Os santuarios do concello da Pastoriza (Lugo) · 1 JUNG, Carl G. El hombre y sus símbolos....

69

Os santuarios do concello da Pastoriza (Lugo)José Manuel Blanco Prado / Carmen Pernas Bermúdez

I.-INTRODUCCIÓN:AS ROMARÍASE O SEU SIGNIFICADO

O ser humano é un animalritual, cultural e simbólico, de aí aimportancia que chegan a acadarlugares tan concretos coma os san-tuarios e todo o universo simbólico-relixioso que xira arredor deles. Omisterio da morte é o que nos incitaa crer no divino e sobrenatural. Ofamoso psicoanalista Jung afirmaque “el hombre necesita ideas y con-vicciones generales que le den senti-do a la vida y le permitan encontra run lugar en el universo. (...) Lamisión de los símbolos religiosos esdar sentido a la vida del hombre”1.

Dentro das manifestacións reli-xiosas, diferénciase tradicional-mente a “ relixión oficial” da cha-mada “ relixiosidade popular”,onde se inclúen as romarías. Existeunha polémica conceptual en torno áexpresión “relixiosidade popular”,sustituída ás veces por moitos auto-res por “relixiosidade local” oumesmo “vivida”. Pensemos enWilliam A. Christian cando di: “...para algunos estudiosos “popular”ha acabado por connotar el sentidode “rural” por oposición a “urba-no”; “primitivo” por oposición a“civilizado”; “ tradicional” por opo-sición a “moderno”; “proletario”por oposición a “capitalista” (porno decir “mejor”, en contraposicióna “peor”, o viceversa). El tipo dereligión descrito [religiosidad local]

fue rural y urbano, letrado e iletra-do... El termino “popular” no es eladecuado”2.

Esta dualidade está presentedende os primeiros tempos do Cris-tianismo, xa empezando, por exem-plo, pola evanxelización e cristiani-zación de prácticas pagás levada acabo polo bispo San MartiñoDumiense ou mesmo seguindo pola

constante política reformista da Igre-xa católica na Idade moderna, inten-tando erradicar o que considerabanabusos, excesos, desordes e excesivocostumismo do pobo nas súas mani-festacións relixiosas.

Comenta Pegerto Saavedra que“... o prelado mindoniense queixá-base en 1776 dos “gravísimos dañosespirituales y temporales que ocasio-

1 JUNG, Carl G. El hombre y sus símbolos. Barcelona: Paidós, 1995. Páx.. 89.2 WILLIAM CHRISTIAN, A. Jr. Religiosidad local en la España de Felipe II. Madrid: Nerea, 1991. Páx. 215.

Localización xeográfica do Concello da Pastoriza.

70

José Manuel Blanco Prado / Carmen Pernas Bermúdez

na el frecuente abuso de peregrina-ciones y romerías hechas con pretex-to de religión y piedad, a vista deenseñarnos la experiencia que en vezde dar a Díos los debidos cultos yvenerar los santos, fomentan laembriaguez, lascivia, desenvoltura ypendencias, siendo ra ros los que vana estas romerías con fin recto y ver-dadera devoción; pues aunque elconcurso a los santuarios es agrada-ble a Díos, se hace detestable a losojos divinos por el abuso y torcidosfines de los que los frecuentan”3.

A relixiosidade popular vensendo a manifestación externa e con-creta do feito relixioso a través deprácticas individuais e colectivas, cosseus rituais, valores e simboloxíacaracterística, sempre impregnadadun carácter pragmático e utilitaristae que define as características decada pobo. “A relixiosidade popularnon é unha socialización imperfectado Dogma oficial; por máis quexenerada no inicio desde o discursoculto, foi remodelada de tal xeitopolo pobo que hoxe funciona cunhalóxica autónoma aínda cando asituación de dependéncia na que seatopa leva-a a adoptar fórmulas deconvivencia e aparente sumisión. (...)A relixiosidade popular galega a par-tir da Igrexa oficial foi construíndoun “discurso-praxe” alternativo queten como rasgo distintivo o non estarteoréticamente basado na gratuidadeou, por deci-lo en términos teolóxi-cos, na gracia senon no “do ut des”4.Principais Santuarios do concello da Pastoriza

3 SAAVEDRA, Pegerto. A vida cotiá en Galicia de 1550 a 1850. Santiago: Biblioteca de Divulgación da Universidade de Santiago de Compostela, Serie Gali-cia, 1992. Páx. 190.

4 GONDAR PORTASANY, Marcial. “Relixión popular, romarías e mendigos en Galicia. Unha cata antropolóxica”, en VV.AA. O feito relixioso na historia deGalicia. Santiago: Asociación Galega de Historiadores, 1993. Páxs. 140 e 171.

71

Os santuarios do concello da Pastoriza (Lugo)

O fenómeno das peregrina-cións e romarías é un dos quemellor caracteriza as diferentesmanifestacións da relixiosidadepopular, presente en tódalas culturase relixións desde tempos inmemo-riais. Soen ter unha dobre finalidade:a relixiosa (visita penitente en acciónrogativa ou de gracias) e a material(búsqueda de curación).

Mariño Ferro define moi ben aromaría, sempre asociada a unsantuario, como “una práctica reli-giosa consistente en visitar, indivi-dual o colectivamente, algún santua-rio o lugar sagrado para honrar aDíos, ofrecerle acción de gracias,invocar su perdón, obtener de suliberalidad la atención de ciertaspeticiones, etc., bien directamente,bien a través de la intercesión de laVirgen María, de los ángeles o de lossantos”5.

A pesares da diferenciación his-tórica inicial entre romaría e peregri-nación, hoxe teñen un significadosimilar, salvando o carácter máisprofano co que se soen identificar asromarías: de festa e gaiterada, depretexto para reunirse cos familiarese amigos, celebrar grandes merendase bailar e pasalo ben. Non hai queesquecer a dobre connotación dasromarías: a relixioso-devocional e aprofano-festiva, de aí a súa defini-ción como celebración liminal.Toda romaría cumpre unha clara fun-

cionalidade social, que podemosdirixir nunha triple dirección: solida-ridade grupal, identidade comunita-ria e liberación. O tempo no que secelebran non é casual e tamén cum-pre a súa función liminal, pois soencelebrarse en tempos de transición ecambio, nos ciclos solsticiais-equi-nociais.

Lisón Tolosana e Fernández deRota6 falan da liminalidade espacialdas romarías en tanto en canto ossantuarios son concebidos comolugares fronteirizos de especial sig-nificación simbólica, por situarse ólado de ríos, en carballeiras, en luga-res altos e alonxados, en límitesinterparroquiais, etc... onde entranen conflicto o ben e mailo mal. Enmoitas ocasións, os lugares onde seubican os santuarios están relaciona-dos con lendas de aparicións mila-greiras de santos-as, con reliquias ouvestixios de mártires, ou mesmocomo lugares onde antano se cele-braban prácticas pagáns e cultos ánatureza: ós astros, á auga, ás árbo-res, ás pedras, ós montes, etc..., queseguen patentes en moitas prácticasrelixiosas romeiras da actualidade,por un proceso de asimilación destesantigos cultos por parte do cristianis-mo.

A liminalidade espacial estátamén moi patente na diferenciaciónque existe en toda romaría entre o

escenario sacro (o templo) e o esce-nario leigo (o campo da festa).

“O Santuario é un lugar deculto simbolizado por unha ermida,capela, ou igrexa parroquial, ó queacoden devotos pertencentes non sóá comunidade parroquial na que seempraza o santuario senón taméndoutras comunidades”7.

William Christian denomina“territorio de gracia” ó espacio xeo-gráfico sobre o que exerce a súainfluencia un santuario, que pode sermáis grande ou máis pequeno,segundo o particular poder de convo-catoria e fama milagreira do santo encuestión8. Este territorio pódesereducir a un ámbito parroquial,municipal, comarcal ou mesmorexional ou extra-rexional, que é omenos frecuente.

O santuario nace da importan-cia que lle concede unha determina-da comunidade a determinados san-tos-as avogosos para algún mal. Osdevotos acoden por unha dobre fina-lidade:

a) pregar da imaxe sagrada asúa intercesión ante determi-nadas peticións de índolematerial ou espiritual (rogati-vas), e/ou

b) cumprir unha serie de pro-mesas á devandita imaxelogo de concederlles as peti-cións solicitadas (promesas).

5 MARIÑO FERRO, Xosé Ramón. Las romerías/peregrinaciones y sus símbolos. Vigo: Xerais, 1987. Páx. 99.6 LISÓN TOLOSANA, Carmelo. Endemoniados en Galicia hoy. La España mental II. Madrid: Akal universitaria, 1990.

FERNÁNDEZ DE ROTA, José Antonio. Gallegos ante un espejo. Imaginación antropológica en la Historia. A Coruña: Ediciós do Castro, 1987.7 BLANCO PRADO, José Manuel. Exvotos e rituais nos Santuarios lucenses. Lugo: Deputación Provincial de Lugo, 1996. Páx. 13.8 WILLIAM CHRISTIAN, A. Jr. “De los santos a María: panorama de las devociones a santuarios españoles desde el principio de la Edad Media hasta nuestros

días”, en LISÓN TOLOSANA, Carmelo. Temas de Antropología española. Madrid: Akal, 1976.

72


A p romesa ven sendo a unidadebásica de relación entre o ser huma-no e a imaxe sagrada que intercedepor Deus: sexa a Virxe, Xesucristoou calquera Santo, de cara a resolu-ción de determinados problemas.

Tendo en conta todo o anteriorpódese deducir que o santuario tenun triple sentido:

1. Espacial: a importancia dolugar no que se ubica.

2. Temporal: o tempo de cele-bración das romarías é signi-ficativo.

3. Sociolóxico: de cohesióngrupal dunha determinadacomunidade, dun “nosou-tros” fronte a “outros”.

As rogativas polas que undevoto acode a un santuario soen sermúltiples, por mor de todo tipo deenfermidades humanas, de animais(sobre todo, cochos e vacas), enfer-midades de prantas e colleitas, pro-blemas de sequías e inundacións,naufraxios e tormentas mariñas, pro-blemas na facenda familiar, paro,drogas, etc... Evidentemente, as dife-rentes rogativas poden facerse parasolicitar axuda individual ou parasolicitar axuda de familiares ou ami-gos, no caso de que éstes –pola razónque sexa- se vexan impedidos enacudir á romaría.

