DiLIXENCiA-Para %ce? constar que este docvmento a~mbouse definitivainwite en Sesión Pienada da data.

2. documentación histórica

2.1 evolución fachadas traseiras das burgas

2.2 información elementos existentes (Burgas)

2.3 información elementos existentes (outros)

2.4 reseña histórica

2.5 reseña histórica. sucesión histórica de feitos

2.6 aproximación histórico-arqueolóxica

2.7 foto xeral (do 1.900)

nexo II

alzados 1 1 UWII us D U ~ ws

- alzados traseiras Burgas 2009

b o c a romana: OC historiadores Ferro Couseio e Ldpez Cuevilllas, teñen d h s teorías sobor do nacemento de cidade de Ourense. Segundo o primeiro. basea na cornunicaci6n e na existencia da ponte para pasa-lo rio Miño, ca necesaria protección da rnesma cun campamento para unha guarnición ,a existencia dun acentamento situado éste nas proximidás das fwitec termAis e de al o name de Burgas (burca pía. piións, baña), apoia a súa tsse na apadción de restos, exustificase tamén por mor de buscar un lugar máic salubreque a carón das néboas do no. L6pez Cueviiies, ademaic da importancis da comunicación valora o manantial. e considere quexa era m lugar de peregrhacMn paraos habitantes das castras próximos antes da chegada dos romanos. e que istes d6ronlie un pulo ose" desenvolvemento. Sulinar que ande hoxe esta a Ponte do Miño era0 única lugar posibie para vadealo do no seu tramo medio, lugar eiexido polos ramans para a conctrución da ponte.

ldade Media: Entre os acontecementos desta época suiiñaremos aquiles que, por raróns de afectación directa a zoa au o ceu entorno inmediato Iie afectaran: Ourense, a antiga PaiiaAurea é a máic importanteencruciliadade carniños do sur de Gaiicia. e 0 seu centro distribuldar, confiuencia das entradas por Casteiadeica o interior, as riás e Portugai. Pola cidade episcopal pasan dous Imponantes caminos a Santiago: o que ven de Castela poias Portillas e A$ Vendas, Lara, Xunqueira e o de Portugal por Celanova. Ourensecanaiiza prácticamente todo a trafico que sae de Galicia polo Sur. . 1122, dona Teresa de Portugal concede a Diego de Velasco e 6s seus sucesores a nurisdición sobre Ourmse, así cama a

confirmación cama sé episcopai e o titulo de cidade. Comenzando a construirse a nova catedral de San Mafliño. convertendo en pazo episcopal o edificio que fora presidium e cortesueva. . Moi posiblemente no sécuio Xlli constrússea Ponte Pelamios, dedúcese de que ten a rnesma tipalois a Ponte Lonia . A comenras do século XV, asentouse unha colonia de xudeos o redor do campo do Cancello ( hoxe Aiameda do Concejo)

podendo adernkis instala-las súas artes e edificar un Importante centro de traxineria e unha abma, gobernada por xulces propios.

- 1427 as ordenanzas dictadas niste ano permitiron adquirir terras os cidadánc polas beiras do Miño eda Barbaña, 8 nelas podían rozar, pastorear. cortar hrbores ...

. a nnais do N, erixese a caca cansictoriai no m e m o lugar que ocupa hoxe. - A cornenzos do XVI, constrúense distintas pezas urbanas entre eias o hospiial de San Roque e a igrexadaTrinidade. - NO ~éculo XVil por mor do apraveitamenta das augas aparecen entorno as Burga5 fornos para a elaboración do pan e rnesóns. - Suliñar nos albores do XIX a fotrnaoión dunha ciase mercantil composta por maragatos. zarnoranoc. leoneses e asturianas que

aprovetan a condición da 06 de comunicación da cidade

SBMilO xix-XX - 1660.1863 constructón da estrada nacional Villacastín-Vigo, que tralada o eko central do centro histórico a esta vfa que pasar6 a

ser unha rúa estructurante do crecemento urbana, daseiie o nome de rúa do Progreso. Nela sitdronse hoteis, axencias de dilixenciac, almacén$ e tendas e canstruironse os órganos do poder: Paz0 de Xustiza, Paz0 Episcopal. Paz0 da Deputación, seminario Menor, Carcere .., abrio o p ú b l ~ o a Aiameda e recolieu B burguesla incipiente.

- 1861 constnición da estación de ferrocarrl no cancello de Canedo, na beira dereita do Mino. - NO ano 1929 construiuse a Praza de Abaslos, obra do arquitecto Cande Fidalgo. . Rematada a guerra civil, e ca intención de atraer pabaación ás cidades, seguinda as directrices marcadas dende o Goberno

Central, apareceron, coma en moitas outras cidades, a traveso da Obra Sindicai da Fogar, a constnición de "casas baratas' que nos anos 50' lacaiizáronse na mamen esquerda da Barbaña. a pesares da torte topogralla.

- 1952 ~ominición dunha nova estación de ferrocarril.

Sucesión histórica de feitos.

As ponas da cidade.

PORTA DA TRiNlDADE (1267):Non era porta da cerca da cidade. senon da cerca da propia abadía. PORTA DA CORREDOiRA (1314) PORTA DE CIMADEVILA OU DO TENDAL DA FlGUElRA (1 350) PORTA DO OUTEIRO (1356) PORTA DO ViLAR (1357) PORTA DA AiRA (1388) PORTA DA FONTE ARCADA (1393) PORTA DO CAMPO (1393) logo chamada porta da Horta do Conceiio. PORTA DO POXIGO DE SAN FRANCISCO (1406) PORTA DA RÚA DA OBRA (1410) (baixo pasadizos entre casas (7) PORTA DE ARCEDIANOS (1441) PORTAL OU PORTA DA HORTA DO CONCELLO (1455) PORTA DA RÚA NOVA (1484 e 1569) PORTA DA P ~ A DA CASCA 115131 - -

