Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta...

36

Transcript of Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta...

Page 1: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren
Page 2: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edoaldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitakosalbuespenezko kasuetan salbu. Obra honen zatiren bat fotokopiatu edoeskaneatu nahi baduzu, jo Cedrora (Centro Español de Derechos Reprográficos,www.cedro.org).

Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate etaIkerketa Sailak onetsia (2012-VI-29)

Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren arteko hitzarmenaren baitan kaleratu da.

Azala, liburuaren diseinua eta maketazioa:Asier BeltzaArgazkiak:Erein© Testuak: 1. gaitik 8. gaira: Iñaki Aldekoa© Testuak: 9. gaitik 15. gaira: Iñaki Aldekoa eta Mari Jose Olaziregi© EIZIE. Donostia 2012© EREIN. Donostia 2012ISBN: 978-84-9746-755-1L.G.: SS-1180/2012EREIN Argitaletxea. Tolosa Etorbidea 10720018 DonostiaT 943 218 300 F 943 218 311e-mail: [email protected] : GertuZubillaga industrialdea 9, 20560 OñatiT 943 78 33 09 F 943 78 31 33e-mail: [email protected]

Page 3: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

erein

LITERATURAU N I B E R T S A L A

BATXILERGOA 2

IÑAKI ALDEKOAMARI JOSE OLAZIREGI

Page 4: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

4Literatura Unibertsala: Aurkibidea

AURKIBIDEA

Aurkezpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6Hitzaurrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7

Antzinaroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131. gaia: Mitologia, erlijioa eta literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13

Ekialdeko antzinako literaturak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14Ekialde Urruneko literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20

Antzinaro klasikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232. gaia: Greziako literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25

Epopeia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25Lirika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32Antzerkia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33

3. gaia: Erromako literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39Komedia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39Epika eta poesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42Lirika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44

Erdi Aroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .494. gaia: Arabiar literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50

Literatura erlijiosoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50Ipuingintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50Arabiar poesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54

5. gaia: Europar literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55Epika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55Lirika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58Erdi Aroko narraziogintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65

Aro Modernoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .716. gaia: Humanismoa eta Errenazimendua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73

Prosa humanista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75Nobela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77Poesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79Antzerkia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82

7. gaia: Barrokoa (XVII. mendea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92XVII. mendeko ingeles poetak: John Donne eta John Milton . . . . .92

8. gaia: Klasizismoa eta Ilustrazioa (XVII. eta XVIII. mendeak) . . . . . . . . . .94XVII. mendeko antzerki klasikoa Frantzian . . . . . . . . . . . . . . . . . .95XVIII. mendeko antzerkia Italian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101XVIII. mendeko saiakera eta nobela Frantzian . . . . . . . . . . . . . . .101XVIII. mendeko beste nobelagile batzuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105Ingeles nobela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106Aurre-erromantizismoa Ingalaterran . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111

Page 5: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

5Literatura Unibertsala: Aurkibidea

Aro garaikidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1139. gaia: Erromantizismoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113

Erromantizismoa Alemanian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115Erromantizismo ingelesa: poesia lirikoa eta nobela . . . . . . . . . . .119Erromantizismoa Frantzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126Erromantizismoa Espainian eta Hego Amerikan . . . . . . . . . . . . .127Erromantizismoa Errusian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128Erromantizismoa Italian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129Erromantizismoa Danimarkan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129Erromantizismoa Estatu Batuetan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129

10. gaia: Errealismoa eta Naturalismoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137Nobela errealista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138Errealismo garaiko ipuingintza eta antzerkia . . . . . . . . . . . . . . . .157Adulterioa nobela errealistan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .160

11. gaia: Erromantizismo-ostea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163Erromantizismoaren eta sinbolismoaren artean:parnasianoak eta Charles Baudelaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164Sinbolismoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .169Dekadentismoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173Sinbolismoa eta “fin de siècle” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173Ingalaterrako nobela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176

12. gaia: Esperimentalismoa literaturan: antzerkia eta poesia . . . . . . . . . .185Mende hasierako abangoardiak: sarrera eta antzerkia . . . . . . . .186Poesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187Sinbolismo-ostea poesiagintzan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193

