo zen eta, Martin Santxez Villaviciosaren kasuanikusi ahal izan dugun bezala, Bizkaia eta Iparraldekoherrietako pertsonekin sortutako loturek ere berebizikogarrantzia izango zuten. Horretarako, aurreko deialdie-tan parte hartutako marinelez baliatzen ziren, horiekizan zitzaketen kontaktuak aprobetxatuz, eta baita eza-gun eta senideen artean. Nabejasek Juanes Besonartmarinela erabili zuen horretarako, eta horrek 8 pertsonaerreklutatu zituen; aurreko deialdian egondako AparizioEtxaburu marinela ere berarekin egon zen 1568koan.Eta, azkenik, ahaideak ere erabili zituen: batetik, bereiloba Leon Anoeta naoko maisu izateko kontratatu zuen,eta, bestetik, laugarren mailako ahaidea zen SantiagoVillaviciosa kontramaisu postuan aritu zen.

Kudeaketa horiek guztiak gutxi balira bezala, kapi-tain-ontzi jabeek hainbat hileko soldata aurreratu beharzieten gizon horiei, eta, gainera, nolabait haien ardura-dun izan, itsasoratu zain zeuden bitartean:

“que la dicha gente tenya fecha y apalabrada eldicho capitán [Nabejas], a quyenes avía dado dine-ros de su casa para en cuenta del sueldo que SuMagestad les avía de mandar dar y pagar; y la dichagente, como honbres que para ello avían dado pala-bra al dicho capitán y estaban esperando a queavían de yr a seruyr a Su Magestad en la dicha naoa donde les fuese mandado, estubieron siempre sinyr a nynguna parte, aguardando a que el dicho capi-tán les ynbiase a llamar. Los quales solían venyrmuchas vezes al dicho lugar del Pasaje al dichocapitán y le dezían que quándo avyan de partir y élles respondía que presto se harían a la vela porqueasí lo dezían a él y que estubiesen prestos y apare-jados para quando les llamase y que ellos tornabana responder que prestos estarían para quando lesllamase”219.

Letra etzanez dagoen esaldiak argi adierazten du hala-ko deialdietan parte hartzen zutenek likidezia, dirua etanahiko ondare behar zutela. Eta hor familiak eta leinuakbere gizarte loturak erabiliko zituen. Kontuan hartu behardugu diru jartze hori ez zela ezohikoa: aitzitik, merkata-ritza arloan zen joera arrunta zen, zentsu jartzeak edoaseguru dokumentuek ondo adierazten duten bezala.

Baina dirua aurreratzeaz gain, bahitura horiek besteondorio ekonomiko bat zekarten: itsasontziek egin beharzuten jardunen etetea, alegia. Ondorioz, hainbat aldizaipatutako merkataritza eta arrantzaren gelditzea zeka-rren, bahitzen ziren ontziak beste aktibitate batzuetarabideratuta baitzeuden, orokorrean. Galerak, armadanjokatutako papera eta soldata kobratuz ekidin zitezkeen,baina bahitura egin ondoren portuan hainbat egun, asteedo hilabetetan zain egon ondoren, azkenean deialdiabertan behera geratzen bazen, ekonomikoki ondoriolarriak utz zitzakeen, eta ezohiko ekintza eta gertaeraksortu220. Nabejasen adibidea, ordea, ez zen bakarra izan.

1557an bahitu zirenenen datuak oso interesgarriakdira aurreko paragrafoan aipatu ditugun ideia horretanmurgiltzeko. Ohartu behar dugu, ordea, taulan Pasaiare-kin nolabaiteko erlazioa duten datu batzuk bakarrikdaudela, eta, beraz, badian zeuden Orereta edo Donos-tiaren ingurukoak alde batera utzi direla. Ikus daitekee-nez, bahiturak hamar itsasontzitatik zortziren jarduera-ren etetea ekarri zuen. Eta horrek garrantzi ekonomikoazuen, horietatik zazpi haien helburua betetzeko prestbaitzeuden. Alegia, eskifaia eta ontziak behar zituentresnak, besteak beste, lortuak zituzten. Zortzi ontzihorietatik gehienak Ternuarako arrantzara bideratutazeuden, bik merkataritzarekin lotura zuten eta bakarrakbahitu zen helburu bera zuen.

Azkenik, ez dugu ahaztu behar Koroak soldatak ordain-tzeko atzerapenak izaten zituela. Oraindik ere, dirua zorzitzaien 1563 urtean taulan ageri diren hainbati221.

Bestalde, pasaiatarrek Monarkia Katolikoaren gerratestuinguruan eginiko zerbitzuen inguruan datu ugari84 I

ditugu. Bereziki, bere egoera ekonomiko latza zela eta,Donibanek XVI. mende amaieran Koroari egindako zer-bitzuen informazioak eskaintzen dizkigunak222.1589an, adibidez, soldaduen egonaldirako 11 etxebehar izan zituzten: bederatzi, soldaduentzat; bat kapi-tainarentzat eta beste bat alferezarentzat. Kontuan hartubehar dugu askotan ez zirela egun gutxi batzuk gera-tzen; asteak edo hilabeteak eman zitzaketen. Aipatutakokasuan, zazpi hilabete. Etxeez gain, oheak eta zerbitza-riak (emakumeak) behar ziren, janaria, sutarako egurraeta beste hainbat gauza. Halako lekuentzako ekonomia-rentzat oso gastu altuak ziren horiek, nahiz eta ordain-keta Koroaren ardurapean egon. Donibaneko udal kon-tuak ere, soldaduen mantenu eta etxeen alokairuareninguruko garrantziaren isla dira.

Baina ondorio ekonomikoez aparte giza mailakoakere aipa ditzakegu. Donibanen armada ezberdinetanontziratzeko itxaroten ari zirenen artean eragindakoak.Askotan, Donostiak bere goarnizioarekin zituen arazoakaipatu badira, Pasaian ere, nahiz eta gotorlekurik ezizan223, halakoak gertatu zirela pentsa daiteke; zer esa-nik ez, ontziratze leku garrantzitsu bihurtuta. Soldaduekez zuten beti jarrera adeikor eta baketsua eskaintzen;taberna zuloetan horrenbeste denbora sartuta eta haienjarduera egin gabe, istiluak sortuko zituzten. Eta ordukodatuetan, sanjuandarrek oso argi adierazten zuten:

“han hecho mucho daño [soldaduak] en las dichasquarenta e seys camas que las han hechado a per-der, llebándolas a las calles e partes donde hazíanlas guardias y quebrado y dannado las casas en queansí se alojaron y otras muchas molestias”.

Ondorengo urteetan egoera ez zen baretu. 1594an,Donibaneko elizako hilerrian horma bat eraikitzeagatikDonostiarekin izandako auzian, eraikuntza hori azkenboladan Donibanen zeuden soldaduek egiten zituztenliskarrak eta istiluengatik egin zela adierazten da. Alegia,liskarrak kanposantuak ziren esparru sakratuetan gerta-tzen zirela.

Halaber, liskarrez gain beste gertaera larriagoak gertazitezkeen. Ontziteria eta soldaduentzako beharrezkoakziren armak, kanoiak eta bolbora haiekin batera bai-tzeuden. Baina baita pasaitarrek beren kortsario jardue-retarako beharrezkoak zituztenak ere. Horien egoeraona zaindu eta bermatzen ez bazen, edozein momentu-tan eztanda egiteko arriskua zegoen. Eta halako bat,famatuena, 1588an jazo zen, Armada Garaiezinarenporrotaren ondoren, Migel Okendo eta bere ontziabadiara iritsi zirenean. Arma ikuskatzea egiten ari zirela,txinparta batek bolbora piztu, eta eztandak, ontziarenerdia suntsitzeaz gain, barruan zeuden 400 gizonetatikgehienak momentuan hil zituen, eta Okendo eta bestehainbat handik egun gutxira zendu ziren. Bizirik aterazen bakarra azken horren morroi beltz bat izan zen,eztandak San Pedroko estrepadi batera bota zuena, eta,bi egun igaro ondoren, Donibanera zorabiatuta iritsizena224.

Beste liburu batean Juan Carlos Morak agerian utzi dugerora Pasaian pisu handiko familia baten hastapenetanerregearen zerbitzura parte hartzeak zer-nolako onurakekarri zitzakeen. Adrian Arizabaloren XVII. mendearenhasierako kasua beste hainbatetan ikus dezakegu, bainaArizabalotarrek ezkontza-politika, harreman-politika eta

1557. URTEAN BAHITUTAKO ONTZIAK

ONTZIA JABEA MAISUA KAPITAINA PLEITEA JARDUERA BAHITURAREN ZERGATIA

San Juan Esteban de Gregorio de San Juan de la Lana Ternuako arrantza Flandriara infanteria Santa Clara Santa Clara pasatzera

San Juan Juanes Ezkiotz – Juanes Eskioz Martin Sántxez de Ternuako arrantza Flandriara infanteria Ramus Iurrita Laburtzi (Hondarribia) pasatzera

San Juan Juan de Zubieta Migel de Isasti Juan de Zubieta Merkantziak Flandriara infanteria (Orereta) (Orereta) Flandriara pasatzera

Trinidad Juanes de Samatet Juanes de Samatet Flandriatik bueltan Flandriara(Laredon bahitu)

San Juan Bartolomé Igeldo Juanes Igeldo Ez Flandriara

María Martín Anoeta Juan de Zabalaga Ingalaterrara

Santa Cruz Juan de Villaviciosa Juan de Villaviciosa Domingo Ariztegieta Ternuako arrantza Flandriara infanteria(Donostia)

Santa Maria Esteban Santa Clara Martin Anoeta Martín Anoeta Ternuako arrantza Armada

Santa Cruz Bartolome de Igeldo Tomas de Villavicoisa Juanes de Irun Frantsesen aurkako Armada(Orereta) armada

San Juan Juan de Ebora Juan de Ebora Flandria / Ingalaterrara

Iturriak: AGS. Contaduría Mayor de Hacienda (IRARGItik ateratako datuak); GPAH, 3/342, 13-14 folk.; 2/3101, 17. fol.

biologia-ikuspegitik ere, azkenean lortu zuten lekurairisteko aukera eman zien.

Orokorrean, XVI. mendean itsasoarekin lotutako jar-duera ekonomiko ezberdinen arteko erlazioak manten-tzen zirela ikusi dugu. Eta arlo militarrean egindakoekere hori islatuko dute. Hala, pasaitarrak ontzietako kapi-tain, jeneral, almirante, lonbardari edo soldadu xumegisa parte hartzen ikusiko ditugu, baina ez dira, hasierabatean, bide hori bakarrik jarraituko dutenak. Kontuanhartu behar dugu Erdi Aroko ekintzek oinarrian ez zute-la armada profesionalik, eta, ondorioz, askotan lekuanlekuko hitzarmenen bidez prestatzen zirela. Ondorioz,hasiera batean, XV. mendean zehar gerran parte hartuta-ko euskaldunak, beste lekuetakoak bezala, ez ziren ofi-zioz militarrak225.

XV. mendearen amaieratik aurreragoko gaztelar Koro-aren politika internazionalak eta geografia berrien ustia-ketak pertsona, familia eta leinuen garrantzia eta pisuaareagotzen lagun zezakeen. Askotan, gainera, Koroarenzerbitzura gertaera belikoetan parte hartzeak ez zuenzertan onura ekonomikorik ekarri; aitzitik, loria eta oho-rea izango ziren horren ordaina, eta, hala, komunitate-ko erreferentzia bihur zitezkeen. Egia da askotan solda-tak ordaintzen zitzaizkiela, baina XVI. mendeko erdial-detik aurrerako Koroaren egoera ekonomikoak ez zuenhori ziurtatzen. Eta ekonomikoki errentagarritasunanahiko zalantzagarria zelako adibideak baditugu: JamotZelaia sanjuandarrak 1560an eginiko testamentuan,oraindik Hondarribia frantsesek hartu zuteneko soldatazor zitzaiola aitortzen zuen… 1521. urtetik, alegia!226.Hala ere, partaidetza azpimarragarria izan zutenen adi-bideak baditugu.

Martin Cotillos sanpedrotarraren “Mari Galant” naoa,adibidez, 1493ko abenduan beste bi ontzi gipuzkoarre-kin batera, Puerto de Santa Marian, Tenerifeko konkista-ra bideratutako Bizkaiko ontziteriaren partaide zen. Ezdirudi halakorik egin zutenik eta aginduak noiz iritsizain, 1494an Gibraltarko itsasartean igarotako denbora

hori itsaslapurretan eman zuten, ekintza horiek ekidite-ko Koroak esku hartu zuen arte. Dena den, eta Tordesi-llasko itunak Tenerifeko konkista saiakera hori bertanbehera utzi bazuen ere, Cadizen zegoen ontziteriakSizilia eta Napolirako bidea hartu zuen, Italian hasitakoliskarrak zirela eta227.

XVI. mendearen hasieran, 1519-1520 urteetan Gelves-ko armadan Tomas Gayangos sanpedrotarra eta PedroLezo sanjuandarra aurki ditzakegu itsas maisu gisa. Hala-ber, 1535. urtean Martin Renteria oreretarra dugu SanSalvador eta San Cristobal galeoiekin Tunisiara joatekoarmadan parte hartzen; bai bere izen bereko aita etabaita Martin eta Esteban Irizar anaiek ere, guztiak orere-tarrak, hainbat galeoi jarri zituzten Errege Armadarenzerbitzura 20ko eta 30eko hamarkadetatik aurrera228.1590. urtean Donibanek aurkeztutako memorialean,beste hainbat eta hainbat adibide pasaitar ikus ditzakegu.

Baina gure garaian erregearen zerbitzuan aritutakofamiliarik garrantzitsuena Villaviciosa dugu, dudarikgabe. Halako jardueretan aitzindari Migel Villaviciosa“Pendón de Oro” izango dugu, errege-erregina katoliko-ek musulmanen aurka bideratutako gerran, Lojakoguduan ekintza nabaria egin zuena, 1486. urtean.Hurrengo mendean, bere seme Martin, Juanetxo eta Jua-notek eta horien semeak izango ditugu ekintza milita-rretan parte hartzen. Martin Indietako kapitain jeneralaizan zen mende erdialdean, eta bere seme Domingo,Flandrian hil zen 1574an, errege zerbitzuan. JuanesVillaviciosa Miranda semea ere ontzi kapitaina izan zenTernuan, eta, dirudienez, kortsarioren aurkako borrokanhil zen. Juanetxok Migel Okendo eta Antonio Urkiolajeneralen armadan parte hartu zuen, 1590ean. Juanotanaiak, aldiz, almirante kargua eskuratu zuen, eta beste-ak beste, Menéndez Avilésen armadan parte hartu zuen,frantsesak Floridatik errefuxatu zituztenean, 1565-66urteetan. Dirudienez, 80 urte zituela hil zen, Azoreetanizandako guduan. Juanoten seme Estebanek ere, aitakutzitako lorratza jarraituko du eta 1597an hil zen Ferro-len, errege zerbitzuan, almirante zela. 86 I

Bilduma partikularra

GAZTELAKO ERREGE ARMADAN PARTE HARTU DUTEN SANJUANDARRAK. ITSASONTZIETAKO KAPITAIN ETA MARINELAK (1590)229

NON NOR ZERTAN ONTZIA

INGALATERRA (1555)230 Juan de Ebora, nagusia, kapitaina Kapitaina 200 tonako bere itsasontzia

Pedro de Ebora, Juan de Ebora nagusiaren semea Juan Ebora nagusiaren aginduetara

Juanot de Villaviciosa, Juan de Ebora nagusiaren suhia. Juan Ebora nagusiaren aginduetara

Juan de Ebora kapitaina, Juanes semea. Kapitaina 50 tonako zabra

Martin de Anoeta, kapitaina Kapitaina 400 tonako naoa

Esteban de Santa Clara, kapitaina Kapitaina 400 tonako naoa

Gregorio de Santa Clara, Estebanen semea. Estebanen aginduetara (mandador, laguntzaile?)

Bartolome Igeldo, kapitaina Kapitaina 150 tonako nabioa

Juanes Igeldo, Bartolomeren semea. Bartolomeren naoan “mandador” bezala.

Juanetxo de Villaviciosa, almirantea Kapitaina 200 tonako naoa

Martín Sanz de Lezo Kapitaina 60 tonako zabra

Martín de Etxabe Kapitaina 50 tonako zabra

RUI GÓMEZ DE Esteban de Santa Clara Kapitaina 700 tonako naoaSILVAREN ARMADA

Juanot de Villaviciosa “Martitxo”, kapitaina. Kapitaina 700 tonako naoa. Dunetan (c.1555)galdua.

Bartolomé de Igeldo 250 tonako bi nao

Juanes Igeldo. Bartolomeren semea. Nao bateko “mandadore”. Han hila. Naoa armadatik bueltan galduta Pasaiako bokalean, zeraman jende guztiarekin.

Tomás de Villaviciosa Nao bateko “mandadore”. Han hila.

Martín de Anoeta. Artamukako sarreran parte hartu 2 nao. Bata 300 tonakoazuen eta ingelesek portua katearekin eta bestea 150ekoa.ixterakoan berak apurtu eta han Chanbran bat galdu zen.sartu zen.

MEDINACELIKO Juan de Ebora kapitaina Mandadore (laguntzaile?) 300 tonako naoaDUKEAREN

Juanot de Nabejas, kapitaina Kapitain 300 tonako naoaJARDUNALDIA (1571)231

Domingo de Villaviciosa Kapitain 150 tonako naoa

PERO MENÉNDEZ DE Juan de Gebara jauna 600 tonako naoaAVILESEN ARMADA (1574)

Juanetxo de Villaviciosa almirantea232 Naoa

SAN LÚCARKO ARMADA Juanetxo de Villaviciosa Kapitaina 324 tonako naoa. (Diego Flórez de Valdés, 1581) Urperatua

Nicolás de la Torre 353 tonako naoa. Iltzeak aprobetxatzeko urperatua

Migel de Isasa 360 tonako naoa

Juanes de Villaviciosa Lizartza 360 tonako naoa. Juanes de Lezo kapitainaren armadan.

Arlo militarra jorratzerako garaian, aurkezten dugunalargunen taulak oso datu adierazgarriak ditu. Ez garaanalisi sakonetan sartuko, baina ondorio batzuk adiera-zi nahi ditugu. Errege zerbitzuan hildako 115 gizoneta-tik 24ren hiltze lekua eta modua ez dakigu. Beste 91gizonetatik ia erdiak, berriz, 42, Flandrian hil ziren edohorrekin lotutako ekintzetan; Lisboan, hamabi; Ingalate-rran zortzi eta Andaluzian edo hara bidean, berriz, hiru.Ameriketako datuak hartzen baditugu, ordea, oso hilda-ko gutxi izango ditugu: zazpi Indietan eta bakarra Ter-nuan. Azkenik, itota hiru, gatibu bat eta Pasaian zazpimarinel hil ziren. Nahiz eta XVI. mendeko bigarrenerdialdean jazotako gertaera ezberdinak kontuan hartu,taulak agerian uzten du egoera politikoa eta FelipeII.arentzat zein izan zen fronterik garrantzitsuena eta jar-duera militarren xedea: Flandria. Amerika, berriz, biga-rren maila batean dago, eta honen barnean Ternuak ezdu ia lekurik, nahiz eta kortsariotza mailan gertaeralarriak dokumentatuak izan233.

Betetzen zituzten lanen inguruan ez dugu datu askorik:kapitainez gain, artillero eta lonbardariak ditugu, kontra-maisuak, pilotuak, zaindariak eta baita danbor-jole batere. Eta hiltzeko moduan ere, hainbat datu dira adieraz-garriak: Domingo San Vicenteri, adibidez, kanoikadabatek burua eraman zion. Juan Ebora, aldiz, erlijioen arte-ko gudaren erakusle da, lutenaroek hil baitzuten. Azkenik,Pedro Mugarrietaren kasua aipa dezakegu, Francis Drakekortsario famatuak Cadizi egindako erasoan hil zena.

88 I

1550-1589 ARTEAN ERREGE ZERBITZUAN JARDUNDAKO SANJUANDARRAREN HILTZE LEKUA

Flandria

Lisboa

Ingalaterra

Ameriketan

Pasaia

Andaluzia

Itsasoan itoak

San Migel

Guda

Ontzia

Gatibu

Ternua

Ezezagunak1%

1%

2%

2%

3%

3%

3%

6%

6%

7%10%

36%

Horrek primeran islatzen du testuinguru belikoa nonzebilen XVI. mende erdialdetik 1589 urtera arte. Eta,beraz, Monarkiak indarrak nora bideratzen zituen.Ondorioz, oso argi ikus dezakegu merkataritza eta mila-ka kilometrora egiten zen arrantza jardueretan hainbatalditan aipatu ditugun ondorioak. Alegia, Ternuakoarrantza eta Europa Atlantikoko merkataritza motelduegin zirela.

Alabaina, partaidetza horrek guztiak eta 1557ko bahi-turek adierazten duten bezala, zerrendan azaltzen dire-nak lanbidez soldadu edo militarrak ziren jakin beharkogenuke. Askotan argi geratu da halako zerbitzuak bestejarduera batzuekin tartekatzen zituztela, nahiz eta Villa-viciosatarren kasuak arlo militarrera bideratutako familiabat erakutsi. Horiez gain, nolabaiteko jarduera militarra-ren erabateko arduraldi baten inguruko kasu bakarrare-tariko bat Martin Santxez Ugarterena dugu. 1562. urtekobere testamentuan “Bere Maiestatearen ezkutari” bezalaaurkezten zuen bere burua.

Halako jarduera bat XVI. mendeko kostaldeko ekono-miaren berrantolaketarekin aldatuko zen. Arrantzarakoeta merkataritzarako beharrezkoak zen jendea eta balia-bideak arlo militarrera bideratzen zirenean. Ondorioz,Irlanda edo Ternuarako arrantzura joaten zirenen oinor-dekoek guda unibertsoan aurkituko zuten beren ekono-mia jarduerarik nabarmenena. I 89

Eugene deMalbosen margola-na. Untzi Museoa.Gipuzkoako ForuAldundia.www.albumsi-glo19mendea.net

4 ANTOLAKETAPOLITIKOABOKALEAREN BIALDEETAN

Pasaiako Portuko Agintaritzaren Argazki Artxiboa.

XVI. mendean zeharitsasontziak sagar-

doz hornitzen zituz-ten sagasti gutxi

geratzen zenTrintxerpeko maga-

letan. EgungoAndonaegi auzoan

sagardoa egitenzenik ere!.


Argazki Artxiboa.

92 I

URE IKERKETAK AINTZAT HARTUKO DUEN GARAIA-ri dagokionez, ezin dugu ahaztu XVIII.-XIX. mendeetara arte San Pedroko etaDonibaneko komunitateak Donostiakoeta Hondarribiko gobernupean egongo

direla. Beste era batera esanda, Donostiako eta Honda-rribiko hiribilduetako alkateek izango dute justiziareninguruko eskumena badiako bokalean dauden popula-zio-gune horietan.

Pixkanaka, baina, hiribilduekiko zuten urruntasunaeta eguneroko bizitzaren konplexutasuna areagotzeare-kin batera, beren burua antolatzeko eta hainbat arlohobeto kudeatzeko beharra ikusi zuten bokalean koka-tutako populazio horiek. Ondorioz, XVI. mendearenhasieratik, antolaketa garatuagoa izango dute komunita-teek. Udal kargu propioak garatu izana dugu horren isla,

bai Donibanen, bai eta San Pedron ere, “kopero” izenahartuko dutenak, hain zuzen ere.

4.1 San Pedroren eraketa

Kolonizazioak Donostiak badian zuen kontrola areago-tzeko balio izan bazuen ere, beste ondorio bat ekarrizuen: bertan kokatu zirenen antolakuntza. San Pedrokoelizaren eraikuntza izan zen horren isla, liburuarenhasieran aipatu dugun bezala. Erlijio ikuspegitik ez ezikantolaketa politikoaren aldetik ere ikusi behar duguekintza hori. Parrokiaren sorrerak populazioa hazi eginzela adierazten digu, eta Altzak, Donostiak, Lezok edoOreretak eskaintzen zituzten zerbitzu erlijiosoak ezzirela nahikoa sanpedrotarren beharrak asetzeko234.Alegia, hango biztanleek behar propio bat zutela.

G

Giza-loturak areagotu eta komunitate ideia gehiagofinkatu zuen hazkunde horrek. Hori da San Pedroko eli-zaren sorreraren isla: batetik, pertsona batzuek osatzenduten taldearen behar erlijiosoak finkatzeko balioko du,eta, bestetik, egoera komunitario horren areagotzea eka-rriko du. Antolakuntza erlijioso horrek eta horrek zekar-tzan giza ondorioek antolakuntza politiko baterakobidea irekiko zuten, gerora.

Baina badiak zuen garrantzi ekonomikoa kontuan har-tuta, (harrigarria gerta daiteke) San Pedroren garapenpolitikoa Altzarena baino motelagoa izan zen eta geroa-go etorri zen. Baliteke horren oinarrian populazioarennondik norakoa egotea. Batetik, Donostiak bultzatutakokolonizaziora arte oso populazio txikia zegoen. Bestetik,Altzan lurraldetasunean oinarrituta jazotako antolakun-tzak zailtasun gehiagorekin egin zuen topo San Pedron.Izan ere, bokaleko geografia-esparruak lur gutxiagozituen nekazaritzarako, eta etxeen kontzentrazio edogune bat izateko aukerak ere txikiagoak ziren.

XV. mendearen bukaeran sanpedrotarrei komunitateorokor gisa erreferentzia egiten zaiela ikusiko dugu; hauda, bertako biztanleen antolakuntza maila ez dela kargupolitiko batzuetan islatzen. Erabakiak udalbatza orokorbatek hartzen zituela pentsa dezakegu, beraz, eta noizeanbehin elkartzen zirela San Pedrori zegozkion hainbat era-baki hartzeko; azken horiek Donostiako ofizialen onespe-na eduki beharko zuten, betiere. Antolakuntza komunita-rio hori garai horretako bi dokumentutan ikus daiteke.1484an Donostiako udalbatzak Juan Santander nagusiarieginiko salmentan, Pasaiako biztanle eta auzokoen izene-an parte hartzen du azken horrek: “por voz e en voz e ennonbre de los vezinos avytantes en el lugar de Pasaje,vezindad de la dicha villa”. 1497an, berriz, Pasaiako uni-bertsitateak emango du botere edo ahalorde gutuna:

“Sepan quantos esta carta de poder e procuraçiónvyeren, cómo nos, el pueblo e colaçión e vnyversy-

dad del lugar del Pasaje de partes de la vylla de SanSauastyan, que estamos ayuntados a nuestra congra-gaçión e ayuntamiento segund que lo avemos devso e de costunbre…”235.

Azken paragrafo horrek garapen politiko horren ingu-ruan aipamen batzuk egitera garamatza, “unibertsitate”hitza irakurrita ezin baitugu pentsatu gaur egun goi mai-lako hezkuntza ematen duen erakundean, oso bestelakobatean baizik: interes komun batzuen inguruan bilduta-ko auzo edo populazio-gunean. Komunitate batean, ale-gia. Giza komunitatea izateaz gain komunitate politikoaere badena, bere burua bateratasun gisa ikusi eta usa-dioetan oinarritua dagoena. 1497ko gutun horrek, gai-nera, batzarrak egiteko ohitura dagoela adierazten du.Eta ez litzateke harritzekoa ohitura hori zuzenean SanPedroko elizarekin zerikusia izatea, horren inguruan edohortik gertu egingo baitziren batzar gehienak. Donostianjazo zen izurritearen ondorioz hiribilduko udalbatzak1484an egin zuena bezala:

“oy dia domingo que se contó a diez e siete dias delmes de otubre, anno (…) de mill e quatroçientos eochenta e quatro annos, este dia en el logar delPasaie, termino e iuridiçion de la villa de San Savas-tian, despues de dichas las viesperas, en la callepublica real del dicho Pasaie, estando asentadosteniendo publica almoneda en las escaleras quesuben para la yglesia de Sennor Sant Pedro deldicho lugar del Pasaie, que estan fechas de cal ecanto iunto con la dicha calle real…”236.

Hain zuzen ere, erlijioaren eta horren sinbolismoarenpisuaz gain San Pedroko eliza erreferentzia zela adieraz-ten digu Donostiako udalbatzak leku zehatz horretanbatzar bat egiteak; eta donostiarrentzat hala bazen, zeresanik ez garai hartako pasaitarrentzat. Beraz, San Pedro-ko elizaren eraikuntzak berebiziko bultzada eman zionhan bizi zen komunitateari, identifikazio eta batze pro-

BildumaPartikularra

I 93

zesu batean. Hau da, gertu zuten eliza bateko eliztar iza-teak eta horren inguruan sortzen ziren behar, ekintza edoospakizunetan parte hartzeak partaidetza horren kon-tzientzia bultzatuko luke, pertsona eta familien inguruanbateratasuna eta interes-batasuna eraginez. Eta XVI-XVIII. mendeetako mapak ikusten baditugu, argi geratu-ko zaigu bokalean zegoen komunitate horrek halakoprozesu bat bizi behar zuela; zonalde konkretu bateankokatzen baitzen, Altzatik, Oreretatik eta Donostiatikaldenduta.

Beraz, bi aldetik ikusi behar dugu Altzarekin alderatuzSan Pedrok aurkeztutako garapen berantiarra. Batetik,Altza baino geroago sortutako populazio gunea da; ale-gia, XIV. mendearen bigarren erdialdean hasi zuen bere-biziko bultzada, Donostiak kolonizazio hori aurrera era-mateko erabakia hartu zuenean. Bestetik, eta, garai har-

tan hasitako prozesu horren ondorioz, XV. mendearenerdira arte, ez zuen antolakuntza komunitario sakonagobaten beharrik sumatzen.