Para o cumprimento destasrogativas, fanse ofrendas de todotipo, que poden definirse comodones que se entregan ós santos-as acambio dun favor, ou en agradece-

mento de habelo cumprido, podendodiferenciar entre a ofrenda condi-cionada, a ofrenda propiciatoria ea ofrenda de acción de graciassegundo a súa diferente modalidadede realización, que pasaremos máisadiante a explicar. A ofrenda podeser en metálico (esmolas), en especie(cada vez menos frecuente), en cera(velas, cirios e exvotos, que son figu-riñas que representan diferentes par-tes do corpo humano ou animal) e através dunha ou varias misas.

Os exvotos soen ter unha gran-de importancia, porque a súa maiorou menor cantidade nun santuarioindica o alto ou baixo poder curativodun determinado santo ou Virxe, poisnormalmente déixanse como mostrade agradecemento a un beneficiorecibido. Segundo Mariño Ferro9, oexvoto cumpre unha triple funciona-lidade: unha función indicativa, dedemostración plástica da súplica;unha función como recordatorio domilagre, e unha función de recom-pensa ó santo-a pola súa axuda.

Teñen unha grande antigüidade–mesmo xa se teñen documentado ensantuarios ibéricos anteriores á con-quista romana-, e poden ser de doustipos:

1) obxectos de orixe profana:muletas, ataúdes, mortallas,etc..., que se converten enobxectos-testimonio, quedemostran o que puido haberacontecido, e non aconteceu.Por exemplo: unha persoa apiques de perder a vida.

2) obxectos figurativos, querepresentan a imaxe da per-soa, animal ou cousa querecibiu a axuda: fotos,cadros, maquetas, cera, pan,metal, etc...

O apartado dos rituais que osdevotos realizan de forma individualou colectiva nun santuario o día daromaría é moi amplo, podendo defi-nirse como actos performativosdunha gran eficacia simbólica, queos propios actores ou ritualizadoresfan dun modo repetido e inconscien-te, guiados pola tradición e poladevoción, convencidos da súa efica-cia para buscar a purificación, acuración e a prevención de todo tipode males10.

Son dunha grande variedade emaniféstanse de forma similar oudiferencial nos distintos santuarios,podendo distinguir básicamenteentre os rituais de participaciónindividual (vir andando ata o santua-rio, circunvalación ó santuario, poñe-lo santo, contacto activo coa imaxe,con elementos da natureza próximosó santuario (árbores, fontes, terra...)ou contacto con algúns elementos ouobxectos que hai no interior ou perí-metro do centro da romaxe) e osrituais de participación colectiva(misas, novenas, procesións, bendi-ción do gando), entre outros rituaiscomo as confesións e comuñóns.Liñas máis abaixo pasaremos a ana-lizar pormenorizadamente todosestes rituais que se manifestan nosdiferentes santuarios da Pastoriza.

9 MARIÑO FERRO, Xosé Ramón. Ob. cit. 1987.10 LISÓN TOLOSANA, Carmelo. Ob. cit. 1990.

73


As rogativas, as ofrendas e mai-las promesas constitúen os elemen-tos básicos e definitorios do grandeuniverso simbólico-creencial queconforman as romarías, das que sepoden facer estudios sincrónicospero tamén diacrónicos, pois estasmanifestacións da relixiosidadepopular son cambiantes ó longo dotempo, indo algunhas en detrimentoe outras en auxe, debido á influenciado cambio social xerado por múlti-ples factores:

- o avance dos medios de loco-moción e a conseguinte maiormobilidade xeográfica;

- o acelerado proceso de urba-nización e conseguinteaumento do anonimato social;

- a influencia decisiva dosmedios de comunicación, queforon introducindo toda unhaserie de comportamentos ecosmovisións socio-relixio-sas;

- o desenvolvemento tecnolóxi-co, especialmente no campoda medicina e da veterinaria,fixo diminuír considerable-mente o número de peticiónsrelacionadas con doenzashumanas e animais;

- o aumento do nivel culturalnas comunidades rurais taménpropiciou diversos cambiosnas diversas manifestaciónsrelixiosas;

- a maior circulación de diñeironos medios rurais fixo que aofrenda en especie xa nonsexa tan relevante como anta-no;

- a influencia dalgúns cregosque erradican certos rituais eofrendas por consideralasprácticas máxico-supersticio-sas;

- etc...Un dos cambios máis sustanciais dasromarías nas últimas décadas recaeno seu maior protagonismo lúdico-festivo-gastronómico máis que nopropiamente relixioso, o que tam-pouco quere dicir que se perderarotundamente a fe relixiosa. Isto per-cíbese moi ben na xente xove queacode hoxe ás romarías, que non vaicon esa fe cega e fervorosa coa queantano ían os nosos avós, porque asmotivacións e os intereses van cam-biando e a realidade socioculturaltamén é outra ben diferente.

Finalmente, poderíamos rema-tar este capítulo introductorio cunhasverbas moi axeitadas de GonzálezReboredo de cara a definición globalde romaría:

“ Fronte a unha pregonada reli-xiosidade baseada na relación ínti-ma con Deus, o universo das nosasromarías amosa sen rubor un feitoque ningún ser humano, teólogo ounon, crente ou incrédulo, debe pasarpor alto: a comunicación co trans-cendente está necesitada de actos,obxectos, actitudes e negociaciónsconcretas para se plasmar nunha

mensaxe públicamente recoñecible eprivadamente gratificante. O contra-rio é pecharse nunha escuálida espi-ritualidade centrada nun Deus que,por intanxible ós sentidos, resultadistante para os crentes vulgares etamén para os non vulgares.

(...) Tanto os teólogos coma opobo emiten unha mesma teoríaexpresada de maneira diferente: osprimeiros dende a fría dogmática e osegundo dende os xestos, os rituais eas escenificacións necesarias parafacer tanxible o intanxible”11.

E xa como colofón simplemen-te dicir que toda esta significaciónprofano-relixiosa e escenificaciónritual imos ter a oportunidade deanalizala e participar nela nas nume-rosas romarías que teñen lugar portodo o territorio galego, especial-mente entre os meses de maio e outu-bro, pois como ben sabemos todosGalicia é unha terra ben prolíficaen número de santuarios, e sobretodo de advocación mariana. Deseguido analizaremos varios casosconcretos de santuarios localizadosno concello chairego de A Pastoriza,que como municipio tampouco sequeda no posto máis pequeno encanto a número de santuarios.

II. O CONCELLODA PASTORIZA12

O concello da Pastoriza está ubicadono noreste da comarca lucense daTerra Chá, caracterizada pola súaplanitude topográfica, condicionante

11 GONZÁLEZ REBOREDO, Xosé Manuel. Guía de festas populares de Galicia. Vigo: Galaxia, 1997. Páx. 136.12 VV.AA. G ran atlas de Lugo. “El Progreso”-Consellería de Política Territorial, Obras Públicas e Vivenda de Xunta de Galicia, 2001.

VV.AA. Galicia pueblo a pueblo. A Coruña: “La Voz de Galicia”, 1993.

74


da maior parte dos seus rasgossocioeconómicos. A Pastoriza é unmunicipio caracterizado por ser unhazona de transición entre a chaira e aalta montaña lucense, de clima oceá-nico con matices continentais, cunhaaltitude media de 510 metros, surca-da por numerosos ríos (principal-mente o Miño, o Madalena, oRigueira, o das Quintas, o Miñotelo eo Pequeno), e cuberta por numerosospastizais para a gandería intensiva daque básicamente vive este concello,de carácter eminentemente rural.

Ocupa unha superficie de 175Km2, cunha poboación de 4.143habitantes, segundo datos municipaisde 1999, repartida en 199 barrios e19 parroquias: A Aguarda, Álvare,Baltar, Bretoña, Cadavedo, Crecente,Fomiñá, Gueimonde, Lagoa, Lobo-so, Pastoriza, Pousada, Reigosa, ARegueira, Saldanxe, San Cosme dePiñeiro, San Martiño de Corvelle,Úbeda e Vián13.

A capital municipal enclavadana parroquia de Pastoriza dista 42Km. da capital provincial (Lugo) e23 da capital do Partido Xudicial eda Diócese (Mondoñedo).

Ó norte linda cos concellos deAbadín e Mondoñedo, ó sur con Pole Castro de Rei, ó leste con Meira eRiotorto e ó oeste con Abadín e Cos-peito.

Leva fama por albergar o nace-mento oficial do río Miño en Fomiñá,onde se acumulan as primeiras augasdeste río que na realidade nace noPedregal de Irimia en plena Serra de

Meira. O grupo escultórico e árearecreativa situada nesta lagoa deFomiñá así como a Igrexa parroquialde Bretoña, sede monacal e capital daantiga Diócese de Britonia, berce daactual Diócese Mondoñedo-Ferrol,son dous dos elementos máis salien-tables para visitar neste municipio,entre outros lugares de interese turís-tico que non imos mencionar aquí pornon ser a finalidade deste artigo.

De entre as numerosas citasfestivas que se celebran neste conce-llo, destacan as festas patronais deSantiago en Reigosa a finais dexullo, as de Santa María en Bretoñaa finais de agosto, as de San Salva-dor en Pastoriza o primeiro domingode setembro, o festival celta do Lug-nasad en Bretoña o primeiro venresde agosto, a rapa das bestas noCampo de Oso o último domingo dexuño, e as romarías que se celebrannos diversos santuarios que a conti-nuación pasaremos a analizar: a doSan Xián en Baltar, o San Cosme naCastiñeira (Bretoña), o San Adrianode Fitoiro (Bretoña), o San AntónAbade de Miñotelo en Aguarda, oSan Cidre en Saldanxe e a SantísimaTrinidade en Vián.

III. SITUACIÓNDOS SANTUARIOSDA PASTORIZA

Tódolos santuarios da Pastorizapertencen a diócese de Mondoñedo –O Ferrol, e ó arciprestado de Breto-ña, agás o santuario do S. Xián de

Baltar, que forma parte do arcipres-tado de Azúmara.

A situación do lugar e parroquiadestes recintos sagrados é a seguinte:

3.1. O SANTUARIO DOS. XIÁN (S. JULIÁN).

Está situado nun lugar coñecidocomo S. Julián, pertencente á parro-quia do S. Pedro Fiz de Baltar. Distauns sete km. da capital municipal,que é A Pastoriza14.