13. gaia: Esperimentalismoa literaturan: eleberria . . . . . . . . . . . . . . . . . .211XX. mendearen lehenengo erdia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .211XX. mendearen bigarren erdia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .225

14. gaia: Giza balioen krisialdia: Indibidualismo erradikala,kezka erlijiosoa, existentzialismoa, nihilismoa. . . . . . . . . . . . . . .231Indibidualismo estetiko morala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232Idazle katolikoak eta konbertsoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232Kristautasun larria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .233Alienazioa eta absurdoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .233Indibidualismoa eta nihilismoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .234Utopia etsipengarriak eta ekialdeko mistizismoa . . . . . . . . . . . .236Idazle existentzialistak: J. P. Sartre, A. Camus eta S. de Beauvoir 236Absurdoa antzerkian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239Beat mugimendua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .244

15. gaia: Errealismoen bidetik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .246Eleberria eta antzerkia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .246Poesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .274

Page 6: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

6Literatura Unibertsala: Aurkezpena

Hogei urte baino gehiago pasatu dira EIZIEk, munduko literatur lanik garrantzi-tsuenak gure hizkuntzara ekarri behar zirela eta, “Literatura Unibertsala” bildumaabiatu zuenetik. Harrezkero, nabarmen aldatu da euskaraz argitaratutako litera-turaren panorama.

Duela ez hainbeste urte, ezinbestekoa zitzaigun erdaretara jotzea literatura-ren historiako egile handienen lanez gozatzeko. Gaur egun, ordea, ekimen publikozein pribatuak bultzatutako itzulpenei esker, etengabe zabaltzen ari da mundukobazter guztietako literatura euskaraz irakurtzeko aukera.

Urrats handia da, dudarik gabe, baina nahi badugu irakurleak –batez ere gaz-teak, ikasleak– literatur lan horietara hurbil daitezen, horien garrantzi eta eragi-naz jabe daitezen, zabaltzen dituzten bideetan barna abia daitezen, onuragarri –are,ezinbesteko– izango dugu obra horiek lantzeko material osagarriak sortzea, eta,egiteko horretan, zoritxarrez, ez da hainbeste aurreratu azken urteotan, euskarazdiharduten irakasleek ondotxo dakitenez.

Horregatik sustatu zuen EIZIEk Literatura Unibertsala. XVIII., XIX. eta XX.mendeak liburua, Erein argitaletxeak 2001. urtean argitaratua. Eta horrexegatikgatoz, hamaika urte geroago, aspalditxo agorturik zegoen liburu horren bertsioosatu (XVIII. mendera bitarteko unitateak gehiturik), eguneratu eta zuzendua aur-keztera, Iñaki Aldekoak eta Mari Jose Olaziregik lehen ale hartarako jorratu zu-ten materiala oinarri harturik.

Bere txiki eta handian euskal hiztunei baliagarri izango zaielako ustean etaeuskal itzultzaileon lana gizarte osoari zabaltzen laguntzeko asmotan jardundugu. Asmatuko ahal genuen.

EIZIE

AURKEZPENA

Page 7: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

7Literatura Unibertsala: Hitzaurrea

“Literatura unibertsala” hautazko irakasgairako prestatu dugun liburu honek hiruhelburu nagusi bete nahi ditu: literatura unibertsalaren bilakaera oparo eta uler-garria eskaini; literatura mugimendu horiek ondo aukeratutako testu antologiaegoki eta atseginez hornitu; eta testu antologia horretaz baliatzeko galdera, ira-dokizun eta jarduera didaktiko ugari proposatu.

Horregatik guztiagatik, tresna lagungarria izan nahiko luke liburu honek. Li-teratura unibertsalaren nondik-norakoak azaldu behar dituen irakasleari erabil-garria suertatuko zaiona, eta era berean, ikasle gazteak ulertu eta irakurtzera bul-tzatuko dituena. Hori horrela, eta literaturaren irakaskuntzan gaur egun indarreandagoen metodologia geure eginez, egile eta lanen aipamenei, disziplinartekota-suna bilatu nahi duten proposamenak erantsi dizkiegu. Dela filmei erreferentziakeginez, dela musikari, margolari edo euskal literaturari berari bide emanez, eus-karazko literatura unibertsala geure-geurea dugula iradoki nahiko genizueke.