Azkenik, lurralde hori ustiatzeko eran ikus dezakeguSan Pedroko komunitatearen garapena. Hainbat lekuko-tzek aditzera ematen dutenez, XIV. mendean eraldaketabat jazo baitzen. XIV. mendetik 1467. urtera arte lur ema-teak dohainik izan ziren; beraz, han finkatzen ari zirenbiztanleek ez zuten ezer ordaindu behar. 1467-1484 urtebitartean, ordea, zehazki nola ez dakigula, sanpedrota-rrek zentsua ordaindu behar zuten beren lurrengatik.Gure ustez, ordainketa horren jatorrian elizaren obrenkostuari aurre egiteko modua egon zen, Donostiako udal-batzari lurra erosi baitzioten, azpiegitura erlijiosoa eraiki-tzeko. Momentu hartan sanpedrotarrek ezin zutenordaintzeko modu zuzenetara jo erosketa eta lanen kos-tuei aurre egin ahal izateko, hau da, pertsonen artean egi-ten ziren diru-banaketa edo errepartimenduetara, jabe-tza gutxi baitzituzten. Era berean, erregearen eta hiribil-duaren baimena behar zuten sisa bezalako zeharkakozergak ordaintzeko, eta horrek Donostiako produktuetanezartzea zekarren. Hala, baliteke haien etxe, lur edo itsa-sontziak bezalako ondasunak hipotekatuta, hiribilduarenaldeko zentsu-hartze bat hitzartzea237.

Egoera 1484an aldatu zela dirudi. Orduan, Donostia-ko udalbatzako kide batzuek lur horiek saltzea erabakizuten, nahiz eta urte batzuen ondoren hori zalantzanjarri. Donostiak zituen gastu eta beharrei aurre egitekomodua izan bazen ere, salmentak, Pasaia inguruko biz-tanleek lur horiek erosteko aukera izan zutela adieraztendu: hau da, dirua zutela. Agian lehenago, Donibanek1482 edo 1533 urteetan bezala, bertara iristen zirenmerkatari eta garraiolarien aldetik diru-uztea lortu zute-lako, baina baita, garai horretan pasaitar batzuk ekono-mikoki mailaz igotzen ari zirelako238. Eta baduguhorren isla.

Nahiz eta Pasai San Pedrok komunitate politiko beza-la berezko ondasunik ez izan (edo oso gutxi), 1499kouztailean eta irailean, San Pedrok eginiko errepartimen-duen inguruan ikertzeko mandatua eman zioten errege-erregina katolikoek Francisco Vargas korrejidoreari239.Urte pare bat lehenago Donostiarekin izandako auzian,sanpedrotarrek hainbat auzi eta gasturi aurre egitekoerabilitako metodoen inguruan ere hitz egiten zen. Aipa-tu ditugun maileguez gain, komunitateko kideen arteandiru-banaketa edo errepartimenduak egin zirela adieraz-ten da. Hau da, bere ondasunen araberako diru kopuruajartzea zegokion bizilagun bakoitzari. Ondorioz,Donostiak eginiko salmentak eta ekonomia aldetik opa-roa zen garai hura aprobetxatuz, inbertsioak eta zituztenondasunak areagotzen joango ziren sanpedrotarrak, pix-kanaka240. Ez dirudi, ordea, San Pedroko udalbatzakberezko jabetzak zituenik; 1517. urtean oraindik ereDonostiako udalbatzak hango lurrak ematen baitzituen,eta, jabetzen inguruan sortutako auzien arabera, sanpe-drotarrenak edo Donostiarenak diren lurrak aipatzendira, baina ez San Pedrorenak241.94 I

HAMABIAK ETA BATZARRAK, Erdi Aroko euskararen aztarna

Leku izenez (toponimia) eta pertsona izenez (antroponimia) gain Erdi Arokoeta XVI. mendearen hasierako euskararen aztarnak gutxi badira ere, doku-mentazion azaltzen diren hainbat hitz edo kontzeptuk “hiztegi” txiki batosatzen lagun diezagukete. Uste baino luzeagoa.

Hala, Hondarribiak Donibane eta Lezori egindako jakinarazpenetan,koperoez gain Lezoko juradu edo “hamabi”en inguruan hitz egiten da. Etatestuinguru berean gaztelaniazko “ayuntamiento” hitza adierazteko “batza-rre” euskal hitza erabiltzen dela ikusiko dugu:

- “…estando ayuntados los sobredichos coperos del Pasaje e jurados eamabis de Leço, Martyn Sanches de Vrheder e Martyn de Darieta emuchos de los veçinos de los lugares del Pasaje y Leço…” (1537/VII/22,Laborda etxean, Hondarribiaren mandatu baten berri emateko batza-rra). Iturria: HUA, C-5-I-23-2.

- “…los coperos e diputados e vezinos, honbres hijosdalgo d’este pue-blo del Pasaje juridiçion de la villa de Fuenterrabia, que estamos juntose congregados en nuestro baçarre e ayuntamiento en el lugar acostum-brado a llamamiento de nuestros coperos…”. (1562/III/8. Donibanekemandako ahalordetza gutuna). Iturria: PUA, 1626-4, 15. folioa.

“Hamabi” hitzaren jatorriak erlazio zuzena du Donostiako foruak ezarri-tako II-7 artikuluarekin. Orduan (1180. urtearen inguruan), udal gobernuaosatzen zutenak “duodecim bonis vicinis” ziren, alkate eta probestuarekinbatera; hau da, “hamabi auzoko on”. Gerora, gaztelaniazko “jurado” izenahartuko dute auzoko horiek, kargua onartzeko orduan horren zina eginbehar baitzuten, kargua ondo beteko zutela, alegia.

Pixkanaka, populazioaren artean bi hitzak sinonimo bezala erabilikoziren. Donostiako forua eman zitzaien hiribilduetako inguruetan bai behin-tzat. Hala ikus daiteke Irunen eta Lezon, baina ez, ordea, Gipuzkoako bar-neko hiribilduetan. Prozesu benetan harrigarria, gaskoiei probintziako ekial-dean eman zaien garrantzia kontuan hartuta. “Hamabi” bezalako euskalhitza bi gune horietan aplikatzeak euskaldunen gehiengoa islatuko luke,hiribilduan horrenbesteko bultzada izan zuen gaskoi jatorriko populazioa-ren aurrean.

Kodemastiri buruzko lehen aipamena 1318an baduguere, XV. mendearen amaierako auziak emango dizkigubadiako zonalde horri dagozkion berri zehatzik zaha-

rrenak. Horien artean, 1429an Donostiako udalbatzak geroraSan Pedro izango zenaren inguruan emandako lur emate batenkopia. Zonalde horren populatzearen inguruan dugun lehendokumentu zehatza delako da garrantzitsua; hango biztanleakditu protagonista eta Donostiak bideratutakoaren adibide garbiada. Nahiz eta auziak dokumentuaren kopia eman (ez da, beraz,jatorrizkoa), horrek ez dio inolako garrantzirik kentzen, libu-ruan zehar azaltzen saiatu garen prozesuaren isla baita.

1429, ekainak 30. Pasaia.

Donostiako udalbatzak Pedro Cotillos gaztearen alde egindakodohaintza-gutuna. San Pedroko plaza eta orubea, etxea eginzezan.

En el nonbre de Dyos e de Santa Maria, Amen. Sepan quan-tos esta carta vyeren cómo nos, Pero Yvanes de Saluatierra eJuan Bono de Tolosa, alcaldes hordinarios en la vylla de SanSabastyan este año presente, e Amado Martynes d’Engomes,preboste por nuestro señor el Rey en la dicha villa e en su juri-diçión, e Anton Martines de Hernany, jurado mayor del conçe-jo de la dicha villa, e Pes de Pollon, jurado e guarda del puertode la dicha villa, por poder antes dado e otorgado por el dichoconçejo e por su espreso mandado, el qual está en poder e fiel-dad del escrivano presente, otorgamos e conosçemos que damose donamos a vos, Pedro de Cotyllos el moço, fijo de Pedro deCotyllos, morador en el Pasaje d’Aquende el agua, vesyndad dela dicha vylla de San Sabastyán, que estades presente, vna plaçae logar de faser casa en el dicho logar del Pasaje de anchor dedose codos, con su puerto de tener vuestra chalupa de anchor deçinco codos, que sea para vuestro seruyçio e de la otra casa quese fysyere (txuriz) a la villa, a cada vno su meatad. La qualdicha plaça se tiene de la vna parte con la casa de Pedro deCotyllos vuestro padre; e de la otra parte a la plaça que es ennonbre del dicho conçejo avemos dado e senalado a Sançol deBinaga; e de parte de juso, con la mar; e de parte de suso con elcamyno que ba al dicho Pasaje, syn enbargo e syn mala vos esin otro entredicho alguno, segund que el dicho conçejo la auyae tenya para vos e para vuestros herederos, suçesores e vos, enquanto fuere la voluntad o plaser del dicho conçejo.

E esta dicha donaçión vos avemos fecho e fasemos en lamanera que dicha es, por rasón de muchas buenas ajudas,seruiçios e plaseres qu’el dicho conçejo ha resçebydo de uosfasta aquí, e entiende resçebyr de aquí adelante por esto quedicho es, esta dicha plaça con todos sus derechos e perte-nençias, vos damos segund dicho es para que fagades e podadesfaser casa e hedyfiçio para vos e para vuestros herederos e suçe-sores e herederos en la manera e con las condiçiones seguien-tes:

Primeramente, con condiçión que non ayades poder ny poda-des bender ny enagenar la dicha casa a yglesia ny a monesteriony a orden ny a nyngund señor ny señora eclesyástico ny seglarny a otra persona alguna que sea fuera de la vesyndad de ladicha vylla, syn liçençia e avtoridad del dicho conçejo.

Otrosy, que seades tenudo de tener e mantener buena vesyn-dad con el dicho conçejo e de pagar los pechos rasonables queel dicho conçejo vos echare segund los otros vesynos de ladicha villa; e seades tenudo de yr a sus llamamyentos e mande(txuriz) quando quier que vos llamaren que seades sometydo esometedes a vos e a vuestros herederos e vienes de ser jusgadospor los alcaldes de la dicha villa por siempre jamas (txuriz) porel preboste de la dicha villa segund que es vsado fasta aquí.

E otrosy, que sy por aventura la dicha casa se hirmare por fuegoo en otra manera que finque el señorio e propiedad en la dicha tie-rra, plaça e solar para el dicho conçejo syn contradiçión de ves[sic] ny de otra persona alguna segund que fasta aquí ha seydo.

E yo el dicho Pedro de Cotyllos, otorgo e conosco que tomo eresçibo del dicho conçejo e de uos los dichos ofiçiales en su non-bre, la dicha plaça e solar de casa con las condiçiones susodichase prometo de las tener, guardar e conplir agora e en todo tiempo;e de no yr ny benyr contra ellas ny contra alguna d’ellas en tiem-po alguno, so obligaçión de todos e cada vnos nuestros [sic] bie-nes, asy muebles como rayses, ganados e por ganar, por do quierque sea e cada vno d’ellos por sy e por el todo que obligo a estode presente. E nos, los dichos Pero Yvanes e Juan Bono, alcaldes,e Amado Martines, preboste, e Anton Martynes e Pes de Pollon,jurados, en vos y en nombre del dicho conçejo, prometemos eotorgamos de no vos desposeher ny tirar la dicha tierra e solarvos guardando las dichas condiçiones. E para ello obligamos losvienes del dicho conçejo, avydos e por aver, por do quier quesean e a cada vno d’ellos, por sy e por el todo que obligamos alescribano de presente. A esto son testigos que fueron presentes aesto, espeçialmente llamados e rogados, Pero Miguell de Çacayoe Pes d’Egurrola, e Anton Burbu e Domingo de Alqueça e Pedrode Mondragón, vesynos de la dicha villa de San Sabastián.

Fecha esta carta en el dicho logar del Pasaje d’Aquende elagua, donde la dicha plaça fue señalada, Treynta dias del mes dejunyo, ano del nasçimiento del Nuestro Saluador Ihu Xpo demyll e quatroçientos e veynte e nueve años. E yo Martyn Peresd’Egurrola, escriuano público en la dicha vylla de San Sabas-tián que en vno con los dichos testygos fuy presente a lo quesobredicho es, por otorgamyento e mandamyento de los dichosPero Yvanes e Juan Bono alcaldes, e Amado Martines, prebos-te; e Anton Martines e Pes de Pollon, jurados del dicho conçe-jo, a requesyçion e pedymyenti al [sic] dicho Pedro de Cotyllosel moço fys e escrivy esta carta e pus aquí este myo sygno acos-tunbrado sygno en testymonio de verdad.

Iturria: ARChV. Civiles, Fernando Alonso, Fenecidos, 1330-1, 607g.-608a. I 95

1429: PASAI SAN PEDRO IZANGO ZENARI BURUZKO LEHENDOKUMENTU ZEHATZA

4.2 Eskumena zuten Donostiako udal karguak

Aipatu dugun bezala, San Pedro Donostiaren jurisdik-ziopean zegoen. Ondorioz, justizian eta beste hainbatarlotan -Gipuzkoako Batzar Nagusietako ordezkaritzan,besteak beste-, Donostiako ofizialek bakarrik zuteneskumena. Urteek aurrera egitearekin eta San Pedrokokomunitatean behar berriak sortzearekin batera, erakun-deak garatuz joan ziren, bertako biztanleek ohiko bizi-tzan zituzten beharrak hobeto kudeatzeko. Hala, XV.mendean ikusten genuen unibertsitate edo batzar oro-korrak “kopero” izeneko karguei utziko die lekua XVI.mendean, eta, horiekin batera, “diputatuak” izango dirakonplexutasun horren isla.

Ez dugu ahaztu behar, baina, Donostiak justizia esku-menak hor ere aplikatu zituela eta horrez gain hiribildu-ko beste hainbat ofizialek ere, badia inguruan haien jar-duna bete zutela. Beraz, horiek ere landu behar ditugu,errealitatea hobeto ulertzeko. Eta San Pedro inguruanudal kargu batzuei buruz ditugun lehen datuak haieningurukoak direnez, horiekin hasiko dugu ondorengoatala.

a. Sagramenteroak

Dokumentazioaren arabera, haien funtzioak ondo bete-tzeko “sagramentua” egin behar zutelako zuten izenhori Donostiako udal kargu horiek. Sagramentero hauekpolizia-funtzioak zituzten; istiluak bazeuden edo inorordenantzek ezarritako neurrien aurka bazihoan, berta-ra joan eta atxilotu egiten zuten. 1489ko ordenantzekhasieran aditzera eman dezaketenaren kontra, haieneskumena ez zen hiribildura bakarrik mugatzen. Lauro-geita seigarren ordenantzaren arabera, Igeldoko SanPedro elizatik hasi eta Bidart, Oriamendi, Txipres etaMolinaoz gain Pasaiako portuko ur guztia hartzen zuenberaien jarduera esparruak. Hiru hilabeterako izenda-tzen zituzten, eta, alde horretatik, XVI. mendearenamaieran sortuko den dorrero-errejidorearen aitzindarijo ditzakegu, azken hau ere denbora tarte horretan jar-duten baitzen.

Hainbat aldiz aipatu dugun XV. mendearen amaiera-ko auzian, sanpedrotarrak kexu agertzen ziren sagra-menteroen ekintzak zirela eta. Guztiek onartzen zutenPasaian eskumena zutela eta istilu larriak zeudeneanhara joaten zirela, baina azken urteetan edozein aitza-96 I


Argazki Artxiboa.

kiarekin gehiegi joaten zirela salatzen zuten, eta SanPedroko jendea atxilotu eta hertsatu egiten zutela.

Gehiegikeria horiek Donostiak garai hartan bizitakotestuinguru istilutsuan dute oinarri; 1489 ordenantzek,adibidez, aipamen adierazgarriak egiten dituzte sagra-menteroen inguruan. Batetik, kargu horien inguruanlehenagotik ordenantza ugari zeudela, eta, bestetik,sagramenteroentzako ordenantza-liburu berezi bat zute-la, alegia, garrantzia zuen kargu bat zela242. Legedizalantzagarri hori dela eta, hiribilduko udalbatzak neurriberriak ezarri eta aurrekoak berregituratzea erabakizuen, administrazio-kudeaketa hobea lortzeko; bidebatez, beste leku batean aipatu dugun bezala, udalba-tzaren boterea areagotzeko prozesua hasi zuen.

XVI. mendeko auzietan, “de los sacramenteros, veci-nos y moradores del lugar del Pasaje” direlakoen ordez-karitzat du bere burua San Pedroko prokuradoreak,momentu batean. Intitulazio horrek Pasaiak berezkozituen sagramenteroak zituela aditzera eman badezakeere, guk ez dugu halako daturik topatu. Baliteke SanPedron kargu horiekiko erlazio estuaren edo horien jar-duerarekin oso ohituak egotearen isla izatea. Bai eta,nahiz eta ordenantzetan ez azaldu, XV. mendeko kexakkontuan hartuta, handik aurrera Donostiak zituen ofizia-lez aparte sagramentero horietako bat zuzenean Pasaia-ra bidaltzea ere, bere eskumenak han aplikatzeko.

Dena den, nahiko zalantzazkoa da azken hipotesi hori,XVI. mendean haien inguruan ditugun datu eskasek ezbaitute hori adierazten. Aurkitutako informazioak adie-razten digunez, istilu edo auziren bat zenean, beraiekinbatera joaten ziren Donostiako ofizialak Pasaiara. Alegia,haien mandatuak beteko zirela ziurtatzeko. Beraz, ezzuten Pasaian inolako denbora finkorik igarotzen. Hala,1530eko otsailean, Sancho Iturain sanjuandarrarennaoan sartzeko ahaleginetan ibili zen Ramus Pontessagramenteroa, Pedro Eantzi probestuordearen ordezkoa-rekin243 batera, bertako marinelei zekarten gariaren erdiaDonostian saldu behar zutela eta beste erdia Errenterianeta Donibanen izan ezik edozein lekutan sal zezaketelaesateko. 1594. urtean, aldiz, Donibaneko elizan kokatu-tako lurren jabetza berea zela argudiatu zuen Donostiak,eta, hango alkatearekin eta hainbat ofizialekin batera,sagramentero bat egongo da244.

b. Portuzainak

Pasaian eskumena zuten Donostiako beste ofizialetakobatzuk portuzainak ziren, eta, portuari eta urari zegoz-kien zergak eta eskubideak jasotzeaz gain, Errenteriaketa Oiartzunek beren bizilagunek pleitatzen zituztenitsasontziak kontrolatzean zetzan beren lana; hala,horien inguruko zerrenda bat eman behar zieten, badia-ra iristen ziren ontziek egiten zuten antzera. Beraz, mer-kataritza-garraioaren kontrola zeramaten eta gerora hainfamatu izango den dorreko errejidorearen aitzindariakizan ziren.

Horien inguruko aipamenik nagusi eta ugarienak1475etik aurrerakoak diren arren, eta urte horretanDonostiaren eta Errenteriaren arteko istiluen ondoriozsortu zirela badirudi ere, taulan ikus daitekeenez, baditu-gu lehenagoko datuak. Donostiako udalbatzaren partaidegisa ikus ditzakegu 1465 urtean, bai eta lehenago ere,1429an Pedro Cotillos sanpedrotarrari eginiko emateanagertzen baitira. Ez da harritzekoa, hiribilduaren ondoanzeuden portuetako mugimendua kudeatzeko helburuare-kin sortuko baitziren, horien garrantzia areagotzen joanzen heinean. Alabaina, XIV. mendearen amaierako doku-mentazioak ere egiten die erreferentzia; beraz, badiarengarrantzia areagotzen joan zen heinean, bertan eskume-na zuten hiribilduek kargu batzuk sortzeko beharra ikusi-ko zutela uste dugu, gerora, jazotzen ari zen konplexuta-suna dela eta (istiluak, merkataritzaren gero eta bolumenhandiagoa), zehazte-prozesu bat izan zutelarik.

Garai hartan, Donostiari ematen zioten sententziekportuaren jurisdikzioa; eta horrez gain, Urumeako hiri-bilduak portuzain horiek berak bakarrik izendatzekoeskumena lortu zuen. Ondorioz, 1475 urteaz geroztikbere portuzainak bidali zituen Donostiak Pasaiara; bipertsona hautatzen ziren horretarako. Beraz, nahiz etalehenago ere egon, handik aurrera haien eskumena etagarrantzia areagotu egingo dela ikus dezakegu, izenda-pena Donostiaren gain bakarrik geratuko baitzen, Erren-teriak eta Oiartzunek zutena galduta. Lehen portuzainakazken bi horiek ere izendatzen zituztela orduan eman-dako dokumentuen bidez baiezta daiteke, 1475eanErrenteriak eta Oiartzunek beraiek ere ofizial horiekurtero izendatzen zituztela baitzioten:

“e ansimesmo, la juridiçion çebil y criminal, mero emisto ynperio del dicho puerto e agua que a ellos[Oiartzun eta Errenteriako udalbatzei] pertenesçia e I 97


pertenesçe poner guardas en el dicho puerto encada un anno para que cojan e recauden los tribu-tos e derechos del dicho puerto de las personas ynaos e pinaças e baxeles y fustas que al dicho puer-to bienen e aportan e binieren e aportaren”245.

Ideia hori Villa eta Villasandino doktoreek 1475eanemandako epaian aipatzen da:

“…mandamos que el dicho conçejo y omes buenosde la dicha villa de San Sebastian pueda ponerguardas e cogedores en el dicho puerto en cada unanno para que cojan los tributos e derechos deldicho puerto de todas y qualesauier personas e naose fustas e baxeles que al dicho puerto vinieren eaportaren, guardando a los vezinos y moradores delas dicha Villa Nueba e tierra de Oyarçun e de lasdichas sus ferrerias sus prebillegios y esençions queçerca d elos tributos e derechos del dicho puertotiene e a tenido de que an gozado en tienpos pasa-dos. E que los dichos conçejos de la dicha VillaNueba e tierra de Oyarçun, de aquí adelante, no seentremetan a poner guardas en el dicho puerto ni acoger ni recaudar por sí nin por otro los tributos ederechos del dicho puerto”246.

Oreretak eta Oiartzunek eskumen hori zuten edo ezXIV. mendeko dokumentazioa alderatuz jakingo dugula-koan gaude. Gure ustez, Errenteria Donostiak badianezarritako zergetatik salbuetsita geratzeak bi ondorioekarri zituen: batetik, Oreretak hiribildu titulua izanbaino lehen Donostiak zergak jasotzera bidaltzen zituenpertsonek ez zuten eskumenik izango handik aurrera.Bestetik, mesede horren aurrean, Errenteriak zerga

batzuk ezartzeko aukera izango zuen, eta, horren ondo-rioz, nolabaiteko kargu bat instituzionalizatuko zuenmerkataritza-mugimendu hori kontrolatzeko. Neurriadministratibo horrek Pasaiara iristen ziren produktuenbolumena (eta motak) handitu egin zela islatzen du, baieta hiribildu berri bat sortzeak Donostiari zer-nolakokalteak ekar ziezazkiokeen ere.

Hala, 1376ko apirilean Enrike II.ak emandako epaian,adibidez, portuzainak aipatzen dira, eta merkatariekhaien aurrean adierazi behar zuten zekartzaten produk-tuak nora zihoazen:

“quando algun vesino o morador de la dicha VillaNueva o de la tierra de Oyarço o de las dichas ferre-rias quisieren freitar o alquilar nave o navio ajenosegund dicho es o faser traer pan çiento e otras mer-caderias para su mantenimiento; que de la talAudiençia que seran tenidos de faser por escripturapublica e por juramento de los maetros de las naose baxeles e otros navios qualesquier, que juren quelas tales viandas e las tales cosas que las traen [para](…) los de la dicha Villa Nueva o tierra de Oyarçuno para las dichas ferrrerias por rason de la talAudiençia a las guardas del dicho puerto, encommo el dicho pan e mercaderias vienen parabasteçimiento e mantenimiento de la dicha villaNueva o de la dicha tierra de Oyarçun e de lasdichas ferrerias…”247.

Portuzainen garrantziak XV. mendean izandako area-gotzearen erakusgarri da horiek ererjidore gisa aipatzea,hau da, administrazio eta gobernuburu esanahia zuenhitzarekin adieraztea:

“y conseguyendo los dichos preuyllejos e senten-cias syenpre la dicha vylla ha fecho muchamençion del dicho puerto del Pasaje, avn casy masque de otro puerto que esta junto cabe la dichavylla; y cada año suele poner dos regidores que sellaman guardapuertos, para que prinçipalmente suofiçio sea de tener goarda del dicho puerto y desaber y asegurarse de los nabios que entran e salenen el dicho puerto e fazerles descargar y pagar losderechos de Sus Altezas conformandose con losdichos preuyllejos e sentençias e hordenanças”.

Adierazi dugunez, Donostiak lortutako eskumenzabalagoen artean, 1475etik aurrera, berea ez beste ino-rena zen izendapena zegoen. Eta ez da harritzekoa,Pasaiako portuaren jurisdikzioaren inguruan sortutakodokumentazioan, Donostiak beretzat bakarrik eskatzenbaitzuen eskumen hori, Portuko uraren jurisdikzioaberea zelaren baieztapenean oinarrituz:

“a nos perteneçe poner guardas en el dicho puertopara que en nonbre de nos el dicho conçejo, cojany rrecauden, ayan y cobren de los mareantes e detodas otras perssonas que al dicho puerto binieren yaportaren, todos los tributos y derechos del dicho98 I

Arrokaundietan dago-en Lord John Hay

gotorlekua.Hornbrook, R. L

(1836/1840). KoldoMitxelena


Aldundia.www.albumsiglo19me

ndea.net

puerto y agoa, y que ansi lo auemos hussado nos ynuestros antesesores de tienpos ynmemoriales a esteparte”248.

Aurreko paragrafoek ondo adierazten dutenez, portu-zain horiek merkataritza eta ekonomia eskumenak zituz-ten baina, pixkanaka, liskarrek islatzen zuten legedi ezaedo egoera zalantzagarriak zirela-eta, hainbat eskumeneta funtzio zehaztu edo baieztatu behar izan ziren. Hala,portura iristen ziren ontziek zekartzaten produktuenzerrenda edo inbentarioa erakutsi behar zieten, bai etahorien helburua eta helmuga ere. Baita Orereta eta Oiar-tzungo ontziek ere. Horren bidez, gune horietara etabailarako burdinoletara zihoazen itsas maisu eta ontziekjuramentu publikoa egin behar zieten portuzainei, ontzi-ratutako nao, fusta eta baxelak hango auzokoek eta bizi-lagunek ontziratutakoak ziren edo ez jakiteko, azkenhauek, mantenurako produktuak besterik ez eramateaeskatzen baitzen. Ondorioz, ontzien kargamentua ikus-katzeko eskumena zuten portuzainek; funtzio horretanikus ditzakegu sagramentero eta probestuarekin bate-ra249.

Bestalde, badiak lurralde-zabalera handia zuenez,irregulartasunak egiten ziren edo ez jakiteko, ontzi batek

deskarga haien baimenik gabe egiten zuen edo ez, adi-bidez, pertsona bat bidaltzen zuten portuzainek ontziekdeskarga egindako lekura, horren berri eman zezan;ondoren, beraiek joaten ziren hara.

Aiako Harria, Oiartzungo eliza, Lezo, Donibane. Badiaren garapena eta badiaren inguruko antolaketa politikoa ulertzeko ezinbesteko ibilbidea. Hornbrook-ekez zuen hori buruan izango, baina bere margola ederra bezain esanguratsua suertatzen zaigu. Hornbrook, R. L: “A view looking South from above Pasajes”(1836/1840). Koldo Mitxelena Kulturunea. Gipuzkoako Foru Aldundia. www.albumsiglo19mendea.net

DONOSTIAKO PORTUZAINAK250

1429 Pes Pollon

1465 Pedro Zaldibar

1475 Juan Ochoa Altzega Pelegrin Arpide

1478 Iñigo Alkiza Juan Iraurgi

1484 Rodrigo Gomez Amado Alkiza

1489 Pedro Albiz Domingo Berrasoeta

1493 Martin Agirre

1496 Juan Larrondobuño Juan Bono de Segura

1497 Domingo Baires Domingo Ampuero

1498 Marto Martinez Ernialde

1502 Domingo Guarnizo Nicolas Aranguren

1507 Pascual Fayet Garcia de Legorreta

1508 Pedro Sagastizar

1512 Pedro Villaviciosa Garcia de Legorreta

Kargua urtebeterako zenez, gure ustez portuzainekberezitasun bat edukiko lukete sagramenteroen aldean;izan ere, haiek egiten zutenaren kontra, hiribilduakizendatu ondoren epe hori guztia San Pedron emangozuten portuzainek; 1568 urtean ondo adierazten denbezala, horretarako aproposa zen dorrean251. Eta egotehorrek San Pedroko ohiko bizitzaren parte bihurtzenzituenez, baliteke sanpedrotarrek haien soldataren zatibat ordaintzea.

Portuzain horiek Pasaiako badiako merkataritza kon-trolatzeko izango zuten garrantzia ikusita, ez da harri-tzekoa Donostiak bere onura tresna bihurtzea: noiznahiberen interesak defendatzeko tresna; beraz, Donostiakoelite eta oligarkiek eragina izango zuten horien izenda-penean.

Izendapen horrek kontrol handiagoa izateko, hiribil-duko hauteskunde sistemak ezarritako baldintzak betebehar zituzten bertan zihardutenek; besteak beste, hiri-bildu barnean bizitzea; ondorioz, ez ziren pasaitarrakizango. Eta hala izanez gero, aspaldi utziko zion Pasaiakhaien bizileku finko izateari. Alabaina, nahiko harriga-rria da Pedro Villaviciosa sanpedrotarraren adibidea,taulan ikus dezakeguna. Izan ere, San Pedroko ahalor-deetako bat izan zen 1497ko auzian, eta, hori dela eta,Donostiako udalbatzak kartzelatu egin zuen.