3.2. O SANTUARIODO S. COSME.

Localízase no lugar da Casti-ñeira, parroquia de Sta. María deBretoña. Está a uns dous km. emedio da capital municipal.

3.3. O SANTUARIODO S. ADRIANO.

Está emprazado na aldea deFitoiro, parroquia de Sta. María deBretoña, a uns dous km. da capitalmunicipal

3.4. O SANTUARIODO S. ANTÓN ABADE.

Está emprazado no lugar deMiñotelo, parroquia de Aguarda, auns dous km. da capital municipal.

3.5. O SANTUARIODO S. CIDRE (S. ISIDRO).

Está situado no lugar de Tellán,parroquia de S. Miguel de Saldanxe.Unha estrada local comunica o recin-

13 Denominacións das parroquias segundo o Nomenclátor oficial da Xunta de Galicia correspondente á provincia de Lugo, aprobado por Decreto do 7 de xanei-ro do 2000.

14 “S. Pedro Fiz de Baltar”, Gran Enciclopedia Gallega, Tomo III, 1974, páx. 52.

75


to sagrado coa capital do municipio,distante un km.

3.6. O SANTUARIODA TRINIDADE.

Está situado no lugar da Pena,parroquia de Sta. María de Vián.Dista tres km. e medio da capital domunicipio

IV. CARACTERIZACIÓNHISTÓRICO – ARTÍSTICADOS SANTUARIOS

Imos reseñar a continuaciónunhas liñas da historia e da arte dossantuarios que permitan contextuali-zar a romaría que neles ten lugar.

4.1. O SANTUARIODO SAN XIÁN(S.JULIÁN) (BALTAR)

Trátase dunha pequena edifica-ción de planta rectangular, cos murosde cachotería de pizarra e a cubertaco mesmo material a dúas augas.Nos últimos anos sufriu varias res-tauracións que lle restaron o seuvalor arquitectónico.

No seu interior conta cun reta-blo popular con dúas tallas de SanXiao, unha que data do século XVIIe outra do XVIII, outro Santo bas-tante deteriorado que semella outroSan Xiao, do século XVI, unhapequena talla da Virxe da Inmacula-da, un Santo freire e unha pequena

talla do San Xiao, deimpoñer, do séculoXVII. Outro dos benscon valor que hai noseu interior é unhacampaniña de broncedo século XVI conrelevos e inscricióngótica16.

Preto da capelahai unha fonte á quese lle atribúen pode-res milagreiros nacura de enfermidadesrelacionadas coa pel,ollos, osos, etc...,como veremos máisadiante.

4.2. O SANTUARIODO SAN COSME(A CASTIÑEIRA,BRETOÑA)

Das numerosas capelas que haina parroquia de Bretoña, é esta a queconta con maior antigüedade, poisfoi fundada entre finais do séculoXV e principios do XVI. Sen embar-go, a primeira referencia documentalque se conserva dela é do ano 1749no Libro parroquial de Fábrica deBretoña dos anos 1743 a 1887, candonunha visita do Bispo de Mondoñe-do ordea demolela debido ó estadode deterioro no que a tiñan os seusresponsables17. Finalmente reedifi-couse polo ano 1750, pois na visita

deste ano mándase concluír as obras.En sucesivas visitas (1758, 1760,1818) volve a facerse referencia aesta capela ordeando a súa repara-ción ós responsables dela baixopenas e sancións diversas. Xa nasúltimas décadas sufriu varias repara-cións, pois déixase notar no exteriordas paredes, onde se entrelazan osmuros anteriores, e na porta da entra-da, onde hai pedras que deberon per-tencer a outras paredes anteriormen-te existentes18. Finalmente, no ano1999 volveu a ser reparada por mor

15 “Miñotelo”, G. E. Gallega, Tomo XXI, 1974, páx. 90.16 RIELO CARBALLO, Nicanor. “Capilla de San Xulián do Monte. Baltar-Pastoriza”. Inventario artístico de Lugo y su provincia. Madrid: Ministerio de Edu-

cación y Ciencia, 1975. Tomo I. Páxs. 168-169.17 Debemos aclarar que os Bispos de cada Diocese ou, no seu caso, o Cabildo ou os seus delegados, tiñan a obriga de visitar as Igrexas e capelas do seu territo-

rio, co fin de eliminar abusos e fomentar a vida cristián, coidando do estado dos diferentes recintos sagrados e da administración das rendas temporais.18 GARCÍA Y GARCÍA, Antonio. “Las ermitas de Bretoña”, en Estudios Mindonienses, nº 8, ano 1992. Páxs. 575-578.

Unha devota ofrece unha candea pequena. (Vián)

76


do moi mal estado no que se atopabana súa totalidade e, en especial, asmadeiras da cuberta. Foi Pedro Frai-xedes Cañellas, “Pedro o escritor”como o coñecen os seus veciños,quen se encargou de recaudar oscorrespondentes fondos, recollendodonativos veciñais en casas da Casti-ñeira e outros lugares próximos, con-tando ademais coa colaboración doConcello de A Pastoriza. Nas obrasde restauración colocouse o mosaicodo chan, acondicionáronse e pintá-ronse as paredes deixando descuber-to o arco triunfal e restaurouse e pin-touse a madeira da cuberta19. O pavi-mento foi construído por Tito ValiñaMéndez e o interior foi pintado porÁngel Pena Pedreira20.

Trátase dun edificio que constade nave rectangular, capela maior deplanta cadrada e máis estreita que a

nave, e sancristía na cabeceira damesma anchura que o presbiterio.Os muros son de cachotería de piza-rra e a cuberta é do mesmo materiale a dúas vertentes. O arco triunfal émoi apuntado e leva imposta rudi-mentaria.

No interior conta cun retablopopular de pilastras en estrías diago-nais que data do século XVIII, conesculturas do San Cosme do séculoXX, Santo Domingo, Santiago pere-grino e un San Cosme de impoñer doséculo XVIII21. Ademais hai nelavarias sepulturas.

É curioso cómo aínda moitaxente coñece a esta capela como a deSantiago ou o campo da festa como“O Campo de Santiago”, debido aque antano o seu titular era Santiagoe non San Cosme. A segunda advo-cación prevaleceu sobre a primeira

polo auxe que chegou a adquirir aromaría do San Cosme22.

4.3. O SANTUARIODO SAN ADRIANO(FITOIRO, BRETOÑA)

A súa construcción data do ano191723, aínda que xa existe referenciadocumental desta capela no ano1749 no Libro de Fábrica de Bretoñados anos 1743 a 1887. En visita pas-toral deste ano ordéase ó seu dono D.Manuel de Puga facer varias repara-cións na capela, sendo multado en1750 por non cumprir con elo. No1758 o Bispo manda acometer variasreparacións con urxencia, e na visitade 1781 deuse a norma de provela desacra, frontal, cruceiro e ara. No ano1791 ordéase demolela polo seudeplorable estado e no 1801 mánda-se reedificala por atoparse totalmen-te arruinada. Na visita de 1819 ordé-ase a súa total restauración e mailarecuperación dos seus ornamentos,dos que carecía. En 1912 os veciñosde Afoz e Fitoiro da parroquia deBretoña solicitan licencia ó Bispo deMondoñedo para cambiar de lugar acapela, reedificándoa e trasladándoaó sitio coñecido como campo deAbelleira, medianeiro entre estesdous barrios. O Bispo concédelles acorrespondente autorización para

19 Datos extraídos dun artigo do corresponsal José Luis Ramudo, publicado en “El Progreso”, 1-outubro-1999.20 Datos aportados por un informante da Castiñeira (Bretoña).21 RIELO CARBALLO, Nicanor. “Capilla de Castiñeira. Bretoña-Pastoriza”. Inventario artístico de Lugo y su provincia. Madrid: Ministerio de Educación yCiencia, 1975. Tomo I. Páx. 272.22 GARCÍA Y GARCÍA, Antonio. Historia de Bretoña. Lugo: Deputación Provincial de Lugo, 2000. Páxs. 63-64.23 RIELO CARBALLO, Nicanor. “Capilla do Fitoiro. Bretoña-Pastoriza”. Inventario artístico de Lugo y su provincia. Madrid: Ministerio de Educación y Cien-cia, 1975. Tomo I. Páx. 272.24 GARCÍA Y GARCÍA, Antonio. Historia de Bretoña. Lugo: Deputación Provincial de Lugo, 2000. Páxs. 72-78.

“Las ermitas de Bretoña”, en Estudios Mindonienses, nº 8, ano 1992. Páxs. 584-588.

Un ramista alumea candea ofrecida por un devoto. (S. Cosme da Castiñeira)

77


trasladala e bendicila no ano191324. En lembranza dolugar orixinario desta capelano coto de Afoz érgueseactualmente unha cruz depedra baixo cobertizo25.

O lugar de ubicaciónorixinal desta capela (Afoz)era no século XVIII un cotopertencente á xurisdicciónde Reigosa e Bretoña26.

Antano os seus titula-res eran Santo Estevo e SanLorenzo que se trocaronpolo San Adriano debido áprevalencia do seu cultosobre os outros dous Santos.

Consta de planta rec-tangular cun pórtico deentrada, cos muros de pedrade cachotería e a cuberta depizarra a dúas augas. Naparte superior do lado derei-to do pórtico hai unha placade mármore27 na que se leunha inscrición que fai referencia ásúa construcción, que di:

“Esta Capilla con todos susenseresfueron costeados los gastos deellapor cuenta de D. DomingoMourelle,D. Jesús Mourelle y D. RicardoGordascon la ayuda de los vecinos delbarrio

de Fitoiro y Afoz que portearonlos materialesbajo la administración de D.José Iglesias.Año 1917”.

No seu interior alberga tallasmodernas de Santo Estevo, SanAdriano e da Virxe do Carme.

Esta capela foi reparada a finaisda década dos oitenta, acometéndosevarios arranxos nas paredes, pavi-mento, ventás e interior. Jorge Pena,

axudado polos seus veciños,deu cemento ás canles doslaterais da capela debido ódeterioro das paredes cons-truídas con pedra e barro,Eduardo Iglesias de Afozconstruíu por devoción asventás e Gonzalo de Sesellerestaurou o altar e a Virxe doCarme28.

4.4. O SANTUARIODO SAN ANTÓN ABADE(AGUARDA)

Capela de planta rec-tangular orientada a poñentecon pórtico á entrada. Tantoa porta do pórtico como a daentrada da capela son dearco de medio punto: o arcoexterior está tapiado actual-mente por aditamento dunhaporta rectangular e o inte-rior leva a porta enmarcadadentro de rexas de madeira.