Beraz, liburuaren oinarrian bi asmo biltzen direla esango genuke: literatura-ren ikuspegi sendoa eskaintzea, hau da, literatura dokumentu kultural eta histo-rikotzat hartzen duena, eta aldi berean, irakurzaletasuna sustatzeko ahaleginatsegina gertatzea. Bi alderdiok ondo ezkontzen dira liburuan, eta erraz asmatukodu irakasleak une bakoitzean komeni diren baliabide eta iradokizunak proposa-tzen: testu hau aukeratu eta beste hura ez, jarduera didaktiko honek ikasleak bestehark baino ziurrago akuilatuko dituela ikusi, honako testu edo erreferentzia gu-nea gertuago legokeela ikasleen igurikimen-mundutik, eta abar.

Bihoakizu, beraz, liburu antzera luzatzen dizugun irakurketa proposamenhau. Seguru gaude, zuk ere aurkituko dituzula hasieratik liluratuko zaituztenidazle eta itzultzaileak.

EGILEAK

HITZAURREA

Page 8: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

8Literatura Unibertsala

Ekialdeko antzinakoliteraturak

1. Mitologia, erlijioa eta literatura(K.a. 3000-K.o. I. mendeak)

ANTZINAROA

Mesopotamia eta EgiptoLiteratura hebraiera: Biblia

Ekialde Urrunekoliteratura

Txina: Konfuzio, Lao-tseIndia: Bedak, epopeiak,

ipuinak

Biblia /Testamentu ZaharraBabelgo dorreaSanson eta DalilaDabid eta Goliat

IGaiak II III Testu antologia

EpopeiaHomero: Iliada, Odisea

2. Greziako literatura(K.a. IX.- III. mendeak)

ANTZINARO KLASIKOA

LirikaSafo

AnakreontePindaroTeokrito

AntzerkiaTragedia: Eskilo, Sofokles,

EuripidesKomedia: Aristofanes,

Menandro

Homero: OdiseaPolifemo

Sirenak, Eszila eta KaribdisSofokles: Edipo errege

IGaiak II III Testu antologia

KomediaPlauto

Terentzio

3. Erromako literatura(K.a. III-K.o. V. mendeak)

Epika eta poesiaVirgilio: Eneida, Bukolikoak,

GeorgikoakLukrezio: Gauzen izaera

LirikaKatulo

PropertzioHorazioOvidio

Plauto: LapikoaEneida: Dido eta Eneas

Katulo eta HorazioOvidio: Nartziso eta Eko

Piramo eta TisbeDedalo eta Ikaro

Pigmalion

Literatura erlijiosoaKorana

4. Literatura arabiarra(V. eta XV. mendeak)

ERDI AROA

IpuingintzaMila gau eta bat gehiago

PoesiaIbn Hazm

Omar Khayyam

Mila gau eta bat gehiago:Sinbad marinela

Aladin eta argiontzimiresgarria

Omar Khayyam: Rubaiyatak

IGaiak II III Testu antologia

EpikaGesta kantakNibelungoak

Errolanen kantaZaldunen poemanarratiboakZiklo arturikoa

5. Literatura europarra(V. eta XV. mendeak)

Lirika tradizionalaJarchak

Lirika kultuaProventzako trobadoreak

***Dolce stil nuovo

Dante, Petrarca, Villon

NarraziogintzaBoccaccio, Chaucer

Boccacio: DekameronArtur erregearen heriotzaTrobadoreak: KantuakDante: Komedia dibinoa

Petrarca: SonetoakVillon: Baladak

Page 9: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

9Literatura Unibertsala

Prosa humanistaRotterdamgo ErasmoMichel de Montaigne

NobelaRabelaisCervantes

6. Humanismoa eta Errenazimendua(XIV., XV. eta XVI. mendeak)

ARO MODERNOA

Poesia narratiboa edoepika kultua

Ludovico AriostoPoesia lirikoaPierre Ronsard

William Shakespeare

AntzerkiaAntzerki isabeldarraWilliam ShakespeareChristopher Marlowe

Shakespeare:Hamlet eta SonetoakMichel de Montaigne:

EntseiuakRabelais:

Gargantua eta Pantagruel...