Azkenik, bi izango dira Donostiako portuzainak, orohar, haiei buruzko informazioa dugunetik, eta, beraz,baliteke batek Donostiako portuan eskumenak izateaeta besteak bere funtzioak Pasaian betetzea, 1585eanazaltzen zaigun bezala. 100 I

c. Dorrea

Guztiok ezagutzen dugu San Pedroko dorrea. XVII.-XIX.mendeetako marrazki eta grabatuetan ikus dezakegu eta“Torreatze” leku-izen edo toponimoak ere ongi adieraztendu eraikuntzak San Pedron utzitako aztarna. Dorrearenlehen aipamen zehatzak 1495 eta 1497koak dira, bainalehenago eraiki zuten, orduan egoera txarrean zegoela etaberreraikitzeko egurra behar zutela aipatzen baita252.

Gure ustez, dorreak historian zehar izan duen erabile-ra militar eskasa dela eta –bestelakoa izan da horren esa-nahia-, lonja edo errenteria funtzioa izango zen berebenetako eginkizuna253. Ondorioz, lehen aipatutakoportuzainek han izango zuten beren lantoki eta bizile-kua, eta Pasaiako badiarekin erlazio zuzena zuten hiri-

bildu eta populazio guneak helburu zituzten itsasontziakhara iritsi baino lehenago ikuskatuko zituzten.

Portuzainen aipamen nagusia 1475 urtetik aurrerakoadenez, ez litzateke harritzekoa dorrea garai hartan erai-kitzea. Gainera, Donostiak XVII. mendeko dokumentubatean dio dorrea urte hartan bertan izandako frantsesinbasioaren ostean eraiki zutela eta horri aurre egitekokonpondu egin behar dela adierazten da 1497an:

“e porque a la sazon se ofresçio que hera menesterreparar la torre que la vylla tyene en el Pasaje parala defensyon del puerto en seruiçio de Vuestras Alte-zas e por la contrariedad del reyno de Françia, fuenesçesario para fazer cal para el dicho reparo detomar algunos arboles de las dichas huertas, porqueles faltaua leña para ello e asy fizieran en tomar lamadera de las casas sy no fallaran el aparejo de losdichos arboles para la dicha nesçesydad, para poderseruyr a Vuestra Alteza prestamente, porque la torreestava muy desbaratada e se daua gran priesa en lafazer e la dicha vylla vso de su derecho…”254.

Egia da, ordea, dorreak batzuetan nolabaiteko defen-tsa militar funtzioa egin zuela; edo, behintzat, noizeanbehin ontziek haren kanoikadak nozitu zituztela: JuanesAzkue hondarribiarra, adibidez, kexu zen Donostiakoalkateak dorretik eraso egin ziolako harrapatutako biontzi frantsesekin badiara sartzen ari zenean255. Eta,azkenik, beste hainbat funtzioren artean kartzela fun-tzioa ere bazuela aipatu beharra dago256.

Gerraren eragina nabaria izan da Pasaian bai gizartean bai eta hirigintzan ere. DonostiakSan Pedron zuen poterearen ikurra izandako Torrea lehen gerrate karlistan txikitu zuten.Hornbrook, R. L: “View of Passages, and Fort Hay” (Twelve Views in the BasqueProvinces illustrating several of the actions in which the British Legion was engagedwith Carlist Troop. 1840). Zumalakarregi Museoa. Gipuzkoako Foru Aldundia.www.albumsiglo19mendea.net

SAN PEDROKO DORREAN EGIN BEHARREKO LANAK (1495)

Errege-erregina katolikoek Alvaro Porras korrejidoreak eginiko azterketariemandako oniritzia.

El PasajeEn lo que toca, está muy bien lo que proveystes y será muy bien que se hagala torre y el cubo que dezís para el puerto e se ponga allí lastres o [sic] qua-tro lonbardas que dezís; e asi mysmo qu’el lugar se fortalezca a casamun(?) econ algunas palisadas e cabas de manera que esté lo más fuerte que ser pueday hazednos saber luego qué horden vos pareçe que se debe tener para la costad’esta obra e del reparo d’ella, sy será bien por sisa e por ynpusiçion o porotro repartimiento y quién contribuyrá en ello e sobre todo, mandemos pro-veer lo que para ello es menester, segund que a nuestro seruyçio cumple. Yoel Rey, yo la Reyna. Por mandado del Rey e de la Reyna, Hernando de Çafra.

Iturria: PUA, 1665-6

I 101

Dorrea egoteak ez du esan nahi, ordea, horren fama-tua den errejidorea berehala sortu zenik. Gure ustez,sagramentero eta portuzainen funtzioak dinamizatu etaikuskatzeko beharra sortu zen XVI. mendean, eta bi ofi-zial horien eskumenak bateratuko zituen kargu bat eratuzen. Hau da, urteak joan ahala administrazio lanetanhorrenbesteko nahasmenik eta istilurik ez egoteko,aurreko ofizialen funtzioak hobeto kudeatzeko karguzehatz bat sortzeko aukera ikusi izanaren ondorio daerrejidore-dorreroa. Edota horren aitzakiapean Donos-tiak badian kontrol nabarmenago bat ezartzeko aukeraikusi izanaren ondorio. Aipatutako hasierako karguenbateratze hori portuzainaren irudian sortu zela ustedugu, sagramenteroen inguruko XV. mendearen amaie-

rako berriak ez baitira ondorengo hamarkadetan aipa-tzen, nahiz eta batzuetan Pasaiarekin lotutako doku-mentazioan agertu. Eta dokumentazioaren arabera, XVI.mendearen bukaeran sortu zen Donostiak San Pedronzituen eskumenak berregituratzeko testuinguru hori.

Hainbat datu ditugu hori baieztatzeko. Argiena, XVI.mendean errejidore- dorreroari egiten zaion aipamenaoso urria (edo eza) izatea; gainera, azken urteetan bes-terik ez da ikusten. Bestalde, Villalobos kapitainak bere1617ko txostenean bildutako informazioaren arabera,dorreroen jarduera modernoak 1595 urtetik aurrerasortu ziren. Azken horrek emandako datuek eta VargasPoncek emandakoek gure hipotesia baieztatuko dutela-koan gaude.

Villalobosen arabera, dorreroek dorre famatua zain-tzeko enkargua zuten. Donostiako errejimentuak izen-datzen zituen, hiru hilabetean behin. Beste egilebatzuek Donostiako errejidoreetatik bat dorrearen zain-tzaile zela adierazten zuten: alegia, XV. mendearenamaieratik edo XVI. mendearen hasieratik hiribildukoudalbatza osatzen zuten lau errejidoreetatik bat postuhartara bidaltzen zen, eta berezko jurisdikzioa zuen SanPedroko biztanleekiko257. Guk ez dugu halako datugoiztiarrik topatu, eta, gure ustez, Villalobosek zioenabat dator XVI. mendeko dokumentazioak dioenarekin.Alegia, 1595 urtetik aurrera aukeratu zuten Donostiakoerrejidoreetako bat dorrero funtzioak betetzeko, eta ezlehenago, Villalobosek berak esaten duen bezala:



Argazki Artxiboa.

“…antiguamente ponian para la dicha guarda deldicho Puerto un vecino suyo particular; y de veintey dos años a esta parte embia al gobierno del dichoPuerto y torre uno de quatro regidores que cada añohace que asista en ella tres meses…”258.

1595 urteko hainbat agirik ere dorreroa garai horretansortu zela diote. Oinarrian, Villalobosek berak islatukoduen Donostiaren utzikeria dagoela dirudi. Urte hartakootsaila eta martxoan Felipe II.ak emandako bi erregezedulek zaindari trebe edo gaidun bat ezartzera behar-tzen zuten Donostia, eta, hala egiten ez bazuen, Probin-tziako kapitain jeneralari izendapen hori egiteko eskatukozioten sanpedrotarrek. Halaber, apirilean, hiribilduaridorrean 6-8 gizon jartzeko agintzen zitzaion besteakbeste, azpiegitura hartan guardia edo zaindari gisa egonzitezen. Ondorioz, 1595etik aurrerakoa dugu XVI. etaXVII. mendeetan hainbat liskar sortuko dituen errejidore-dorreroa.

Vargas Poncek XIX. mendearen hasieran eginiko txoste-nean ere antzeko informazioak ageri dira. Bere ustez,1589 urtean sortu zen errejidore-dorreroaren irudia.

Zoritxarrez, dokumentazioak ez digu halako datu zeha-tzik utzi, baina txostenak egin zituzten bi pertsona horiekemandako datuetatik nahiko hurbil daude.

1585ean portuzain izandako Martin Arriola kapitaina“veçino de la dicha villa el qual al tiempo que presente rre-sidia y rreside por torrero e alcayde e goarda de la torre delPasaje” gisa aipatzen da. Beraz, eskumen militarrak (alcai-de) ere bazituen, gerora dorreroak izango zituen bezala;izan ere, azken horrek bere funtzioak betetzen zituenean,Pasaia eta Altzako auzokoen kapitain kargua ere hartzenzuen bere gain259. Dena den, oraindik ere, karguak ez du“errejidore” hitza bere baitan hartzen, eta, auzi horretanere, ez da Donostiako errejidore bezala aipatzen. Beraz,oraindik ez da eraldaketa erabatekoa gertatu. Halaber,1595eko otsailean, aurreko urteko kontu ikuskapena egineta Donibaneko elizaren atzealdean zegoen hilerriaren hor-matzea hasi zenean “el torrero que tenía la villa de SanSebastián en la torre del otro Pasaje” aipatzen da, “errejido-re” hitzari inolako aipamenik egin gabe260.

Baina orduko garapenaz gain, XVI. mendean ere dorre-ro-portuzain horrek aldaketa batzuk izango ditu. 1543urtean, hainbat berrikuntza egin zituzten dorrean, fran-tsesen aurkako gerrarako defentsa prestatzeko. Bertarairisteko eskailera bat ezarri zuten besteak beste, erasorenbat izanez gero, armak azkar hartu eta defentsarako aha-lik eta azkarren prestatuta egoteko. Baina Donostiakoudalbatzaren eta koperoen arteko hitzarmenak eskumenmilitarren inguruko datuak ere eskaintzen dizkigu.Horren arabera, gerrak iraun bitartean zortzi sanpedrotarizango ziren zaintza egingo zutenak. Beste ofizialeninguruan ez da inolako aipamenik egiten261. Ondorioz,Martin Arriolaren datuak kontuan hartuta, badirudi 1540-1580 urte bitartean dorreroak eraldaketa bat izan zuelaeta eskumen militarrak bere gain hartu zituela.

1596, urriak 28.

Donostiak Gortean Donibanen gotorlekua ez egitekoaurkeztutako arrazoiak; tartean San Pedroko dorrea-ren kokapen egokiagoa lehenesten da.

“También nos a dado a entender el mismo comenda-dor que Vuestra Magestad manda se aga vna torre ocasamata en el puerto del Pasaje a la parte de Fuen-terrauia junto a vnos molinos y porque por caer aquelpuerto en juridiçión d’esta dicha villa, por parte d’e-lla el año pasado de nobenta y vno que don Fernan-do Hurtado de Mendoza, dijo que Vuestra Magestadmandaua se hiziese a la parte d’esta villa, se dio aVuestra Magestad vn memorial de apuntamientos porlos quales paresze que no es neçesaria ni probecho-sa. Agora hemos tornado a mirar en ello andando portodo el puerto y escudrinándolo todo con personasque entienden d’ello, espeçialmente con el maestrede campo don Fernando Jirón y los capitanes de su(txuriz) y el capitán Pedro de Çubiaurre, con deseoque se aga lo que mas convenga al seruicio de Vues-tra Magestad y guarda del dicho Puerto. Y a todos apareçido que demás de la torre fuerte que esta villatiene en él con çinco pieças de artilleria de bronçe yvna plataforma que se le hizo en lo vajo a la entradad’ella y agora se a ensanchado, de manera que enella se pueden poner y se pondrán quando conventaotras seis o más pieças, a rraiz del agua aún tienelugar para engradesçer y alargarse, más no es neçe-sario ni probechoso que aya otro, porque demás delas rrazones del dicho memorial, aquella descubre yguarda toda la canal del puerto y sus surçideros, demanera que puede inpedir la entrada y estada enellos más y mejor que se podrá hazer del puesto delos molinos, del qual no se descubre d’él todo elsurçidero que está a la entrada del puerto al lado delas peñas que llaman Puimarquez, de donde puedenechar jente en vn desenbarcadero arto llano que estáen frente, del qual podría entrar en el lugar por detrásde la torre que se traçea y aun derribarla o azermucho daño con sólo deribar las peñas que estánsobre el sitio d’ella; y a todo esto mira y alcança latorre d’esta villa que con el menor tiro pasa la peñade Aranda que está en el bocal de lo alto, (y) avn delmedio descubre todo el surçicero y el desenbaraça-dero y que quando en alguna parte se huuiese dehazer, abrian de ser entre las dos peñas del Puimar-quez porque de alli se descubre y se puede inpedir demás çerca y mejor la entrada y el surçidero y eldesenbaraçadero y guardar todo el puerto comoparesçe por vna pintura fiel y puntualmente sacada alnatural que lleva Jofre de Yarça nuestro procuradorgeneral, juntamente con vn treslado de los dichossapuntamientos [sic]”.

Iturria: HUA, E-5-II-2-2. I 103

Oinarrian kudeaketa administratiboa aitzakia hartuta(bestetik, historian zehar hainbat alditan jarritakoa),Donostiak portuarekiko kontrola areagotuko zuen dorre-ko errejidorearekin, argi ikusten baita portuko mugi-mendua kontrolatzeko eskumenak edukitzeaz apartekontrol hori zabaldu edo kontrol zuzenagoa izangoduela beste esparru batzuetan. Beraz, areagotu egingodela sanpedrotarrenganako kontrola. Eta hori argi etagarbi azaltzen zaigu errejidore-dorreroaren eskumene-tan.

Aurreko ofizialek zituzten eskumenen ildotik, berenhelburua portua zaindu eta zergak jasotzea bada, karguberriak justizia eskumena ere izango du praktikan, sor-tzen diren istiluen aurrean eta erreklamazioetan epailebezala lan egiteaz gainera, zigorrak ezarri eta atxilotze-ak egiteko ahalmena izango du. Justizia funtzioa irudi-katzen zuen makila eramatea izango da horren adieraz-garri.

Beraz, portuzain eta sagramentero lanak batu zirenhaiengan, eta beren mandatuak betetzeko hainbat per-tsona zituzten agindupean. Gerora, botere banaketarikez zegoenez, arazo ugari sortuko dira XVII. mendeanhorren inguruan; bereziki, epaile funtzioa sanpedrota-rrengan aplikatu nahiko duenean. Eztabaida horiek eredorreroa XVI. mendearen amaieran ezarri zela adieraz-ten dute.

Uste dugu dorreroaren agerpenak mende horrenamaieran Pasaiako portuaren defentsan egin beharreko

lanen testuinguruan duela oinarria. Alegia, azpiegiturahoriek hobeto kudeatzeko intentzioan. Fernando Men-doza Probintziaren kapitain nagusiak proposatuta,1596an Jofre Igartza bidali zuen Gortera Donostiak,Pasaian ezarri nahi zuten gazteluaren inguruko trazaeta marrazkiekin, San Pedrok gerora Santa Isabel gotor-lekua izango zenak baino kokapen hobea zuela argu-diatuz. Baliteke bere interesak aurrera ateratzekoDonostiak dorreroa eratzea ere proposatzea, SanPedroko dorrerako hobekuntzekin batera, azpiegituraberria Donibanen kokatzeak ekar zitzakeen kalteenaurrean.

d. Probestua eta beste hainbat ofizial

Salbuespenak salbuespen, Donostiako forua zuten hiri-bilduek zuten probestua. Hasieran, erregeak hiribilduhorietan zituen eskumenak eta jurisdikzioa mantentzekoezarri zen; beraz, udal kargu hori ez zen urtero berri-tzen; erregeak nahi zuenean izendatzen zuen, eta, asko-tan, Koroaren alde eginiko zerbitzuengatik jasotako sarigisa lortutakoa kargua zen. Gure kasuari dagokionez,Pasaiako badian eskumena zuten hiribildu guztiek zutenhalako ofiziala; bai Hondarribiak, bai Donostiak, bai etaOreretak ere. Zehaztasun sakonetan sartu gabe, XV.mendearen amaieratik aurrera, Behe Erdi Aroan zuenesanahi oligarkikoa murriztu eta alkateen mandatuakbetetzeko erabiltzen zen ofiziala zen. Donostiarenkasuan, sagramentero eta portuzainekin batera ikusdezakegu Pasaian, Donibanekoak ziren ontzietara joa-104 I


Argazki Artxiboa.

ten, zekarten merkantzia ikuskatu eta erdia Donostiarabidali zezaten eskatzen262.

Bestalde, alkateen auto betearazleak betetzeko ardurazutenez, haien aurrean eramaten zituzten aurrera sanpe-drotarrek egiten zituzten ondasunen bahitura eta exeku-zioak; horren adibide dugu 1534 urtean Pedro Labordamerkatari donostiarrak Martin Trintxerrenak ziren onda-sunetan egindakoa. Eta atxiloketak egiteko eskumena erebazuten, sagramenteroek bezala.

Hondarribiak ere bazuen kargu hori, eta, Donibaneridagokionez, antzeko eskumenak zituen: hau da, alkate-ek emandako epaiak (zibilak edo betearazleak) eta hain-bat mandatu aurrera eraman zitezen ziurtatzen zuen;batez ere, liskar, eztabaida eta, oro har, justiziaren aurre-an konpondu beharreko arazoak. Alegia, hiribilduekbokaleko komunitateengan zuten eskumenik nabarme-nena. Hala, Hondarribiko alkateen aurrean sanjuanda-rrek aurkeztutako salaketa edo auzietan emandako sen-tentziak betetzeko ardura zuten263. Horregatik, “prebos-te ejecutor” izena hartuko du kargu horrek XVI. mende-aren hasieratik. Bestalde, probestuak ezin zitueneanaginduak bete, bere ordezkoa izaten zen mandatuhoriek bete, bahiturak egin eta jendea preso hartzerajoaten zena264.

Bestalde, 1530eko Donostiako ordenantzek udalbatzaosatzen zuten bi alkateak hilean behin Pasaiara joaterabehartu zituzten, edozein motatako irregulartasunak eki-diten saiatzeko eta, bide batez, sinbolikoki eta fisikoki,hiribilduaren boterea eta jurisdikzioa berresten zuenekintza bat aurrera eramateko. Bisitak txandaka egingoziren. Lehenengo hiruhilabetekoan alkate batek izangozuen bisitak egiteko ardura, eta ondorengo hiru hilabe-teetan besteak. Ikuskatze horiek udalbatzako hamabinagusirekin batera egingo ziren, nahiz eta beste hainbatofizialek ere parte hartu, 1585ean bezala265. Aipatzekoada, ordea, ordenantza horrek hurrengo sei hilabeteetannahi edo egoki zeritzen aldietan joan zitezkeela adie-raztea. Alegia, hilean nahi adina.

Donostiako udalbatzak, gainera, berezko lurretaneraikitzeko baimenak ere ikuskatzen zituen. Eta esku-men horrek berebiziko garrantzia du San Pedron, 1525urtean, oraindik, hango etxeak Donostiako udalbatzare-nak diren lurretan egin direla aipatzen baita; ondorioz,azken horrek zuen kudeaketa eta, hainbat lekukotzenarabera, hurrengo urteko alkateek baliorik gabe utzzitzaketen eraikitze baimen horiek, lur horiek beste per-tsona bati emanda:

“de presente ha visto que la dicha villa de San Sebas-tián ha estado e está en vso e costunbre e posesyónde quitar los solares e pedaços de tierra e qualesquier otras cosas que dan a los que las ovieron dadoe darlo a quien lo quieren e por bien han tenido etienen, mandando que al que ge lo quitan que nohaga edifiçio alguno; e otras vezes, a qualquiera quela dan e las liçençian que a vn año dan, rebocar los

otros alcaldes e ofiçiales en el año e años seguienes,quando quieren e por bien tienen”266.

Beraz, eraikuntzak ekiditeaz gain, oso ondo islatzenda lur emate edo uzte hori guztiz sartuta dagoela udal-batzen arteko interes jokoan, eta ofizialen arteko liska-rrek ere eragina izango zuten horretan267. Gogoratubehar dugu, gainera, San Pedroko hainbat lurrek nola-baiteko pribatizazio prozesua bizi izan zutela XV. men-dearen amaieratik aurrera; izan ere, Donostiako udalba-tzak aurrera eraman zituen salmentak, eta, ondorioz, ezzuen eskumen zuzenik horietan. Argi dago, beraz, gora-go aipatzen joan garen legedi eta erabaki horiek guztiekDonostiako udalbatzak Pasaian bere kontrola areagotze-ko zituen neurriak islatzen dituztela XVI. mendean, eta,horrenbestez, Oarsoaldeko portuak bizi zuen goraldiariaurre egiteko saiakera.

Bestalde, alkabala biltzaileek ere eskumenak zituztenPasaian, zeharkako lan bezala. XIV. mendetik aurreraizandako eraldaketak kontuan hartu gabe, salmenten%10i aplikatzen zitzaien errege zerga zen alkabala, XVI.menderako. Gipuzkoak 1509-1513 urteen artean berezi-tasun bat bizi izan zuen zerga horren inguruan, “fosili-zazio” prozesu bat jazo baitzen. Hau da, hortik aurreraurtean kopuru finko bat ordaindu behar zion Koroari,eta, beraz, urte bateko salmentak aurreko edo ondoren-go urtekoak bezalakoak ez baziren ere (eta bereziki,gehiago zirenean), diru-kopuru bera ordaindu beharzen. Alkabala jasotzeko, biltze-barruti edo eskualdeaksortu ziren; Pasaia, Donibane eta San Pedro Donostia-ren eskualdean zeuden, Hernani, Andoain edo Urnietabezalako hainbat gunerekin batera. Oreretak eta Oiar-tzunek, aldiz, bakoitzak bere barrutia osatzen zuen.

Donostia barrutiko “buru” zenez, berak izendatubehar zituen kopuru horiek biltzeko ofizialak. Hala,barrutia osatzen zuten herri eta hiribilduek hari ordain- I 105


du behar zioten; urtetan hirutan egiten zen bilketa.Donibaneri, adibidez, Donostiak ordaindu behar zituen221.365 maraietatik 8.625 zegozkion.

Alkabalaren bilketaren inguruan tira-bira ugari sortuziren. Hernanik, Donibanek, Andoainek edo Urnietakbehin baino gehiagotan salatu zuten Donostia, zegokienkopurua baino gehiago kobratu nahi izan zielako, 1514eta 1520 urteetan ondo ikus daitekeen bezala268. Hala-ber, badakigu 1548 urte inguruan Donostiak bere aldekoerrege betearazlea lortu zuela Donibanerekin hainbatarrain eta ardoren salmentan aplikatu beharreko alkaba-laren inguruan izandako auzian, eta, horren ondorioz,Donibanek 12.000 marai ordaindu behar izan zitue-la269.

Donibane Donostiako barrutian egoteak beste arazobatzuk ere sortu zituen. Bereziki, horiek non kobratubehar ziren adosterako orduan. Batzuetan, hiribildukoalkabala-biltzaileek Donibanen kobratu nahi izan bai-tzituzten. Hala, 1528ko urtarrilean, salaketa jarri zuenPasaiako alkabala-biltzaile Juan Agramont elizgizondonostiarrak Migel Oñati hondarribiarraren aurka,Hondarribiko alkatearen aurrean. Alkabalen inguruanzegozkion 1.085 marai zor zizkiola zen horren arra-zoia, Bordeletik ekarri eta Donibanen saldutako 18ardo pipagatik. Oñatik onartu egiten zuen oinarrizkoe-na, baina alkabalari zegokion dirua Donostian emanzuela esaten zuen, eta, beraz, ez zuela berriz ordaindubeharrik270.

4.3 San Pedroko berezko karguak:Koperoak eta diputatuak

San Pedrok sortutako ofizial propioak azkeneko puntu-rako utzi ditugu. Egia esan, dokumentazioak aipamenakegiten baditu ere, ez dakigu haien eskumenak zeintzukziren. Donibanekoek izango zituztenen oso antzekoakizango zirelakoan gaude. Hala ere, informazio ezberdi-na dugunez, aparte landuko ditugu alde bateko eta bes-teko karguak.

Azpimarratu behar dugun lehenengo gauza puntuhonen berritasuna da, harrigarria badirudi ere. Orainarte, guk dakigula behintzat, egileek ez baitute SanPedrok ofizial propioak zituela esan. Egia esan, puntuhonetan aurkezten duguna bat dator XIV. mendetikaurrera ikusten ditugun gipuzkoar herrixken dinamikare-kin. Alegia, bakoitzak ondasun propioak zituen, eta,nahiz eta hiribildu baten jurisdikziopean egon, hiribil-dutik bereizitako kudeaketa zuten hainbat esparrutan.Alabaina, ondoren ikusiko dugun bezala, San Pedrok etaDonibanek ere berezitasun bat dute horien aldean, ezbaitziren Donostia, Hondarribia edo Orereta hiribildubezala sortu baino lehenago osatutako komunitateak.Tolosak, Ordiziak edo Segurak beraien inguruko herrie-kin sinatu zituzten auzotze hitzarmenek, ordea, argi era-kusten dute herrixkek egituraketa bat bazutela, berezkokargu eta ondasunekin.

Ondorioz, argi geratzen da geroago Pasaia udalerriaizango zenaren oinarrizko komunitateek garapen batizan zutela, hainbat arlo kudeatzeko ofizial propiobatzuk sortu baitzituzten.

1621eko agiri batek adierazten digunez, hango erren-tak eta propioak kudeatzeaz aparte, hainbat gairen horni-keta egiteko ahalmena zuten koperoek. Hala, haien agin-duz egiten zen enkante publikorako deialdia eta, kande-len bitartez, produktuen horniketa: ardoa, sagardoa, olioaeta haragi horniketa, besteak beste. Prozedura nahiko sin-plea zen: kandela piztu eta udalbatzak ateratako prezio-tik behera egiten ziren eskaintzak, eta kandela itzaliorduko preziorik baxuena eskaini zuenak irabazten zuen.

Geroago aztertuko dugu Donibaneren kasua, bainahan bezala, San Pedroren ofizial propioak ere hiru kope-ro ziren. Halaber, badakigu horiek ordezko bat zutela,beraiek kanpoan zeuden bitartean euren funtzioak betezitzan. Ez dakigu kopero-errejidore horiek noiz sortuziren, oraindik ere 1497an batzar nagusi batek ematenbaititu prokuradore edo ahalorde gutunak. San Pedron,Donibanen ez bezala, ez dugu hauteskundeen ingurukodaturik, baina baliteke han bezala, oraindik ere XVI.mendearen amaieran batzar orokor horrek izendatzea.

Sorrera horretarako beste populazio-guneetan izanda-ko gobernu-ixte prozesua har dezakegu oinarri. Hau da,hori kontrolatzen zuten familia nagusiek eragindakoprozesua, haien interesak aurrera atera zitezen. Kostal-deko herrietan, baina, eta Donibane eta San Pedro beza-la txikiagoetan are garbiago, berezko garapen baten bai-tan koka dezakegu itxiera hori: egun eta hilabete ugarikanpoan egotera behartzen zuten jarduera ekonomikoe-tan, alegia. XVI. mendean, areagotu egin zen prozesua.Ondorioz, udalbatza irekietan parte hartzearen gutxitzehorrekin, gobernu arloetan itxiera oligarkiko batenordez aktibitate ekonomiko nagusien ondorioa ikus dai-teke. Nahiz eta gerora, ordenantzek jartzen zituztenxedapenak zirela eta, probintzia guztian gertatzen arizen itxiera prozesuaren itzalean, familia batzuekPasaian hori aplikatzeko aprobetxatu.

XVI. mendean zituzten eskumenak aztertu bainolehen, ondorengo mendeko hainbat datu jaso nahi ditu-gu, horiek baitituzte San Pedroko koperoen ingurukodatu zehatz zaharrenak. 1687an, adibidez, San Pedrokoerrejidoreek elizako eserlekuetan esertzeko lehentasunazutela adierazten da271. 1694an, aldiz, adierazpenharrigarria egiten dute hauteskundeen inguruko datuek,sistemarik ez zegoela adieraziz: “no hauer estilo de non-brarse cargoauientes algunos a menos que sea pormuerte o ausencia Ultramar de los propietarios”272.

Azken ideia horrek Gipuzkoak bizi zuen dinamikareki-ko salbuespen nabarmen bat ematen digu; izan ere, hau-teskunderik ez egoteak karguak hil artekoak zirela esannahi du. Eta bi ezaugarri horiek nabarmentzen eta harro-tzen zuten Gipuzkoa, beste geografia esparruen aldean.Dena den, azpimarratu behar dugu pasaitarrek itsasoare-106 I

kin eta horrekin lotutako lanbideekin zuten lotura estuazela eta, hainbat hilabetetan kanpoan egoten zirela; beraz,hil arteko sistema hori nahiko erlatiboa zen, askotan ezbaitzeuden funtzio horiek betetzeko. Horrek ez du esannahi Pasaian bizi ziren familia nagusiek kontrolatuko ezzutenik. Aitzitik, izenak eta ditugun datuak kontuan hartu-ta, argi dago XVII. mendean horiek errepikatzen zirela.Baina zoritxarrez, XVI. mendean ez dugu halako datuzehatzik. Gainera, uste dugu XVII. mendean islatutakoegoera ezin dugula aurreko mendekoan guztiz aplikatu,orduan errejidore-koperoa ezarri zelako, besteak beste.