PORTA DE TEXEDORES (1599) PORTA DE SAN MIGUEL (1604) PORTA DA FONTE DO RE1 (1558,1616 e 1637) AS PORTAS DA PONTE MAiOR E A PORTA DO - ~~

a OUTE~RO (Pelamios) (1356) eran consideradas tamén

at DiLIXENC!A.;Para iarer csnstir qU9 es!e portas dacidade

s3; dscirmontq aprohouse definitivamente en Sesión Pienatia de data. RÚAS E PRAZAS

8% &, 11 78. Penam uigiliam

m 1198. Rúa Archidiaconorum

0 cn&,, 9 8. Viliar Vicus Cerdonum (Zapatariorum. en 1222)

- ~ ~

-1222. Vicum Clausarum (Chousas) 1222. Brancos Carníficum (Carnicería ad Bancos. en

2 1253) 1222. Cimadevila

vi lia do la ~ i r e n i ~ bilialba 1222. VICD do campo 1227. Pomerii (Pumar)

Ial-10 d<. 1230. Uico Novo (Rúa Nova) 1230. Vicum Maceli 1230. Canum. 1233. Fontaiña 1238. Corritoria (Coriedora) 1250. Uico Furnorum (Fornos) 1253. "Congustam qua descendunt ab ipsis bancis ad uicum clan sarum" 1254. Era dei Obispo 1257. Cruz dos Ferreiros 1258. Fons episcopi 1260. Vicus de Balneis (Baño) 1265. Rua operis 1269. Rúa de Canicota 1270 (Cruce ferrariorum (Cruz dos ferreiros) 1277. Rúa da Correaria 1277 Outeiro da Forca 1295. Tendis

1304. Cruz do Vilar 1315. Rúa de Cimadevila donde llaman o Tendal 1315. 1325. Rúado Outeiro Centeno dos parcos

1326. Rúa da Fonte Arcada. 1361. Rúa da Barreira: 1379 Cruz dos Brancos. 1383. Rúa da Burga 1388. Rúa do Vargaal. 1389. ''Curra1 e ixido das vacas". 1390. Rúa Escura. 1393. Rúa da Traparía. 1395 Canella que unía a rúa dos Zapateiros e a rúa Nova.

1404. Rúa de vía Sacra. 1410. Rúada Porta da Aira. 1419. Rúa do Pelouriño. 1437. Praza de la rúa do Pescado. 1440 Rúa da Praza do Pescado 1441. Pía da Casca 1446. Corral de los Caballeros 1446. Rúa Travesa, dende Arcedianos á rúa Nova. 1486 Rúa da Cruz dos Fornos 1498. Rúa do Vergario

1

1850. Cambio radicai da toponima das rúas e prazas a : proposla dun conceileiro de oñxe foráneo.

Século Vi. Santa María Nai. Edifico máis antigo. Finais do século XII e principio do século Xlll

comézase a construir a Catedral. Finais do século XII, constrúese a igrexa daTrinidade.

Foi renovada no séculos W , XVi e XVII. 1122 A raíña DriaTereixa autoriza a celebración

dunha feira mensual na cidade. 1122. O bispo Diego Velasco concede "Cana de

poblamiento" á cidade de Ourense. 1131. Outorgamento por parte do monarca Alfonso

VII, dos "Fueros de Ourense". 1194. Hospital daTrinidade. Século Xil -cando se forma a rúa Nova- chegada de

poboación xudia a Ourense. Barrio onde atopamos a sinaooaa e as súas tendas. > "

c s PZOS dos e s j n i CC~PCZO U ~ S m a s e l I 100.1 '32 s e x o uso0 2 e p deasco 1218 Estaoeceise os Iraii'. scaros nacu 'dx 1252. Primeira iarexa franciscana en Droxecto 12% 0 i me rn are.,= 1'an:;caiia en consl<.:con 1i17 P* me ras i e l e r ~ i x i. a rwca na cu'dur 1289 3 . a o<. h m a s . ~~r01c;cón cs kranc scaros

fronte a prohibicón do bispo de enterramentos e celebración de culto no templo franciscano. 1294. Informe do incendio da igrexados Fianciscanos. 1303. Frades Franciscanos instalados en Allariz

provisionalmente. , 1305. Construcción da cabeceira da segunda igrexa franciscana en Montealegre

1348. Mención da enfermería e e hospedaría franciscana.

1427. Orden de Dominicos residían na rúa das Chousas. Sécuio Wi. Fornos nas Burgas. 1521. Construcción da iarexa de San Cosme e

Damián. Exemplos de arquitectura civil e oxivai do século WI, a

Casa de Ruy Díaz de Cadórniga (rúa PenaVixia): Casa dos Ocas: Casa dos Méndez: Casade Maña Andrea. etc. Século WI. Casa da Orde Pertencente 6 Mosteiro de

Ceianova e situada na rúa do Vilar en Ourense. Residenca de paso dos monxes. A comenzos do século W I empeza o empedrado

sistemát~co de rúas e prazas con coios do río Constrúese a ermida de Nosa Señora do Socorro. a

principios do século WI, diante da porta da Fonte do Rei.

1561. Fundación do Hospital desan Roque 1569. Preito entro o bisoo e o Conceo da cidade. ~~~

1581 construcción da k d g a raza de S. Marcial) 1584. Rematase as obras do lavadoiro das Burgas. 1615. Construcción iarexa dos Xesuitas (Santa

Eufemia do Centro) 1643. Construcción do Convento de Santo Domingo 1663. Constrúese a Fonte de Arriba das Burgas.

.*' " u 4)

PLAN ESPECLAL DE PROTECC~N DO BIC CON CATEGOR~ DE SITIO HISTÓRICO DO CONXUNTO "FONTES TERMAIS DAS BURGAS E O SEU CONTORNO

C F c . t . i r i . I RESEÑA HIST~RICA: Sucesión histórica de feitos, y ; s. e a/

D1:íXENCIA.-Pbfa facer constar que este I

Sesidn Pfenaria de data.