No interior conta cun pequenoretablo decorado con sartas de froi-tas, con frontal no que se pintou unescudo cuartelado cunha cruz grega,gola, chave e o último cuartel borro-so, con esculturas de San Franciscode Asís, San Antón de Padua, Virxeda Concepción, San Fernán Rei, unbrazo de reliquias e un crucifixo depé, todo datado no século XVIII29.

No lugar onde se ubica estacapela (Miñotelo) houbo antano cár-

25 Esta cruz coñécese polo “Cristo de Afoz”. É de gran fermosura, coa imaxe de Cristo e da Virxe no anverso da cruz, erguida sobre unha base superior graníticae inferior de cachotería. Semella grande antigüidade. Faise curiosa a súa cubrición cunha pequena capeliña cos muros de rudimentaria cachotería de granito epizarra e cuberta de lousa a dúas augas.

26 AMOR MEILÁN, Manuel. Geografía General del Reino de Galicia. Dirixida por F. Carreras i Candi. A Coruña: Ediciones Gallegas, 1980. Tomo IX. Páx. 539.27 Esta placa de mármore foi construída en Mondoñedo por J. García.28 Datos aportados por un informante de Fitoiro (Bretoña).

Parte exterior do santuario do S. Adriano. (Fitoiro)

78


cere xurisdiccional, pois no séculoXVIII era un coto pertencente áxurisdicción de Reigosa e Bretoña30.

Hai uns tres anos construíuseunha nova capela a carón da antiga,seguindo a mesma estructura arqui-tectónica que a vella e trasladandotódalas imaxes que había na capelaantiga. Nos gastos de construccióninterviron a Diócese Mondoñedo-Ferrol e o Concello de A Pastoriza.

4.5. O SANTUARIODO SAN CIDRE(S. ISIDRO) (SALDANXE)

Trátase dun edificio orientadoa poñente que consta de planta rec-tangular e de pórtico á entrada. Osseus muros están feitos de mampos-tería e a cuberta con lousa a dúasaguas. Ten unha ventá polo ladoesquerdo e presenta no seu interior opavimento de laxas.

Cóntanse no seu interior unhatalla do San Sidro do século XIX,outra talla do San Sidro, SantaMaría, San Xoán Evanxelista, SanBartolo e unha talla de María Raíñado século XVII.

Moi preto desta capela atópasea fonte milagreira do Santo, unaspecto moi recorrente en numerosossantuarios31.

4.6. O SANTUARIODA TRINIDADE (VIÁN)

Se nos casos anteriores nos ato-pamos con que os santuarios eranpequenas capelas, agora estamos nuncaso no que o recinto romeiro secorresponde coa Igrexa Parroquial.

A Igrexa foi reedificada no ano1850. Consta de nave rectangular,cruceiro con dous brazos, capelamaior e sancristía na cabeceira. Estáconstruída con muros de pedra cale-ados e con cuberta de lousa a dife-rentes augas nos distintos tramos. Nointerior presenta arcos torais demedio punto.

Conta cun retablo maior e douslaterais. O maior, de estípites, datado segundo tercio do século XVIII,con esculturas da Nosa Señora dasAngustias, un Apóstolo, Nosa Seño-ra, San Pedro, e no ático un relevo deépoca da Santísima Trinidade. Oretablo dereito é de estilo neoclásico,de finais do século XVIII, con tallasda Santísima Trinidade, San Xosé eun Neno Xesús do século XIX. Oretablo esquerdo é de estilo salomó-nico de tipo colonial, que data de1733 segundo inscrición, cunhaescultura de Santa Lucía do séculoXVIII. Ámbolos dous retablos late-rais proceden da capela da V.O.T. deMondoñedo.

No seu interior tamén albergaun cáliz de prata liso e un crucifixopequeno de madeira, do séculoXVIII32.

V. DIAS DA FESTIVIDADEE PROCEDENCIAXEOGRÁFICADOS DEVOTOS.

A festividade do S. Xián (S.Julián) celébrase catorce semanasdespois do martes de Antroido, coin-cidindo sempre en martes. Acodendevotos non só de diferentes parro-quias da Pastoriza, senón tamén dou-tros concellos como Castro de Rei,Cospeito, Meira, Mondoñedo, Pol,Riotorto etc.

O S. Adriano conmemórase oterceiro domingo de xuño. Acodenromeiros preferentemente de distin-tas parroquias do concello da Pasto-riza, aínda que tamén segue vindo ungrupo importante de devotos deOrrea (Riotorto).

Os días 27 e 28 de setembrocelébrase a festividade do S. Cosme.Veñen devotos da Pastoriza e doutrosconcellos limítrofes: Castro de Rei,Cospeito, Meira, Riotorto etc.

O S. Antón Abade conmemóra-se o sábado inmediato á festividadelitúrxica do santo. Acoden devotosda parroquia de Aguarda e doutras

29 SANTOS SAN CRISTÓBAL, Sebastián. “Capilla de Miñotelo. Aguarda-Pastoriza”. Inventario artístico de Lugo y su provincia. Madrid: Ministerio de Edu-cación y Ciencia, 1975. Tomo I. Páx. 35.

30 AMOR MEILÁN, Manuel. Ob. cit. 1980. Páx. 539.31 RIELO CARBALLO, Nicanor. “Capilla de San Isidro. Saldanxe-Pastoriza”. Inventario artístico de Lugo y su provincia. Madrid: Ministerio de Cultura, 1983.

Tomo V. Páx. 464.32 RIELO CARBALLO, Nicanor. “Iglesia parroquial. Vián-Pastoriza”. Inventario artístico de Lugo y su provincia. Madrid: Ministerio de Cultura, 1983. Tomo

VI. Páxs. 223-224.

79


parroquias limítrofes, pertencentesós concellos da Pastoriza e Riotorto.

O 15 de maio ten lugar a festi-vidade do S. Cidre (S. Isidro). Casetódolos devotos pertencen á parro-quia da Pastoriza, aínda que haialgúns do concellos de Riotorto. Oprimeiro sábado do mes de agostoconmemórase na igrexa parroquialde Saldanxe as festividades do S.Cidre e o S. Miguel.

A festividade da Trinidadecelébrase o segundo domingo dexuño. Acoden devotos non só dasparroquias da Pastoriza, senóntamén dos concellos de Abadín, Cas-tro de Rei, Cospeito, Lugo, Meira, APontenova etc.

Polo tanto mentres que os san-tuarios do S. Xián (S. Julián) e daTrinidade teñen unha influencia, quetraspasa os límites parroquiais emunicipais, os demais exercen o seuinfluxo preferentemente a nivelparroquial e municipal.

VI. LENDASSOBRE OS SANTUARIOS.

A nivel popular hai a seguintelenda que tenta explicar o empraza-mento actual do santuario do S. Xián(S. Julián). “Hai moitos anos algúnsveciños de Baltar encontra ron aimaxe do santo a carón da fonte e

levárona para a igrexa parroquial,lugar onde se atopaba. Logo seguiuaparecendo varias veces no mesmolugar, e os veciños volvíana a traerpara a igrexa, ata que decidironconstruírlle unha capela no lugar deaparición”33. Este tipo de lendastiñan como finalidade crear a sacra-lización histórica dunha imaxe e dunlugar, utilizándose nalgúns casoscomo barreira na memoria popularpara esquecer o culto pagán que selevou a cabo na súa orixe naquellugar. Tanto o mito coma a lendateñen- segundo González Reboredo-“un carácter utilitario y trascenden-te, transmitiendo conceptos funda-mentales de la cosmovisión delgrupo social en el que se generan ydifunden”34

VII. ROGATIVASDOS DEVOTOS.

En xeral os devotos ofrécensepor si mesmos ou para acadar algun-ha intercesión para outras persoas,que non poden vir ó santuario poralgunha doenza. Entre as rogaciónsmáis específicas sinalo as seguintes:

1º. Os devotos acoden ós san-tuarios do S. Xián (Baltar), S. Adria-no (Fitoiro-Bretoña) e a Trinidade(Pena-Vián) por diferentes doenzashumanas. “O santuario do S. Juliánveñen persoas por enfermedades da

vista, verrugas, llagas; tamén poloreuma e a cabeza”35. De tódolos xei-tos hai tamén algúns devotos, queveñen por enfermidades de animais36.“Antes viñan con vacas e andabanarredor da capela. Hai uns cuarentaanos, que deixaron de vir. Hoxe venmáis xente por enfermedades huma-nas pero eu sego vindo por doenzasde animais”39. “Os meus veñen ofre-cidos por cousas ligadas coa labran-za, gando...” 37.

2º. Ós santuarios do S. Cosme(Castiñeira-Bretoña), S. AntónAbade (Miñotelo-A Guarda) e S.Cidre (Tellán-Saldanxe) os devotosveñen por doenzas de animais:cochos, eguas e vacas. “En temposhabía a procesión das vacas atrás daprocesión. Había quen viña coasvacas e dábanlle dúas, tres ou máisvoltas arredor da capilla. Algúnsviñan e facíano antes; outros espera-ban a que saíse a procesión e facían-lle logo o mesmo recorrido”38.Tamén nalgún santuario como o doS. Cosme acoden algúns devotos pordoenzas humanas. “Ben taménalgunha persoa que se ofrece poralgunha enfermedad, pois parecemeque tamén ten habido algún brazo decera e pernas de persoas polo queteño oído, pero a ofrenda máis ben epor animais”39.

33 Emérito Darriba Castro. Informante de Prevesos (Castro de Rei).34 GONZÁLEZ REBOREDO, J.M. Lendas galegas de tradición oral, Vigo:Ed. Galaxia, 1983, páx. 8.35 Informante de Anllo (Baltar) (A Pastoriza).36 Informante de Prevesos (Castro de Rei) en relación ó santuario do S. Xiao.37 Informante da Pena ( Vián) (A Pastoriza) con respecto ó santuario da Trinidade.38 Informante da Castiñeira (Bretoña) sobre o santuario do S. Cosme.39 Informante de Bretoña.