Donostiaren aurka izandako auzian 1553ko maiatze-an emandako ahalorde gutunean, San Pedroko karguak2 kopero, koperorde bat eta 3 diputatu izango dira:Domingo Idiazabal eta Juan Perez Dozal koperoak, JuanGoiatz koperordea eta, azkenik, Domingo Noblezia,Andres Igeldo eta Juan Perez Sabaña diputatuak, hainzuzen ere. Koperordeak beste kopero bat ordezkatukozuen, horrek batzarretara joateko aukera ez zuenean.Baliteke koperoak izendatzea bere ordezkoa, udalbatzakkoperoak aukeratzen zituenean horiek ere hautatzea edohori kopero guztiek egitea, baina ez dugu horren ingu-ruko daturik. Dena den, XVI. mendearen erdialdekodatu horrek beste informazio bat ematen digu: Doniba-nek izandako antolaketaren ia eredu berdina dugula,alegia. Zer esanik ez “kopero” izena bi leku horietanbakarrik dokumentatuta egonda.

Halako gaietarako zituzten ohitura eta usadioen ara-bera elkartu zirela dio dokumentuak. Beraz, argi ikusdezakegu XVI. mendearen erdialderako kargu instituzio-nalizatu batzuk ezarri zirela eta, Altzan bezala, portua-ren inguruan sortutako arazoak eta batez ere biztanlehorien ohiko bizitza kudeatzeko izendatu zirela suposadezakegu.

Ordutik ditugu dokumentatuta kargu horiek; hala,1576an, Juanes Aduna azaltzen zaigu kopero-errejidore.Aipatutako 1553 urteko prozesuan, Juan Otsoa Urkizuk“de los sacramenteros, vecinos y moradores del lugar delPasaje” ahalordetzat du bere burua. Baina auzian zehar,“de los coperos y vecinos del lugar del Pasaje”; “coperosy diputados e vecinos hijosdalgo del pueblo y lugar delPasaje”; “conçejo, coperos y vecinos de la hunybersidade lugar del Pasaje” izenean ere dihardu. Alegia, XVI.mendearen erdirako bere antolakuntza-mailan aurreraegin duen komunitate baten aurrean gaudela, horretara-ko kargu propioak sortu zituena.

4.4 Hondarribitik haratago sortutakokomunitatea

Bokalearen beste aldean kokatutako komunitatearidagokionez, Hondarribia eta Lezorekin izandako erla-zioaz hitz egin behar dugu. Arestian aipatu dugunez, I 107

Hornbrook, R. L(1836/1840). KoldoMitxelenaKulturunea.Gipuzkoako ForuAldundia.www.albumsi-glo19mendea.net

Donibane eta inguru horretako lurrak Hondarribiari atxi-kita geratu baitziren, 1203 urtean azken horri emanda-ko hiri-gutunaren ondorioz.

Bertan, Irun, Lesaka edo Aiako Harriaz aparte, Oiar-tzungo ibaia aipatzen da, Bidasoako hiribilduarenmugak ezartzerakoan. Baina muga horien artean dau-den lurrez gain, “Guillelmum de Lacon et socios suos,ut sint uestri uicini” ere hiribildu berriaren auzotasune-an sartzen ziren. Dokumentuak islatzen duen esaldi horibehin baino gehiagotan jarri bada ere Lezoko hastape-naren adibide gisa, XII. mendearen bukaeran hainbatpertsona gerora Lezo izango zenaren inguruan kokatuakzeudela dio, eta Gillermo Lazonek izandako pisuakomunitate horrek ondorengo mendeetan hartuko duenizenean islatuko da. Bestalde, ez dugu ahaztu beharDonostiak oraindik Oiartzunekin (dirudienez, handikgutxira arte) eta Oreretarekin egiten zuela muga.

Lezoren inguruko datu horrek Donibaneko biztanleekordurako kokaleku finkoa zutela adierazi nahi al du?Gure ustez, ez, baina Donibane nola sortu zen jakitekodatuak eskaintzen dizkigu. Hain zuzen ere, gerora Lezoizango zenaren lekuan zegoen padura edo ibaia lehor-tzeko prozesuak gerora badiako bokalerantz bultzatukozituen hainbat biztanle, arrantza eta batez ere itsas mer-kataritzarekin erlazionatutako jarduerak hobeto kontro-

latu eta aurrera eramateko aukerak handiagoak zirelakobokaletik gertuago zegoen inguru horretan, Kodemasti-ren ainguralekuak aditzera ematen digun bezala. Hala,bokalearen hasieran kokatutako pertsonek ere berebizi-ko laguntza eskainiko lukete itsasontziak sartu beharzirenean, han egoteak aukera hobeak emango zituelakohoriek noiz sartzen ziren ikusteko. Gillermo Lazon etabere taldea kokatu zen puntuan eratzen joan zen komu-nitateak kanpoalderantz egingo zukeen nolabait, lehen-dabizi gaur egun Bizkaia den auzunean kokatuz eta,ondoren, plaza eta Bonantzara iritsiz, ontziak aingura-tzeko leku aproposagoa baitzen.

Beraz, egungo Lezo inguruan kokatutako biztanleakizango lirateke hasieran Donibaneko komunitatearenbultzatzaile. Datuen arabera, azken kokaleku horiekizango zen populazioak bere eraikin eta etxeak egitekoaukeratutako gunea, eta 1366 urtean Erriberako SanJuan eliza eraiki zuten. Ez baitugu ahaztu behar XVI.mendearen erdialdera arte Donibanek eta Lezok parro-kia bakarra osatzen zutela eta, beraz, honek argi islatzendu hasierako antolakuntzak eliza izan zuela oinarri,Gipuzkoako beste hainbat kasutan bezala, gerora beharberriak sortu baziren ere.

Lazon abizenak atzerriko biztanleei begiratzera gara-matza. Ezaguna da gaskoierak Donibanen izan duen108 I

Julio Lamblarenmargolana. Lezoko

Udala.

garrantzia, eta, beraz, Donostiako eta Hondarribiko adi-bideak ikusita, baliteke horietako batzuk XII. mendearenamaierarako badian ezartzea. Alabaina, “Lazon” abize-nak erreferentzia egiten dio Gaskonian ez ezik Flandrianeta Normandian ere padurak lehortzeko erabiltzen zenteknika bati, eta, hortaz, ez litzateke baztertu behar han-dik etorri izana273.

Dena den, Donostiatik eta Asturiagatik zetozen mer-katari gaskoien eragina ere egongo zen Hondarribiarenpean gelditu zen badiako jurisdikzioan kokatutako biz-tanleria horren garapenean. Horiek Pasaiako badia ain-guraleku erabiltzen hasi zirenean harremanak estutu bai-tzituzten Oiartzungo bailaran eta ondorengo urteetanOrereta eta badiako beste hainbat lekutan kokatu zireneuskaldunekin. Horrek inguruaren eta geografiaren non-dik norakoen informazioa eskainiko zien eta jatorrizkokomunitate euskaldun horrek merkatari, marinel eta itsasgarraiolariek beharrezko zituzten produktuak eskaintze-ko aukerak zituela ikusiko zuen. Harremanen indartzehorrek populazioa badiara erakarriko zuen eta hainbatbiztanle, pertsona eta familia bertan ezartzen hasikoziren. Prozesu horretan ezin ditugu ahaztu Donostiare-nak eta Hondarribiarenak ziren Jaizkibelgo lurrak ustia-tzen zituzten biztanleak. Horietako batzuek goi mendi-tik beherantz egingo zuten, ordura arte abeltzaintzarabideratutako ekonomia beste aktibitate batzuetarazuzenduz. Halaber, ez dugu ahaztu behar Gaintxurizke-ta dela Hondarribia eta badia lotzen dituen bide natura-la, eta, beraz, Hondarribia-Oiartzun-Lezo bidea sustatu-ko zen, han populazio bat ezarriz.

Hainbat biztanleren kokapen finkoak bultzatuko duprozesu hori Lezo inguruan, horiek zuten beharrei eran-tzunez eta hainbat jarduera kontzentratuz. Lezoko padu-rak lehortzearekin bat, populazioa ere finkatuko zen, etakomunitate berri baten antolakuntza prozesua hasiko.Garapen horrek, gainera, ondoko lur eta geografiarenustiatzea ekarriko luke, eta baliteke itsas jarduerei hobe-to erantzungo zien kokaleku bat bilatzea izatea horrenondorioa; bokaletik gertuago egongo zen kokaleku bat,alegia. Beraz, Donibanen kokatutako hasierako komuni-tateak Lezon izango zuen jatorria. XV. mendearenamaieran eta XVI. mendearen hasieran dugu horren isla-rik nabarmenena, sanjuandarrek Lezoko San Juan elizanedo inguruetan egiten baitzituzten batzarrak.

Ziurrenik, XIV. mendean Lezon bizi ziren biztanlebatzuk bokaleko zonalde hori populatzen hasi ziren,San Pedron zeuden batzuekin eta Pasaiako badia erabil-tzen zuten merkatari eta garraiolari atzerritarrekin bate-ra. Batetik, ezin dugu ahaztu garai horretan kokatu behardugula Donostiak San Pedro ingurua populatzeko egin-dako ahalegina. Baliteke populazio berri horrek bokale-ko bi aldeak okupatzea eta horren ondorioz Donibanenfinkatzen hasia zen populazioarekin batera eliza sortzea.Bestetik, bokalerantz kokatzen joan zen Lezoko parro-kiaren pean zegoen populazio horrek ere hainbat beharizango zituen erlijio aldetik. San Pedrorekin eta Altzare-kin gertatu bezala, Lezoraino joateak haien jarduerak

moteldu egiten zituelako nolabait. Urruntasun horrekeragina izango zuen, beraz, elizen sorreran.

Baina kolonizazio hori guztia Donostiaren eskumenazenez, hiribildu horrek izango zuen pisua prozesuhorretan. Lezoko eta San Pedroko abizen batzuek argiadierazten dute Donibaneko biztanleekin izandako erla-zioa (Darieta, Villaviciosa, Samatet, Lezo274 edo Ariza-balo abizenek, besteak beste), baina epaietan eta topo-nimian ere aurki ditzakegu datu batzuk.

Batetik, “Pasaje” hitzak argi adierazten duelako zeinzen bokalea zeharkatzeko lekurik aproposena edo ohi-koena; bi komunitate sortzeak hori izango luke oinarri.Hala, XV. mendean badiako populaziorik nabarmenenahan zegoela kontuan izanda, ordura arte portua adieraz-teko lehenetsitako “Oiartzun” toponimo-hidronimoakgarrantzia galduko zuen “Pasaje”ren alde eta, ondorioz,Donostiaren interesek irabazi.

Bestetik, nahiko esanguratsua da 1455eko epaiakbadiaren gainean Donibaneko aldean zeuden etxeakHondarribiaren jurisdikziora pasatzea275 eta 1555 urte-an Hondarribiako eta Donostiako jurisdikzioak zehaztenzuen mugarritzean Urumeako hiribilduaren eskumenakbadiatik Donibaneko kale bakarreraino zeuden etxeeta-ra iristea, Donostiak bi aldeetan populazioa kokatzekozuen interesa edo kontrola islatuko bailuke. Baliteke,badiako beste aldean Hondarribiarekin sor zitezkeenmuga eta jurisdikzio arazoak zirela-eta Donostiak SanPedroko kolonizazioari lehentasuna ematea. Nahiz eta,XIV. mendearen amaieratik aurrerako datuek ere haz-kundearen inguruko datuak esakini.

Gonzalo Mororen epaiaren arabera, XIV. mendearenamaierarako hainbat etxe eta eraikuntza izango dituguDonibanen, teorian urte batzuk lehenago sortu zen eli-zarekin batera. XIV. mendean, beraz, Lezo inguruankokatutako populazioak bokalerako bidea egin zuen,Bonantza aldera, aukera handiagoak edo baliabidehobeak eskaintzen baitzituen ontzi eta itsas jarduerekinerlazionatutako jarduerak aurrera ateratzeko, 1553kohitzarmenak ondo islatzen duen bezala276. Eta balitekekokapen berri hori XIV. mendean ikusten genuen Kode-mastiren kaltetan izatea. Donibaneko bokaleratze proze-su hori argia dela uste dugu, 1397an Donostiak Honda-rribiarekin zituen ustezko lur komun horien inguruanaipatzen dituenak kontutan hartuta. Bi aldeetako koloni-zazio prozesuek XIV. mendearen amaieran bat eginzutela, alegia, eta Donostiarentzat beste aldekoek nola-baiteko lehia suposatzen zutela.

Gonzalo Morok XIV. mendearen amaieran eta MartinGarcia Likonak 1455ean emandako epaiek ere baiezta-tuko lukete hipotesi hori. Ez baitugu ahaztu beharDonostiari urak itsasgoran estaltzen zuen lur zatiarenjurisdikzioa ematen ziotela, eta, datu guztien arabera,Hondarribiko bizilagun batzuk Donibanen egiten ariziren etxeen testuinguruan kokatuta zeuden halakoeskumen-lortzeak277. San Pedroren kolonizazioarekin, I 109

beraz. Ondorioz, kolonizazioa Donostiaren esku utzikozuten epaiek, XVI. mendeko lekukotzek adieraztenduten bezala: plazatik Bizkaiarako bidean zeuden etxe-rik zaharrenak Donostiak eman zizkiela eta bertakoauzokoek saldu egin zituztela adierazi baitzuen MartinArrieta sanjuandarrak, 1523 urtean 278.

4.5 Lezotik bokalera: lur berrien ustiaketa

Bonantza inguruetan kokatutako komunitate horrengarrantzia gero eta handiagoa zela ere adierazten digu-te datuek. Likonaren epaiek XIV. mendeko etxeak popu-latuta jarraitzen zutela adierazten digute, eta, beraz,kolonizazioak arrakasta izan zuela. Dokumentuak Mar-tin Igeldo-Marota Idiazabal eta Juanicote Idiazabal-Marota Estiron senar-emazteenak aipatzen baditu ere,beste bost bat etxe “Pasaian” zeudela adierazten du, etahorien zabalera eta luzera Mororen sententziak aipatzenzituenak halako bi zirela279. Halaber, kontuan hartubehar dugu Likonak epaian xedatzen zuen puntuetakobat: Morok emandako epaiaz geroztik eraikitako etxeakez botatzea agintzen baitzuen.

Eraikuntza horien inguruko datuak oso interesgarriakdira, populatzearen arrakastaren ideia areagotzen baitu-te. Batetik, XIV. mendearen amaieran zeuden etxeakmantentzeko eta haien inguruetatik kanpo eraikitzekoprozesu bat eman zela adierazten du: “todo lo que antelas dichas casas está fecho edifycado fuera d’el cuerpode las dichas casas fasta la dicha agua”. Bestetik, erai-kuntza horiek bokalearen parean egin zirela. Hau da,itsasbehera aprobetxatuz, Jaizkibeldik lurra eta harriaatera eta etxeen oinarriak ezarri ziren, XVI. mendekohainbat datuk adierazten diguten bezala. Eta ez zirenetxe kaskarrak, “edifyçios e solares de casas e cays que

están en el dicho Pasaje de partes de Fuenterrauia sobrela dicha agua” baizik.

Datu horiek bat datoz XV. mendearen erdialdekoekin.1450 urtea baino lehen errotak hasi baitziren eraikitzenTxurrutaila eta Mazuer inguruan. Eraikinak sanjuanda-rren beharrak asetzeko egin ziren, komunitatea haztea-ren ondorioz, ez baitzen nahikoa ordura arte ehotzenzena. Beraz, ondoan zituzten lurrak ustiatzeko beharraikusi zuten han kokatutako biztanleek, eta, horretarako,ikuskatu egin zituzten. Pedro Olaizola dugu horren era-kusle, berak topatu baitzituen Txurrutaila eta Mazuerre-ko ur eta iturriak:

“por quanto nos ha seydo dicho e somos çiertos quevos, Pedro de Olayçola, nuestro vezino morador enel Passaje de la nuestra parte que pressente estades,hauedes començado abrir e sacar piedras en doslogares de çerca las agoas e fuentes que diezen e sellaman de Churrutayl e de Macuer, (…) que obistesfallado agoas e que en ello pusistes e fiçistesmuchas costas con entençion de querer fazer moli-nos e rruedas de pan e de çeuera moler…”.

Beraz, Jaizkibelgo lurrak ikuskatuta, argi eta garbiikusi zuten biztanleek egoki zeritzen lekuan beren beha-rrak asetzeko errotak eraikitzeko beharra. Baliteke ordu-ra arte laboreak ehotzera Hondarribiko udalbatzarenakziren errotetara joan behar izatea, hiribilduek haiennagusitasun ekonomikoa islatu eta mantentzearen adibi-de adierazgarria baitziren halako neurriak askotan,Donostiaren XV. mendearen amaierako kasuan bezala.Ez dakigu, ordea, errota horiek Pasaia-Lezo inguruanedo Hondarribitik gertu egongo ziren. Baliteke beharberriak ikusita Donibaneko populazioak Hondarribiarinolabaiteko eskaera egitea, hiribilduak esandako errote-tara joateak eragiten zizkien eragozpenak eta kalteakzirela-eta, nahiz eta ez dugun halako daturik. Argi dago,ordea, XV. mendearen erdialdean handiagotu egin zelaogia bezalako lehen mailako produktuak lortzeko san-juandarren beharra, inguruko populazioa hazi eta itsasmerkataritza harremanak areagotzearen ondorioz.

Hamar urte geroago, 1460. urtean, Hondarribikoudalbatzak lur eta harkaitz zati bat saldu zizkion MigelAkordari, Olaizolak errotak eraiki zituen lurretik gertu,alegia, Legurza (gaur egun, Kalaburtza) izeneko lekutikgertu. Sail horren mugek datu interesgarri batzuk ema-ten dizkigute. Batetik, errotak eraikita zeudela, haiekinegiten baitzuen muga. Baina bestetik, ura eta kanala,Amadingo gurutzea eta beste hainbat aipatzen dira:“fasta vna cruz qu’está fecha en vna peña e dende fastaotra cruz que está en otra peña dende en seguiente,entrabiessa de la montaña a otras cruzes que estánfechas por partes de ençíma del molino de Pedro deOlayçola”. Alegia, paisaia nolabaiteko antropizazio etaustiaketa izaten ari zela.

Halaber, XV. mendearen erdialdera arte lur horiekdeskubritu edo ustiatu gabe zeudela jakitea bat dator110 I

Santa Isabel. Iñaki Berrio.

Donibaneren populazioaren joerarekin: Lezotik bokale-rantz egin zuten lekualdatzea.

Pixkanaka, beraz, komunitate bat eratzeko pausoakematen hasi ziren Donibanen kokatutako Hondarribikoauzokoak. Halako loturak izateko eliza eta merkataritzajardueren zentraltasuna garrantzitsua bazen, errege-erre-ginen mesedeek ere lagunduko zuten sentimendu horibultzatzen, mesedeak hartzaile zehatz bati egiten baitzi-tzaizkion. Eta errege-erreginen aldetik bereizitasunaikusten bazen, benetan halako prozesua bizitzen arizelako zen. XV. mendearen azken aldera emandakomesede batzuk ditugu eredu.

1471n, hainbat pertsona nagusik alkabaletan zituztenkokatuen ematea lortu zuen Donibanek. Hau da, zergahorren ehuneko bat errege kutxara joan ordez pertsonaihorien poltsikoetara joateko eskumena. Ondorioz, EnrikeIV.a erregearen ematearen bidez, Donibanek aukera zuendiru sarrera bat izateko, hainbat gasturi aurre egiteko.Horrek komunitate kutsu hori nabarmenduko zuen, horiosatzen zuten biztanleak baitziren onuradun bakarrak280.

Mesede horren inguruko dokumentazioak ordurakoudalbatza edo hango biztanleen batzarrak antolatzenzirela adierazten digu, ahalorde bezala aritutakoek “uni-versidad, concejo e hombres buenos del Pasaje”ren ize-nean egiten baitzuten eskaera.

Egituraketa edo antolakuntza horrek aurrera egin zuenondorengo hamarkadetan, eta guztiz eratutako udalbatzabat ikusiko dugu. Hau da, sortua zegoen populazioagobernatzeko edo erabaki batzuk hartzeko zilegitasunazuen auzokoen bilera bat. Hasieran, biztanle guztiek edogehienek osatuko dute, baina pixkanaka, partaidetzamurriztu egingo da. 1482an Martin Arteaga zumaiarrarenalde emandako obligazio gutunean ikus dezakegu aurre-rapauso administratibo hori, herriaren eta unibertsitatea-ren izenean auzoko batzuek emango baitute dokumentua:

“nos, el pueblo e omes buenos del logar del Pasage,vesyndad de la villa de Fuenterravia, que estamosjuntos ajuntados a vos de pueblo y vnyversydad (…)espeçialmente (…) Martín de la Lana y Myguel d’As-teasu y Peruxe de Gaviria e Ramos de Liçarça yIohanot de Aritçaualo y Martin d’Altamyra y otrosmuchos omes del pueblo y comunydad del dichologar…”.

4.6 Kargu politikoak, behar erlijiosoak

San Pedroren kasuan erlijioak eta elizak komunitate-loturak sortzeko zuten garrantzia aipatu badugu, hala daDonibaneren kasuan ere. Harrigarria da, ordea, SanPedroren aldean ia ehun urte itxaron behar izatea Doni-bane parrokia edo komunitate erlijioso independente etabanatu gisa ikusteko, nahiz eta XIV. mendearen bigarrenerdirako Bonantza inguruan eliza, baseliza edo halako

azpiegitura erlijioso bat egon. Are harrigarriagoa, XV.mendeko azken laurdenetik aurrera ditugun datuak kon-tuan hartuta. Badakigu, adibidez, Donibaneko biztanle-ek 1512 urtea baino lehen herri bazkaria egiten zutela,kofradia erlijioso batean bilduta:

“…que ellos tienen çierta hermandad e confradia enque se ayuntan vna vez en el año a comer a sus pro-pias espensas, contribuyendo cada vno lo que lecabe para la dicha comida e que dizen çiertas mysase fazen limosnas e otras cosas en seruiçio de nues-tro Señor e en conseruaçion e probecho de la dichahermandad e confradia…”.

Komunitate baten loturen sendotzea zekarren ekitaldibaten adibide argi baten aurrean gaude, eta, ordurako,Donibanek edo hobe esanda “Hondarribiko Pasaiak”,komunitate bereizi bat osatzen zuen, nahiz eta oraindikprozesu horri bultzada emango dion parrokia-banaketaez gertatu. San Pedroren 1457ko datuak eta Donibane-ren 1512koak garaiko gizartean erlijioaren islaren bi adi-bide esanguratsuren aurrean gaudela adierazten digute,beraz. Eta horrek gizarte-loturak areagotzeko aukeraematen zuela.

Baina Donibaneren garapen komunitario horrek hain-bat berezitasun eskaintzen ditu. Hasteko, parrokia bate-tik banandutako beste parrokia bat delako. Hau da,Lezon eta San Pedron Erdi Aroan parrokiek lurralde anto-lakuntzan zuten garrantzia ikus badezakegu, ezin duguhau aplikatu Donibanen ondorengo antolakuntza-pau-soak aurrera eramateko, parrokia propioa sortu bainolehen kargu politikoak dokumentatuta ditugulako.

Oso datu esanguratsua dugu Lezok eta Donibanek1531n Hondarribiarekin sinatutako akordio edo konkor- I 111


dian. Azkeneko bi populazio-gune horiek Lezoko SanJuan elizan egindako batzar batean sinatutako akordioaonartzen dutenean, “estando juntos (…) los dos pueblosde los lugares e collaçion de Leço e del Pasaje” adieraz-ten da. Eta esaldi horrek bi biztanlerien aurrean gaudelaadierazten badu ere, oso interesgarria den beste datu batere islatzen du. Jakina denez, 1545 urte ingurura arteLezok eta Donibanek parrokia bakarra osatuko dute,eta, aipatu dugun bezala, azpiegitura erlijiosoek berebi-ziko garrantzia dute Erdi Aroko antolakuntza politikoan.Zentzu horretan hartu behar dugu “collaçion” hitza: ale-gia, parrokia bati dagokion lurralde edo auzo zati gisa.Beraz, bi populazio-gune baina parrokia bakarra osa-tzen duten kasu baten aurrean gaude.

Nola azaldu, orduan, XIV. mendetik Donibanek bereburua Lezotik bereizten bazuen parrokia independenteizateko horrenbeste denbora pasatzea, parrokiak biztan-leen komunitate-loturetan berebiziko garrantzia bazuen?Ordura arte behar erlijiosoak Bonantzako baselizak edoeliza xumeago batek eta batez ere Lezok beteko zituzte-lako. Eta hala iruditzen zaigu, XVI. mendearen hasierakointitulazioetan Donibanek bere burua kolazio gisa azal-tzen ez duenean.

Gainera, erlijioaren inguruko XVI. mendearen erdialde-ko datuei esker, Donibanek hainbat arlotan Lezoko SanJuan elizan Lezoko herriarekiko lehentasuna duela ikusdezakegu. 1542an, adibidez, eztabaidak izan zituzten biherriek maiordomo edo poltsazainaren inguruan eta haue-tan, Donibanek duela ehun urtetik gorako epean izenda-pen hori egiteko eskumena zuela zioen; patroitza erebazuela ahaztu gabe. Ondorioz, uste dugu behar horiekbadiako gune horren kolonizazioarekin jarri behar ditugu-la erlazioan. Hasieran Lezo inguruan kokatu zen komuni-tateak bertan eliza egin zuela pentsa dezakegu, denbora-rekin Donibanen kokatutako biztanleria behar berriak iza-ten hasiko baitzen. Hala, guztiz egituratuta zegoen XVI.mendean, komunitate politiko bihurtuta, eta gertuagoparrokia propioa izateko ahalegina egiten hasi zen.

Donibaneren eta Lezoren arteko banaketa Altzak etaSan Pedrok Donostiarekin bizitako kasuarekin alderadezakegu nolabait; edo kargu politikoen agerpenarekin.Komunitate horren garapen ekonomiko-politikoak beharberri batzuk sortu zituen, alegia. Kasu horretan, beharerlijiosoak. Eta San Pedrorekin gertatu ez bezala, hasie-ratik nahiko hurbil zegoen komunitate bateko (Lezoko)partaide izateak ordura arte behar zutena emango zien.

4.7 Donibaneko udal ofizioak

San Pedrorekin gertatzen zen bezala, Donibanek ere ezdu ofizial instituzionalizaturik izango XVI. mendera arte.Hala ere, lehenengoan baino lehenago ditugu dokumen-tatuta; 1482ko obligazio-gutunean inolako kargu zeha-tzen aipamenik egiten ez bazen ere, 1514 urtean kope-roak agertzen zaizkigu, nahiz eta informazio batzuekhaien agerpena 1505era aurreratu281.

Argi utzi behar dugu, baina, Iturrioz bezalako egileekdiotenaren kontra, XVI-XVII. mendeetan ezin dugulainolaz ere alkate eta errejidoreez hitz egin. Batetik, jus-tizia eskumenak Hondarribiak bakarrik zituelako (etaDonostiak, hainbat lurretan); bestetik, hainbat arlotanindependentzia edo behintzat Hondarribiarekiko zuze-neko menpekotasuna ez izateak ez zuelako esan nahigobernu buru bat egotea. Erabaki asko Hondarribikoudalbatzaren onespenez hartuko zirelako betiere, edohonek ikuskatuko zituelako, bere interesen aurka zihoa-zen ala ez jakiteko. Azken batean, Hondarribiak kontro-latu egingo zituen bere jurisdikziopean zeuden lekuekhaien ondasunen inguruan eta hainbat arlotan hartzenzituzten erabakiak, urtean zehar (edo data jakin batzue-tan) ofizialen bat bidalita, edo Donostiak 1530 urtekoordenantzetan ezartzen zuenez, alkateek bisitak egin-da282.

Lehenengo, ordea, ofizialen izenaren originaltasunariegin behar diogu erreferentzia, Gipuzkoan behinik behinez baitugu “copero” izenari buruzko inolako beste datu-rik. Egia da batzuetan Lezoko ofizialak ere izen horrekinaipatzen direla, baina oro har, hamabi edo jurado izenahartzen dute. Hala ere, izen ezberdina izateak ez duesan nahi funtzioen aldetik ezberdintasun askorik izangozutenik; aitzitik, dugun informazioa ikusita, oso antzeko-ak edo berdinak zirela ikusten da: hainbat kasutan herria-ren ordezkari izateaz gain, gobernu ekonomikoa etadirua kudeatzeko eskumena zuten, oro har. Izenak ereematen digu aditzera azkeneko funtzio hori, XVI. men-dearen erdialdean Donibaneko koperoek eta elizakokontu-hartzaileek emandako ahalordetzean itsasontzie-tako kapitainek beren bidaietako irabaziaren %3 poltsaedo kopari entregatu behar diotela esaten dutenean283.Baina argiagoa dirudi 1523ko uztailean eman zen aha-lorde-gutunean; bertan, Jorge Escalante eta Martin SanzLezori, “bolseros e coperos del dicho lugar” deitzenzaie284. Lope Martinez Isastik zioenez, izen hori honakoarrazioi honengatik jarri zieten: “cada uno por sí tenía elhaber común, que llaman la copa del pueblo, de dondevinieron a llamarse coperos que la tenían a su cargo”285.Alegia, herriaren dirua kudeatzeaz arduratzen zirelako.