O complexo termal das Burgas atópase dividido en tres mananciais: a Burga de Arriba (construcción antiga de dous carios), a Burga do Medio (adosada a un muro de recente constnicción onde se recrean os votos de 'Calpurnia Abana". ara votiva que aparece" nas escavacións do lugar), e a Burga de Abaixo. As dúas primeiras foron reformadas nun ; pioxecto de Xosé Manuei Casabella en 1987. Polo que respecta á Burga de Abaixo. trátase dunha construcción ; neoclásica (S. XIX), con dous canos lateiais e unha pilalabrada no centro.

1

A cantidade de restos romanos atopados nas escavacións que se levaron a cabo no seu entorno, fainos pensar que se 1 trata dun lugar cunha fone carga histórica (moedas. tellas de construccións, muiños, etc.) e tamén simbdlica (aras votivas)

Fn feore ro u<, 7307 p s i asP n i 30Ga (2: C2107, , Jecre'o 17 2007 do 8 l e I c w l lo ooo '&e se oec l a e C ~aicqcr'a Der t i 51 )r c? 00 ~3r i~: lo formaco PO as Bdyas oe O .cense e 2s tspac c3 m c u aics 7 q ie perm 1 ,a .o maioi control e protección da realidade singular deste espacio.

I

hc ?no 1663 co. sr<:-ce a Fxne ce Arr na oas B.rqts u i u anc 1630 c rq.i?cio Tr c ucscio. a laciaoa an Fonc o¿s B.rqas nsp 3nuuse n is h nfels roms os e nolelncenlen(i. ce~~i.0. .rra lacnaaa eslo 6 a p o c ~ d r l .n m. . l lqn a taoabá Os xardíns deben a cúaforma a existencia dun lavadoro que aproveitaba directamente a auga quente das , B.r.~&i A ac iLx úo co %S, iecio XL jc Mar..e Casdiic a ..n . as ires finics n-n es3ac o ., L" h sle nlre esiase a re.jaLie, ..? cro~ecto po o zq. iecio C k a i Ponea c4c x o ! a / 3 3 1ca i imcnco OS *ara I S c pro^ J ia io i Lina cone* Uo uende a B-.sa os Air oa ¿S irnse ras iiciiac ?as cas3s u3 r:i Cprranies prwa l a Ferrer a

Iu . ~ + + I INFORMACIÓN: Elementos existentes - As Burgas.

ieiadniai ap eral wnode oinod anb eueqin apep!len3 el-apiad apua iod a apep!a ep sol!sueil , sop io!iaiu! uo!3nq!Jls!P ape!iauee iase nosed leiiuai ox!a ap apep!leni egs e a ielni!lied auioa op uopeia4!1oid v

'aPeP!3? uo!suaw!p enou euun iep a le!iuaP!sai op!aai o iez!ua!x!u 'oi!lqnd o sopeuiad sopedsa i~ iqe '~e!iu!noid-le301 iapod op sen!reiuasaidai sezad se ielapowai eied n!Nas ~ei!upuow!iap apepp ep onou uapio ou opeaseq oluawa3ai3

un e lena!paw opezeii op up!iez!wfiio euunp nosed anb apep!s ep einliniica eu lei!pei o!qwei un iei!&!ufi!s e oaq a egi ua asnouiio4sueil odwal 03 'oS!~-u!leie~l!~epeilsa aluawleu!x!io '~9.0981 soue so ailua ep!niisuoi !o,

~osai6aid op egiy

soueg ap ese3 ! ep oi!alen ojiedsa o ei!aP le5aui 'asiezneiua ap salue 'e!i!wiad e6ne ep lan!u o anb eniasqo as u?wei :ednoi eleaieli 7 lene! eied opez!!in iefinl un eia anb aseniesqo 'upds!~ as anb ep e!~eifioioj euunly .ei!upmai egs e opuer!pnne oiinoíoiisen op ellale3 -so!welad sop oy~uiei op semi se ieJadn3aJ !se) iefinl owsaw ou ieqqn eied lap sojsai so Jellanoide atueiiodw! ; ,O9 soue sou eavi euun ounoqnliaa 'IIIX olnias moda ewsaw ep ias uaqap '(ep!iauom

up!u!do ueina lanuew 'od!nba ap oi!auedwoi osou o %!u07 ep e iel!w!s !oui 'on!mniisuo~ ewals!s nas op iow iod 'so!urdlad aluod

(Oi!iPis!u oiluai o osai ie-ownd avodsueil ap eiadsa-opeiiaw 'e!iuan!nuo>) uplsual ap ojiedsa ias ap oi(epwlsa ap refin-ezeid) apeP!w!ueun ap o!iedsa las ap aPeP!!eni -e oluel olod eiunx owo iua ap iefinl ewoi uauai e anb saio!ew seosiad sep up!unai ap o w a i ias a i o ! e w EZeJd e soiseqv ap opeiiaw o apepw!xoid elod uaurei upuas apepp ep oiluai olod ueznii anb soueqin sasnqoine soloppl ap epeied ap olund un ias iod ps uou 'eueqin epjn a apep!n!w Jo!eui aP soJlua3 sop un ? e!P ua axou 'osaifioid op egi ep einuade eri oi!lqgd p evaqe !o, aved eniasuoi as ePu!e anb ep 'aifiU!/@W ei!Jqe4 e!od epez!leai a se!i!n3-zanbqi\ ap eiqo oplpunl oiial ap a ejialuei ap epeilsneieq m i6 euunp alied euun ual soaiio3 ap o ! ~ ! J ! P ~ o edole as aluawleniie anb a '(M olnias op sope!paw ap ex 'anbon ues ap lel!dSOH o !le aseqedoie LZ61 oue o elv 'XIX olnias op 09 soue sou elalse3 e ei!alaiiei ep einuade e3 uoiaiaiedesap anb a sowan ap suwnai se ueqeiqala3 as apuo soll!u!piex so3 olunxuoi ua ollaiuo3 op evoq ep aved aluamfi!luv