80


VIII. AS PROMESASOFRECIDASNOS SANTUARIOS.

A unidade básica de relaciónentre o devoto e a imaxe sagrada pararesolver unha serie de problemas é apromesa. Esta consiste normalmentenun contacto directo e sagrado deforza moral entre a persoa e Deus pormedio de Cristo ou dunha serie demediadores como son as diferentesadvocacións da Virxe e os santos.“ Para chegar con máis seguridade aese Deus, non sempre persoal, ogalego bota man dos santos e daVirxe...” 40. A promesa a divindadereproduce dun xeito claro o sistemasocial vixente no que alguén fai algoa cambio dunha posterior axudacando chegue o momento axeitado.“El intercambio de dones entre unapersona y un ser sagrado es algo uni-versal y fuertemente vinculante”41.Nestes santuarios podemos distin-guir tres modelos de relación entre osdevotos e as imaxes de devoción.

1º. A promesa xeralmente écondicional, é dicir, a imaxe de devo-ción concede a petición ó devoto elogo este leva a cabo a promesa; trá-tase dun cumprimento “a posteriori”.Este tipo de promesa recibe os

nomes de “Ofrenda condicionada”42

e “ Petición Condicional”43.

2º. Algúns devotos veñen pre-gar a mediación da imaxe de devo-ción ante un problema determinado,executando unha serie de rituais eofrendas. Neste caso os diferentesrituais e ofrendas, que os devotoscumpren, teñen lugar antes de quelles sexa concedida a petición. Estetipo de promesa recibe os nomes de“Ofrenda propiciatoria”44 e “Devo-ción Peticionaria”45.

3º. Finalmente hai devotos, queacoden tódolos anos por algunharogativa concedida pola imaxe dedevoción noutrora. A este tipo depromesa dáselle tamén o nome de“Ofrenda de acción de gracias”46.

As promesas máis frecuentes,que se realizan nestes recintos sagra-dos, son as seguintes:

A. A realización dos diferentesrituais, vinculados ós santuarios,que segundo o grao de participa-ción dos devotos teñen un caráctercolectivo ou individual.

A rnold Rose sinala que osrituais distínguense polos seguinteselementos:

1. Posúen unha regularidade eperiodicidade ó estar relacio-nados con certas festas.

2. Teñen sentido para certonúmero de persoas.

3. Soen presentarse dun xeitodramático.

4. Producen “consensus” desentimientos mediante unhaexperiencia participativa47.

1. OS RITUAIS COLECTIVOS.

1.1. A CELEBRACIÓNDE MISAS.

Nos santuarios do S. Cosme edo S. Xián (S.Julián) son oficiadasvarias misas durante a mañá por cre-gos de freguesías contiguas. A unha emedia ten lugar a misa solemne con-celebrada por varios cregos. No san-tuario da Trinidade (Vián) celébransedúas misas: ó mediodía e as dúas datarde, esta última concelebrada poloscregos de Aldulfe, Bretoña e un doseminario diocesano de Mondoñedo.Nos demais santuarios o crego daparroquia, na que está situado orecinto sagrado, oficia só unha misaentre a unha e as dúas da tarde. Amisa resulta ser un momento demáxima tensión devocional. Tentan

40 MOREIRAS SANTISO, Xosé. “A relixiosidade popular no sector rural”, Rev. Encrucillada, nº 9, Vigo, 1978, páx. 64.41 MARIÑO FERRO, Xosé Ramón. Las Romerías/Peregrinaciones y sus símbolos, Vigo: Ed. Xerais de Galicia, 1987, páx. 272.42 GONDAR PORTASANY, Marcial. “Racionalidad campesina y Relativismo cultural”, Antropología y Racionalidad, Santiago, 1980, páx..60.

GONDAR PORTASANY, Marcial. Critica da razón galega.Entre o nós-mesmos e nós-outros. Vigo: A Nosa Terra, 1993, páx. 153.43 WILLIAM CRISTHIAN, A. Jr. Religiosidad popular. Estudios antropológico en un valle español. Madrid: Tecnos, 1978, páx. 134.44 GONDAR PORTASANY, Marcial. Ob. cit. 1980, páx. 60.

GONDAR PORTASANY, Marcial. Ob. cit. 1993, páx. 154.45 WILLIAM CRISTHIAN, A. Jr. Ob. cit. 1978, páx. 134.46 GONDAR PORTASANY, Marcial. Ob. cit, 1980, páx. 60.

GONDAR PORTASANY, Marcial. Ob. cit, 1993, páx. 154.47 “Rituais”, Antropológica, Instituto de Antropología de Barcelona, nº 6, 1977, páx. 99.

81


seguila o maior número dedevotos a pesar dos inconve-nientes que poida ocasionar oencontrar un lugar axeitado48.

1.2. O RITUAL DA PRO-CESIÓN.

Ó rematar a misa solem-ne lévase a cabo a procesión,que percorre o perímetro dosantuario.

Nalgúns recintos sagra-dos de Quiroga49, Pantón50,Sober ... a procesión lévase acabo antes da celebración damisa solemne. Na procesióninteveñen os seguintes ele-mentos:

A. O pendón e a cruzparroquial, levadospor fregueses daparroquia.

B. As diferentes imaxesde devoción, conducidas enandas por devotos da parro-quia e persoas ofrecidasdámbolos dous sexos, per-tencentes a outros lugares.No santuario do S. AntónAbade non se celebra proce-sión desde hai uns anos, xaque rompéronse as andas delevar os santos; antes saíanas imaxes do S. AntónAbade, a Nosa Señora e o S.Francisco. No santuario doS. Adriano saen as imaxes do

S. Adriano, S. Estevo e aVirxe do Carme. No do S.Cosme, as de Santiago, S.Cosme e Sta. Rosa. No do S.Cidre (S. Isidro), as da Virxeda Cabeza e S. Cidre. No daTrinidade, as da Inmaculada,Trinidade, Virxe da O e S.Xosé; por baixo dalgunhasimaxes van devotos ofreci-dos normalmente de pe,aínda que hai poucos anosían tamén de xeonllos.“Incluso nalgúns casos vai

xente de rodillas debaixo daimagen da Santísima Trini-dad. Non sei este ano quevai ocurrir, pero o ano pasa-do, si que houbo unhasseñoras, que deron a voltadebaixo da imagen da Santí-sima Trinidad”51. Finalmen-te no do S. Xián (S. Julián)saen dúas imaxes do santo.

C. Os cregos concele-brantes da misasolemne, agás ossantuarios nos quedita misa é oficiadasó polo párroco.

D. Os devotos coloca-dos sen distinciónde idade e sexo.

Tódalas imaxes, quesaen na procesión, santifi-can o espacio que percorren,proporcionando unha ener-

xía positiva a tódolos seres, tanto per-soas como animais, que se encontranen dito espacio. “Dando una vueltaalrededor del santuario, la imagensanta o la reliquia sacralizan no sóloa las personas y a los animales, sinotambién a todo el entorno geográfi-co”52. Segundo a disposición da pro-cesión ÁLVAREZ GASTÓN distin-gue unha serie de características: “Setrata de manifestaciones más multitu-dinarias no sólo por los participantesactivos, sino también por los numero-sos espectadores. Dentro de la comu-

48 GONZÁLEZ REBOREDO, Xosé M. Guía de Festas Populares de Galicia. Vigo: Ed. Galaxia, 1997, páx. 132.49 Blanco Prado, José Manuel e Rodríguez Sánchez, Manuel. “La devoción popular en el Santuario de la Ermida (Quiroga)”, en Lucus, Boletín Informativo da

Deputación de Lugo, nº 42, 1994, páxs. 35-37.50 Blanco Prado, José Manuel. Exvotos e Rituais nos Santuarios Lucenses, Lugo: Deputación Provincial de Lugo, 1996, páx. 134.51 Informante da Pena (Vián).52 MARIÑO FERRO, Xosé Ramón. Ob. cit. 1987, páx. 175.

Algúns devotos aínda van na procesión baixo as andasdalgunhas imaxes. (Vián)

82


nidad local es algo que llega vital-mente a los feligreses. Los elementosfundamentales de toda procesiónson: las imágenes, la forma de lle-varlas, el pueblo que participa y elque mira, el espíritu de la celebra-ción –cantos, rezos, silencio...” 53.

2. OS RITUAIS DEPARTICIPACIÓN INDIVIDUAL

2.1. O RITUAL DE VIRANDANDO ÓS SANTUARIOS.

Hai anos moitos devotos acudí-an ós santuarios andando desde o seulugar de orixe, ben dun xeito normalou descalzos e de xeonllos, comosacrificio previo antes de entrar encontacto co sagrado. Na actualidade,aínda que a maioría fan a viaxe encoches particulares, segue habendoalguna pervivencia deste ritual. Asípódese apreciar como hai devotos,que veñen camiñando desde distintasentidades de poboación das parro-quias, nas que se localizan os santua-rios, e doutras pertencentes ó muni-cipio da Pastoriza.

2.2. OS RITUAISDE CONTACTO.

O desexo de todo devoto éentrar en contacto coas imaxes edemais elementos e obxectos vincu-lados ó santuario, xa que o sagradoproxecta a súa cualidade, sacraliza.Entre os rituais de contacto máishabituais sinalamos os seguintes:

2.2.1. O RITUALDE POÑE-LO SANTO.

Este ritual consiste en que ocrego, encargado do santuario, ou

unha persoa ligada ómesmo, realizan,cunha imaxe pequenado Santo-a, unha cruzpor riba da cabezados devotos, quenesbican dita imaxe edeixan unha esmolanunha bandexa ouboeta, situada ó carondo poñente, mentreseste recita unha xacu-latoria. Nos santua-rios deste municipioempréganse asseguintes oracións:

1. No santuario do S.Adriano pón o santoo fregués PlácidoLugilde Pena, que

recita a seguin-te pregaria:“Cristo vive, Cristo reina,S. Adrián che dé a sanidad,e che quite a enfermedad,polo poder que Dios ten,e a Virxen María. Amén”.

2. No santuario do S. Antón Abade opárroco é o encargado de realizar esteritual empregando a seguinte oración:

“S. Antonio bendito,che quite a enfermedad,e che dé a sanidade,polo poder que Dios ten,e a Virxen María. Amén.”

3. No santuario do S. Cosme un fre-gués da parroquia, ligado á organiza-ción da festa, leva a cabo o ritual,usando a seguinte xaculatoria:

“Cristo vive, Cristo reina,S. Cosme che dea a sanidad,

e che quite a enfermedad,polo poder que Dios ten,e a Virxen María. Amén”.

Ata finais da década dos seten-ta puxeron o santo José María Fer-nández e José Méndez.Logo púsooLuís Poupariño. Desde hai variosanos pono algún dos encargados derealizar a festa.