Dugun lehenengo dokumentazioaren arabera eta, esandugun bezala, kudeaketa ekonomikoren arduradunbaino gehiago, Donibanen zegoen komunitatearenordezkari bezala ikus ditzakegu, besteak beste, koperoakhasieran, eta Hondarribiko udalbatzak eginiko deialdie-tan hiribildura joan behar zuten286. Horrekin batera,haien gainetik zeudenek bidalitako mandatuak betebehar zituzten. Bai Hondarribiko udalbatzak edo alkate-enak, bai Gipuzkoako merioarenak. Halaber, korrejido-reak azken horri egin beharreko bahitura bat egitea agin-tzen bazion, koperoek ondasun horiek gordetzeko ardu-ra hartzen zuten287.

Ondorioz, zituen beharrei aurre egiteko, kargubatzuen sorrera bultzatu zuen Donibaneko komunitate-ak. Hala, ordezkaritza hori izanda, komunitateak ezzituen arlo guztietan hartu beharko erabakiak. Hiribil-112 I

duak, berriz, ez zien inolako eragozpenik jarriko, haieneskumenak errespetatzen baziren, betiere, berari ereadministratiboki ahalik eta kudeaketa onena izateakomeni zitzaiolako.

KONTU-HARTZEAK ETA HAUTESKUNDEAK(1592-I-12)

“A 12 de henero d’este presente año de 1592, junta-dos en su ayuntamiento y conçejo abierto como lo ande costumbre de tiempo ynmemorial a esta parte, porpublicaçion y llamamiento echo por la yglesia, losvezinos d’este lugar del Pasaje de la parte de Fuente-rrabia bieron, examinaron y tomaron sus quentas aJuanecho de Gabiria y Martin de Leço y Domingo delEnçinar, coperos regidores que an sido d’este lugar elaño pasado de mil y quinientos y nobenta y vno, y vis-tas las dichas quentas y los ducados que en ella se ale-gan, allaron ser çiertas y berdaderas y las dieron portales y mandaron que del primer dinero que entrare enpoder de los regidores que serán nombrados para estepresente año de mil quinientos y nobenta y dos, quesea perteneçiente a este pueblo y su conçejo, se lespaguen a los dichos regidores coperos los dichos qui-nientos y veinte y nueue reales y medio en que analcançado al dicho pueblo. Y luego, yncontinente,nombraron por coperos regidores d’este dicho lugardel Passaje para este año corriente de mil y quinientosy nobenta y dos, al capitán Martin de Nauejas y JuanNuñez de Muru y Domingo de Echeberri, vezinosd’este dicho lugar y todo esto lo hiçieron el dichoconçejo y todos los que se allaron con él vnánime yconforme y firmó por todos, vno d’ellos”.

Iturria: PUA, 1637-1, 9a.

Hauteskundeei dagokienez, dokumenturen batek urte-ro egiten zirela adierazten badigu ere288, XVI. mendea-ren amaierako kontu-liburuek informazio zehatzagoaematen digute. Alabaina, ofizial berriak izendatzekoegun finkorik ez dagoela ohartu behar dugu. Dokumen-tazioaren arabera, urtarril-martxoa bitartean egiten zen,eta, 1592-1599 aldiari begiratuta, batez ere azken hila-bete horretan. Ziurrenik, kontu ikuskapenak baldintzatu-ko zuen egoera hori; dokumentazioak hala ematen duaditzera behintzat, hauteskundeak horien ondoren egitenbaitziren eta ez alderantziz, hiribilduetan bezala, haue-tan ofizial berriek ikuskatzen baitzituzten kontuak. Oina-rrian, komunitatea gidatzeaz gain, esanahi sinbolikozbeteriko ekitaldi horiek batera egiteak ekonomia admi-nistratibo bat ekarriko lukete. Itsasoari lotutako ekono-miak ez baitzuen lehorrean egoteko denbora askorikuzten eta biak aldi berean egiteak beste batzar orokorbaterako deialdia ekidingo luke.

Alabaina, kontu-liburuetako informazioak kontraesanbatzuk ditu aurreko urte batzuekin alderatuta, tauletanikus daitekeenez batzuetan lau kopero baititugu doku-

mentatuta. Baliteke kasu horietan diputatu edo koperoordeak izatea, ez baitira guztiak batera agertzen doku-mentazioan. Bestalde, urte batzuetan hauteskundeak edoahalordetzeak iraila inguruan ematen zirelako susmoadugu, hainbat kasutan irailean edo ondorengo hilabetee-tan aurrekoetan ez bezalako izenak ditugulako289. Bada-kigu, behintzat, 1590 urtetik aurrerako sistema aurrekohamarkadan zegoela ezarrita, 1581eko martxoaren 4anondorengo hilabeteetan azalduko ez zaizkigun koperoakbaititugu.

Erabiltzen zen sistemaren inguruan ez dugu inolakoberririk. XVI. mendean, insakulazio sistema erabiltzeazen ohikoena gipuzkoar hiribilduetan. Hau da, txartelbatzuetan izenak idatzi ondoren, esku inuzente batek(ume bat izatea zen ohikoena), banan-banan ateratzea.Dena den, ohartu behar dugu sistema hori hiribilduetanerabiltzen zela; beraz, zalantzan jartzekoa da Donibane-rako eta San Pedrorako izan zezakeen baliagarritasuna.Izan ere, komunitate baten barnean bagaude ere, eta,herriko gobernuan beren boterea areagotzeko, hainbatfamiliak horretan parte hartzeko aukera aprobetxatukobazuten ere, oraindik sistema ireki baten aurrean gaude.XVI. mendearen amaierako datuek diotenez, karguberriak udalbatza orokor batek zuzenean hautatzendituela gogoratu behar dugu, eta baliteke prozesu horiahozkoa izatea, jende gutxik jakingo baitzuen idazten.

Egia da, ordea, batzar orokor horietan ez zeudelaDonibaneko bizilagun guztiak. Hasteko, emakumerik ezzen izango, garai haietan ohikoa zen bezala, eta, bestal-de, hainbat pertsona itsasoan izango ziren, beren jardu-netan. Ziur asko, komunitatean pisu gehien zutenenbatzarra izango zen, erreferentziatzat hartzen zirenena.Hasieran, orduko gobernu on eta aristokratikoen aldetik(alegia, gobernurik onuragarriena, komunitateko pertso-na prestatuenek egingo zutelakoaren ideiatik), ordezkari-tza prozesu natural bat biziko zuten sanjuandarrek, berengobernuaren edo hainbat alorretako kudeaketan. Biltzarhorietan erabakiak onenek hartuta, “errepublika” etakomunitatearentzat egokiena erabakiko zuten, eta, beraz,beste batzuek ez zuten hara joan beharrik izango. Beharadministratibo batez gain itxiera hori adierazten du kope-roen sorrerak. Gainera, batzar orokorretako deialdiak egi-teak sinbolikoki ere komunitatea pertsona konkretuengainetik zegoela erakusten zuen, eta, beraz, hauteskun-deetarako deialdi horiek mantentzeak komunitatearenaldetik zilegitasuna emango lieke hautatutako koperoberriei. Bestalde, hainbaten izenez gain XVI. mendeanbatzar hauetan behin eta berriz azaltzen zaigun “lamayor y más sana parte de los vecinos” esaldiak ere biz-tanle guztiek ez zutela parte hartzen adierazten du.

1541eko ahalordetze-gutun batek oso ondo islatzendu, halaber, nolabaiteko itxiera prozesu natural batenaurrean gaudela. Bertan bildutako hirurogeita bederatziauzokok beste hogeita lauren aldeko boterea ematean,haien itsas jarduerek sortutako eragozpenengatik emanzietela aitortzen zuten; itsasoan egoteak zaildu egitenbaitzuen halako batzarretan biltzea: I 113

“que por estar el dicho lugar e pueblo en el puerto delPasaje, e todos nosotros o la mayor parte de nos eldicho pueblo somos mareantes e andamos por lasmares derramados e no nos podemos juntarnos [sic]como al presente estamos juntos, sino pocas vezes, epor causa se a dexado de probeer algunas cosas con-plideras al serbiçio de Dios e de Sus magestades eprocomún de la república como se debía, e avemosacordado e hordenado todos, de conformidad, deelegir e nonbrar nuestros diputados e procuradorespara regir e governar a nos el dicho pueblo e vezinose moradores d’él así nuestros pleytos e causas” 290.

Azken adibide horrek, alabaina, nahita eginiko itxieraprozesu baterako aukera emango zien hainbati, jardueraekonomikoek sor arazten zituzten arazoen aitzakiapean.Baina hauteskunde eta karguen inguruan jazotako pro-testa eta arazoak oso urriak izanik, komunitatearen inte-resak ondo ordezkatuta egon zitezkeela islatzen du.Nahiz eta, gero ikusiko dugun bezala, gobernu ireki horihorrenbestekoa ez zela dirudien. Halaber, taulan ikusdaitekeenez, 1523-1577 urteetan partaidetza mantenduegiten da, orokorrean 35 pertsonak gutxi gorabehera har-tzen baitzuten parte batzarretan.

Esan dugunez, ofizial berrien izendapena batzar oro-kor batek egiten zuen, aurreko urteko koperoek kontuakaurkeztu eta horrek onartu ondoren. Batzar hori egiteko,apaizak deialdia egiten zuen, aurrez elizan bilduta291.Beste ohiko batzarrei dagokienez, deialdia egitea kope-roen eskumenetako bat zen292. Beraiek izango zirenberaz, herria edo, hobe esanda, batzar nagusia biltzekoerabakia eta deia egin beharko zutenak, garrantzizko gaibat jorratu behar zenean. 1541eko aurreko adibideakislatzen duenez, bilera horretan ez zuten auzoko guztiekparte hartuko; besteak beste, horietako asko itsasoanlanean egongo zirelako, baina baita parte hartzen zute-nek hainbat baldintza bete beharko zituztelako ere.

Bilera lekuari dagokionez, XVI. mendearen amaieraarte hainbat tokitan ikus ditzakegu: Lezoko elizan, Lezoinguruko etxe partikularretan, bai eta Donibanen zeudenetxeetan ere295. Parrokiaren banaketarekin batera, ohi-koa izango da batzarrak Donibaneko San Juan de laRiberako elizako ganbaran egitea, 1577ko ekainaren 2anaipatzen zen moduan:

“conçejo, coperos y bezinos del dicho lugar delPasage [de Hondarribia], estando juntos e congrega-dos en su ayuntamyento e conçejo según que lo hande huso y de costumbre de juntar en el sobrado dela dicha yglesia a llamamyento del bicario de ladicha yglesia [de San Juan de la Ribera]”.

XVI. mendean, Gipuzkoa mailan erregimentuak etaudal gobernu itxi eta oligarkikoak sortzeko prozesuan,itxiera prozesu hori bultzatutako dute kontrol politiko etaekonomikoa zuten familiek. Neurrien artean, hiribildubarnean bizilekua izatea, hauteskundeetan parte hartze-ko hainbat maraitan neurtutako gutxieneko ondasunkopuru bat edukitzea eta gaztelaniaz irakurtzen eta idaz-ten jakitea zeuden, besteak beste. Horiekin batera, kapa-retasuna eta odol-garbitasunarekin zerikusia zuten neu-rriak eta jatorriz atzerritarra zenarekin erlazionatutakoakere oso kontutan hartu behar ditugu, ofizioetan partehartu nahi zuen edonork hori frogatu behar baitzuen.Ezin dugu ahaztu ohorean eta kristautasunaz ez ezik,katolikotasunean oinarritutako gizarte baten aurreangaudela, eta Herbehereetatik edo Frantziatik zetozenpertsonei ere errezeloz begiratzen zieten maila politikogorenetan. Donibane bezalako herri txikietan ere aplika-tu ziren halako neurriak.

Pasaiaren kasuan, nahiko harrigarritzat jo dezakegujoera hori, biztanleen kopuru nabarmen bat kanpoalde-tik baitzetorren eta herrien eta monarkien menekoenarteko erlazioa egunean eguneko gauza baitzen. Zer esa-nik ez, merkataritzarekin eta itsasoarekin erlazionatutakojarduerek Europa atlantikora, mediterraneora eta Ameri-ketara joatea eskatuta.

Egia esan, liskarren inguruan ez dugu datu askorik,baina duguna nahiko esanguratsua da: arestian aipatudugun Juanetxo eta Juanot Villaviciosa anaiek 1577anMartie Callabarrekin izandakoa, Juanes Villaviciosa bereilobaren izenean. Agi denez, Martiek hauteskundeetanparte hartzeko intentzioa erakutsi zuen, baina Villavicio-satarrek zalantzan jarri zuten horretarako nahitaezkoazen aitoren semetza, eta probintziako ordenantzek xeda-tutakoaren aurka joatea litzatekeela argudiatu zuten,frantsesek gobernu organoetan parte hartzea debekatzenbaitzuten. Hau da, karguak betetzeko hainbat baldintzazeudela. Gertaera horrek, aiptau ditugun bilera irekihorien ikuspegia aldatzen du. Alegia, komunitateko per-tsona batek parte hartu nahi bazuen, baina pertsona etafamiliarik nabarmenenen interes-joko eta sarean sartutaez bazegoen, nolabaiteko defentsa edo itxiera jarrera bataurkezten zuten horiek, eta, beraz, gobernua zirudienabaino itxiagoa zen. 114 I

DONIBANEKO BATZARRETAKO PARTAIDE KOPURUA (1523-1577)293

URTEA AUZOKOAK

1523-III 58

1523-VII 35

1525 32

1531 37

1541 69

1560 34

1562 32

1577 33

Iturriak: ARChV. Civiles, Zarandona y Balboa, Fenecidos, 1510-2, 13a-15a, 92a-93g, 108a-109g.; PUA 1626-3, 123-124 fol.; GAO CRI 2,2;1626-2, 256-258, fol.; 1626-4, 7-8 eta 15 fol.; GAO ECI 353, hurrenezhurren.

1577 urteko otsailean, kopero eta diputatuen aldekoahalordetze batek zertarako zen adierazten digu: haragi,ardo, ogi eta beste hainbat produkturen horniketa erren-tamendu bidez egiteko, kontuak ikuskatu eta kitatzeko,ordenantzen aurka zihoazenak zigortzeko eta alkabalakjasotzeko edozein ezohiko zerga egiteko296.

Orokorrean, beraz, komunitatearen gobernu ona ber-matzea zen udalbatzaren eta koperoen lanik garrantzi-tsuena, baliabideak eta mantenurako beharrezkoak zirenondasunak kudeatuta. Lehen aipatutako kudeaketa eko-nomikoa egiteaz gain, lehen mailako produktuen horni-kuntza ziurtatzea zen haien lanik nagusienetako bat, SanPedron bezala. Diru-sarrera horiek beste jatorri bat zutenbaina, dakigunaren arabera, oso gutxi zetozen udalba-tzak berezkoak zituen ondasunetatik. Dokumentazioakaditzera ematen duenez, Donibanek ez zuten ia ondasunpropiorik udalbatza bezala: lurrak, orubeak, errotak etaabar297. Badirudi etxeak egiteko orubeak eta baratzakereiteko lurrak Hondarribiko udalbatzak saldu zizkielapasaitarrei, Donostiak San Pedron eginikoaren antze-ra298.

Kontuetan ematen diren azalpenak ikusita, diru-sarre-rarik garrantzitsuena itsas jardueretatik ateratzen zen:ontziek ainguratzeagatik ordaintzen zutenetik eta arran-tzatzen zen arrainarengatik ordaindu behar zenetik.Hala, XVI. mendearen amaieran, bi ordainketa zeudenazken horren inguruan: neguko arrantzatik ateratako sol- I 115


XVI. MENDEAREN ERDIALDEA.

Zandategi batxillerraren iritzia, Pasaiako (Donibane-ko?) harategiaren errentamenduaren inguruan.

+“En lo que toca al basteçimiento de las carniçerías delPasaje, lo que y está de azer es que Arnaot parezca anteel conzejo del Pasaje estando ellos juntos y diga que asu notiçia a venydo los presios en que Domingo deArraçubia vendó [sic] el carnero y la baca; y que él seofreze a bastecer a mucho(s) menores presçios por todoel año, que es a catorze maravedís el carnero como enSan Sebastián y la baca así repajada como la comen, adiez maravedís la libra y se obligará a dar fianças. Elpueblo responda que amyten [sic] su ofreçimiento ynotifiquen al dicho Domingo de Arraçubia el dichoofreçimiento y preçios en que el Arnaot se quyere obli-gar, para que si por él tanto quysiese tener la dicha,vay(a) dar y obligarse y dar fianças de bajada como enSan Sebastián le dexaran y se quede con él con aperçi-bimiento que le agan que no se queriendo obligar,luego le rematarán al dicho Arnaot; e no lo queriendoazer el dicho Domingo o no se declarando conçejera-mente y remátenle al dicho Arnaot y tomen su obli-gaçión e fiança y entréguenle la carniçería.

El liçençiado Çandategui”.

Iturria: PUA, 1627-3, 101a.

data bat lau zatitan banatzen zen: hiru laurden herria etahorren beharrak asetzeko izaten ziren eta beste laurdenahiru zatitan banatzen zen: 2/3 elizarentzat eta 1/3 pobre-entzat. Udan, berriz, banaketa bera mantenduz, soldata-ren 1/4 aplikatzen zen.

Beste diru-sarrera garrantzitsu batek urtean zeharPasaiako portutik igarotzen zen jende andanan zuenoinarri, tabernetan alegia. Dirudienez, eta dokumenta-zioak ere hala dio, sanjuandarrek taberna dezente zituz-ten etxeko beheko solairuetan, eta koperoek errentamen-duan ateratzen zuten zerbitzu hori.

Hirugarren lekuan harategiaren errentamendua zego-en, eta, horrekin batera, harakinari alokairuan jartzenzitzaizkion Jaizkibelgo lurretan Donibanek berezkoakzituen ondasunak, aziendarako beharrezkoak ziren uraeta bazka-larreak. Horiek izango lirateke, beraz, Doniba-nek zituen berezko ondasun higiezinen bakarrak.

Azkenik, oinarrizko produktuen hornikuntza dugu:haragiaz gain, ardoarena eta sagardoarena. XVI. mende-an bi horiek ziren, sanjuandarren hitzetan, diru sarreragehien ematen zutenak, ainguratzeaz gain. Ez dirudi,ordea, XVII. mendean horren ohikoa izango zen olioaeta alondegiko enkantea hedatua zegoenik; aitzitik, kon-tuek argi adierazten dute horiek batzuetan besterik ezzirela errentamenduan hartzen. Ez ziren, beraz, ohikodiru-sarrera bat.

Produktu horien hornikuntzarako, enkante publikora-ko deia egiten zuten koperoek, eta, aipatu dugunez, hiruenkantetan, kandelak piztuta zirauen bitartean prezioriktxikiena eskaintzen zuenak irabazten zuen. Ondoren,udalbatzak errentariarekin hitzarmena edo kontratuasinatzen zuen, baldintzak ezarrita.

Hornikuntza horrek kontrol funtzioa ere zekarren,tabernariak beren produktuak prezio bateratuetan saltze-ra behartzen baitzituen. Hala, XVI. mendearen hasieratikkoperoek horien inguruko salmenta kontrolatzen zutelaikus dezakegu, tabernariei ardo, txakolin eta sagardoakzein neurritan saldu behar dituzten adieraziz eta horiekemanez299.

Salneurrien inguruan hiribilduaren eta beren jurisdik-zioan zeuden herrien arteko arazoak ere islatzen dira.Alegia, hainbat neurri erabiltzen zirela. Horrek kudeake-ta ekonomikoaren erlazioa zuen eta ikusi dugu alorhorretan herriek berezko eskumenak zituztela. Bainanahiz eta hala izan, hiribilduek askotan hori kontrolatunahi izaten zuten, beren ekonomia eta merkataritza jar-dueretarako kaltegarria izan baitzitekeen. 1520ean, adi-bidez, Donibanek Probintziako Batzar Nagusien manda-tu bat betetzen ez zuela argudiatuz, pisu eta neurriakberdinarazteko saiakera egin zuen Hondarribiak300.

Bizitza eta udal gobernuaren konplexutasun hori area-gotzen joatearekin batera eta, XV. mendearen amaieratikpixkanaka hedatzen ari den testuinguru probintzialean,

antolakuntza horren garapenaren isla adierazten dutekontuek: aurreko urteko ofizialek berrien aurrean eginbeharreko kontuen aurkezpena, jarduerak ondo betezituzten ala ez jakiteko. Hiribilduez aparte, beraz, haienjurisdizkiopean dauden populazio-guneek ere berenondasunak ondo kudeatzearen beharra ikusi zuten.Pasaian ere ikusi dezakegu hori, bereziki armadak osa-tzen zituzten soldaduen egonaldietan; halako kasuetanherriaren beharrak areagotu egiten ziren, gastuak handi-tu. 1591 urtean, hala adierazten zuten aurreko urtekokoperoek, beren kargu zegoen ondarea eta hori kudea-tzeko kontuak aurkezten zituztela301.

Halaber, eta aipatutako ahalordetzeak argi uzten due-nez, koperoek eta diputatu izeneko ofizialek legediaerrespetarazteko funtzioak zituzten. Bereziki, pasaitarrenkomunitatearen gaindiko interes propioek hura arriskuanjar bazezaketen. Nahiz eta 1577ko dokumentuak legediidatzi edo ordenantzei buruz hitz egin, garai horretarakoez dugu Pasaian halako koderik topatu. Ez litzateke harri-tzekoa berezko ordenantza batzuk izatea, Donibanek etaSan Pedrok hiribildutik at zegoen gobernu ekonomikopropioa zutela eta hor ere ondasun propio edo berezko-en administrazioa egingo zela kontuan izanda. Ahozkokultura oinarri duen gizarte batean gaudenez, zilegi dapentsatzea usadio, ordenantza eta legedia horiek ahoz-koak zirela. Dena den, baditugu koperoek halako poliziaedo legedi errespetatze funtzioa egiten zutela erakustenduten adibideak.

1595 urtean, koperoek eta diputatu batek Pasaian eginbeharreko produktuen ontziratze eta lehorreratzeareninguruan zeuden epai betearazleak betetzeko eskatzenzioten Esteban Ezpeletari. Hain zuzen ere, Sebastian Bas-tida kapitain donostiarrari Pasaian zegoen “NuestraSeñora de la Concepcion” naoren erdia erosi izanarenaitzakiarekin, ontzia merkataritza produktuez kargatzenari zelako Andaluziara joateko asmoarekin. Koperoekjakin zuten salmenta hori ez zela egin, eta zera eskatzenzioten:

“atento lo susodicho, como vezino del dicho lugardel Passaje, no cargue la dicha mytad de la dichanabe ni huse del preuillejio y executoria que eldicho lugar tiene, en perjuizio de otras nabes mayo-res que ay en el dicho puerto del Pasaje, e quehaziendo así, haría bien y lo que es obligado y queen casso contrario, protestaban…”302.

Badian egiten ziren etxe eta beste hainbat azpiegitura-ren eraikuntzan ere nolabaiteko eskumena zutela ikusdezakegu, zeuden ohiturak eta usadioak mantentze alde-ra. San Pedroko informaziorik ez badugu ere, hala zenDonibaneren kasuan. Zehazki, itsasbeheran ageriangeratzen zen lurrean ezin zen eraikuntzarik egin(1455eko epaiak zioen bezala), eta altueraren ingurukoohiturak ere baziren. Badirudi badiako eta ur ondokoetxeen aurrean sotoak eraikita bazeuden ere, horien gai-netik ezin zirela etxeak eraiki. Erabaki hori hartu aurretikeraikitako solairuek zituzten ikuspegiaz eta osasun neu-116 I

rriez gain, lekukotzek lur horiek erabiltzen zituztenentzatzer nolako ondorio ekonomikoak pairatzen zituztenadierazten digute:

“que en los suelos dexados de la mar que han sido eson entre la mar y so las casas de su endereçera, nose suele ny permite hedificar nyngún hedifiçio nycasas en los tales suelos que primero los solia cubrirla mar e después se quedasen en seco, en perjuiciode otros vezinos que tienen sus casas más atrás delos tales suelos que quedan en seco, aunque losmoradores que biben en los sotos de las tales casasquieran hazer en derecho de sus sotos los tales hedi-fiçios en los tales suelos; porque si se hiziesen, a lascasas más antiguas quitaría la vista de la mar e puer-to y ayre e sol, e sus serbidumbres de cargas e des-cargas para sus casas, y así ha visto este testigo en sutiempo husar e goardar la dicha costumbre entre losvezinos d’él”303.

Egoera hau bi ikuspegitik ikusi behar dugu; batetik,eraikinak egitearen beharrak populazioa hazten ari zelaesan nahi du, bai berez, bai merkataritza jardueren ondo-rioz. Beraz, oinarrizko etxe eskariari aurre egiteko moduaizango zen. Baina egoera geofisiko batetik ere ikusi behardugu; sedimentuen gero eta pilaketa handiagoa, itsasbeheran agerian geratuko ziren lur zatiak gero eta han-diagoak baitziren. Horrek espazio berria eskainiko zuen,harria eta lurra botata. Nahiz eta koperoek argi eta garbizuten birrindu egin behar zirela.

Koperoen eskumenekin jarraituz, Donibaneko ordez-kari izanda Hondarribiko udalbatzak bidalitako hainbatmandatu bete behar zituzten. Auzietan emandakoezgain, hiribilduak Lezori edota Donibaneri agindutakoak.XVI. mendearen hasieran, bi komunitate horietakohamabiek eta koperoek batzar batean bilduta irakurtzenzituzten; bereziki, eskumen militarren ingurukoak bazi-ren. Adibidez, nahiz eta 1514an Lezori eta Donibanerisoldaduak prest egoteko bidalitako jakinarazpena bilekuetan egin, badirudi bi komunitateek elkarrekin anto-latzen zutela arlo militarra, meza entzun ondoren, ohi-koa zuten batzarra deitu eta horren inguruan erabakitze-ko biltzen ziren, 1537 eta 1542 urteetan bezala. XVI.mendearen amaieran, ordea, bakoitzak bere aldetik anto-latuko du304. Badirudi, beraz, parrokia bakarra osatzenzuten bitartean, hainbat arlo elkarrekin batera kudeatubehar zituztela, eta, hortaz, eliz arloaz haratagoko nola-baiteko erabakitze-organo bateratu bat osatzen zutela.

Halaber, 1597ko izurritean herrizainak izendatu zituz-ten koperoek, izurriteak jotako lekuetatik zetozen pertso-nei herrian sartzen ez uzteko. Izendapen honek Honda-rribiko udalbatzak eginiko utzikerian du oinarri, eta,beraz, halako neurriak ezohikoak ziren testuinguruetaneramango ziren aurrera.

Bestalde, aurreko paragrafo batean aipatu dugunez,Donibanek, San Pedrok bezala, beste kargu propiobatzuk izan zituen. 1560ko hamarkadan kopero-errejido-

reekin batera, diputatu erregidoreak izango baitugudokumentatuta. Nahiko zaila da horien inguruko zehaz-tapenak egitea. Hasteko, dokumentazioan ez zaizkigula-ko beti ageri, eta, azaltzen direnean, kopuru ezberdineanegiten dutelako.

Kontu-liburuek ere ez dute datu askorik ematen horieninguruan. Behin baino ez dugu haien hautaketa islatuta,eta, soldatei buruz hitz egiten denean, ez dugu topatudiputatuen inguruko aipamenik305. Diputatu horien ingu-ruan beste kasu batzuetan gertatutakoa har dezakegu.Hernanin, adibidez, XVI. mendearen hasieran ezohikoegoeratan aukeratutako komisio edo diputazio espezifi-koak zeuden. Hau da, behar zehatz batzuetarako eta gaihorietan zuten jakituriagatik aukeratutakoak306. Hala,aipatu dugun 1541eko ahalordetzean, 24 sanjuandarrihainbat arlotan ahalorde eta diputatu bezala jardutekoboterea ematen zitzaien307.

Baina XV. mendearen amaieran eta XVI.aren lehenerdialdean, diputazio hauek ahalorde kargua bezalakoakdirela ikus daiteke. 1519ko irailean, Lezo eta Donibane-ri beren ahalorde edo diputatuak aukeratzeko baimenaematen zien Hondarribiko alkatearen mandatu batek,hiribilduko udalbatzarekin bilduta, diru-banaketa edoerrepartimendu baten inguruan erabakiak hartzeko308.Eta aurretik, koperoak sortu baino lehen, Martin Igeldokdiputatu eta ahalorde karguak dituela ikus dezakegu. Biadibide horiek bat datoz Lope Martinez Isastik dioenare-kin; alegia, diputatuak, koperoekin batera, herriarenordezkaritza funtzioa egiten zutela309.

Baina uste dugu hipotesi hau 80ko hamarkadatik aurre-ra ez dela baliagarria eta baliteke aipatutako diputazio-gutuna gerora sortuko direnen aurrekari izatea. Hau da,diputatu horiek nolabait hobetu eta instituzionalizatuzirela, eta koperoen laguntzaile bezala 4-6 pertsonakokomisioak jardungo zirela.

I 117

5 AZKEN HITZA.ERANSKINAK

Iñaki Berrio.

KERKETA HONEN HASIERAN, SAN PEDRO ETA DONIBANE

zein baldintzatan eta zeren eraginez hasi zirenpopulatzen ulertzea eta hura nola antolatu zenikustea genuen helburu. Xedea bete dugula ustedugu, prozesu hori noiz eta nola hasi zela irudi-

katzeko edo behintzat zirriborratzen hasteko gai izangara eta.