'epaiuepj

.iepue opun6as aisa e os& ?P anb osame ap e~ewleosa eyun wuasaid o!3!u!pa op jedpurid epeyiel e anb upuas 'eruasaidanb up!3woiap aluaiam eu aA as os uou osid oi!aw!id op e!iueuodw! v upriei&as ap swisel!d seu se!nsu?w a seinpjoui u03 opeioiap oiad 'soPex!eqaJ soiie ap swuan san uo i u ? w 'ioiiadns aued eu a 'seI~sel,d iod sepeiedas seinpjow uas opexieqai oi ie ap swan sa l azue!paw opmnwnma io!ia~uf un '(o!ir/ipa o uaj anb so) sostd snop ua uq!sr/vp equn ewsaid seipauiiaw! sajuei seN 'eiueld ua aluawm!aw opu!esaiqos 'souiailxa sop se a jeijuai e asopuyielsap 'saluei oiu!i ua sep!p!~!p ugsa w e w w sarua1aw se .'qfiaiuei ap oi!ueifi e on!ionijsuoi piaiew O -=iniie a seiueld sepp ap ieln6uwm o/3!i!p3

~~ ~~ ' W W ~ P ope~iayv

Vairos han rnti lndo I s r U hoy lar rifiicrnr d i Iris Ihisinriadorr.. ~ n c a m i - mdnr r m c i kunr cl i>ry(cii dc Ix ricjs ouiiwrl , lu Inr I < q x r Dc iii>i~itircs "ue se Ic ntribu).,:,~, cl in& l~rirhulrlr; ~i,icrc TIC [>8rircilnicin t:rliic:i, y rii

cxstcncin en k cporii r<i!liiii.i esta h r r í #Ir duilil. rwyuc iiu uiiislr i i r Iris ~t~nomrioa. por LO+ m o w m ~ n ~ n s upt~l.~lic,>. CIIC-LII~III<~. <lemrt> do .,S ri.cii~ii Kn Iii éync-n dc loi rurvr.* ;lyarrcr y., c i u u l b rf>i..:~~l<.~l. y l*21. * U ! ~ ~ ~ O ' C ~ t.1

rey C'rrrirrkri inaai l~ win.initi lh 1'rwili;il ~ > s n w t ~ v * V , ~ I I ~ vwr, ; ~ V F , , ~ ~ ~ I i ~ i i i d i r l p i r a r r 4 n y ni>iniindu,. ~ i u wiiiwir* rii tril.wnnuii iiriiiii~iv.i hnua ln. i i rn i~rw riel O l i i r ~ n b ~ l r t m w . en Iii rgwr1.1 niiiiid ilcl q+i XI t t t i

Ircgilda euloiicw al rrnorio eiiisuop;il, pwreunru nri Iiculi cl stgb X\'l uii qur

pri~isqdor del XIV. SI Iicrnraas tciiiplo ojiud <b Sni Frnusnso y d wnvmtn. I h y canverride mi cirsitel, rnti si> ~mcloiio ninuitn>. jayii <Ic itiel~ninhlr rnlw rin~iieolq~~lxi. 1~trr.u m CILOO t ~ a u p Ii111m ,t O m ~ e , 1de1n:tb del P L ~ P ~ ~ C rohrr d ~m,. in ciiadn. Ina ~licrcas. !Eln c~c coriinw i;iigild iir w w 4, CIV.

Ceiso Rodríguez Cao (Arqueólogo)

A auga é o elemento principal da existencia, en calquera espazo de calquera época. Ó arredor dela vanse texer unha gran complexidade de manifestacións culturais que van máis alá da súa simple utilización. Neste senso, a ubicación topográfica da aglomeración auriense estuvo. fundamentalmente, relacionada co trazado do sistema viario -ca ponte romana' como n6 de comunicacióni, pero principalmente coa excelencia das aguas termais das Burgas. sendo este un dos principais elementos que se considera á hora de fundar a cidade romana neste entorno. E así, como nas Burgas e no seu radio de influencia -cara ó sur- , atopamos a maior cantidade de vestixios arqueoióxicos do nacemento da nosa Auria ou civitas Auriensis.

A excelencia e cualidades destes mananciais xa era coñecida en época prerromana, cando o patrón de asentamento dominante estabaconstituído polo castro, do cal femos varios exempios nesta bacía do Miño: casto de Medrosente, castro de Val da Gola, castro de San Tomé, castro de Ora, castro de Loureiro e castro do Coto d'AsBés, entre outros. A estos mananciais de auga termal das Burgas, a paboación ndíxena e outra venida dende áreas colindantes, xa lle rendía culto facendo destes mananciais un centro de peregrinaxe e lugar de encontro, como así o podemos deducir a partr das fontes epigráficas que recoiien para un momento tardío e cunha envoltura latinizante, o proceso desta crenza relixiosa ndíxena e súas manifestacións exteriores.

Dita documentación do culto a auga das Burgas nos foi aportada pola arqueoloxía e, máis en concreto, poias recentes escavacións arqueoióxicas realizadas nas traseiras da Burga da Arriba ou "Casa dos Fornos2", coa exhumación de diferentes estructuras que, aínda polo parcialidade de ditas sondaxes, fálannos da existencia dun gran complexo balnear, de caracter salutífero e relixioso. cunha asoc~ación de exvotos: epigráficos, monetarios, camafeo, etc., asociados todos eles estratigráficamente, polo que f a das Burgas un enclave único para estudiar este tipo de instalación termal e o culto a estes mananciais.

A previsión da continuación destas escavacións arqueolóxioas, nun futuro recente, para dar reposta o interrogante da forma constructiva deste edificio -slmboio físico do proceso de romanización- val conferir un gran valor para abordar tamén outros aspectos efi'e\'i'''ba dentro da dialéotca entre sociedade indíxenai sociedade latina, e súa hansformación a nunha nova concepción social que ter& neste tipo de arquitectura unha gran revolución.

Pero volvamos o noso elemento conductor, a AUGA, que coa cultura romana chegou a uns niveis moi altos de tecnoloxía e coñecemento, como documentan os tratados que fan mención a hidráulica miscoñecidos. entre os que destacamos:

VITRUVIO, De Architectura Ubri Decem, 27.1 7 a. C. (Hidrologia, Libro Vlll e Máquinas Hidráulicas, Libro X)

FRONTINO, De Aquaeductus Urbis Romae, 97-103 d.C. (Cap. 1, Caracterización e xestión dos acueductos e das redes de distribución de auga en Roma).