Ó carón da capela do S. Cosmehai un monolito de pedra granítica,dedicado a Luís Poupariño, quefinou ós trinta e catro anos dun acci-dente de tráfico. Nel amósanse asseguintes inscricións: “A Luís Pou-pariño amigo e compañeiro semprebo e xeneroso do S. Cosme de 1991”.“As boas obras non morren”.

53 ÁLVAREZ GASTÓN, Rosendo. La religión del pueblo. Defensa de sus valores. Madrid: B.A.C, 1976, páxs. 91-92.

Ritual de poñe-lo santo. (S. Cosme da Castiñeira)

83


4. No santuario do S. Xián (S. Julián)o párroco impón as imaxes pequenasdo Santo e da Virxe da Cabeza. Asoracións que se empregan e utiliza-ron noutros intres son as que indica-mos a continuación:

“Cristo vive, Cristo reina, yCristo te libre de todo mal.Amén”.

“Cristo vive, Cristo reina, S.Xulián te libre de todo mal.Amén”. “Cristo vive, Cristoreina, S. Julián por medio delte libre de todo mal. Amén.”

“Cristo vive, Cristo reina, LaVirgen de la Cabeza te librede todo mal. Amén”

5. No santuario da Trinidade tanto opárroco como un fregués levan acabo este ritual. Cando o ritual o rea-liza o crego emprega a xaculatorialatina:

“Saname domine et sanaborsalvum me fat et salvus ero”.

Pola contra cando o fai o fre-gués utiliza a seguinte oración:

“Sta. Trinidad che quite aenfermedad,e che dé a sanidad,

polo poder que Dios ten,e a Virxen María. Amén”.

6. No santuario do S. Cidre (S. Isi-dro) levou a cabo este ritual durantebastantes anos Manolo Tella, queusaba a seguinte oración:

“S. Isidro bendito,che quite a enfermedad,e che dé a sanidad,polo poder que Dios ten,e a Virxen María. Amén”.

Nestas fórmulas sagradas, queacabamos de mencionar, podemosapreciar como os santos actúan comomediadores diante dun ser absoluto etranscendente. “...Para chegar conmáis seguridade a ese Deus, nonsempre persoas, o galego bota mandos santos e da Virxen...” 54.

Este ritual emprégase en moi-tos santuarios galegos. “En moitossantuarios milagreiros hai o costu-me de “ponle-o santo”. Van a que llotoquen os enfermos para sandar, eos sanos para que nos lles dea senfermedá. Pa ra esto hai unhaimaxe pequena do santo; o devotoponse de xeonllos, e o sacristán, asmáis das veces, colle a imaxe e dallaa beixar, e logo trázalle coela unhacruz nas cosas, decindo unha ora-ción...” 55. Tamén se utiliza noutrospertencentes a outras rexións enacionalidades. “En el santuario deS. Martín (Azcoitia- Guipúzcoa)durante la misa se da a besar la reli-quia del santo titutar”56. Finalmentesegue empregándose noutrasnacións, nas que segue habendo unforte contido relixioso de base cris-tián. “En muchos santuarios breto-nes los romeros besan las reliquiasexpuestas delante del coro”57. “Los

romeros portugueses, al terminar lamisa, se agolpan para besar las imá-genes del santo”58.

2.2.2. O RITUAL DEDA CIRCUNVALACIÓN.

En chegando ó santuario, osdevotos entran en contacto co sagra-do. Isto motiva que dean unha oumáis voltas ó redor do mesmo de pé,descalzos e de xeonllos cunha finali-dade purificadora. Nas súas manslevan unha imaxe pequena do Santo-a, Virxe...e figuras de cera, querepresentan ó gando vacún e porcino,así como ó corpo humano, total e

54 MOREIRAS SANTISO, Xosé. Ob. cit, páx. 64.55 RISCO, Vicente. “ Etnografía: Cultura Espiritual”, en Historia de Galicia dirixida por Ramón Otero Pedrayo, Tomo 1, 1979, páxs. 380-381.56 MARIÑO FERRO, Xosé Ramón. Ob. cit, 1987, páx. 171.57 MARIÑO FERRO, Xosé Ramón. Ob. cit, 1987, páx. 170.58 MARIÑO FERRO, Xosé Ramón. Ob. cit, 1987, páx. 170.

Ritual de circunvalación.(Stma. Trinidade de Vián)

84


parcialmente. Este ritual seguevixente nos santuarios do S. Cosme,Trinidade , S. Xián e o S. Cidre.“Antes da procesión as persoas ofre-cidas ían de xeonllos arredor dacapela, ahora son poucas as perso-as, que dan voltas e van de pe”59. Haianos algúns gandeiros adoitabantraer o gando vacún ós santuarios doS. Cosme, S. Cidre e o S. Xián cunhafinalidade profiláctica e curativa.Daban unha ou máis voltas ó redordo recinto sagrado ou acompañabaná procesión na parte posterior.“Había quen viña coas vacas edabanlle dúas ou máis voltas arre-dor da capilla. Algúns viñan e facía-no antes; outros esperaban a quesaíse a procesión, e facíanlle logo omesmo recorrido”60. Na actualidadeaínda algunha persoa segue traendopor devoción o gando vacún a algúnsantuario61.

2.2.3. O RITUALDO CONTACTOACTIVOCOA IMAXEESTÁTICA.

Algúns devotosaínda seguen tocandocos seus panos as imá-xes de devoción, que-dando sacralizados.

Logo pásanos polas partes doentesdos seus corpos cunha finalidadecurativa. Este ritual séguese utilizan-do no santuario da Trinidade (APena) (Vián).

2.2.4. O RITUALDO COITELO DO S. ADRIÁN.

É unha variante do ritual ante-rior. Bastantes devotos, que acoden ósantuario do S. Adriano (Fitoiro)(Bretoña), pídenlle aPlácido Lugilde Pena,fregués encargado de“poñe-lo santo”, quelles dea uns coitelos demadeira, previamentebendicidos polo párro-co, para pasalos polosbultos e outras doen-zas, facendo cruces.Algúns solicítanlleademais que toque aimaxe do S. Adrianocos coitelos, para logo

eles pasalos polas súas partes doen-tes. Hai anos “os coitelos do S.Adriano” facíaos José Lugilde Moi-rón e Germán Lugilde Pena. Naactualidade, Plácido Lugilde Penaencárgase desta tarefa, para a queutiliza madeira de loureiro, que foibendicido o Domingo de Ramos.

Este ritual tamén se empreganoutros dous santuarios chairegos:

1º. No santuario do S. Adriano eS. Xián (S.Julián) de Carballido(Pacios) (Begonte), onde antano oscoitelos eran construidos por Mano-lo Rodríguez Ferreiro, veciño deCarballido62.

2º. No santuario do S. Adrianode Goiriz (Vilalba). Aquí bastantesdevotos pídenlles a Xosé AntonioBlanco Teixeiro e a Xosé María ReiRego, persoas vinculadas coa admi-

59 Informante de Prevesos (Castro de Rei).60 Informante da Castiñeira (Bretoña). Información sobre o Santuario do S. Cosme.61 É o caso de Concha de Campos de Saldanxe, que aínda no ano 2000, trouxo o gando vacún a capela do S. Isidro (Tellán)(Saldanxe).62 Blanco Prado, José Manuel. La Religiosidad Popular en el Municipio de Begonte. Lugo: Deputación Provincial, 1992, páx. 87.63 BLANCO PRADO, José Manuel. Exvotos e Rituas nos Santuarios Lucenses. Lugo: Deputación Provincial, 1996, páx. 37.

BLANCO PRADO, José Manuel. “ A recuperación da romaxe do S. Adrián de Goiriz (Vilalba-Lugo)”, en Boletín do Museo Provincial de Lugo, Tomo IX,1999/2000, páx. 35.PERNAS BERMÚDEZ, Carmen. “ Un día no San Adriano”, en Asociación Cultural Festas do S. Ramón e Sta. María de Vilalba, 2001, páx. 53.

A carón da fonte do S. Xiao os devotos aínda levan a caboo ritual de lavar as doenzas dos seus corpos cuns panos,

que logo deixan colgados por riba dunhas silveiras.

Unha devota pasa o seu pano pola imaxe sagrada. (Vián)

85


tos poden deste xeitocortar simbólicamenteas súas doenzas.

2.2.5. O RITUAL DAFONTE.

Ó carón do san-tuario do S. Xián (Bal-tar) hai unha fonte, queleva o nome do santo.Nela un importantenúmero de devotosrealizan os seguintesritos:

1º. RITO CURATIVO DE DIVER-SAS DOENZAS HUMANAS.

Este rito consta de dúas partes:

1.1. Os devotos, que acoden áfonte, lavan cuns panosaquelas partes doentes dosseus corpos. As doenzasestán relacionadas preferen-

temente coa pel, ollos,osos... “A auga é boa paralavar a cara, xa que tengomanchas na cara, porqueme da alerxia o sol”64. Elagua mata por excelenciaporque disuelve, suprimetoda forma, borra el pasado,pero también regenera, por-que la disolución va seguidade un nuevo nacimiento65.“El contacto con el aguaimplica siempre una rege-neración no sólo porque ladisolución va seguida de unnuevo nacimiento, sino tam-bién porque la inmersiónfertiliza y multiplica elpotencial de vida”66.

1.2. Os panos déixanse colga-dos por riba das silvas e nas

64 Informante de Saldanxe (A Pastoriza).65 FIDALGO SANTAMARIÑA, J.Antonio. Antropología de una parroquia rural. Ourense: Cuadernos do Laboratorio Ourensán de Antropoloxía Social, Serie

Galicia Campesina 1, 1988, páx. 202.66 ELIADE, Mircea. Lo Sagrado y lo profano. Barcelona: Ed. Labor, 1967, páx. 112.

O sancristán amosa a formade levar a caboo ritual do “coitelo do S. Adriano”. (Fitoiro)

Algúns coitelos do S. Adriano, colocados por riba do altar.

Unha devota co coitelo do S. Adrianonas súas mans.

nistración do santuario, que toquen aimaxe do S. Adriano cuns coitelos demadeira. Despois estes dánllos outravez ós devotos, que os pasan poraquelas partes doentes dos seus cor-pos, facendo cruces63.