Bokalearen bi aldeak okupatzea eta bertan guneantolatu eta iraunkorrak sortzea badiaren inguruanizandako prozesu orokor baten urrats bezala ulertuditugu guk. Prozesua badiaren gibelean gorpuzten hasiomen zen, baina XIV. mendean, interesgunea Oiartzunibaiaren ahotik urrundu eta itsas zabalera gerturatu zen.1318 urtean Kodemastiren gainean egiten den aipuadugu horren adibide. Geroago, batez ere Donostia etaOreretaren arteko elkarren aurkako auzien eskutik, SanPedroko kolonizazioa deitu dugun ekimena dugu.Bokalaren beste aldean, berriz, antzeko lur okupazioaizango dugu, egungo Lezotik Bonantzarantz aldendueta Bizkaia auzoa bereganatu zuena.

1397 urtea jar dezakegu bi komunitateen eraketaninflexio-puntu bezala. Orduan, jendea Donibanen fin-katuta ikus dezakegu, hau da, Donostiako jurisdikziotikat. Orduan lortuko du azken horrek berebiziko garaipenjuridikoa. Baina momentu horretan ere, HondarribiakDonibanerekin eta bereziki Oreretak izan zezaketenlehiakortasunaren aurrean, Donostiak oinarrizko bestepauso bat eman zuen: bokaleko bere jurisdikziopeanzegoen aldearen kolonizazioa. Lehendik bertan egonzitezkeen biztanle gutxi batzuek 50 urteren buruankomunitate antolatu bat osatu zuten arte. Donibaneridagokionez, populatzea lehenago gertatu bazen ereeta, San Pedron bezala, garapen politikoa XVI. mende-ko lehen urteetan ikus badezakegu ere, hainbat hamar-kada pasatuko dira berezko parrokia bat osatu arte;orduan ikusiko dugu guztiz eratutako komunitate bat.

Gune horietan bizi zirenen eta Pasaiaren izena etaospea mailarik gorenera eraman zutenen gainean eresaiatu gara adibide batzuk ematen. Izan ere, gure badiaez da horren handia, eta oso arrunta izango zen aldebatean, bestean, edo bietan bizitzea. Liburuaren helbu-rua San Pedro eta Donibaneko komunitateen ingurukoikerketa bat egitea eta horietan bizi zirenen arteko erla-zioak (ekonomikoak eta ahaidetasunezkoak) ageriangeratzea izan bada ere, ez ditugu ahaztu behar badiakopopulazio-guneek beren artean izan zituztenak. Alegia,

osagarritasun ekonomiko eta sozial baten baitan ereulertu behar dugu, lezotarrek, errenteriarrek, altzatarreketa donostiarrek beren lekua izan baitzuten: ondasuneninbertsioak, ezkontzak eta negozioetan parte hartutako-ek oso ongi islatzen dute dinamismo hori.

Horren inguruko aipamenik adierazgarrienetako batSan Pedro eta Donibane hainbat jatorritako kideentopagune bihurtu izana da. Bertakoena, ingurukoenaeta atzerrikoena, eta kantabriar kostaldetik eta urruna-gotik ere iritsitakoena. Ez dugu uste halako prozesuaezohikoa denik Pasaia bezalako portu garrantzitsuetan,baina Donibanek eta bereziki San Pedrok oso adibideargiak eta adierazgarriak eskaintzen dituzte horreninguruan.

Dirudienez, hainbat jatorritako komunitate horiekelkarlana bultzatu zuten; bakoitzak bere erroak gogora-tzen zituen kondairekin, baina bat eginda. Itsasoa dutelanbide: dela merkataritza, dela gudua, dela ontzigin-tza, dela arrantza. Hala, pertsona bera hainbat jardune-tan ikusteko aukera izan dugu hainbatetan.

Bestalde, badiaren dinamismoak eta garrantzi ekono-mikoak Pasaia topaleku bihurtu baldin bazuten ere,pasaitarrak merkatari eta garraiolari gisa Europako kos-talde guztia ezagutu zutela ere esan dezakegu. Bai harabidaiak eginez, bai eta hango hirietan biziz ere.

Uste dugu oparotasunaren aroa XVI. mendean hasizela itzaltzen. Aurretik ikusten genuen jardueren artekoosagarritasunak atzera egingo du eta merkatu ekonomi-koen aldaketa etorriko da. Beheraldi horren eragile pro-pioen artean, Gaztelako Koroarekin estu lotu izanadago, Donibaneko talde ahaltsuek, berarekin eginzuten-eta gora eta behera. Kanpoko eragileen artean,historiografiak behin eta berriz azpimarratu duenDonostiaren badiarekiko jarrera, hainbat mendetanluzatuko den tirabira itogarria sortuz.

Tirabira hauek isla politikoa ere izan zuten. Izan ere,Donostia eta Hondarribiko alkateen eskumen izanarren, hainbat arlotan berezko gobernua garatu zuten bikomunitate horiek. Esparru horretan ere berritasunbatzuk eman ditugula uste dugu, gehien bat San Pedro-ko egitura politikoaren inguruan. Baina, oro har, XVI.mendean etorkizuneko Pasaia udalerria osatuko zutenbi komunitateen antolakuntza politikoaren ezaugarriak.Orain arte, ia aipamenik izan ez dutenak.120 I

I

DONIBANEKO ALARGUNEN ZERRENDA (SENARRAK ERREGE ZERBITZUAN HILAK) (1590)V

Izena Senarra Non hila Nola / bestelako datuak Umeak

Huart, Estebania de Gillen de Arrieder Lisboa 2 ume (gazteak / haurrak)

Lizarraga, Marota de Pedro de Mugarrieta Cádiz Francis Drakek, bere untziari egindako erasoan

Escalante, Catalina de Ibo Villar Flandria Seme bat

Villaviciosa, Maria Juan de Ebora Flandria Luteranoengatik Bere seme bat Domingo de berarekin

Villaviciosa, Graciana de Martín de Villaviciosa Flandria Juan de Ebora kapitainaren Adin gutxiko alaba (Medinaceli) naoaren lonbardaria bat

Arizabalo, Barbara de Martín del Pui Ingalaterra

Muru, Maria Santxez de Juan Galant de Lezo 2 ume

Arsu, Catalina de Juan de Aranburu Lisboa Ingalaterrako jardunean, almirantearen naoaren zaindari

Landriger, Catalina de Juan de Ebora, gaztea; Flandria Bere untzi batean 3 semekapitaina (Medinaceli)

Zabala, María de Pedro de Alegrete Alaba bat

Etxabe, Laurenza de Juanetxo de Lizarraga

Juanmartindegi, Ana de Juanes de Alsua Lisboa Ingalaterrarako azken 3 seme pobrearmadan

Juanmartindegi, X Flandria Errege armadaLaurenza de

Asteasu, María Martin de Miqueo de Araneder Flandria

Ezkiotz, Madalena de Martietxo de Callabar Sevillara bidean Garia eramaten, errege zerbitzuan

Ezkiotz, Marta de Miqueo de Zabalaga Borje (Flandria) Nao bateko dispentseroa 2 seme

X, María Juan Domingo de Villaviciosa Flandria 4 seme (nagusiena (Medinaceli) Lisboan hil zen,

Ingalaterrarako armadan)

Laurkain, Catalina de Martín Saez de Asteasu, Flandria pilotua (Medinaceli)

Ribera, María de Nicolas de Zabalaga Lisboa Bere nao batean joanez 9 seme

Iturain, Madalena de Tristán de Iturain

Iturain, Ana de Domingo de Lisboa (azken Seme bat(Magdalenaren alaba) Etxeberria jardunaldian)

Iturain, Gracia de Juanes Matiexena Lisboa (azken(Anaren ahizpa) jardunaldian)

Galatas, María de Juan de Martínez Gabiria Flandria 2 seme pobre(Medinaceli)

X Domingo de Mendaro, Pero Meléndez de Alaba batkapitain Valdés

Labao, María de Martínez de Muru Lisboa Ingalaterrarako armadan 2 seme (haurrak)

Isasti, María Juan de Josefo de Ebora Andaluzia Miqueo Isastiren naoaren 2 seme(Magallanes maisu bezalajardunaldia)

I 121V Nahiz eta Iturriozek taula bera bere liburuan jarri, gaizki irakurritako abizenak eta hainbat alargun ez azaltzearen ondorioz, sartu egin dugu.


Darieta, María de Martin Gregorio de Etxabe Ingelesen aurka Flandriatik etortzen, 2 semeborrokan erregeraren galeoteekin

Etxabe, Francisca de Tomás de la Lana

Landriger, María Juan de Juanes de Pineda

Arizabalo, María de Pero de Aranburu

Aranburu, Domenja de Nicolás de Villaviciosa Pasaia(María Arizabaloren alaba)

Asteasu, Miquela de X

Gozo, Catalín; Miquela XAsteasuren ama

Ebora, Marota de Juanot X

Gabiria, María Martin de X Flandria

Juan de Bergona, Juana Petri de Iriarte Flandria Alaba bat

Gabiria, Tomasa de Martin de Amasa, maisua 2 seme

Asteasu, Catalina de Miguel de Soto Rui Gómez de Silvaren armadan

Asteasu, Domenja de Pedro de Zelai Villaviciosa Coruñan frantsesekinkapitainaren naoan izandako topaketan

Asteasu, María Martin de Pedro de Aristizabal Gudan

X, María Martín Domingo de Isasti 2 seme

Arangibel, Catalina de Esteban de Arizabalo Pasaia 3 kriatura

Arangibel, Ana de Domingo de Areban Flandria 3 kriatura(Medinaceli)

Binolas, María de Guillén Vin Flandria (Medinaceli)

Maria Perezko, Martín Saez de Etxeberria Indietan María Martincho (errege armadan)

X, Marquesa Rodrigoren erraina “Cargada de hijos”

Zelai, Catalina de X Ternuan 2 seme

Txipres, Catalina de Juanes de Darieta Flandria Joan Nabejas kapitainaren 5 seme(Medinaceli) naoan lonbardari

Torre, María Perez de Peligor? Flandria Joanot Nabejasen naoan 4 alaba

Zarautz, María de; Juanes de Pineda Etxean“Boneta”

Zabalaga, María de Martín Sanz Catalán Indietan Martín Arriolaren naoan

Callabar, María de Martín Saez de la Lana Etxean Seme batGonzález

Igeldo, María de Juan de Anoeta, maisu 3 semeeta untzien jabea

Ordoz, Domenja de Juan Martínez de Zuatzu Flandria 3 seme

“Ojer” Zamalbide Lisboa 5 seme(azken jardunean)

Ojer, Maria Juanes, hargina

Casanoba, Gracia de; Miguel Zabalaga Ingalaterra? 2 semeJoanesen alaba

Villaviciosa, Ana de; Berlabo de Laida Seme batVillaviciosa almirantearen alaba

122 I


Ebora, Juana de Juanes de Ezkiotz Ubilla 8 seme pobre

Zokaia, María Perez de Pedro de Artano Flandria

Ezpeleta, María de Joanes X Flandria

Txipres, María Pérez de Juanes de Eskortza Parte hartzailea 2 semeIngalaterrako azken jardunean, San Miguel armadan; zutoihala irabazi zion Felipe de Troçe jeneralari.

Etxeberria, Simona de Migel del Encinal, pilotua Ingelesengatik hila 3 semeFlandriako galeoteekin zetorrenean

Mendikute, Madalena de Joan Gómez de Puiana 2 seme

San Bizente, Maria de Joanes de Puiana, pilotua Lisboa 2 seme

Puiana, María de Antonio de Txipres Indietan (armadan) 2 seme

Garaino, Leonor de Domingo de Casavieja Luis de Carlajas 3 semekapitainaren armadan

Gaztelu, María Joan de Lazkano, erregearen soldadua

Casavieja, Miquela de Nicolás de la Torre Etxean

Urdazubi, María de Pedro de la Bastia Lisboan?

X Juanes de Aranbileta, Lisboatik Pasaiara María Urdazubiren semea bidean

Eguzkitza, Elena de Juan de Etxeberria Indietan 3 seme

Etxeberria, María Martín de Lerín EtxeanMiguel de

Lizarraga, María de Antonio de Oiarzabal Ingalaterran Juan Agirreren naoko 3 semekontramaisua

Muru, Margarita de Juan de Villaviciosa Indietan 2 seme

Villaviciosa, Gracia de Martín Sanz de Muñoa Flandria Bere Maiestatearen (Medinaceli) danborjolea

Isue, Simona de Martín de Escalante, kapitaina Flandria (Medinaceli)

Iparragirre, María Berlabé de Baztan 2 semeGomez de

Villaviciosa, Catalina de Joanot de Nabejas, kapitaina Flandria Medinaceli dukearen 2 semelehenego altxamenduan (levantada)

X, Joaneta Martín de Amezketa Flandria Ídem

Muru, María Saez de Luis Vilfando Ingalaterra Juanes Agirreren naoko lonbardaria

Arizabalo, María de Martín de Austegi Flandria 2 seme

Urdazubi, María de Domingo de San Vicente Flandria Fligdengas gazteluak 2 semeegindako lehen tiroan burua eraman

Puiana, María López de Pero Díaz Ingalaterra Okendo kapitainaren 2 seme gaztenaoko lonbardaria

San Vicente, María Pedro de Iranzu Ingalaterra 5 semeMiqueo de

Iranzu, María Miguel de; Tomas de Etxabe Itsasoan itoa Seme batMaria Miqueo San Vicenteren alaba I 123


Igeldo, Mingota de Martín de Elizondo Itsasoan itoa 2 seme

Peirutun, Osana de Martín de Aduna Flandria 2 seme(Melendezen galeoiak)

Bizkaia, Pascuala de Juanes de Etxalar Flandria (Melendezen galeoiak)

Iraurgi, María Martin de Aparicio de Etxaburu Flandria 4 seme(Melenedezen galeoiak)

Iraurgi, Catalina de; Anton de Etxaburu, pilotua Ingalaterra Etxezarreta kapitainaren bere ahizpa naoko pilotua

Pelegriana, Maria de Petri de Iriarte Flandria (Melendez)

Lizarraga, Catalina de Juanes de Baztan, pilotua Etxean 2 seme

Gabiria, Estebanía de Migel de Zelai Flandria 5 seme

Etxabe, Pascuala de Tomás Erlen Itsasoan itoa 5 seme

Villaviciosa, María de Juanes de San Milian Flandria 3 seme

Escalante, Catalina de Juanes de Illarregi Indietan Kontramaisua eta artilleroa 5 seme

Illarregi, Barbara de Luis de Fortana Fedegabekoen Martin Isueren azabran 5 semegatibu

Escalante, Marquesa de Juanes de Zabalaga San Migel? Naoko maisua 3 seme

Joanmartindegi, Rubert de Iranzu Flandria Juan Ebora kapitainaren Maria Ramus de naoko lonbardaria

Perkaz, Isabela de Joanes de Olariz Flandria 3 seme

Bazterretxea, Catalina de Andres de Lezo Flandria? Melendez jeneralaren 3 seme (bat Lisboan armadako artileroa hila, ingalaterrarako

armadan)

Etxeberri, Gracia de Juanes de Ariztegi San Migel

Lagorra, Catalina de Migel de Lesaka San Migel Alaba bat

Bedua, María Juan de Gonzalo de Etxeberri Ingalaterrarako Santa Cruz naoko 5 semebidean kondestablea

(Ingalaterrarako armadan)

Baztan, María Migel de Ramus de Zelai, pilotua Flandria 5 seme

Iantzi, María Joan de Joan ingelesa Flandriako Erreginarekin zetorren 2 semearmadarekin bueltan

Pérez, María de Joan de Casanova Juan Agirreren naoko 4 semeartileroa

Gabiria, Catalina de Nicolás de la Torre Lisboa Artileroa

Arrieta, Marquesa de

Zubiaurre, Marquesa de Juanes de Iriberri Flandria (Meléndez) 6 seme

Bedua, María Gomez de Juan Martin de Lezo Flandria Melendezen armadako (Melendez)? piloto nagusia

Gebara, María de Migel de Lizartza, pilotua Indietan (errege zerbitzuan)

Igeldo, María de San Joan de Arana Flandria Juan Gebara jaunaren naoko Alaba ugari(Meléndez)? despentsaria; Melendezen

kapitaintzapean

Muru, María de Domingo de Baztan, pilotua Flandria 7 seme (2, errege zerbitzuan)124 I

DO

NIB

AN

EK

O K

OP

ER

O E

TA

DIP

UT

AT

UA

K (

1505

-159

9)

1505

1514

1519

1520

15

2315

2515

26

1527

1530

Juan

es P

ined

aJu

anic

ot A

mad

inM

artin

Lez

oJu

anes

Ebo

raSa

nz N

icol

alde

Die

go d

e la

Tor

reM

artin

San

chez

Uga

rte

Tri

stán

Liz

arra

gaD

iego

de

la T

orre

Miq

ueo

Biz

kaia

Juan

ot L

izar

raga

VI

Juan

es S

anta

Cla

raM

artin

San

chez

de

Lez

oM

artin

Nab

ejas

Nic

olas

Lez

oJu

an S

an M

ilian

Mic

hel

Dar

ieta

Sanc

ho M

uru

Jorg

e E

scal

ante

VII

Mar

tin P

ined

aVIII

Mar

tin S

anch

ez d

e D

arie

ta

1531

15

3715

4115

4215

4315

4615

4815

54

Mar

tin S

anch

ez

Mig

uel M

uru

Mig

uel E

skio

zJu

an M

artin

Zub

iaur

reJu

an S

anch

ez d

eJu

an V

illav

icio

saJu

anes

Esk

ioz

And

res

Itur

ain

(o)

Vill

avic

iosa

Nic

olal

de

Dom

ingo

de

la T

orre

Mig

uel L

izar

tza

Tom

as Z

abal

aga

Mar

tn S

anz

de L

ezo

Mar

tin L

ezo

Mar

tin S

anz

de A

mig

uer

Ant

on E

txab

e (o

)

Min

got E

txab

eM

ingo

t Etx

abe

Mar

tin L

andr

igue

r?Pe

dro

Zab

alia

Tom

as A

rist

izab

alTo

mas

Zab

ala

Mar

tin S

anch

ez

Juan

gi D

arie

tade

Lez

o (o

)

Dom

ingo

Liz

artz

a (o

)

1555

15

55-X

1556

1558

1560

1562

1565

1567

15

68

KM

igue

l Itu

rain

Juan

Ebo

raFr

anci

sco

Igel

doM

igue

l Itu

rain

Juan

es T

xipr

esD

omin

go V

illav

icio

saM

artin

Bed

uaA

ndre

s It

urai

nJu

anes

Esk

ioz

Vin

cenz

Etx

abe

Mar

tin S

anz

de A

mig

erJu

anes

de

Gab

iria

Vic

ente

Etx

abe

Gre

gori

o E

lizal

deA

nton

io E

txab

eM

artin

Vill

avic

iosa

Juan

es U

gart

eJu

anes

Puy

ana

(k-d

)

Juan

es d

e G

abir

iaJu

an E

zpel

eta

Juan

es T

xipr

esJu

anes

Est

iron

Die

go J

uanm

artin

degi

DJu

anes

Ano

eta

Juan

es E

skio

z

Rob

ert L

izar

raga

1570

1573

1574

1575

1577

1579

15

8015

81

KD

omin

go A

uzte

giC

rist

obal

Lei

zaSa

ncho

Am

ezke

taJu

anes

Liz

arra

gaFr

anci

sco

Auz

tegi

Ram

us I

rura

Juan

es B

ertiz

Juan

es A

ranb

uru

Juan

Mar

tin L

ezo

Joan

Gab

iria

Cri

stob

al L

eiza

Juan

es V

illav

icio

sa M

iran

daJu

anes

Unz

eta

Mar

tie I

geld

o

Ant

onio

Esc

alan

teJu

an R

uiz

de Z

ubia

urre

Jose

Ebo

raA

nton

io O

iarz

abal

Ju

anes

Zab

alag

aA

nton

io E

scal

ante

Mar

ti de

l Pui

DR

ober

to L

izar

raga

Sa

ncho

Am

ezke

taJu

anes

Vill

avic

iosa

Juan

es E

skio

z, m

enor

Juan

es A

ranb

uru

Frco

Liz

arra

ga

Juan

es E

skio

z, m

ayor

Juan

de

la T

orre

Ant

on L

azka

noTo

mas

Ari

zaba

lo

Mar

tin S

anz

Cor

tes

Ant

onio

Zab

alag

a

Juan

ot G

ibra

ltar

Juan

es Z

abal

aga

1582

1583

1584

1585

1586

1589

1590

1591

KM

artin

de

la L

ana

Sanc

ho A

mez

keta

Sanc

ho A

mez

keta

Juan

Unt

zeta

Juan

Ezp

elet

aA

nton

Liz

arra

gaSa

ncho

Dar

ieta

Juan

echo

Gab

iria

Nic

olas

de

la T

orre

Gre

gori

o U

rdaz

ubi

Bar

tolo

me

Lez

oA

nton

Etx

abe

Gre

gori

o U

rdaz

ubi

Mar

tin L

ezo

Mig

uel I

llarr

egi

Dom

ingo

Zel

aiA

nton

io Z

abal

aga

And

res

Baz

tan

Juan

es L

izar

raga

Dom

ingo

del

Enc

inar

Juan

etxo

Vill

avic

iosa

Ant

ón E

txab

eJu

an Z

uri d

e It

urai

n

DJu

anes

Chi

pres

Mig

uel Z

amal

bide

Tom

as A

riza

balo

Ant

onio

Zab

alag

a

Mar

tín A

riza

balo

Juan

es Z

abal

aga

Juan

es V

illav

icio

saJu

an E

zpel

eta

Pela

yo A

riza

balo

Luc

as S

an V

icen

teB

arto

lom

e L

ezo

Sanc

ho A

mez

keta

Pedr

o O

labe

rria

H

erna

ndo

Ola

berr

iaJu

an N

uñez

de

Laz

kano

Mar

tin I

geld

o, m

enor

1592

1593

1594

1595

1596

1597

1598

1599

K

Juan

Nuñ

ez d

e M

uru

Mar

tin I

geld

oA

nton

Liz

arra

gaM

artin

Art

eaga

Mar

tin N

abej

as

Mar

tin A

rtea

gaM

artin

Nab

ejas

Vill

avic

iosa

Est

eban

Ezp

elet

a

Dom

ingo

Etx

eber

ria

Juan

Rui

z de

Zub

iaur

reB

arto

lom

e L

ezo

Mig

uel U

gart

eSa

ncho

Dar

ieta

Pedr

o O

rkai

nM

igue

l Agi

naga

Nic

olas

de

la T

orre

Mar

tín N

abej

asM

igue

l Lez

oPe

dro

Ork

ain

Juan

es A

riza

balo

Juan

Ezp

elet

aJu

anes

Gab

iria

Joan

es A

riza

balo

Mar

tin A

riza

balo

Juan

Lai

da

DPe

dro

Gal

atas

Juan

Vill

afra

nca

Mar

tín I

geld

o

Ant

on I

llarr

egi

Mig

uel I

llarr

egi

Mar

tín A

riza

balo

Joan

es S

amat

et

Joan

es S

an M

illan

Ant

on E

txab

e

Joan

echo

Ezp

elet

a

VI U

rte

horr

etat

ik h

urbi

l. B

erar

i egi

niko

gal

deke

tan,

dat

a ho

rren

ingu

ruan

izan

zel

a ai

patz

en d

u. Ik

us A

RC

hV. C

ivile

s, Z

aran

dona

y B

albo

a, F

enec

idos

, 151

0-2.

V

II Ik

us A

RC

hV. C

ivile

s. Z

aran

dona

y B

albo

a, F

enec

idos

, 151

0-2.

Ber

aiei

eta

Juan

Ubi

lla m

aisu

ari e

man

dako

bot

erea

n “n

uest

ros

cope

ros”

bez

ala

egite

n za

ie a

ipam

ena.

Ubi

llari

lehe

neng

o eg

iten

zaio

aip

amen

a et

a, g

aine

ra, b

atza

-rr

ean

daud

en a

uzok

oen

arte

an a

geri

da,

bai

na e

rlaz

io h

onet

an e

z za

io k

oper

o be

zala

aip

amen

ik e

gite

n. L

ezo

eta

Esca

lant

eri

mai

atze

an e

re

kope

ro b

ezal

a eg

iten

zaie

aip

amen

a. I

kus

ibid

em,

35a.

D

arie

ta 1

9a.-

n ai

patz

en d

a,ba

ina

balit

eke

akat

sa iz

atea

eta

Mar

tin S

antx

ez L

ezor

i bur

uz h

itz e

gite

a.

VIII

Ikus

AR

ChV

. Civ

iles.

Zar

ando

na y

Bal

boa,

Fen

ecid

os, 1

510-

2, 1

08a.

-109

g.

(o):

ord

ezko

a(k

-d):

kop

ero-

dipu

tatu

a

Itur

riak

: A

RC

hV. C

ivile

s, Z

aran

dona

y B

albo

a, F

enec

idos

, 151

0-2.

GPA

H, P

3/33

3, 1

26-1

27 f

ol.;

P3/

342,

24-

25 f

ol.;

P3/

2341

, 140

fol

.; P

3/23

42, 2

/310

1, 5

9, 8

9-90

, 119

-120

fol

.G

AO

, CO

CR

I 1,

5; 2

,2; E

CI

353,

617

; MC

I 41

3.H

UA

, C-5

-I-2

3-2;

E-8

-III

-41-

2;.

PUA

1626

-2; 1

626-

3; 1

626-

4; 1

627-

1; 1

627-

2.

1 Urte berean, Oiartzungo udalbatzari aurreko pribilegioen berrespena egiten zitzaion. Bertan, Oarsoaldean jazotako gehiegikeriak aipatzen dira, ingu-ruko aitoren semeek bertako biztanleei zerga bat ordainarazi eta atxilotu egiten zituztela adieraziz. Honen ondorioz, jendea eskualdetik alde egin etaBaiona eta Nafarroarantz bizitzera joaten zen.

2 Archivo de la Real Chancillería de Valladolid (ARChV). Pleitos Civiles. Fernando Alonso. Fenecidos, 1330-1 eta 1332-1.3 Errenteriako Udal Artxiboa (EUA), C-V-I-1-6, 5. fol. 1567ko agiri honek, nahiko laburpen mamitsua eskaintzen badu ere, orain arte guztiz ezezagu-

na zen Kantzilertzako auzia izango da XV. mendeko historiaren inguruan benetako informazioa eskainiko diguna. 4 Martin de la Lanak hori adierazten zuen: “oyó desyr a su padre, que av_a noventa annos, que desya que de mucho más tiempo estava el lugar del

Pasaje fecho, avnque no tantas casas como estaua agora”. ARChV, Pleitos Civiles. Fernando Alonso. Fenecidos, 1330-1, 637. orr. (auziaren tamainaeta foliazio ezberdinak direla eta, orrialdeak emango ditugu erreferentzia gisa).

5 CRESPO RICO, M. A., CRUZ MUNDET, J. R. eta GÓMEZ LAGO, J. M.: Colección Documental del Archivo Municipal de Rentería. Tomo I. Donostia:Eusko Ikaskuntza, 1991, 25. dok.

6 MORA AFAN, J. C. eta ZAPIRAIN KARRIKA, D.: “Altza, de los cubilares al concejo”. In: BEHSS, 38 (1998), 559 eta hh. (535-578).7 Eta baita, Gipuzkoako Protokoloen Artxibo Historikoak aditzera ematen digunez, XVII. mendean zehar hainbat eta hainbat irlandar eta ostendetar

protagonizatu zituzten ezkontzak.8 Hondarribiko Udal Artxiboa (HUA), E-8-III-41-2.9 MARTÍNEZ DE ISASTI, L.: Compendio Historial de la M. N. y M. L. Provincia de Guipúzcoa (1625). (Ramón Barojak 1850ean eginiko inprimaketa-

ren faksimila). Bilbao: Amigos del Libro Vasco, 1985, 488. orr. Bizkaiari buruz, 489-490. orr.10 Nahiz eta 1579an ahalordetza lanak egin. Ikus Gipuzkoako Protokoloen Artxibo Historikoa (GPAH), P 3/2341, 140a.-141a. 11 1407 urte inguruan jaioa. Donostiarra baina berak dioenez, jatorriz pasaitarra. 12 Allen Ingalaterran eta Bretainian dugun abizena da. Madock / Maduc, sortzez galesa da. Picardiak, Frantziako iparraldeko zonalde horri erreferen-

tzia egingo lioke. Azkenik Landriguer abizena dugu. Halako herririk ez dugu dokumentazioan topatu baina Bretainian badago Landriglier abizenaeta baliteke, erlazionatuak egotea. Halaber, XVI. mendearen hasieran Balac abizena azaltzen da, gure ustetan “Ballack” abizenetik datorrena.

13 Guillen de Londres pasaitarra dugu hauen lehenengo adibidea, 1489 inguruan Pasaian jaioa.14 Pasaiarekin egin dugun bezala, Kantauri kostaldeko beste herri eta hiribilduetan zer nolako prozesua jazo zen jakitea ere interesgarria litzateke. Bate-

tik, inmigrazio horren nondik norakoak jakiteko eta bestetik Pasaiak ere haietan zer nolako proiekzioa izan zuen jakiteko. 15 CRESPO RICO, M. A., CRUZ MUNDET, J. R. eta GÓMEZ LAGO, J. M.: Colección documental del Archivo Municipal de Rentería. Tomo II (1470-

1500). Donostia: Eusko Ikaskuntza, 1997, 68. dok.16 GPAH, P 3/342, f. g. (109 folioari dagokio). 1558, azaroak, 4. Pasaiako Udal Artxiboa (PUA) 1626-4, 7a.-8a. Juanes Iturainen emaztea Maria Grie-

ga zen, 1600 urtea baino beranduago hila (GPAH, P 3/2343, s. f., apirilak 25).17 Martin Santxez de Zubiaurreren lehen aipatutako obligazio gutuna, “Huyas”era joateko zen. Ez dakigu baina, Frantziako zein herri izan daitekeen.