A auga va, a satisfacer as necesidades máls elementais, pero tamén está presente nos grandes acontecementos Iúdicos como as naumaquias (grandes combates navais) ou nas construocidns de balnea ou thermae, que vanse a edificar por todo o Imperio, para a hixiene e o disfrute de todo tioo de ~Úbico. Pero ademais deste tipo de instalaoións, existen olitnc tinninrhs niie +m menos freciiantes . ., -- - . - . .. - - - - - -, . , , . -, . - - . . - - - -. . . - - , nas cales co desexo de red& o impaolo antrópico do home sobre unhas augas consideradas sagradas posibiemeote contribuíra a unha limitación da construcción arquitectónica, como posiblemente poida acontecer nestes manancias dasBurgas.

Desta forma, na explotación dos mananciais naturais de augas mineromedicinais termais, van a ser varios os elementos que debemos ter en conta, segundo Díez de Veasco3:

' En relación cós estudios da ponte ramanade Ourense, ver: ALVARADO BLANCO, S., D U R ~ FUENTES, M. Y NÁRDIZ ORTIZ, C. (1990): Puentes Históricos de Galieia. ACorufia, 41-44. CHAMOSO LAMAS, M. (1956): "El puente romana de O~ense" CEG, XI, t%sc. 33. Santiago, 530: Idem. (1978) "El puente romano de Orense', Revista fnmes~ai de ia Diputación de Oorense. Ourense, 41.: DURAN FUENTES. M (1996): puentes romanos peninsulares: Tipologia y construeción~. Actas del P Congreso Nacional de Histoiia de la Construccián, instituto Juan de Herrera.CEHOPU. Madrid. Idem. (2002-2003): 'La identificación de los puentes romanos de Hispania a partlr de su ssternaflzación construciiva'. A n a , no 15 i 16. MBrida, 181-200. ldem. (2004 e 2005) La consfrucdón de puentes romanas en Hispania, Xunta de Galrla. Santiago de Compostels; DU& FUENTES, M. y ALVARADO BLANCO, S. (1985): "Actuaciéns concretas en pontee da Provincia de Oumnse''. A lnxeireiia histórica mmo pavimonio Monumentai: As pytes. Acfas do 1 Seminario. Santiago. 133.: FERNANDEZ ALONSO, B. (1921): "El puente de Ourense". B.CM.P.Our. T. Vi, nc 137-138. Ourense.; RNAS FERNANDEZ,,J.C., (1974): 'Ourense, Epoca romana. Alta Edad Medie'. G.E.G. T. XXIiI, 74-80. Idem. (1991) Aponte rnaior, Excmo. Concsllo de Ourense. Ourense.; RODRiGUEZ CAO, C (1999): Sondaxes arqueoióxicas na "Ponte Vella' de Ourense. Memoria. Sewms de.4fqueoio&, Xunta de Galicia. z ~ ~ ~ R i ~ U E Z CAO, C. (2W6): informe vaio6th.a das sondaxes arquedóxicas na 'Casa dos Fwnas',. Rúa das Bwgas no 2. As Burgas. Unidade de execuwón. 2, Área!, da cidade de Ourense. Pian Urbán-Concello de Ourense. Conselleda deculturas Depone. Xunta de Galicia Santiago de Compostda.

dA2 DE VEIASCO, F. (1992): "Aportaciones al estudio de los balnearios romanos de andaiucia: la comarca de Guadix-Baza (prov. de Granada)" Espacio, Tiempo yForma. Ser. l . Historia Antigua, V-Rencontres de iaCasadeVelázque2 Madrid. 383-400.

[ PLAN ESPEClAL DE PROTECCIÓN DO BIC CON CATEGOR~ DE srrlo HIST~RICO DO CONXUNTO 'FONIES TERMAIS DAS BURGAS E O SEU CONTORNO DEUMITADO" M ~ I O m08

.,,,.-.

1.- 'Fronte as termas hixihicas nas que a auga pode ser manipulada (e debe ser quentada) nos balnearios a auga non precisa R W para seu uso do caiemmento anjficial. A propia natureza actúa como calelactor e a auga sume con potencialidades múltiples tras súa

esrancia subterránea, polo que tampouco súa mmipuiación é desexable para non anerar súa pureza. Dende o punta de vista da técnica ANA&i\R constructiva ios balnearios no requiren o complexo sistema de hypocausfa das termas hixiénicas (&o en casos especiais nas que a utilizan CEABWVS

H'IAMENS para Calefa~~ión wmo en Badenweiier). Polo contrafio nos balnearios que se abastecen de augas hiperteimales o verdadeno problema seila deixar a auga que puidese utiizarse sen resgo no baño". V.&LM.

2.- "A auga dos balnearios cura. A finalidade dos complexos baineares medicinals e a recuperación da saúde, mentras que nas n: AM. A interpretación é: termas a findidade do baño é a hwiene: a clientela de ámbolos dous será polo ranto diferente".

"A Reve Anabar, Ceaberus Hiamelus adicó de bo grado e Algún criterio máis, a hora de falar de balneario, sería a existencia de baños individuais. Sábese que as salas e piscinas ou

estanques de todas as termas romanas soím ser de u w común; sen embargo, observause nalgunhas construccións que 6 redor das piscinas hai salas de baño particulais, destiñadas xa que logo, a bañistas aislados. Esta piscinas ou bafieiras recibfan o nome de sota (Oro, 1996)

A !?,cera pezi iráiase tarér dmna ara .o? s -mala fela corro as aniercre; de gim io ccc e con corn S- so 3 MI adntt e p:i aetrLs Arrosa .r ooce r s s:3 llar! con \35 %?.S acos IC rcpcada x r r 3 ac3lielrct. er ióaaas aras exn, 2as nesta rs:aiac61 arq.eió~.zi C ?ies?o aíonicce coa =ase q,e loi .e? caaa na sLa :siamaae Enrf oa r c cenlro FreSe?:? -np& ,.,m f