O coitelo, no seu contacto coaimaxe, queda sacralizado e os devo-

Unha devota pasa o seu pano polos olloscunha finalidade curativa.(Stma. Trinidade de Vián)

86


67 Informante da Ponte de Outeiro (Castro de Rei).68 ELIADE, Mircea. Tratado de Historia de las Religiones. Madrid: Instituto de Estudios Políticos, 1954, páx. 195.69 RIELO CARBALLO, Nicanor. “Capilla de San Isidro. Saldanxe-Pastoriza”. Inventario artístico de Lugo y su provincia. Madrid: Ministerio de Cultura, 1983.

Tomo V. Páx. 464.70 BOUZA BREY, Fermín. Etnografía y Folklore de Galicia. Vigo: Ed. Xerais de Galicia, 1982, p. 228.71 DE FRUTOS GARCÍA, Pedro. Leyendas Gallegas (III). Madrid: Ed. Tres. Catorce. Diecisiete, 1981, páx. 23.72 CEBRIÁN FRANCO, Juan José. Santuarios de Galicia. Diócese de Santiago de Compostela. Santiago: Arzobispado de Santiago, 1982, páx. 14.

ramas das árbores, habendoa crenza de que axiña queos panos vaian podrecendoas enfermidades das perso-as, que realizaron o rito,irán desaparecendo.

2º. Hai devotos que levan a auga enbotellas para as súas casas, empre-gándoa nas doenzas das persoas eanimais. “Eu levoa porque dicenque é moi boa para bendecir ós ani-mais, que é como auga bendita, ebótase nas cortes ou por riba dolombo dos animais...”67. A auga óestar sacralizada posibilita resultadospositivos na curación e prevenciónde enfermidades. “En si mismos, lafuente o el río revelan incesantemen-te su peculiar fuerza sagrada...”68.Tamén por riba da capela do S. Cidrehai unha fonte, ligada ó santuario.Sen embargo na actualidade os devo-tos xa non realizan ningún ritual acarón da mesma. “ Por encima de lacapilla de San Isidro existe la fuentemilagrosa del Santo”69.

O culto primitivo ás fontes foiincorporado ó credo cristián nomomento da entrada do cristianismoen Galicia. Isto foi posible construín-do capelas no seu contorno, comomedida para tentar erradicar damemoria dos seus habitantes calque-ra pervivencia pagá. Polo tanto anova relixión adaptouse na medidado posible ós cultos ancestrais –criti-

cados polo arzebispo de Braga S.Martiño Dumiense70- coa finalidadede gañar adeptos para a súa causa,polo cal cristianizou tódalas pedras,fontes, manantiais etc. “Ciertosrituales llevados a cabo en torno auna serie de piedras, fuentes, bos-ques, etc, fueron aprovechados por elcristianismo siempre que posiblesrendimientos los justificasen. Así,tenemos que siempre que una granmayoría tuviera arraigada tal cos-tumbre, los sacerdotes modificabanaquella para adaptarla a su religión.De esta forma, se aseguraban la per-manencia del culto y la no desvia-ción en masa”71. Por outra banda oachegamento á auga e ás fontescomo hierofanía non é unha novida-de xa que está presente en tódalasculturas arcaicas e mesmo antigas. O

mesmo cristianismo recolleunacomo elemento primario do sacra-mento de iniciación á fe: o Bautis-mo72.

2.2.6. O RITUAL DA PARTEPOSTERIOR DO ALTAR.

Na parte posterior do altar dosantuario do S. Xián (S. Julián) haiunha superficie oca por onde pasanaínda algúns devotos encollidos coafinalidade de curar as doenzas reu-máticas. Segúndo testemuñas haique dar nove voltas ó altar para curarestas doenzas. O número nove émúltiplo de tres, ámbolos dousimpares, e tanto un coma outro estánrelacionados en cantidade de rituaismáxico-relixiosos de prevencióncontra o mal.

Unha devota pasa baixo a parte posterior do altar coa finalidade de curar doenzas reumáticas.(S. Xiao de Baltar)

87


“El número 9, clave del emba-razo fecundo de mujeres, vacas ybestas, es el que preside mayorita-riamente el número de veces queciertos rituales deben ser repetidos:dando nueve vueltas; rezando, cor-tando o echando al fuego nueveveces; repitiendo nueve días..” 73.“Nove ondas han de se recibir naLanzada, nove litros de auga usánsepara curar a sarna; auga de novefontes para curar o bocio...” 74.

B. OUTRAS PROMESASESPECÍFICAS.

1. AS MISAS.

A misa é unha das promesasbásicas, que levan a cabo os devotosnos santuarios ós que acoden. Estaofrenda é anotada nun libro polopárroco ou por un fregués da parro-quia, na que está situado o recintosagrado. No santuario do S. Xián(Baltar) os devotos ofrecen aproxi-madamente unhas 60 misas durantetodo o ano; o seu custo é de 1000ptas75. Todas as misas ofíciaas opárroco de Baltar na capela do S.Xián, onde dúas veces ó mes, coinci-dindo coa véspera da feira de Meira,celebra algunha misa; nesta datatamén oficia misas na capela doS.Bieito. No santuario do S. Adriano(Fitoiro) o párroco ven celebrarmisas dúas veces ó mes, coincidindo

en martes. Non da oficiado as que lleofrecen. “Ven os martes, cada quin-ce días, aínda que non haxa ningunamisa ofrecida, que sempre hai, xaque non da feito as que lle ofre-cen”76. Nos demais santuarios, espe-cialmente nos do S. Cosme e a Trini-dade, a misa segue sendo unha ofren-da característica para os devotos, queacoden a pregar á imaxe de devocióna súa intercesión en relación a unhaserie de problemas.

2. OFRENDA ENMETÁLICO.

Na actualidade é a máis usualen tódolos santuarios do municipio.Lévase a cabo dos seguintes xeitos:

2.1. Os devotos, logo de poñe-lo santo, deixan unha esmola nunhabandexa ou boeta, que se encontra ócarón do poñente. “Está o señor queven poñer o santo case toda a tarde,e ven moita xente pola tarde e denoite. Onte mismo (sábado) fixemossete mil ptas...” 77.

2.2. Un sancristán ou fregués daparroquia vai recollendo nunha ban-dexa ou petitorio a esmola dos devo-tos, que asisten á misa. “O día dafesta sacase unha bandexa e hai moi-tos donantes. O ano pasado –1998 –sacáronse cento dez mil ptas a horada misa solemne...” 78.

2.3. Algúns devotos depositanno trascurso do ano unha esmola nunpetitorio do santuario, que ten unhaabertura ó exterior. Isto sucede nascapelas do S. Antón Abade (Miñote-lo) e o S. Adriano (Fitoiro). No ano1999 había trinta mil ptas. de ofren-da no petitorio do S. Adriano. Nor-malmente os devotos, que introducendiñeiro neste petitorio como no do S.Antón Abade, non son deses lugares,senón persoas de paso, que paranpara deixar unha esmola.

3. OS EXVOTOS DE CERA.

3.1. AS FIGURAS DE CERA.

Estes exvotos son obxectosartesanais, que simbolizan a unaserie de animais: cochos, eguas,vacas, así como ó corpo humano ealgunas das súas partes: brazos,mans, pernas, pés... Estas figuraseran levadas ós santuarios polosdevotos en testemuña do seu agrade-cemento pola influencia benéficaque o Santo-a, Virxe...exerceu nacura de diferentes doenzas humanase animais. “Hai un tipo especial deofrenda, os exvotos, que serven comosinal e lembranza do beneficio reci-bido”79. “Estes exvotos foron e sonmoi abundantes en case todos oscentros de romaría e permanecenexpostos no altar como mostra das

73 FERNÁNDEZ DE ROTA, José Antonio. Antropología de un viejo paisaje gallego. Madrid: Siglo XXI, 1984, páx. 247.74 TABOADA CHIVITE, Xesús. Etnografía Galega. Cultura Espiritual. Vigo: Ed. Galaxia, 1972, páx. 126.75 No ano 1999.76 Manolo García Iglesias. Informante de Fitoiro (Bretoña).77 Manolo García Iglesias. Informante de Fitoiro. Santuario do S. Adrián.78 Manolo García Iglesias. Informante de Fitoiro. Santuario do S. Adrián.79 MARIÑO FERRO, Xosé Ramón. Antropoloxía de Galicia. Vigo: Ed. Xerais, 2000, páx. 494.

88


peticións feitas e como manifesta-ción pública do poderío e capacida-de de convocatoria do santo”80.

No retablo central do santuariodo S. Xián (S.Julián) aínda encontra-mos varias figuras de cera: dúascabezas humanas, ofrecidas á Virxeda Cabeza, e outras partes do corpohumano. No santuario do S. Cosmehai devotos, que seguen traendo figu-ras de cera en recoñecemento ósfavores recibidos do Santo. “No ano2001, aínda algúns devotos traían

vacas de cera e dabanunha volta arredor dacapela...” 81. De tódo-los xeitos este tipo deexvotos é moi deman-dado polos devotos,que acoden ó santua-rio. “Este ano (1999)queremos reponerfiguras de cera deanimales porque axente e os romeiros aspiden; é unha devo-ción que eles teñen eque a xente pideamoito...” 82. No Museode Pontevedra haiunha serie de terraco-tas procedentes dosantuario itálico deCalvi, situado na

Campania. Neste san-tuario dedicáronse moi-tos exvotos ós deuses

itálicos durante varios séculos. Desta-can as cabezas de homes e mulleres,algúns animais: cochos, vacas. Amaioría destas terracotas, feitas conmolde, estiveron policromadas,sendo interesante comprobar a súasemellanza cos exvotos de cera queaínda se ofrecen en bastantes santua-rios83.

3.2. AS CANDEAS E VELÓNS.

Na actualidade a ofrenda de“velóns ou cirios pequenos”, que

teñen un prezo de duascentas ptas.84,é a máis habitual. Adoitan estar ace-sos ó carón da imaxe de devoción.