Ahoskatzerakoan antzeko soinua duten Huillé, Oulles edo Oullins herriak ditugu, baina guztiak barnealdekoak baitira. 18 1497an San Pedron Pedro Huyas bat ageri da eta baliteke honen semea izatea.19 GPAH, P 3/298, 84a. 20 PUA 1626-4, 7a.-8a. GPAH, P 3/2340, f. g. urtarrilak 29. 1586ko beste datu bat GPAH, P 2/3101, 69g.-70a. 21 Aldi berean, sei bat Catalina Villaviciosa izan ziren herrian.22 Era berean, garai horretan Gipuzkoan oso ohikoak ez diren Adrian, Benedicto, Rafael, Roman edo Tristan izenak ere, hainbatetan azaltzen zaizki-

gu.23 ARChV. Civiles, 1330-1, 502. orr. Ald. ibidem, 531. orr.: “porque en esta tierra no avya synon muy pocas personas que supiesen hablar el romançe

castellano e avnque hablar lo supiesen no perfectamente”. Gogoratu behar dugu baina, auzian zehar Hernani, Oiartzun eta Oreretako hainbat leku-ko ere izan zirela eta beraz, eskualde hitzarekin geografia esparru handiago bati egingo ziola erreferentzia eta ez beraz, Pasaiari bakarrik.

24 Kostaldeko hainbat herritan, ontziei pez-a ematen zaienean “blakatu” hitza erabiltzean argi ikusten den bezala. Halaber, arrantzaleek Islandian etaKanadan erabili zituzten XVII. mendearen hasierako “pidgin” izeneko mintzaerak ere hor ditugu, zeintzuek euskarazko hitzak zituzten.

25 Eta baita alderantziz ere. Zentzu honetan, Altza eta Herrera inguruan dauden toponimoen kasua nahiko adierazgarria da. Gaur egun Garbera, Esna-bide, Martimuño edo Larratxo, guztiak jatorriz gaskoiak diren toponimoen euskalduntze prozesua izan baitute: Carbuera-Carbonera-Garbera; Arna-obidao-Arnabido-Arnabiro-Ernabiro-Esnabide; Martinbono-Martimuño edo Larrachao-Larretxo-Larratxo.

26 GAO, MCI 68 eta 107.27 ARChV. Civiles, Zarandona y Balboa, Fenecidos, 1510-2 eta ARChV. Civiles, Quevedo, Fenecidos, 1349-2. 28 ARChV. Civiles, Quevedo, Fenecidos, 1349-2, 241. fol. 29 Eta adibiderik adierazgarriena, Isastik bertako “etxeen” inguruan ematen dizkigun datuak dira, Donibanen gertatzen denaren aurka, bi besterik ez

baititu aipatzen.30 ARChV. Civiles. Quevedo, Fenecidos, 1349-2, 246a. 31 Txurrutaila, Mazuer eta Txurdin izan ezik. Hala ere, halako abizenik ez dugu topatuko. Amadin izango litzateke salbuespena, baina hau XVI. mende

hasieran besterik ez dugu dokumentatua. 32 ARChV. Civiles. Taboada, Olvidados, 580-1, 6g. 33 GAO, CO EEJ 316.34 ARChV. Civiles. Quevedo, Fenecidos, 1349-2, 47 g. 35 GAO, CO ECI 353.36 PUA, 1627-2, f. g. 37 Kondariak dioenez, Colonek egindako bigarren bidaian, “Mari Galant” izeneko ontziarekin joan zena. 38 ACHÓN INSAUSTI, J. A.: “A voz de concejo”. Linaje y corporación urbana en la constitución de la Provincia de Gipuzkoa. Los Báñez y Mondra-

gón, siglos XIII-XVI. Donostia: GFA, 1995, 244. orr., 913. nota. 39 GPAH, P 3/345, 43a.-52g.40 GPAH, P 3/325, 62a.41 San Juan de Uluan (Mexiko) egina. Ezkongabea eta emaztegabea. Halaber, guraso eta aiton-amonik ez duela dio eta ondasunik ere ez du. Soldata

guztiak zor zaizkiola dio. Oinordeko bezala Juanot Aranburu bere lehengusua uzten du (berarekin batera Trinidad naoan dagoena). Legatu bezala,bere jaioterriko elizan ohikoak diren mezak egitea xedatzen du eta halaber, Arantzazun ere, bere arimagatik egiteko eskatzen du.

42 AGI, Casa de la Contratación, 471, 6 zenbakia, R.1. PARESen digitalizatua (http://pares.mcu.es). 43 GAO, CO ECI 619.44 HUA, E-7-IV-5-9, 247a.128 I

45 GAO, CO ECI 926. 46 ARChV. Civiles. Masas, Olvidados, 846-6, 64 a.-g. 47 Ibidem, 39g. 48 GPAH, P 3/2342, f. g. 1595, ekainak, 30. Juan Carlos Morak maisu eta ikasleen artean hitzartutako kontratuak eta morroienak antzeko baldintzak

zituztela adierazten du. MORA AFAN, J. C.: “Los criados en el entramado doméstico: Sociabilidad y clientelismo en el linaje de los Idiáquez en elsiglo XVI” (prentsan) artikuluan egiten diren ekarpen bikainak. Egileari eskerrak eman nahi dizkiogu, artikulua argitaratu baino lehen bere kontsultaposible egiteagatik”

49 ZURBANO MELERO, J-G.: “Portuko merkataritza eta garapena”. In: UNSAIN AZPIROZ, J. M.ª (arg.): Pasaia, iraganaren oroigarria. Memoria históri-ca y perspectivas de futuro. Donostia: Untzi Museoa, 1999, 24 eta 28. orr. (16-73).

50 ZAPIRAIN, D.: Pasaia 1805-2005. 200 urteko batasuna. Pasaia: Pasaiako Udala, 2005, 37. orr. 51 AGG-GAO CO MCI 528. 52 CRESPO RICO, M. A., CRUZ MUNDET, J. R. eta GÓMEZ LAGO, J. M.: Colección documental…, II, aip. lan., 42. orr.53 .INCLÁN GIL, E., aip. lan., 64. orr. Ikus baita BAZÁN DÍAZ, I., aip. lan., 83. orr., non Bristol gipuzkoar garraiolarien gune lehenetsia zen (donostia-

rrak, hondarrabitarrak eta pasaitarrak) eta London, berriz, bizkaitarrena. London, Sandwich, Southampton, Exeter eta Bristolgo portuetan ere, XIV. men-dean, gipuzkoarren artean donostiar ugari ikus ditzakegu hondarribitar eta getariarrekin batera, besteak beste. Ikus. (55-64). Egile honek dioenarenarabera, Londres zen izatez, euskaldunek erabiltzen zuten porturik nagusiena, baina XV. mende erdialdetik aurrera Bristol eta Exeter ere haien jar-dueretarako erabili zituzten.

54 Zehazki, portura dakarten eta beste atzerritar batzuei ematen dizkieten salgaien ingurukoa. Dirudienez, Donibanek iritzia eskatu zuen eta aplikatze-aren aldeko neurria eman zitzaion erantzun bezala. Ikus PUA, 1627-3, 94a.

55 CHILDS, W. R.: “Commercial relations between the Basque Provinces and England in the Later Middle Ages c.1200-c.1500”. In: Itsas Memoria-Revis-ta de Estudios Marítimos del País Vasco, 4 (2003), 56-57. orr

56 1475ko daturako ibidem, 59. orr. ARChV. Reales Ejecutorias, 201-35. Bristolgo merkatariak Pasaiara produktuak eraman zituztelaren adibideak:ARChV. Civiles. Zarandona y Wals, Fenecidos 1568/1 (1500 urtea, babak) eta ARChV. Civiles, Quevedo, Fenecidos 1501-2 (1506 urtea, oihalak). Bes-talde, 1527an adibidez, Donostiak Bristolgo bi merkatarien aurkako auzia zuen, Donibanera bidalitako produktuen erdia ez zutelako lehenago Donos-tian lurreratu. ARChV. Civiles, Fernando Alonso, Fenecidos, 884-1.

57 GAO CO ECI 186.58 ARChV. Civiles, Zarandona y Balboa, Olvidados, 673-1, 194g. Bitxikeria bezala, Donibanen dagoen “Cristo de los Misereres” edo “Cristo de Bris-

tol”, izenekoa, Londresetik atera zen Pasaiako ontzi baten uretan topatu omen zuen 1518 urtean. Egia ala kondaira hutsa bada ere, datuak XVI. mendehasieran Pasaiak Ingalaterrarekin zuen merkatal erlazioa islatzen du. Ald. ITURRIOZ, F.: Pasajes, resumen histórico. Pasajes: PYSBE, 1952, 202. orr.

59 GPAH, P 3/306, 3a.-7a. Arroxelaren inguruko erlazioaren beste eredu bat GAO CO EEJ 28.60 GPAH, P 3/312, 75a.-76g. Biak hondarrabitarrak izanik ere, Pasaia itsasoratze puntu bezala ikus daiteke hemen. 61 ARChV. Reales Ejecutorias, 207-55 (1506 urtea). Baliteke Juan Landak Valentziatik frutak ekartzea, Pierre (Pedro?) eta Gaspar Jimenezek ondarruta-

rrek 1451 urtean egin zuten bezala. 62 ARChV. Civiles. Zarandona y Wals, Olvidados, 918-3. 63 GUEVARA, J. R.: “El corso en el País Vasco del siglo XVI”. In: Itsas Memoria-Revista de Estudios Martítimos del País Vasco, 5 (2006), 250. orr. (245-

278). Zekartzan produktuetan bahitura egin zen, aurretik Ragusan itsasontzi gipuzkoar bat bahitzeagatik. 64 ARChV. Civiles, Zarandona y Balboa, Olvidados, 318-3 (1596 urtea). Frantziatik ekarritako garia ere, Ondarroa bezalako lekuetara bidalia izan zen.

Ikus EUA, E-7-I-1-1 (1535 urtea).65 GAO CO CRI 2,2. Thomas Barcoten lekukotza.66 HUA, E-7-I-4-17.67 GAO CO LCI 148.68 HUA, E-7-I-2-10.69 GAO CO MCI 48.70 ARChV. Civiles, Zarandona y Balboa, Olvidados, 673-1. 1524 urtea. 71 ARChV. Civiles, Lapuerta, Fenecidos, 261-3.72 GPAH, P 3/2341, 64. folioa.73 ITURRIOZ, F., aip. lan., 128. orr. 74 GPAH, P 3/2340, f. g. Azaroak 14. 75 ARChV. Civiles, Zarandona y Balboa, Olvidados, 673-1, 139a. eta 148g. Ondoren, Pascual Elkano istinkari getariarra ere azaltzen da. Hirurak Este-

ban Santiagoren itsasontzian joan ziren Bordelera.76 Ibidem, 673-1, 151g., 211g. edo 218g. Ald. ibidem, 197g. -198a. folioa. Pedro Lezok, Bordelerako bidaia 19 ontziek egin zutela zioen. 77 ARChV. Civiles, Fernando Alonso, Fenecidos, 1330-1, 593 orr.78 GPAH, P 3/2340, f. g. Urtarrilak 7. 79 Prozesu honetan ere, gerra egoerak eragina izango du. Alegia, merkataritza jardueran zeuden ontzietako maisu kapitainak atxilotzen zituztenean, kar-

gamentua aurrera eramateko eskifaiako beste mariñelek bidaia egingo zuten. Hala gertatu zen Martin Santxez Villaviciosa eta Esteban Santiago Bor-delen, ontziak merkatari italiarrek emandako produktuez kargatzen ari zirenean, Parlamentuak atxilotu zituenean. Italiarrek, kargamentua Londresaeramateko, eta ontziak berreskuratu ondoren, Tomas Santiago eta Santxo Iturrarain / Ituraini (donostiarra lehena, bigarrena sanjuandarra, nahiz etaauzian oreretarrak direla ere esan) eskatu zieten kargamentua galdu ez zedin, beraiek hara eramatea. ARChV. Civiles, Zarandona y Balboa, Olvida-dos, 683-1, 118 fol.

80 Datuak, ezer zehaztu ezean, GAO CO ECI 619 auzitik ateratakoak dira. Pilotu bezala ikusteko, ARChV. Civiles. Masas, Olvidados 846-6.81 ECHEGARAY, C. de, aip. lan., 197-198. orr. Brujaseko artxiboan bizkaitarrei buruzko XV.-XVI. mendeetako dokumentazio ugariaren artean, gipuz-

koarrei buruzko berriak oso gutxi dira. Eman dugun datua adibidez, pasaitarren inguruko bakarra dugu. Dokumentuaren arabera, Pasaiako Santa Cata-lina izeneko ontzian zihoan.

82 1523 urtean, Isturizagatarrek hiri honekin zuten erlazioa ere ikus daiteke. Ibidem, 247-249. orr. Brujaserako ikus CASADO, H.: “Domus Cantabrica”.In: UNSAIN AZPIROZ, J. Mª.: San Sebastián, Ciudad marítima. Donostia: Untzi Museoa, 2008, 52. orr. eta baita INCLÁN GIL, E., aip. lan., 48-55. orr.Donostiarrek Brujasekin izan zezaketen erlazioa XIII. mendearen amaiera arte atzeratu daiteke 1281ean, Michel Navarre edo Mans ikus dezakegu.ECHEGARAY, C. de, aip. lan., 225-226.

83 Txanpona “blanca” izenekoa da. CRESPO RICO, M. A.; CRUZ MUNDET, J. R. eta GÓMEZ LAGO, J. M., aip. lan., 77. dok. Beste hainbat produktuendatuetarako, ald. GARCÍA FERNÁNDEZ, E.: “Las cofradías de mercaderes, mareantes y pescadores vascas en la Edad Media”. In: ARÍZAGA BOLUM-BURU, B. eta SOLÓRZANO TELECHEA, J. A. (eds.): Ciudades y villas portuarias del Atlántico en la Edad Media. Nájera. Encuentros Internacionalesdel Medievo, 2004. Logroño: Gobierno de la Rioja – Instituto de Estudios Riojanos, 2005, 279-280. orr. (257-294). I 129

84 GPAH, P 3/313, 60. fol.85 Villalobosek norvegiar mariñelak aipatzen zituen. Guzti honetarako, ikus ZAPIRAIN KARRIKA, D.; MORA AFÁN, J. C.: “Informe del capitán Diego

de Villalobos sobre el puerto de Pasaia (1617)”. 2006 (argitaratu gabe). Egileei gure eskerrik beroenak eman nahi dizkiegu, artikulua kontsultatzenuzteagatik.

86 Ikus IMÍZCOZ, J. Mª.: “Hacia nuevos horizontes (1516-1700)”. In: ARTOLA, M. (ed.): Historia de Donostia-San Sebastián. Donostia: DonostiakoUdala-Nerea, 2000, 114 eta hh.

87 GPAH, P 3/3240. 1560, azaroak, 14. Ahalordetza gutun honetan, Arroxela edo beste Frantziako edozein portutik ekartzeko ahalmena ematen zaio. 88 BARKHAM HUXLEY, M. eta LÓPEZ SOSA, E.: “Pasaia, arrantzako portua”. In: UNSAIN AZPIROZ, J. M.ª (arg.): Pasaia, iraganaren oroigarria, aip. lan.,

82 orr. (74-145).89 GAO CO ECI 69.90 EUA, C-5-I-1-7.91 Joanes Santiago oiartzuarraren lekukotza. GAO CO CRI 2,2. 92 ARIZAGA BOLUMBURU, B. eta BARRENA OSORO, E.: “El litoral vasco Peninsular en la época pre-urbana y el nacimiento de San Sebastián”. In:

Lurrarlde, 13 (1990), 277-312. orr.93 CRESPO RICO, M. A.; CRUZ MUNDET, J. R. eta GÓMEZ LAGO, J. M., 42. orr. Atal honetako datuak, erreferentziarik egin ezean ITURRIOZ, F., aip.

lan.; IMAZ, J. M.: La industria pesquera en Guipúzcoa al final del siglo XVI (documentos de la época). San Sebastián: Imp. de la Excma. Diputación,1944; ARIZAGA BOLUMBURU, B.: “Las actividades económicas de las villas marítimas en el norte peninsular”. In: Las sociedades urbanas en laEspaña Medieval. XXIX Semana de Estudios Medievales. Estella 15-19 julio 2002. Iruñea: Gobierno de Navarra, 2003, 195-242. orr. eta bereziki,BARKHAM HUXLEY, M. eta LÓPEZ SOSA, E., aip. lan., bereziki, 74-92. orr.

94 ARChV. Civiles, Fernando Alonso, Fenecidos, 1330-1. Eta baita 1516ko adierazpenak: ARChV. Civiles, Lapuerta, Olvidados, 1597-1, 191a.-193g.95 “benefiçiarlo y curarlo y secarlo en el dicho lugar, con que después de benefiçiado, se lleve a la dicha tierra de Oyarçun, para provisión y mante-

nimyento d’ella”. 1556, irailak 24. PUA 1758-1. 96 HUA, E-7-I-1-4, 73a. ARIZAGA BOLUMBURU, B., aip. lan., 213. orr.97 GPAH, P 3/306, 3a.-7g. Ald. ARIZAGA BOLUMBURU, B., aip. lan., 213. orr. Hala ere, ziurrenik, militarrak ez ziren jarduera batzuetara zihoala adie-

raziko luke: garraioa, merkataritza edo arrantza.98 ARIZAGA BOLUMBURU, B., aip. lan., 228-229. orr. Ikus baita, TENA GARCÍA, M.ª S.: “Orígenes y florecimiento medieval”. In: UNSAIN AZPIROZ,

J. Mª. (arg.): San Sebastián, ciudad marítima, aip. lan., 32. orr. (13-39).99 ARChV. Civiles, Fernando Alonso, Fenecidos, 2642-1. “Canto” eta “Abantluport” adibidez, Lekeitiarrek 1353 urtean aipatutako guneak dira. ARIZA-

GA BOLUMBURU, B., aip. lan., 214. orr.100 HUA, E-6-III-1-2. 101 PUA, 1751-1 eta ERNÍQUEZ FERNÁNDEZ, J. eta beste: Colección documental del Archivo de la Cofradía de Pescadores de la villa de Lequeitio

(1325-1520). Donostia: Eusko Ikaskuntza, 1991, 13. dok, 47. orr. 102 GAO CO UEJ 141 auzian dagoena.103 Hauen inguruan, AZPIAZU ELORZA, J. A.: La empresa vasca de Terranova. Entre el mito y la realidad. Donostia: Ttarttalo, 2008 eta ÍDEM: Balle-

neros vascos en el Cantábrico. Donostia: Ttarttalo, 2000.104 Martinek zioenaren arabera, bere itsasontzia “marchante” bezala zihoan eta ez itsaslapurretarako edo kortsariotzarako prestatua; hala, burdinezko

bi lonbardaz gain, hainbat balezta besterik ez zituen. GPAH, P 3/306, 3a.-7a. Hitz hori ordea, merkataritzarako ohikoagoa dela dirudi eta halaber,funtzio militarrik gabeko ontzia dela adierazteko. Ald. ARChV. Civiles, Zarandona y Balboa, Olvidados, 673-1, pássim.

105 BARKHAM HUXLEY, M. eta LÓPEZ SOSA, E., aip. lan., 86. orr.106 Jausorok Nobleziaren aurkako auzi betearazle bat jarri zuen dirua itzuli ez ziolako. GAO CO MEJ 23, 1548 urtea. 107 ARChV. Civiles, Quevedo, Fenecidos, 806-3.108 PUA 1626-3, 71a.-72a.109 GPAH, P 3/2341, 79. folioa.110 Baita badiaren ondoan zeudenak ere. Ikus LANDA, I.: “Engomeztarren jabetzak La Herreran (1467-1574)”. In: Altza, hautsa kenduz, V (1999), 141-

176. orr. 1497an, Donostiari lurren uzteagatik ordaintzen duten hainbat pertsonek Molinao inguruan sagardiak nagusi zirela adierazten dute. Hala,Mingot Landriger sanjuandarra eta Juan Miranda oiartzuarrak, sagardiak Molinao errotatik gertu zituzten; Antón eta Marota Escalante sanjuandarrekere, sagardi horien ondoan beste sagardi batzuk zituzten, Anton Gabiria eta “Jacuneren ahizpa”k bezala. ARChV. Civiles. Fenando Alonso, Feneci-dos, 1330-1. Samateteko etxeak, behekaldean eta uretatik gertu, tolarea zuen. Ikus ARChV. Civiles, Lapuerta Olvidados, 1597-1, 168a.

111 GAO ECI 617.112 Errenteriak hiru leku horiek aipatzen ditu zehazki.113 ARChV. Civiles, Lapuerta, Olvidados, 748/1 eta GAO CO LCI 49 (galdutako auzia).114 Donostia hiribilduak XV. mende amaieratik kontutan hartzekoa, ordenantzek argi adierazten duten bezala.115 ARChV. Zarandona y Wals, Fenecidos, 2764/2. Ikus baita ARChV. Zarandona y Wals, Fenecidos, 2050-1.116 Maria Villaviciosa sanjuandarrak San Pedro eta Donibanen, Marta Urtarte eta Maria Gonzalo sanpedrotarrak (1603), Catalina Muru sanpedrotarrak

San Matet-etik gertu (1559), Gillen Londres (1541) eta Catalina Londres (1558) aita-alaba sanpedrotarrak, Juanot Villaviciosak lezo-sanjuandarrak(1571), eta abar. Ikus baita, LANDA IJURKO, I., aip. lan., 157-158.orr.

117 AGG-GAO CO ECI 926.118 ARChV. Civiles. Fernando Alonso, Fenecidos, 1330-1, 647. orr.119 ARChV. Civiles. Lapuerta, Olvidados, 1597-1, 84a.120 AGG-GAO CO MCI 68.121 ARChV. Civiles. Fernando Alonso, Fenecidos, 1330-1, 707 orr.122 AGG-GAO CO MCI 305. Zehazki, Catalina Londresen ahizpa zen eta morrontza lanetan zebilen Francesa edo Franziskak. Ald. Juan Gayangos san-

pedrotarraren lekukotza 1497 urtean “muger alguna cargada con trigo en la cabeça dende San Sabastián al Pasaje” ikusi duela esanez. ARChV. Civi-les. Fernando Alonso, Fenecidos, 1330-1, 574. orr.

123 AGG-GAO CO MCI 107.124 ARChV. Civiles, Lapuerta, Olvidados, 1597-1. 125 Anso Etxegaraik adibidez, “yba en la dicha montaña para el dicho lugar del Pasage y llebaba en su braço vn corbotonçíllo de azebo”; Juanes Aldun-

be istinkari sanjuandarrak aldiz, “llebaba en sus braços (…) otro corbotonçillo”. HUA, C-5-I-23-4, 36a.126 Ibidem, 13a.130 I

127 Ibidem, 24. fol.128 Ibidem, 36a.129 Ikus AGG-GAO CO CRI 2,2. Martin Burgaren lekukotzaren arabera, Donostiako hainbat ofizial, badian zegoen untzi batean sartu ziren mutiko

batzuk harrapatu nahian. Dirudienez, azken hauek mahatsak lapurtu omen zituzten Donostiako jurisdizkioan zegoen mahasti batean: “para prenderalgunos mozos que habían hurtado huvas en vna viña de la jurisdiçion de la villa de Sant Sebastián”. Bestalde, 1517 urte inguruan Isturizagatarrekzituzten jabetzen artean, Pasaiarako galtzadan zuten lur mahasti bat aipatzen zen. AGG-GAO, CO LCI 24.

130 Gehienez ere, zuhaitz zaharrak berriengatik ordezkatu eta ongarritze eta inauste lanak.131 Ikus AZCONA, T. de: “Un pleito perdido por San Sebastián (1623-1627) : fundación de la Parroquia de Pasajes de San Juan y jurisdicción espiritual

sobre la bahía”. In: BEHSS, 11 (1977), 210. orr. (151-291).132 Jabetza horietan, Estebanek etxea eta tolarea ere bazituen.133 GAO CO MCI 107 (1546), CO MCI 305 (1568) eta CO MEJ 23 (1548), hurrenez hurren.134 GAO CO ECI 160, 1567ko inbentarioa. 135 PUA, 1626-4, 1551 urteko martxoan ezarritako zentso batean hipotekatutako ondasunen artean aipatzen dira.136 PUA, 1626-4, 15 fol.137 GPAH, P 2/3101, 56 eta 58 fol.138 HUA E-7-IV-5-9, sortako pergaminoa. San Matet-eko daturako ARChV. Civiles, Lapuerta, Olvidados, 1597-1, 107g.-108a.139 Hauek ere, Gonzalo Mororen epaian aipatzen dira. Ikus CRESPO RICO, M. A., CRUZ MUNDET, J. R. eta GÓMEZ LAGO, J. M., aip. lan., 25. dok.140 ELORTEGI BILBAO, A.: Pasaiako toponimia. Bilbao: Euskaltzaindia, 1991, 178-179 orr. 141 Lekukotza batean, errota horiek errenta gutxi sortzen zuten “porque en cada vez que ay agoas bibas que son de quinze a quinze días valdrán y rren-

tarán vna fanega de trigo poco más o menos”; alegia, berritzeko obrentzako nahikoa ez zena. ARChV. Civiles. Masas, Olvidados, 846-6, 39a.-40g.Beste lekukotza batek, erroten egoera kaxkarra Jaizkibelen izandako “una abenida grande de agoa” batek sortu zuen, zegoen uharka apurtuz. Ikus ibi-dem, 38g. Ziurrenik Manbernet izeneko errotei egiten zitzaien erreferentzia, Santiagotarrenak zirenak.

142 LANDA IJURKO, I., aip. lan., 151. orr. Marta Goiatzek Luisa, Herrerako errotariari 14 erreal zor dizkiola adierazten du. GPAH, P 2/342, f. g. 1595,ekainak 30. Gaur egungo Arrandegi kalean zegoen errotari buruz ez dugu berririk topatu.

143 LANDA IJURKO, I., aip. lan., 155-159. orr.144 Ikus TENA GARCÍA, M.ª S.: La sociedad…, aip. lan., 559. orr. eta baita GAO CO CRI 2,2 . Martin Burgak etxe ugari “sobre cayes e calçadas e colu-

nas” eraikiak daudela dio eta prozesu horretan etxeak “sobre pilares, estantes y columnas de madera”n eraikiak dauden ala ez galdetzen da. 1491urte inguruan Hondarribiko alkateek emandako epai batean, Jaizkibeldik eroritako harri bat erabilera hori zuela aipatzen da: “otros_, mandaron quela dicha piedra que cayera de la dicha montanna que fuese a medias para ama las dichas partes e sy quesiesen labrar, que labrasen a medias”. ARChV.Reales Ejecutorias, 40-9.

145 HUA, E-7-I-1-4. Lekukotza hauetan, halako lanak egin zituztenen artean Domingo Mendaroren aita aipatzen da, Mendaro “hargina”, ezizenez eza-guna zena. Ald. ARChV. Civiles. Quevedo, Fenecidos, 1349-2, bereziki, 179-237. fol.

146 ARChV. Civiles. Quevedo, Fenecidos, 1349-2, 250 a. 147 1364ean Oiartzun eta Errenteriak izandako liskarrak direla eta emandako sententzian, Oiartzunen hazitako txerri, behi, ahari, ardi, arkume edo

antxumeez hitz egiten da. CRESPO RICO, M. A., CRUZ MUNDET, J. R. eta GÓMEZ LAGO, J. M., aip. lan., 11. dok.148 1574ko daturako, LANDA IJURKO, I., aip. lan. 149 GPAH, P 3/333, 39a.-44g. eta Archivo de la Marquesa de San Millán y Villalegre 64, 498.150 Jabetza autoetarako, GAO CO MCI 48. Auzi berdinean, Sarrauta lur inguruak aipatzean idiak ere azaltzen dira. 151 PUA, 1665-2.152 HUA, C-5-I-23-4. 153 HUA, E-7-IV-5-9, 201-340. fol. Jamot Zelaiaren 1560 testametuan adierazten den bezala.154 ARChV. Civiles, Fernando Alonso, Fenecidos 1332-1, “qu’el conçejo (…) de Sant Sabastián (…) solían e acostunbran dar suelos e corrales en el dicho

lugar del Pasaje a los que querían venir a poblar e hedeficar en él”. 155 ARChV. Civiles, Quevedo, Fenecidos, 1349-2. Txerrien adibidea Maria Migel Santiagoren testamentuan ikus daiteke. ARChV. Civiles, Masas, Olvi-

dados, 846-6.156 GPAH, P 3/2341. 41. fol.157 ARChV. Civiles, Quevedo, Fenecidos, 1349-2, 184g. Pascual Altzateren arabera, Juana Gaztelu eta Esteban Agramont senar-emazteek, lur plaza edo

enparantza batean ximaurtegiaz gain, “choça de puercos, d’esta manera la choça de puercos junto con la dicha casa e el estercolar más adelantehasya la mar”. Ikus baita, 252a. Datuek ordea, orokorrean, lur edo orubetan ximaurtegiak zituztela besterik ez dute adierazten: “teniendo estercola-res en el suelo”. Ibidem, passim; adibide bat, 13a folioan.

158 PUA 1626-4, 15. fol. GAO CO ECI 160.159 BARKHAM UXLEY, M., “La economía marítima donostiarra en el largo siglo XVI’”. In: UNSAIN AZPIROZ, J. M.: San Sebastián, cuidad marítima,

aip. lan., 178. orr. (175-193).160 ZURBANO MELERO, J-G., aip. lan., 24 eta 28. orr. 161 1560 urte inguruan. GAO CO ECI 619.162 CRESPO RICO, M. A., CRUZ MUNDET, J. R. eta GÓMEZ LAGO, J. M., aip. lan., 25. dok.: “que quando los de Fuenterrabia quissiessen cortar en

fazer una nao o galera o otros navíos, que los de San Sebastian hiziessen otro”. Ald. TENA GARCÍA, M.ª S.: La sociedad…, aip. lan, 536. orr. Zeinakbaldintza hau Likonaren 1455 urteko epaiean dagoela adierazten duen.