IGaiak II III Testu antologia

AlemaniaGoethe, Schiller, Hölderlin,

Novalis, HeineIngalaterra

Wordsworth, Coleridge,Byron, Shelley, Keats

FrantziaLamartine, V. Hugo

Estatu BatuakPoe, E. Dickinson

ErrusiaPuxkinItalia

LeopardiEspainia

Espronceda, Bécquer,R. de Castro

9. Erromantizismoa

ARO GARAIKIDEA

AlemaniaGoethe

IngalaterraJ. Austen, Brönte, W. Scott,

M. Shelley, B. StokerFrantzia

Chateaubriand, V. Hugo,A. Dumas, P. Merimée

Estatu BatuakHawthorne, Melville

ErrusiaPuxkin, Lermontov

AlemaniaGoethe, Schiller,

H. von Kleist, Hoffmann

GoetheHoffmannHeine

ColeridgePoe

MelvilleDickinsonPuxkin

PoesiaGaiak Eleberria

Eleberria

Ipuina / Antzerkia Testu antologia

Gaiak Ipuina / Antzerkia Testu antologia

FrantziaStendhal, Balzac, Flaubert,

ZolaErresuma Batua

DickensErrusia

Gogol, Turgenev,Dostoievski, Tolstoi

10. Errealismoa eta Naturalismoa PortugalEça de QueirozEstatu Batuak

Mark Twain, Henry JamesEspainia

Galdós, Clarín, Pardo Bazán

Maupassant, Txekhov,Ibsen,

Strindberg

Balzac, Flaubert, DickensGogol, Dostoievski, Tolstoi

Eça de QueirozTwain

Maupassant

Espainiako BarrokoaGóngora, Quevedo,

Calderón

7. Barrokoa(XVII. mendea)

Poesia barroko ingelesaJohn DonneJohn Milton

John Donne:Inor ez da hirla

XVII. mendeko Antzerkiklasikoa Frantzian

TragediaPierre Corneille,Jean RacineKomediaMolière

XVIII. mendekoantzerkia ItalianCarlo Goldoni

8. Klasizismoa eta Ilustrazioa(XVII. eta XVIII. mendeak)

XVIII. mendeko Saiakeraeta nobela Frantzian

Entziklopediako idazleak:Montesquieu, Voltaire,Rousseau, Diderot

Beste nobelagile batzuk:Bernardine de Saint-PierrePierre Choderlos de Laclos

Nobela ingelesaDaniel DefoeJonathan Swift

Samuel RichardsonHenry FieldingLaurence Sterne

Aure-erromantizismoaIngalaterran

William Blake, JamesMacpherson, HoraceWalpole

Daniel Defoe:Robinson CrusoeJonathan Swift:

Gulliverren bidaiakMolière: Tartufo

Page 10: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

10Literatura Unibertsala

FrantziaParnasianismoa

BaudelaireSinbolismoa

Verlaine, Rimbaud,MallarméPortugal

A. de QuentalHego AmerikaR. Darío, J. MartíIpar AmerikaW.Whitman

11. Erromantizismo-ostea

ARO GARAIKIDEA

EspainiaJ. R. Jiménez, A. Machado

PortugalA. de Quental

Hego AmerikaR. Darío, J. MartíIpar AmerikaW.WhitmanEspainia

J. R. Jiménez, A. Machado

O. Wilde, Stevenson,Conrad, Carroll, Kipling,London, Wells, Verne,

Schwob, Villiers de l’IsleAdam...

Ch. BaudelaireP. VerlaineA. RimbaudW.WhitmanA. MachadoO. Wilde

R. L. StevensonJ. Conrad

PoesiaGaiak

Poesia

Eleberria / Ipuina Testu antologia

Gaiak Antzerkia Testu antologia

AbangoardiakFuturismoa, Kubismoa, Espresionismoa, Dadaismoa,

SurrealismoaSinbolismo-ostearen ondarea

Valéry, Perse, Yeats, Pound, Eliot, Rilke, Celan, Kavafis,Pessoa, Cernuda, Guillén, Ungaretti, Montale, Andrade,

A. Blok, Ajmátova, Mandelstam

12. Esperimentalismoa literaturan:antzerkia eta poesia

A. JarryA. Artaud (Ankerkeriaren

antzerkia)Adamov

ApollinaireT. Tzara

MaiakovskiG. TralkG. LorcaYeatsEliotPoundRilkeCelanKavafisPessoaUngarettiQuasimodo