En relación á ciientela destas instalacións, esta sería imaioritariarnente de enfermos que vendrían a realizar súa cura balnear. Esta cura se nos pode presentar baixo dous aspectos: a cura "científica" si se realiza por prescripción médica e tendo en conta as características principais de cada auga e seu poder terapéutico especial: e acura milagrosa, na que a divinidade actúa por medio da auga o11 a propia auga se estima divina. Este último concepto introduce un novo binomio, xa apuntado liñas enriba, termalismo / relixión (culto o manantial que era o lugar onde realizábanse os rituais)

Súas dimensións wn: 80 x 25 x24 cm. e no texlo coidamos leer o seguinte:

Así, os enfermos realizaban exvotos epigráficos as divinidades, si a curación se cumpiía. Según Diez de Velasco4 o pacto imaxinari0 coa forza sobrenatural tiña dúas fases: "apprimeira a satisiace a divhidadepor medio da sanación. Que conviffe 6 ind~iduo nun voti reus: a seaunda é a liberación do voto Dar riaffe do a m a adicante 6 adouirir e elihjr a Dedra loola accidn do vofum soiverel. O exvoto Este epígrafe' utiliza un nexo na terceira liña: AV. A interpretación 6 : . . " Tnetri pods c-mpn esre mesm comeroo pero lamen pooc rescficar smp emenre ,n rrc so cíiracrtrmcas currmi,ais .o 'niono 9

n m o oc nmfar us awiises oas a.g% m q . ~ sen .nni necesaria mnrrqsma orecz ror parie oa o'. ? gaoa !erma "A Reve Anabaraego, T(ito) Fiavio Flavino (adicó de bo grado este voto).

A estos epígrafes debemos engadir un cualto, que procede do memo lugar -Casa dos Fornos- e que lo1 publicado por Rodríguez Gonzálei

1 REVE .ANA BARA EGO

Dos diferentes exvotos epigráficos atopados nestes mmanciais minero-medicinais, que fmnos referencia 6 uso e culto destas augas, ternos as seguintes aras votivas adicadas o deus do panteón indíxena Reve Anabaraego. e outras que aínda descontextualizadas, hoxe sabemos que pertenecen a dilo enciave. Ditos epigrafes son os seguintes:

A lximeira das pezas, trátase dunha ara rómama realizada en granito local, con cornisa wlo por diante e por detrás. Nos seus lacios foi repicada. A base solo pode apreciarse na súa parte traseira, estando tamén repicada na parte central e laterais. Dila base trabailada en liw presenta unha transkión marcada por un bocel.

"A Reve Anabaraego / anabariego5" Na parte superior a ara ten un focus circular entre dous acroterios ou semicírculos.

As súas dimensións son : 71 S x 33 x 29,5 cm., e súa lectura e a squinte: Todos eles venen a confirmar que Reve é un deus protector das augas termales e seu epíteto topónimo fa1 referencia as Burgas, como así O PUSO de manifesto dito investigador'

-332 esi i epgrnf'i. q.eoaría ncomp era c nor l.<erimcs nencón iamén ii ara avaiec an ro arc 1802 na caramma Casa da -erenc a" e aje a;(-e;r: nos 'ha desle :..:O i s $.gas aas E-rgac, PFIC ne3t.e ccac a ae0a:a:cr a e a c . ndaae ac.anca 3:s I \ r f is qLe Tas ea se sincretiza o culto a dedidad wrerromana Reve

Súa lectura é:

A lectura non ofrece ningún tiwo de dihcultade. aínda aue debemos destacar aue existe unha incorrección Gramatical de concordancia no texto. Na ifia cinco, observase un acento refl'exado mediante unha liña ablfcha situada sobre unha vocai 0 s signos de puntuación ou separación son claros e nítidos e teñen forma de aspa5.

Asiia traducción 6 : 'Calpurnia Mana Aeboso cumpiiu gustosa0 voto que fixera baixo a inspiración duh soño, ás Ninfas das aguase"

"A Reve Anabar, Quintio liberto dos Domicios, adicó de bo grado este voto"

NO qua respecta á altura das letras eitas feflen as seguintes dllnsióni: 1.1:6 cm.; 1,2:6: 1.3: 5: 1.45: 1.5:6. Os espazos inferlineals son: 1.3.5; 2. 2.5; 3. 2,s; 4. 2; 5.2; 6. 18.5,

A Segunda peza trátase tamén dunha ara votiva, realizada en granito local e presenta unha cornisa na parte diantera en por detrás. No seus iaterais foi repicada. A base solo se aprecia a igual ca anterior - na parte traseira, sendo repicada na parte frontal e IateraiS. A base está trabaliada en liso e presenta unha transición marcada por dous boceis. Na parte superior ten un focus circular entre dous acroterios ou semiciiindros. ' En canto aakura das ietras súas dimnsiáns son assiguintes 1.14 1.2:3,5: 1.3:4; 1.4:4 cm.. Os espams interieñais son 1.7 cm. 2.4: 3.4 4.3,s: 5.38 cm.

Súas dimensións son. 71 x 29 x 25 cm., e súaiectura é a seguinte: RODR~GUEZ MNZÁLEZ. X, (1995): "Una dedicación a Reve en el entorno de las Burgas (Ourense), y su signimado en el contexv arqueotógico". Bol Aw

T. XKV Ourense, 51-60. idem.: Ara aReve Anabaraeco Pezado Mes (xaneiro 2001). Museo Arqueolóxico Provincia. de Ourense Vigo sobre Rve Anabaraeco ver tamen! RIVAS FERNÁNDEZ. J.C. (1993): "Consideraciones sobre la religión gaiaco-romana. Desm~lficación desupuestas mitos''.