163 LANDA IJURKO, I., aip. lan., 159. orr. 164 HUA, E-7-I-1-4. Catalina Abelles “Txarrantxa” tabernariak: “solía vender (…) sidras en todo tiempo e así vien solía hazer descargar a los dichos sue-

los leyna trayda por mar para su cas[a]” eta “solía hacer descargas de ví[veres] desde el dicho puerto a los dichos suelos (…) y los metía en el sotoy bodega de su casa para los vender en taberna y así bien solía cargar en bateles desde los dichos suelos, botas vacías e otras cosas”.

165 Urte gutxiren buruan (1565ean), Donibaneko batzar orokorretan parte hartzen ikusiko duguna. Ikus PUA, 1626-2, 225a. 166 Juan Sanz Pikardia oreretarraren hitzetan (jatorriz sanjuandarra), bere aitak plaza eta umiliatoki ingurura bidaltzen zuen, ardoa eta beste gauzak har-

tzera. ARChV. Civiles, Zarandona y Balboa, Fenecidos, 1510-2, 64a.167 ODRIOZOLA, L.: “Ontzigintza”, aip. lan., 150. orr.168 “el pedaço del solar (…) que detrás la dicha plaça hasya la mar hera vas_o como sablera e a poder de echar vascosydad e vasuras e piedras e laste

que de los navíos echavan…”. ARChV. Civiles. Quevedo, Fenecidos, 1349-2, 186a. (1520 urtea). 1514 urtean Salbio inguruari “la sablera” bezala egi-ten zaio aipamena, baina inolako zehaztapenik eman gabe. ARChV. Civiles, Lapuerta, Olvidados, 1597-1, 104a eta hh. I 131

169 ARChV. Civiles, Quevedo, Fenecidos, 1349-2, 244g: “algunas personas han fecho e fazen molles hazia la mar (…) con liçençia (…) del conçejo(…) de San Sabastián (…) e que los dichos molles son para seruiçio de las dichas casas”.

170 ARChV. Civiles, Quevedo, Fenecidos, 1349-2, 206g. Pascual Altzate pilotuak “puerto donde desenbarcavan e enbarcavan bateles e galiones e pasa-jeros”, bezala definitzen zituen lur hauek. Horretarako “solían poner estancones para amarrar e atar los galiones e bateles”. Ibidem, 251g eta 252a.

171 ARChV. Civiles, Quevedo, Fenecidos, 1349-2, 224a. Ikus baita, ibidem, 211a, 221a edo 226a.172 ARChV. Civiles, Taboada, Olvidados, 580-1. Auzi honetako lekukotzetan, Pedro Flandriara eginiko 3 bidaietan, bera ontzi batekin egin zituela esa-

ten da, eta Juanes Eskiotzek ere, bat behintzat egin zuen. 173 GAO CO EEJ 301. Burgoak Justiz eta Iurritaren aurkako auzia jarri zuen, egur horniketan izandako atzerapenak zirela eta. 174 GAO CO MEJ 272.175 GAO CO ECI 619 eta GAO CO MEJ 727.176 GAO CO MEJ 23.177 HUA, E-8-III-41-2. Bidaian egon zen Domingo Auztegiren lekukotza. 178 GAO CO ECI 581. 179 LANDA, I., aip. lan., 161. orr.180 Badakigu hauen inguruan, erregeak Bartzelonan bere zerbitzura egoteko, kostaldeko herri ezberdinei eskatu egin ziela, gutxienez 1537an. Ikus

AGG-GAO CO CRI 1,5.181 AGG-GAO CO CRI, 2.2. “Judutar” ezizena izatea benetan harrigarria da, Probintzia odol-garbitasuna frogatzearen inguruko testuinguru batean mur-

gilduta zegoelako.182 ARChV. Civiles, Masas, Olvidados, 846-6, 60. fol.183 Errenteriak zituen harrobien doako erabilera nahiko harrigarria da, Pasaiako biztanleak ez baitziren hango auzoko, Hondarribia eta Donostiakoak

baizik. Hala, Donostiako harrobien erabilpena azalduko luke baina ez Oreretakoena. 184 AGG-GAO JD IM 2/13/14 .185 BARKHAM HUXLEY, M.: “La economía marítima…”, aip. lan., 179. orr.186 OTERO LANA, E.: “San Sebastián, puerto corsario”. In: UNSAIN AZPIROZ, J. M.ª (arg.): San Sebasitán, ciudad marítima, aip. lan., 212. orr. (210-

220).187 AZNAR VALLEJO, E.: “Marinos vascos en la guerra naval de Andalucía durante el siglo XV”. In: Itsas memoria-Revista de Estudios Marítimos del

País Vasco, 5 (2006), 49-52. orr. 188 BAZÁN DÍAZ, I., aip. lan., 81. AZPIAZU ELORZA, J.A.: “Guerra y supervivencia. Un episodio del corso guipuzcoano de mediados del siglo XVI”.

In: Itsas Memoria-Revista de Estudios Martítimos del País Vasco 5 (2006), 280. orr. (279-300).189 ARChV. Reales Ejecutorias, 64-3.190 AGS. Consejo Real. Escribanías 543-13 eta Consejo Real, Escribanías, 520-19. IRARGItik ateratako datuak (www.snae.org).191 ARChV. Reales Ejecutorias, 360-23 eta ARChV. Civiles. Fernando Alonso, Fenecidos, 1410-4, hurrenez hurren.192 PUA 1626-2, 123 a-124g.193 Juanoten jarduerentzako, ikus AZPIAZU ELORZA, J. A.: Nuevas historias…, aip. lan., 125-134. orr., eta TELLECHEA IDÍGORAS, J. I.: Corsarios gui-

puzcoanos en Terranova, 1552-1555. Donostia: Dr. Camino, 1999. 194 GPAH, P 3/298, 101a.195 Ibidem, 104a.-105g. Ald. GPAH, P 3/306, 3a.-7g. Badirudi ekintza horiek Valladolideko Kantzilertzara ere iritsi zirela, Bordeleko merkatari batzuek

egindako salaketa dela eta. Auziak azken hauen alde egin zuen eta Villaviciosak 930 dukat ordaindu behar izan zituen; horietatik 850 Juan LopezAgirre merkatari-olagizon garrantzisuak ordaindu zituen. Azken honen eta Martin eta Juanotekin zuen ahaidetasunaren inguruan ARChV. Civiles,Masas, Olvidados, 846-6.

196 Bai berak eta baita bere koinatua zen Esteban Santiago donostiarrak ere. Armak Martinek Donibanen zuen etxearen ondoan utzi omen zituzten.ARChV. Civiles, Zarandona y Balboa, Olvidados, 673-1.

197 ZURBANO MELERO, J-G., aip. lan., 24. orr.198 AZPIAZU ELORZA, J.A.: “Guerra y supervivencia…”, aip. lan., 280. orr. 199 ITURRIOZ, F., aip. lan., 22-23. orr.200 GUEVARA, J. R., aip. lan., 249-250. orr.201 GPAH, P 3/342, 74. fol. Ald. AZPIAZU ELORZA, J. A.: Historias de corsarios…, aip. lan., 61-68. orr.202 GPAH, P 3/298, 29-30 fol. Abenduak 18.203 AZPIAZU ELORZA, J.A.: Historias de corsarios…, aip. lan., 115-129. orr. 204 Ekintza honek gainera, dokumentazio dezente utzi digu: GAO CO MCI 166, ARChV. Civiles, Pérez Alonso, Fenecidos, 1105-9 eta ARChV. Reales

Ejecutorias 890-12.205 GAO CO MCI 1094. 206 TENA GARCÍA, M.ª S.: La sociedad…, aip. lan., 549. orr., 57. nota eta BAZAN DÍAZ, I., aip. lan., 82. orr.207 GUEVARA, J. R., aip. lan. 265. orr.208 GAO CO ECI 590.209 GUEVARA, J. R., aip. lan., 273. orr., 92. nota. 210 ARChV. Civiles, Taboada, Olvidados, 580-1. Bidai horretan mariñel bezala zihoan Domingo Isasa sanjuandarraren lekukotza. Ziurrenik Juanes

Eskiotz “nagusia”ri buruz ari da. 211 ARChV. Civiles, Zarandona y Balboa, Olvidados, 673-1.212 Bordelera joaterako bidaia egiterakona adibidez, “nyngund marinero hallava el dicho Martyn Sánchez [Villaviciosa] porque los françeses no las tho-

masen, e ans_ a este testigo como a otros marineros, le amostró el dicho Martyn Sánchez la escriptura de fiança que los italianos e burgaleses lesavían hecho fecho para que s_ en Françia les fuesen thomadas que les pagarían las naos e fleytes e ans_ mesmo los dapños”. ARChV. Civiles, Zaran-dona y Balboa, Olvidados, 673-1, 178. fol. Ald. Ibidem, 238g.-239a.: “que syno fuera a la esperança del saluoconducto que el dicho Herqueñygotenía del rey de Françia, que los dichos Sabat e Arromendi no las afleytarán sus naos para la dicha Burdeos; e demás del dicho saluoconducto leshizo escriptura en que se les obligó de sacar a paz e a saluo de todo mal e dapño”.

213 BARKHAM HUXLEY, M.: “La economía marítima…”, aip. lan., 179. orr.214 ARChV. Civiles, Zarandona y Balboa, Olvidados, 673-1, pássim. Adibide bat, 182. folioan. Auzi honen lekukotzen arabera, batelak, ainguratzen

zen itsasontziarenak ziren. 215 Ibidem, 161g.132 I

216 Ibidem, 296a.217 AGI. Indiferente General, 420, L 9, 185g.-187a. PARESetik ateratako datuak (http://pares.mcu.es). 218 GPAH, P 3/383, 19a. eta hh. Lehenengo kuadernotxoa 17/10/1568.219 GPAH, P 3/ 383, 19g.-20a.220 Ternuara bideratutako ontzien gehiegizko bahituran jartzen du Jose Antonio Azpiazuk, 1555 urtean bizi izan ziren gertaera latzgarriak. Alegia, Feli-

pe II.a Ingalaterrara lagundu zion ontziterian parte hartutakoek, berandu hasi zutela Ternuako kanpainia, ordurako Iparraldeko ontziak jardun eta jar-dun ziardutenean. Ternuan gainera, ipar euskaldunek hego euskaldunei eraso egin zieten eta horren ondorioz, pasaitar bat hil omen zen. Ikus AZPIA-ZU ELORZA, J.A.: “Guerra y supervivencia…”, aip. lan.,

221 Esteban Santa Clara, Juan Ebora eta Juan Villaviciosari, besteak beste. 222 GAO CO ECI 663. XVI. mendeko gudei buruz, ikus ITURRIOZ, F., aip. lan., 27-31.223 Santa Isabel ez zegoen oraindik eraikita eta San Pedroko dorrea ere, XVI. mendearen amaieran eta XVII. mende hasieran izango du bere eraldake-

tarik nabarmenena.224 ITURRIOZ, F., aip. lan., 31. orr. 225 AZNAR VALLEJO, E., aip. lan., 44. orr. 226 HUA, E-7-IV-5-9, 201-340 fol.227 AZNAR VALLEJO, E., aip. lan., 46. orr. Egileak ez du Mari Galant-en partaidetza azken ekintza hauetan aipatzen baina Cadiz-en egonda, posible

izango litzateke. Bestalde nahiz eta Cotillos ez aipatu, gure ustetan, eta Colon-en bigarren bidaian parte hartzeak eta kronologikoki garai horretanCadiz-en egoteak (izenarekin batera), nahiko posiblea izango litzateke.

228 AGS. Contaduría Mayor de Hacienda. Contaduría del Sueldo, Segunda Serie, 4 eta 6-2 sortak. Martin Renteria semeak adibidez, bere aitak erregezerbitzuan egoteagatik zuen soldata jaso zuen hori hil zenean, 1551 urtean.

229 Erlazioak, teorian, kapitainei bakarrik egiten die erreferentzia, baina aipatzen ditugun beste guztien aipamen zehatza ere ematen du. Horregatik,ezer esan ezean, guztiak kapitain bezala ari zirela suposatzen dugu. San Miguel, Terçera, Lisboa eta Santanderko jardunetan, pasaitar ugari hil direlabesterik ez du esaten.

230 Dokumentuaren arabera, beste hainbat pasaitar mariñel, alguazil, pilotu, artillero eta abar bezala ere parte hartu zuten.231 Ehun eta hamar gizon joan ziren, 3 naoak erre egin ziren eta 10-12 ezik, beste guztiak hil ziren. Donibaneri kalte handia egin zion ekintza izan

zen, ontziek herriak emandako erreal kopuru handia baitzeramaten, etxeko apaingarrietan erabiltzeko.232 Honek berezko zituen zortzi nao izan ditu erregearen zerbitzuan esan zaion aldi guztietan.233 AZPIAZU ELORZA, J. A.: Historias de corsarios…, aip. lan. 115 eta hh.; IDEM: “Guerra y supervivencia…”, aip. lan.; TELLECHEA IDÍGORAS, J. I.,

aip. lan. 234 Martin Perez de Bildain donostiarraren hitzetan: “qu’el dicho lugar Pasaje está a media legua de la dicha vylla [Donostia], e antyguamente los del

dicho lugar yvan a oyr mysa e resçebyr los sacramentos a la yglesia de Sant Marçial, que está junto con el dicho lugar del dicho Pasaje…”. ARChV.Civiles, Fernando Alonso, Fenecidos, 1330-1, 431. orr.

235 Ibidem, 456. orr. 236 LARRAÑAGA ZULUETA, M. eta LEMA PUEYO, J. A.: Colección de documentos medievales del convento de San Bartolomé (1250-1515). Donostia:

Eusko Ikaskuntza, 1995, 63. dok. 237 ARChV. Civiles, Fernando Alonso, Fenecidos, 1330-1, 1358. orr. 238 1533koa ikusteko, PUA 1627-2, 206. fol. Martin Irala bergararrak, adibidez, 15.000 maraiko mailegua egin zion San Pedrori 1497 urtea baino lehen.

ARChV. Civiles. Fernando Alonso, Fenecidos, 1330-1.239 AGS. RGS. 1499, uztailak 20, Valladolid, 182 fol.; irailak 30, Valladolid, 155 fol.240 ARChV. Civiles. Fernando Alonso, Fenecidos, 1330-1. Dena den, egoera positibo hau ez dugu gainetsi behar. Iralak berak zioen sanpedrotarrek ez

ziotela mailegua bueltatu, ondasun propiorik ez zutelako.241 Orduan San Pedron zegoen lur bat eman zion Migel Arriaga maisu arotzari. Ikus ARChV. Civiles, Quevedo, Fenecidos 1349-2. Bertan ere, sanpe-

drotarrek Donostiako udalbatzarenak diren lurretan eraikitzearen inguruko hainbat datu agertzen dira eta Donostiak aurkeztutako galdeketan, “todoslos (…) suelos e solares de casas e huertas que ay en el dicho lugar del Pasaje, (…) son solares públicos e conçegiles” frogatu nahi zuen. Martin Casa-res altzatarrak, adibidez, San Pedroren herena dohaitza eta eraikuntza baimenen bitartez populatu zela zioen. Ibidem, 226g. Alabaina, lekukotzabatzuek lurrak utzi edo saltzen dituela adierazten dute, ikus ibidem, 205g. Ald. ARChV. Civiles, Lapuerta, Olvidados, 1597-1.

242 “Otrosy, por quanto de tienpos ynmemoriales a esta parte, nos, el dicho conçejo, teníamos muchas hordenanças, asy de la sagramentería commootras, e porque algunas d’ellas, segund la diuersidad e mudança del tiempo, conviene que sean emendadas e otras rreformadas e annadidas porquela justiçia sea mejor administrada, e las hordenanças que en el libro de la sagramentería fallamos, que para de aquí adelante se deuen poner e exse-cutar…”. AYERBE IRIBAR, Mª R., aip. lan. Donostiako garaiko testuingururako ikus IRIJOA CORTÉS, I: “Finanzas concejiles y protestas en San Sebas-tián a fines de la Edad Media (1489-1517)”, In: BEHSS, 42 (2009) (prentsan).

243 Probestua erregeak izendatzen zuen. Erdi Aroan Mans-Engomez leinuak bereganatu bazuen ere, XV. mendearen amaieratik (eta XVI. mendearenerdialdera arte, behintzat) Bergarako Araoztarrek izango dute. Donostiaz kanpoko izendapen hau dela eta, probestuaren funtzioak ordezko batek bete-ko ditu eta, horrek ezin duenean, berak izendatutako ordezko batek, datu honen arabera,.

244 PUA, 1637-1, 1595eko kontuak. 245 CRESPO RICO, M. A., CRUZ MUNDET, J. R. eta GÓMEZ LAGO, J. M., aip. lan., 60. dok. Argiago azaltzen da Donostiak gertaeren kontakizuna egi-

terako orduan. Ald. CO MCI 581, 33g.: “que los dichos conçejos de la dicha Villanueba y tierra de Oyarcun [sic] dizen y afirman que a ellos perte-nece poner guardas del dicho puerto en cada vn año y que ansi lo han hussado en los tienpos pasados para que las dichas guardas cojan los dere-chos del dicho puerto de todas las perssonas que vienen e aportan”.

246 CRESPO RICO, M. A., CRUZ MUNDET, J. R. eta GÓMEZ LAGO, J. M.: Colección…, II, 44. orr.247 CRESPO RICO, M. A., CRUZ MUNDET, J. R. eta GÓMEZ LAGO, J. M.: Colección…, I, 49. orr.248 AGG-GAO CO MCI 581, XXXIV g. fol.249 AGG CO CRI 2,2, 1530 urtea.250 Iturriak: ZAPIRAIN, D. eta MORA, J. C.: “Altza…”, aip. lan.; AGG-GAO CO MCI 581; ARChV. Civiles. Fernando Alonso, Fenecidos, 1330-1; CRES-

PO RICO, M. A., CRUZ MUNDET, J. R. eta GÓMEZ LAGO, J. M., aip. lan., 68. dok.; BANÚS Y AGUIRRE, J. L.: “Alcaldes y capitulares de San Sebas-tián (1286-1813)”. In: BEHSS, 9 (1975), 11-49. orr.

251 AGG-GAO, CO ECI 128: “la guarda del dicho puerto del Pasaje que está en la torre d’él”.252 ARChV. Civiles, Fernado Alonso, Fenecidos, 1330-1, 430. orr.253 Villalobosen ustez, XVII. mendearen hasieran kokapenak ez zuen defentsa hori egiten, alderantziz baizik. Hau da, ontziek babesten zuten dorrea.

ZAPIRAIN KARRIKA, D., MORA AFAN, J. C.: Informe del capitán…, aip. lan., Ald. ZAPIRAIN KARRIKA, D., aip. lan. I 133

254 ARChV. Civiles, Fernando Alonso, Fenecidos, 1330-1. Ald. Museo Naval, Vargas Ponce, t 8, doc. 18, 103. fol., 1619.255 GPAH, P 3/366, 46. fol. 1557ko apirilaren 4ko ahalordetza gutunean.256 PUA, 1613-11. 257 Badirudi 1489tik aurrerako ordenantzek 4 ezarri zituztela; orokorrean dokumentazioak hala adierazten digu, nahiz eta badakigun 1490 edo 1494an

bost izan zirela. 258 ZAPIRAIN KARRIKA, D., MORA AFAN, J. C.: Informe del capitán…, aip. lan.259 APARICIO PÉREZ, C.: Poder municipal, economía y sociedad en la Ciudad de San Sebastián (1813-1855). Donostia: Dr. Camino, 1991, 33-34. orr.260 PUA, 1637-1, 28a.261 “E sobre aber platicado largamente con los dichos coperos e veçinos del dicho lugar todo lo demás que convenía, les encargó la dicha torre con

toda la hartellería e muniçiones que en ella estavan y les dio demás d’ello ocho alcabuzes [sic] con su adereço e doze picas e con ellos e con losotros veçinos e moradores del dicho lugar, asentó que cada noche, mientras la guerra durase, hiziesen guarda en la dicha torre ocho honbres queestoviesen cada vno con su alcabuz e tuviesen la hartellería çubada [sic] con las mechas ençendidas”. ARChV. Civiles, Zarandona y Walls, Olvida-dos, 1205-4, 5g.

262 AGG-GAO, CO CRI 2,2. 1530 urtea. 263 Ikus GPAH, P 3/298 sortan 1528 urteko hainbat adibide.264 AGG-GAO, CO ECI 128. 1568 urtea.265 “El capitán Juan Martínez de Burgoa, que al tiempo se alló en el lugar del Pasaje haçiendo visita con algunos del regimiento”. AGG-GAO, CO ECI

581.266 ARChV. Civiles, Quevedo, Fenecidos, 1349-2, 207g: Juan Arizabaloren lekukotza. Juanot Igeldok, aldiz, horrez gain salmenta eta emateak egin zire-

la aitortzen zuen. Ibidem, 205g. fol. 267 Horietarako IRIJOA CORTÉS, I., aip. lan. Juanes Aranburu donostiarrak, urte bateko alkateek eraikitze baimena eman ondoren, eraikitakoa hurren-

go urteko alkateak botatzea egindu zuela esaten du. ARChV. Civiles, Quevedo, Fenecidos, 1349-2, 209 fol. 268 Hauetarako, IRIJOA CORTÉS, I., aip. lan.269 PUA, 1627-1, 116 fol.270 GPAH, P 3/298, 110a. 271 GPAH, P 3/2402, 55g.-56a. 272 GPAH, P 3/2412, 265 a. eta hh. Azaroak 18.273 TENA GARCÍA, M.ª S.: La sociedad…, aip. lan., 276-277. orr.274 Hauek XVI. mendean Donibanen izan zuten garrantzia, Lezo eta Donibaneren loturaren oso adibide adierazgarria da. Datuen arabera, Lezo abi-

zena, garai honetan Donibanen kargu gehien eta batzarretan gehien azaltzen dena da, baita Villaviciosaren gainetik ere. Zazpi kidek 12 bat kargubete bazituzten, 1523-1577 urteetan zehar ditugun 9 batzar orokorretan 13 kide ikusiko ditugu.

275 PUA, 1665-1, 8g. Ald. TENA, Mª. S.: La sociedad…, aip. Lan., 559-560. Zeinak Donostiaren jurisdikziopean mantendu zirela zioen. 276 PUA, 1682-2. 277 Zehazki, Miqueo de Berastegik 1453 urte inguruan egindako etxeengatik. 278 ARChV. Civiles, Zarandona y Balboa, Fenecidos, 1510-2, 56. fol. Miguel 1453 urte inguruan jaioa zen eta Donibaneko adinekoei entzunda zien

hori. Ald. ibidem, 58. fol.279 PUA, 1665-1, 8g. Juanicot eta Marotak Donibane inguruan ere beste hainbat inbertsio egin zituzten. 1452an, adibidez, Hondarribiko udalbatzak

bereak ziren lurrak saldu egin zizkien. HUA C-5-I-23-4.280 PUA, 1627-2, 101-105. fol.281 Ald. ARChV. Civiles, Zarandona y Balboa, Fenecidos, 1510-2. 282 PUA, 1626-3, 47-49 folioetan, 1555 urteko bat.283 PUA, 1627-2, 9. dokumentua, 58. fol.284 ARChV. Civiles, Zarandona y Balboa, Fenecidos, 1510-2, 92a.285 MARTÍNEZ DE ISASTI, L., aip. lan., 495. orr. Maria Migel de Santiagok bere 1541 urteko testamentuan, Donibanek zor dion dirua eta jasotakoa

“en el libro de la copa del pueblo” adierazita dagoela dio. Alegia, ordurako, kontu liburuak bazeudela. Ikus ARChV. Civiles, Masas, Olvidados, 846-6, 56g.

286 Martin Zubiaurreri 1542an kopero bezala, “hiziese haser e conplir lo contenido en el dicho mandamiento e dentro en el término en él contenido(…) e demás d’ello qu’el dicho copero fuese personalmente a la dicha villa el lunes de mañana primero seguiente (…) para entender en lo conteny-do en el dicho mandamiento…”, agintzen zaio. HUA, C-5-I-23-2.

287 GAO CO EEJ 316.288 PUA 1626-3, 75a. 1554-VIII-21: “los dichos coperos que en cada vn año en el dicho lugar eligen para entender en las cosas de su gobierno y esta-

do”.289 1543, 1546 eta 1558 urteak. Probintzia mailan, ohikoena San Miguel egunean (irailak 29) edo Urte Berri egunetik gertu izaten zen.290 PUA, 1626-2, 256a.-258a.291 Honen inguruan, badakigu horrek denak nolabaiteko gastuak suposatzen zizkiola udalbatzari. 1592an egiten diren 1591 kontu ikuskapenetan

honako hau adierazten da. “Yten, çiento y çinquenta y tres reales y un cuartillo que se gastaron con el pueblo el día del feneçimiento d’estas cuen-tas y nombramiento de regidores que an de ser el año de 1592” (PUA, 1637-1, 8g.).

292 PUA, 1626-4, 15. fol. 1562, martxoak, 8: “los coperos e diputados e vezinos honbres hijosdalgo d’este pueblo del Pasaje, juridiçion de la villa deFuenterrabia, que estamos juntos e congregados en nuestro baçarre e ayuntamiento en el lugar acostumbrado a llamamiento de nuestros coperos paracomunicar las cosas cunplideras al serbiçio de Dios nuestro señor y del bien pro e vtilidad de la republica d’este dicho pueblo…”.

293 Koperoak eta diputatuak kontuan hartu gabe.294 Aipatzen diren diputatuak ezohiko kopuru bat direnez (10), auzokoekin batera zenbatzen ditugu. 295 1482an hitzartutako obligazio gutuna, adibidez, Lezon, Juan Perez de Sarastiren etxetik gertu, egin zen. Ikus PUA, 1627-2, 156a-157g. 1597an

Hondarribiak bidalitako alardeen inguruko mandatu bat, Muru etxe eta orubean egin zen, nahiz eta ordurako gehienak elizan egin. Ald. HUA, C-5-I-23-2. Halaber, 1523ko martxoan, Donibanen zegoen Juan Martin Arizabaloren oinordekoen etxean egin zen. Ikus ARChV. Civiles, Zarandona y Bal-boa, Fenecidos, 1510-2, 13a. Auzi berean Donibanek aurkeztutako galdeketan, guruztokitik gertu zegoen plaza bat beren batzarrak eta Hondarribi-ko alkateen audientziak egiteko ohiko lekua zela adierazten da. Ikus ibidem, 37a.

296 GAO, CO ECI 353.297 Eta honen oinarrian egongo litzateke Historian zehar Pasaiak ezagututako ekonomia eta diru baldintzapena. Ondorioz, diru sarrerak lortzeko mai-

legu eta zentsuetara jotzea besterik ez zuten bai San Pedrok eta baita Donibanek ere. 134 I

298 Halako egintzak adierazten dituzten adierazpen orokorrez gain, datu zehatzak baditugu. 1529an, Hondarribiak oraindik bereak ziren orubeak ber-tan mantentzen zituela badakigu. Urte hartan Hondarribiko udalbatzak Nicolas de Lezo sanjuandarrari bereak ziren lur eta zoru bat saldu zizkionurrezko 10 dukaten truke. Halaber, lur horrek udalbatzarena zen etxe bateko orubearekin muga egiten zuen. Ikus GPAH, P 3/298, 18a.-20a. fol. Ald.ARChV. Civiles, Zarandona y Balboa, Fenecidos, 1510-2, pássim; adibide bat, 67g.-68a. folioetan (1523 urtea).

299 1520ko datuetarako, PUA, 1627-2, 32-42 fol. 1554-1555 urtean ere, funtzio horiek dituzte. Ikus PUA, 1626-3, 47-49, eta 73-87. fol.300 PUA, 1627-2, 32-42 fol.301 GAO-AGG, CO MCI 413.302 PUA, 1626-3, 134a. Azaroak 26.303 HUA, E-7-I-1-4, 74g. Orereta ere lan hauek ekidin zituen eta badakigu kai berri batzuk bota nahi izan zitutela 1545ean. Ikus EUA C-5-I-1-10. Hon-

darribiaren aurrean aurkeztutako beste kexu bat HUA, E-7-I-1-5an ikus daiteke.304 HUA, C-5-I-23-2.305 Kontuetan ageri denez, ohikoa koperoei 72 erreal banatzea zen. 306 Ald. IRIJOA CORTÉS, I.: “Hernaniko udal diputatuak XVI. mende hasieran”. In: BRSBAP, LXI (2005), 323-356. orr.307 PUA 1626-2, 256a.-258a. “avemos acordado (…) nonbrar nuestros diputados e procuradores para regir e governar a nos el dicho pueblo (…) asi

nuestros pleytos e causas que tenemos e entendemos aver e mover”. 1531eko urtarrilean emandako beste ahalordetza gutun batean diputatu gisaaipatzen dira koperoa eta beste 11 sanjuandar. Ikus AGG-GAO CO CRI 2,2.

308 PUA, 1613-9: “vos mandamos (…) que enbiéys a esta villa para la hora e lugar acostumbrado del regimyento (…) vuestros diputados e procurado-res con poder bastante para ver hazer el dicho repartimyento (…). E para ello vos damos liçençia (…) para que podades juntar vuestro ayuntamyen-to, para criar e hazer vuestros diputados e procuradores para ello…”.

309 MARTÍNEZ DE ISASTI, L., aip. lan., 495. orr.

I 135

Pasaia: hastapenak (Sorgiñarri 5)

Documents

Transcript of Pasaia: hastapenak (Sorgiñarri 5)