BlokMandelstamA. GonzálezG. de BiedmaJ. Vinyoli

EleberriaGaiak Antzerkia Testu antologia

Indibidualismo estetiko-moralaGide

Idazle katolikoak eta konbertsoakP. Claudel, Chesterton, F. Mauriac, Bernanos, G. Greene

Indibidualismoa eta nihilismoaMalraux, Saint-Exupéry, Jünger, Céline

ExistentzialismoaSartre, Camus, S. de Beauvoir

Beat mugimenduaJ. Kerouac, A. Ginsberg, W. S. Burroughs

14. Giza balioen krisialdia Alienazioa eta absurdoaPirandello

Absurdoaren antzerkiaIonesco, Beckett, J. Genet,

Pinter

CélineCamusBeckettB. Vian

EleberriaGaiak Testu antologia

ProustJoyce, Woolf

Kafka, Mann, Döblin, MusilQueneau, BeckettNouveau Roman:

Sarraute, Robbe-Grillet, Simon, Butor, Duras

13. Esperimentalismoa literaturan:eleberria

JoyceWoolfKafkaMannMusilDuras

Page 11: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

11Literatura Unibertsala

Eleberri estatubatuarra:Lost Generation:

Fitzgerald, Faulkner, Steinbeck, Hemingway,Dos Passos)Nobela Beltza:

Hammet, ChandlerHighsmith

Ipar Amerikako antzerkia:T. Williams, A. Miller

NeorrealismoaPavese, Vittorini,Moravia, C. Levi

(I. Calvino)Alemaniako errealismo kritikoa:

Antzerkia: BrechtEleberria: Grass, Böll

Errealismo Sozialista:Gorki, Sholokhov

Disidenteak:Pasternak, SolzhenitsinErrealismo magikoa:

Borges, Asturias, Carpentier, Roa Bastos, RulfoCortázar, Vasgas Llosa, García Márquez, C. Fuentes

15. Errealismoen bidetik

ARO GARAIKIDEA

NerudaVallejoPavese

Dos PassosFitzgeraldFaulknerSteinbeckHammetChandlerPaveseLevi

CalvinoBrechtBöllRulfoNerudaVallejo

Eleberria / AntzerkiaGaiak Poesia Testu antologia

Page 12: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

Mitoa antzinako garaietatik datorren errelatoa da. Hasierako ga-raietara eramaten du entzulea, legendaren eta erritualaren ga-rai jakingarrietara. Maiz legendaren forma hartzen du mitoak, etakontakizunak tradizio zaharren ondarean du sorburua. Beraz,memoria, ahozkotasuna eta tradizioa dira mitoaren legamiak, etatransmisioa, berriz, izateko eta irauteko modua. Giza talde ba-ten pentsaera eta mundua ulertzeko modua adierazten du, kidehorien mundu ikuskera kohesionatu bat eskaintzen baitu.

Iragan zaharrean, jainkoen eta gizakien arteko harremanakestuak omen ziren. Haiei buruzko notiziak helduko zaizkigu le-genden bidez: zer harreman eta eragin izan zituzten jainkoek etagizakiek elkarren artean.Mythos hitzak ezagutzera ematen denberria adierazten du grekoz. Ahozko legenda horiek jainkoen etagizakien arteko gorabeheren gainekoak izango dira gehienetan.Adibidez, Troiako gerraren arrazoi sakonak ez daude gizadiarengorabeheren baitan soilik; jainkoen eta gizakien arteko harremankorapilatsuek ere izan zuten zerikusia.Adibide ona dugu hain os-petsu bihurtu zen urrezko sagarraren afera: “Nor da jainkosa-rik ederrena?”. Hiru jainkosa lehiatu ziren urrezko saria esku-ratu nahian: Hera, Atenea eta Afrodita. Zeus jainko gorenak,ordea, ezin zuen erabaki auzi horretan, Hera emazte baitzuen.Horra zergatik heldu zitzaion Parisi, Troiako Priamo erregearenseme gazteenari, auzia erabakitzeko ardura. Afroditak Helenaederraren maitasuna eskaini zion beraren alde egin zezan. He-lena, ordea, Menelaoren (greziarren Agamenon buruzagiarenanaia) emaztea zen. Halaxe iritsiko gara Troiako gerrara, era-bakiak eta ekintzak kateatuz. Begi-bistakoa da gerra mitikoharen jatorrian jainko olinpikoek izan zuten ardura; Akiles, Pa-

ris eta Helena mundutarren patuak txirikordatzeraino, izan ere.Eros eta Ares (maitasuna eta gerra), aurrez aurre.