Boleth Aurlense, T. Wiii. Ourenss. 21-70: RIVAS FERNÁNDEZ, J.C. (2054): 'Algo sobre el dios indigsna romanizado Rwe Anabaraeco y sus anlñciosos p m ~ ~ p ~ e s t o ~ . mersificación en la funcionrilidad tardía de estos dioses". Boieün Auriense, T. XXXIV, Ourense, 1550. 10 FiTA, F. (1903): "Aravotivaalaic6lmbres Burgas de laciudad deorense'. Bdetin de laReaiAcademiadela Histwia, T. XLI. MadrM, 393-385.

D~AZ DE VEIASCO, F. (1997b): '"Termalismo y religión: consideraciones generales". TermdismoAnfiguo. Madrid, 95-103.

En miación 6 anuia das letras, estas presentan a i seguintes dimensións: 1.1:~ cm: l.25,5; 1.3:s; 1.4:5,5; 134,s: 1.~:4,5. OS seus espazos interiiñais son. 1.2:2,2,5; 3.2,5:4.2: 5.2; 8.2.5: 7 iocm.

( PLAN ESPECW- DE PROTECC~N DO BIC CON CATEGOR~ DE SrrlO HIST~RICO DO CONXUNTO 'FONíES TERM~~S DAS BURGAS E O SEU CONTORNO DEUMTADC" Maio 2008 1

A parte destes epígrafes e do caracterlstico exvoto monetal, nas sondaxes realizadas na "Casa dos Fornos", pódemos caracterizar tamén como exvoto o camafeo de pastavítrea (escena de bario). Súa descrioión é a seguinte":

"Trátase dun ónix ou h ice (ágata de dúas mas ) . combinación da caoa inferior azul e cma suoerior bbranca mai h a . cando se . .. . . . , ~ .~ .o zapa913cei CnJeSSe e oecomns 'ncc 2' mmqo .o!zadupoos n,%!,gaoorsc oe erra es porq-e oes!y?s .ma :a'spec. $8, S:ss me?ims son oe 3.5 cm ot algo. 3.1 c r oe ano e rer .n grosor ce O 6 cni

O !erra reoresenr?oo 6 8 e%s-Ahodirs, prepu;?loxe par% o bario Repepres4nrse ~ r n s l<; .re l e m ~ ra c? oe'o recoi ioo r.n moii3 alto, está espida de peníl hacia a esquerda no momento de descaharse; coaman dereita s u x e ~ o pe que o levanfa do solo co xeoniio flexionado. O brazo esquerdo @ase sobre un pequeno piar, no que esM coiocado o manto da diosa. Enfronte outre figura de peníl, parece que está tamén espida, que virte auga sobre un recipente globular de tres pes.

A escena interpréfase dentro da composición derivada de temas helenisticos do cicio de Atodira con erotes preparándose ou saindo do baño.

Con vaiantes, é un tema que se repite non só en camafeos sinon [amén en entalies que curiosamente reallzanse case sempre en pedras de cor azul.

Este eiiei'p 3 esta realza30 ggaran1c .n esquema oe eq.11 br'o e anron*co a i q ~ e S? o se seria-n os. 01;mcnes e os en'a es co cornpoñel ?or~ es& oiwcaoos ccmo s.ee oc.rri en mc :x camifeos. sclo 3s cmaleos oficss escqan a e~q~emarzac on'

Acronoloxía é amplía para éste tipo de pezas, pode ir do século I ó Ill d. C, xa que iogo. a partir do s. IV a producción diminúe e aparece que sólo sobreviven os camafeos oficiais. Cronolaxla que coincide con outras pezas, tamén atopadas neste xacemento, camo son os eplgrafes antes mencionados, a cerámica ou o vidro que nos faia da manifesta atención cos romanos tiñan polo cuidado do corpo.

Esta cronoloxía coincide coas tiradas polas primeiras escavacións arqueolóxicas redizadas nestes solares das Burgas e dirixidas por Seara Carbalio" e nas que "exhumámnse un gran abano de materiais arqueolóxicos: vidro, metais, dgunha tésera, e sobre todo, cerámica tanto común como de impoitaci'ón ou sigiliata Temos que destacar que no reperiorio cerámrco apareceron dous marcas de m e t o : MACi e L W U correspondentes a productores de Graufesenque e Tricio, repectivamente. Entre os numismas exhumados desfaca un Antoniniano de Cialidio Gótico (269 d.C.).

ApNe destas unidades estratlgráficas e constructivas de época romana, tamén apareceron a pegada doutras épocas: medieval, moderna e contemm&eas0. Etapas históricas que veñen daiadas polas diferentes tipcioxias cerámicas e pola gran cantidade de numismas atopadas, asi como. estruoturas constructivas -entre as que destacamos para esta área das Burgas a localizada na ''Casa dos Fornos". perteñecente a Porta Medieval da Burga de Arriba, entre os achádegos máis importantes para dita época'?.

Todo esto, trae as primeiras Mas os estudios de López Cuevillas que afirmaba que os mananciais de augas termais xa tiñan importancia antes da chegada dos romanos, e aií acudlan os indíxenas atraídos poias súas propiedades curativas, e este feito provocaría o nacemento dun casar a súa beira. A arqueoloxía, parciaimente vaiiie dando a razón O deus indlxena xa o vamos coñecendo -REVE ANABARAEGO- , o sincretismo coa ohegada dos romanos adcitou o nome de NINFAS, e empewuse a identificarse unha tipoloxía de edificio relacionado con eses manaciais mineromedicinais, que o fan único na península.

En canto o solar que naceu o carón deste mananciais, as recentes escavacións arqueolóxicas na rúa Cervantes no 11, dirixidas por Áivarez González", documentaron os restos romanos "dunha domus con cronoloxla do século iI d. C ala o século ill. Tratadase duo edfioio, parciaimente, escavado e micuiado por dependencias cuadrangulares adcsadas a un espazo que polas súas dhensións debe ser descuberto ou semidescuberto. Estas dependencias. polos achadegos exhumados, teñen unha funciondidade de caracter doméstico e están asoaados as actividades cun caracter forremente agrioola".