4. A OFRENDA EN ESPECIE.

Antano os devotos traían deofrenda a maioría das imaxes dedevoción, que presidían os santua-rios deste municipio, diferentes pro-ductos en especie: cereais, queixos, edistintas partes do cocho, comocacholas, lacóns, linguas, unllas etc.Esta ofrenda era poxada por un san-cristán ou fregués da parroquia, naque se encontraba o santuario. Estepoñía un prezo de saída ó productoque se ía a poxar, a partir do cal asdistintas persoas, que participabanna poxa, ofrecían diferentes cantida-des polo mesmo, ata que ningúenofrecía máis, obtendo o producto apersoa que fixera a derradeira oferta.Este proceso realizábase cos demaisproductos, sacados a poxa, a cal cele-brábase normalmente ó rematar osoficios relixiosos da mañá. Na actua-lidade algúns devotos seguen traendoofrenda en especie ó santuario do S.Cosme, que é subastada ó domingoseguinte, festividade do S. Cosmepequeno. “O domingo seguinte celé-brase o “S. Cosme pequeño”, no queaínda se celebra unha pequena puxadalgúns productos como mel. Anteshabia carne de cocho e outros pro-ductos”85. No santuario do S. Antón

Algúns devotos ofrecen ó santo exvotos de cera, que representan ocorpo humano e algunhas das súas partes. (S. Xiao de Baltar)

80 GONZÁLEZ REBOREDO, Xosé M. Ob. cit, 1997, páxs. 133-134.81 Gerardo García Lindín. Informante da Castiñeira (Bretoña).82 Gerardo García Lindín. Informante da Castiñeira (Bretoña).83 BLANCO PRADO, José Manuel. Ob. cit, 1996, páxs. 47- 48.84 Anos 1999-2000.85 Gil Agras Hermida, párroco de Bretoña.

89


Abade houbo ofrenda enespecie ata hai una seis ousete anos. A principios dadécada dos noventa aínda serecadaba entre quince e vintemil ptas. A maioría da ofren-da levábaa unha persoa deMondoñedo, chamado “OCabanela”, que tiña unhacasa de comida. Despois deconstruirse a nova capela,que segue conservando opetitorio interior cunha aber-tura ó exterior, xa non se vol-veu a celebrar “a poxa”, queo fregués Anxo FernándezCastrillón realizou durantevarios anos. Bastantes devo-tos acodían á poxa, mostran-do un gran interese por obteralgún producto, que tiverarelación coa imaxe de devo-ción do santuario. “En muchosde los santuarios estas ofrendasen especie se venden en subastapública...; los devotos muestran graninterés en comprarlas porque su con-

tacto con los santos las ha converti-do en reliquias”86. Este tipo de ofren-da segue usándose nalgúns santua-

rios galegos, noutros do esta-do español. Tamén nalgúnseuropeos. “En Portugal lasofrendas son simple acumu-lación de productos corrien-tes de producción local...Todos estos productos sonvendidos en subasta al finaldel día. En Bretaña todas lasofrendas en especie se subas-tan el día de la peregrinacióno después de la misa domini-cal...” 87.

Finalmente, desde anosa perspectiva, convén pre-cisar que os continuos cam-bios e transformacións, quese vaian producindo nos anosvindeiros con respecto óssantuarios, esencialmenteseguirán máis vinculados ósniveis da relixiosidade popu-lar que ós da oficial.

NOTA.- Os mapas foron realizados polo

delineante José Cancio Fernández.

86 MARIÑO FERRO, Xosé Ramón. Ob. cit, 1987, páx. 277.87 MARIÑO FERRO, Xosé Ramón. Ob. cit, 1987,páx. 278.

O sancristán alumea as candelas, que os devotos ofrecen ó santo.(S. Adriano de Fitoiro)

BIBLIOGRAFÍA.

- ÁLVAREZ GASTÓN, Rosendo. La religión del

pueblo. Defensa de sus valores. Madrid:B.A.C., 1976.

- AMOR MEILÁN, Manuel. Geografía General del

Reino de Galicia. Dirixida por F. Carrerasi Candi. A Coruña: Ediciones Gallegas.T. IX.

- BLANCO PRADO, José Manuel eRODRÍGUEZ SÁNCHEZ, Manuel. “ Ladevoción popular en el Santuario de la

Ermida (Quiroga)”, en Lucus, BoletínInformativo da Deputación de Lugo, nº42, 1994.

- BLANCO PRADO, José Manuel. “ A recupe-ración da romaxe do S. Adrián de Goi-riz(Vilalba-Lugo)”, en Boletín do Museo

Provincial de Lugo. T. IX, 1999/2000.

- BLANCO PRADO, José Manuel. Exvotos e

rituais nos Santuarios lucenses. Lugo: Depu-tación Provincial, 1996.

- BLANCO PRADO, José Manuel. La Religiosi-

dad popular en el municipio de Begonte. Lugo:Deputación Provincial, 1992.

- BOUZA BREY, Fermín. Etnografía y Folklore de

Galicia. Vigo: Ed. Xerais de Galicia, 1982.

- CEBRIÁN FRANCO, Juan José. Santuarios de

Galicia. Diócese de Santiago de Compostela.Santiago: Arzobispado de Santiago, 1982.

90


- DE FRUTOS GARCÍA, Pedro. Leyendas Galle-

gas (III). Madrid: Ed. Tres. Catorce. Die-cisiete, 1981.

- ELIADE, Mircea. Lo Sagrado y lo profano. Bar-celona: Ed. Labor, 1967.

- ELIADE, Mircea. Tratado de Historia de las Reli-

giones. Madrid: Instituto de Estudios Polí-ticos, 1954.

- FERNÁNDEZ DE ROTA, José Antonio. Antro-

pología de un viejo paisaje gallego. Madrid:Siglo XXI, 1984.

- FERNÁNDEZ DE ROTA, José Antonio. Galle-

gos ante un espejo. Imaginación antropológica

en la Historia. A Coruña: Ed. do Castro,1987.

- FIDALGO SANTAMARIÑA, J. Antonio. Antro-

pología de una parroquia rural. Ourense:Cuadernos do Laboratorio Ourensán deAntropoloxía Social. Serie Galicia Cam-pesina 1, 1988.

- GARCÍA Y GARCÍA, Antonio. “Las ermitas deBretoña”, en Estudios Mindonienses, nº 8,1992.

- GARCIA Y GARCÍA, Antonio. Historia de Bre-

toña. Lugo: Deputación Provincial, 2000.

- GONDAR PORTASANY, Marcial. “ Racionali-dad campesina y Relativismo cultural”, enAntropología y Racionalidad, Santiago,1980.

- GONDAR PORTASANY, Marcial. “Relixiónpopular, romarías e mendigos en Galicia.Unha cata antropolóxica”, en O feito reli-

xioso na historia de Galicia. Santiago: Aso-ciación Galega de Historiadores, 1993.

- GONDAR PORTASANY, Marcial. Critica da

razón galega. Entre o nós-mesmos e nós-

outros. Vigo: A Nosa Terra, 1993.

- GONZÁLEZ REBOREDO, J.M. Lendas galegas

de tradición oral. Vigo: Galaxia, 1983.

- GONZÁLEZ REBOREDO, Xosé M. Guía de

Festas Populares de Galicia. Vigo: Galaxia,1997.

- GONZÁLEZ REBOREDO, Xosé Manuel. Guía

de festas populares de Galicia. Vigo:Galaxia,1997.

- JUNG, Carl G. El hombre y sus símbolos. Barce-lona: Piados, 1995.

- LISÓN TOLOSANA, Carmelo. Endemoniados

en Galicia hoy. La España mental II.Madrid: Akal universitaria, 1990.

- MARIÑO FERRO, Xosé Ramón. Antropoloxía

de Galicia. Vigo: Ed. Xerais, 2000.

- MARIÑO FERRO, Xosé Ramón. Las romerí-

as/peregrinaciones y sus símbolos. Vigo:Xerais, 1987.

- MOREIRAS SANTISO, Xosé. “A relixiosidadepopular no sector rural”, en Rev. Encruci-

llada, nº 9, Vigo, 1978.

- PERNAS BERMÚDEZ, Carmen. “Un día noSan Adriano”, en Asociación Cultural Festas

do S. Ramón e Sta. María de Vilalba, 2001.

- RIELO CARBALLO, Nicanor. “Capilla de Cas-tiñeira. Bretoña-Pastoriza”, en Inventario

artístico de Lugo y su provincia. Madrid:Ministerio de Educación y Ciencia. T. I,1975.

- RIELO CARBALLO, Nicanor. “Capilla de SanIsidro. Saldanxe-Pastoriza”, en Inventario

artístico de Lugo y su provincia. Madrid:Ministerio de Cultura. T. V, 1983.

- RIELO CARBALLO, Nicanor. “Capilla de SanXulián do Monte. Baltar-Pastoriza”, enInventario artístico de Lugo y su provincia.

Madrid: Ministerio de Educación y Cien-cia. T. I, 1975.

- RIELO CARBALLO, Nicanor. “Capilla doFitoiro. Bretoña-Pastoriza”, en Inventario

artístico de Lugo y su provincia. Madrid:Ministerio de Educación y Ciencia. T. I,1975.

- RIELO CARBALLO, Nicanor. “Iglesia parro-quial. Vián-Pastoriza”, en Inventario artísti-

co de Lugo y su provincia. Madrid: Ministe-rio de Cultura. T. VI, 1983.

- RISCO, Vicente. “Etnografía. Cultura Espiri-tual”, en Historia de Galicia dirixida porRamón Otero Pedrayo. T. I, 1979.

- SAAVEDRA, Pegerto. A vida cotiá en Galicia de

1550 a 1850. Santiago: Biblioteca deDivulgación da Universidade de Santiagode Compostela, Serie Galicia, 1992.

- SANTOS SAN CRISTÓBAL, Sebastián. “Capilla de Miñotelo. Aguarda-Pastoriza”,en Inventario artístico de Lugo y su provincia.Madrid: Ministerio de Educación y Cien-cia. T. I, 1975.

- TABOADA CHIVITE, Xesús. Etnografía. Cultu-

ra Espiritual. Vigo: Ed. Galaxia, 1972.

- WILLIAM CRISTHIAN, A. Jr. “De los Santosa María: panorama de las devociones asantuarios españoles desde el principio dela Edad Media hasta nuestros días”, enTemas de Antropología española, Madrid:Akal, 1976.

- WILLIAM CRISTHIAN, A. Jr. Religiosidad local

en la España de Felipe II. Mad rid:Nerea,1991.

- WILLIAM CRISTHIAN. A. Jr. Religiosidad

popular. Estudio antropológico en un valle

español. Madrid: Tecnos, 1978.

Os santuarios do concello da Pastoriza (Lugo) · 1 JUNG, Carl G. El hombre y sus símbolos....

Documents

Transcript of Os santuarios do concello da Pastoriza (Lugo) · 1 JUNG, Carl G. El hombre y sus símbolos....