Hesiodok (K.a. VIII), Teogonia deituriko lanean, jainkoen is-torioetara errenditu zuen mitoaren esanahia. Herodotoren esa-netan (K.a.V), Mendebaldeko lehen historialaria izan baitzen, Ho-merori eta Hesiodori esker izan omen zituen Greziak berejainkoak, hau da, poeta haiei esker lortu omen zen jainkoen fa-milia arteko ahaidetasunak teologia sistematizatu bat izatea.Bestalde, kosmogonia eta kosmologia ere badira mitologia, ira-gan zaharra kontatzen baitute maiz, baina oraina izanik jomuga:hiri baten sorrera mitikoa (Troiatik Erromara) du kontagai Virgi-liok Eneidan, baina Erromatik bertatik kontatuta, Erromako In-perioari eta Augusto enperadoreari gorazarre egiteko sortua. Or-durako, egina zegoen mitologiatik literaturarako urratsa: balioerlijiosotik ondare sinbolikorako urratsa, literaturarako urratsa.

131. gaia: Mitologia, erlijioa eta literatura

1Mitologia, erlijioa eta literatura

Antzinaroa

Hesiodo.

Page 13: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

Beraz, mitoak harreman estua du sinbolo erlijioso, erritualedo jainkoak gurtzearekin. Ondare hori izan da, hain zuzen ere,antzinaroko literatura zaharren sorburu eta elikagai. Imajinazioaeta sinesmen erlijiosoak harreman estuan bizi ziren ondarehartatik sortu ziren literaturak, giza kondizioaren irudikapenoso eta kohesionatu bat eskaintzearren sortu ere.

Literatura izan aurretik, ordea, hura guztia ahoz aho trans-mititutako errituala eta sinesmena zen; geroago finkatuko zirenidatzizko bildumetan legenda, kantu, erregu, pentsamendu, is-torio eta ohitura haiek. Baina, hori gerta zedin, idazkera asmatubehar izan zen lehenago: idazkera kuneiformea, Mesopotamian(K.a. 3000. urtea); idazkera hieroglifikoa, Egipton (K.a. 2700. ur-tea); sanskritoa, Indian (K.a. 1500. urtea); hebreera-aramearra,Israelen (K.a. 1200. urtea); edo feniziarrek asmatu eta gero al-fabeto grekoa izango zena, Grezian (K.a. 900. urtea). Epopeia ho-merikoek hartu zuten forma aberats eta konplexua lortzeko, or-poz orpo zebilkien, seguru asko, idazkera alfabetikoa.

Apaiz kasta bat arduratu zen, eskuarki, ahoz ahozko trans-misio hori testu idatzietara eramateaz, eta belaunaldi askotakolana izan zen. Hori da Bibliaren eta Egiptoko Hilen Liburua sa-kratuen kasua. Gilgamesh sumeriar poema, berriz, idazle ano-nimoek idatzi zuten.

Greziarren erlijioa ez da egiazko doktrina berdaderoa. Gre-ziarrek ez zuten, hebrearrek bezala, liburu sakraturik, ezta ha-ren interpretazio zuzena apaizen eskutan jarriko zukeen jakin-duriarik ere. Baina judutarren eta kristauen erlijioak liburukoerlijioak dira. Islamaren Koranarekin ere gauza bera gertatzenda. Juduentzat, islamiarrentzat zein kristauentzat, beren LiburuSakratuetako hitza Jainkoaren hitza da. Beraz, transmisio miti-

koa baino harantzago doan helburua dute liburu horiek. Izan ere,mitoak sinesgarria izan behar du soilik, ez berdaderoa. Mitoakez dira ez egia ez gezurra, mundua esplikatzeko modu bat bai-zik. Baina Bibliako bi Testamentuetan agertzen diren narraziohistorikoak, adibidez, errebelazio ere badira. Alde horretatik,erlijio judu-kristauak (eta Islama) erlijio baztertzaileak izan dira.Hauxe zuten lehen mandamendua: “Ez duzu nire ondoan bestejainkorik jarriko”.