A estes restos debemw engadir a noticia da cloaca, aportada polo propio Cuevillas, tamén na mesma rúa'5 ou os restos exhumadoe nas escavacións arqueolóxicas realizadas primeiramente, no coiexio das Josefinas (ámbito deste Plan Especial) e dinixidas por Orero Grandal': nas que puso o descuberto unha serie de estructuras de época romana, correspondentes a un "depósito e hipocausto que correspondedan a un compiexo remai. seguramente doméstico ou privado, que irafaría de qoroveita4os mananciais de auga quente que aforan no lugar". A cronoloxíaotargada para estas estructuras seria do sécuio I ata mitade do século IV d. C. Nunha segunda fase de

"Descripción realizada pw Dfia. Raquel Casal Garcia (Profesora Titular de Arqueoloxia da Universidade de Santiago de Compastela) a quen agradecemos as indkacións suministradas para o estudo deste camfeo.

l2 SEARA CARBALLO, A.. (1989): '"As Burgas (Ourenss).. . Aiqueolo*iaIInformes t. Campafia 1987. Xunta de Galicia. Santiago de Compostela, pp. 108-111: ldsm. (i991): 'Estudio do material arqueolóxico exhumado nas sscavacións de 'As Burgas" (Ourense)'. Aiqueol~~lalinformes 2. Campafia 1988. Xunta de Galicia. Santiago de Compastela, pp. 327-331. FERNÁNDQ 8 d E Z . C.: SWRA CARBALLO, A. (1989): "Las Burgas y los orígenes de Orense". Revista de Arq~eoiogla, no 94. Madrid.

l3 . ibid., nata 2. Este achddego resulta degran Importancia para o estudio do Ourense medieval.

Posiblemente relacionado có hipotético caidus que pasarla por esta rúa e iría cara o Posio. según pódese ir confirmando polos diferentes achadegos arqueológicos destes últimos anos.

l6 ORERO GRANDAL. L. (1997): "InteNención arqueológica oas inmediacións de '"As surgas": Patio do '"Colexio das Josetinas". Boletin Auriense, T. XXVII. Ourense, pp. 107- 146

oronolóxia observase ademais un desprazamento de dito hábitat hacia o sul.

Estas : imsc esc;.aconc arq.ec óxcas ac Cccxo 02s .3seInas e florlas crc.~0alles p3a p10~maaoe As B-rgas e ~ o c ipc 3s xacement3 lerenos c-e corir.ooa. ridnas fAras T e r e n c ~ l s are-e0 x c i s s 'orna cave 33 eOr i c :errna a;xa00 3s nanmlas mixro-meoc na s o; Casa 33s Fol-OS 0, S PO O colt'alo lesp3-ae 3 -n 1 p3 oc e ~ 3 31ac cn ma S :a Cc e nx Cn :O corra e~30tac j n privada

Para finalizar e dentro deste radio de influencia romana o redor das Burgas non debemos esquecer os achaclos atopados no Museo Arqueolóxico provincial de Ourense, os restos romanos do Centro Cívico e Social, pero sobre todo os exhumados no solar do instituto Otero Pedraio "Pompeo" donde destacan varias estructuras asociados a pisos de opus siginum, pisos de terra: sistemas de canaiizaciones relacionadas con algunhas estructuras cuadrangulares; pozo de perfecta execución romana, reutilizado na edade media, etc.. Todo él0 asociado a un gran número de materiais entre os que destacan as cerámicas (algunha con vidrado), obxetos relacionados coa vestimenta e enderezo persoal, o vidro, e a numismática entre as que se atopan moedas de Domiciano, Adriano, Antonino Pío, Marco Aurelio, pero sobre todo e numericamente as numismas correspondientes os séculos III e IV entre os que destacamos as de Fiiipo i, Claudio II, Diooleciano, Galieno, Constantino, Trajano, etc.. De todas eias destaca o Aureo de Valente (364-78 dC.) por ser unha peza excepcional ávez que numericamente de circulación moi escasa.

A todo esto, debemos engadir a exhumación de algunha necrópolis de inhumación: Garcia Mosquera. Magdalena: ou enterramentos aillados superpostos, en moitos dos casos, a antigas estructuras habitacionais, etc..

O análisis de todas estas escavacións e achádegos arqueolóxicos permite ver unha ocupación continuada dende finais do $culo I d. C. ata o século iV d. C. A presencia destes afloramentos minero-medicinais, principalmente; os cursos fluviais do Miño e Barbaña, o nó de oomunicacións na súa ponte, así como as propicias terras de cultivo e pastizal, farían deste lugar o xermen da vella Auria. Cun aunto central nas Buraas oue a nivel arqueoióxiro, e en verbas de Sóutelo Gonmlez "pode oonvem'rse nun iugar de referencia - . dentm rla a~otieolox~~ oeninsular. ra oue xunto co endave terma1 de Fortuna en Murcia. seria o único xacemenro de auoas iineromedicinais

Sosión Plenüria de data A

ara la vida, para sarisfacer necesidades ía Si hay manantiales que hacen fluír el

agua al descubierto, será muy sencillo disponer de éla; pero si no aflora al exterior, deben buscarse y deben captarse bajo tierra sus manantiales ...

También existen fuentes calientes de las que brotan un agua de excelente sabor y tan agradable al paladar..Estas aguas son naturalmente extraordinarias, por las siguientes circunstancias: cuando el fuego se reaviva en el subsueio por contacto con ei alumbre, el betún o el azufre, con fuerte calor eieva la temperatura de la tierra que está encima: esta despide hacia lo alto un vapor hirviente y si precisamente en este lugar nacen fuentFs.de agua dulce. al quedar afectadas por este vapor se van ca~en tand? !b t i&WA pWG tWW c0riS:zf que poros de la tierra y brotan manteniendo su propio sabor". W)r!?:rio ':kc apr@bo$!se pruvi&tia;m@~fa.

vitruvio, (Dez libros de Arquitectum. Cap.1)

1 PLAN ESPECW- DE PROTECClÓN DO BIC CON CATEGOR~ DE SmO HIST~RICO DO CONXUNTO "FONTES TERMAS DAS BURGAS E O SEU CONTORNO DEUMiTADO. ~ a i o 2008 1