Gaur egun ere, sinestun askorentzat, Bibliak kontatzenduena da egia berdaderoa. Fede hori galdua dutenentzat, berriz,edertasun literario eta sinbolismo handiko errelatoz eta sen-tentziaz osatutako liburua da Biblia.

Erlijio askok jainko bat baino gehiago zuten: Egipton, esa-terako, Horus, Osiris, Isis…; Mesopotamian, berriz, Baal, Isther,Astarté…; Grezian, Zeus, Hera, Ares…; edo Erroman, Jupiter,Juno, Marte… Hebraiarren erlijioa, berriz, jainko bakarreko er-lijioa da, musulmanena eta kristauena bezala. Jainko bat bainogehiago dutenak politeistak dira; bakarra dutenak, berriz, erli-jio judu-kristauak, esaterako, monoteistak.

Biblia eta literatura grekoa izan dira Mendebaldeko kultu-raren bi zutabe nagusiak. William Blake poeta erromantikoakesan zuen Biblia zela artearen kodigo handia. Beste hainbeste,gutxienez, esan genezake Greziako mitologia, literatura, arte,pentsamendu filosofiko eta politikoari buruz. Izan ere, Mende-baldeko imajinarioa elikatzen jarraitzen dute gaur egun ere.

Ekialdeko antzinako literaturak

Ekialdeari eskainitako atal honetan, Mesopotamiaren eta Egipto-ren artean dagoen lurralde zatia izango dugumintzagai: Babilonia,Ninibe, Ur edo Nilo ibaia, piramideak eta faraoien hiri eta lurraldeak.Mesopotamiako, Egiptoko eta Israelgo historia eta literaturak estu-estu loturik daude. Ur hiria izan zen Abraham patriarka biblikoa-ren arbasoen jaioterria; Babilonia eta Egipton egon ziren gatibu is-raeldarrak. Horiek guztiak Testamentu Zaharreko istorioak dira.Baina Biblia baino lehenago ere izan zen literaturarik.

Mesopotamiakoa da ezagutzen dugun literatura aztarna-rik zaharrena. Sumeriar, akadiar, babiloniar eta asiriar herrialdeakTigris eta Eufrates ibaien artean bizi ziren. Arreta handia eskainizioten ortziari, eta astrologo gisa ospe handia bereganatu zuten.Garai hartan, eguzkia, ilargia eta bost planeta besterik ez zirenezagutzen (Marte, Merkurio, Jupiter, Venus, Saturno), eta horienarabera sortu ziren asteko zazpi egunak. Haiengandik dator, be-raz, egunak sailkatzeko asteen asmakizuna.

141. gaia: Mitologia, erlijioa eta literatura

Hatshepsuten obeliskoko hieroglifikoa, Karnakeko tenpluan.

Page 14: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

Mesopotamiarrek asmatu zuten idazkera kuneiformea. Buz-tin bigunean idazten ziren zeinuak, zizel zorrotza erabiliz, etagero, labean erre eta gogortu ondoren, zeramikazko taulatxotanbanatzen ziren. Horrela dago bilduta garai hartako literatura la-nik bikainena: Gilgamesh-en poema. Hamabi taulatxotan dagoidatzita poema hori, eta Gilgameshen eta Enkiduren arteko bo-rroka eta adiskidantza sakonak kontatzen dira bertan. Gilga-meshi laguntzearren galdu zuen bizitza Enkiduk. Gertaera ho-rren ondoren, hilezkortasunaren sekretuaren bila abiatuko daGilgamesh, eta infernuan barrena bidaiatuko du.

Harri batean grabaturik dago ezagutzen den munduko legebildumarik zaharrena: Hammurabi-ren Kodea (Hammurabi erre-gearen legeak), K.a. 1760. urtekoa.

Nabukodonosor izan zen ba-biloniarren azken errege bote-retsua. K.a. 600. urte inguruanbizi izan zen. Egiptoren kontraborrokatu zen, eta herrialdeosoak eraman zituen gatibuBabiloniara, israeldarrak kasu.

Egiptoar literatura ehor-tze inskripzio eta papirotangordetzen da. Lehen idatziakK.a. 2700. urte ingurukoakdira. Hieroglifikoa zen egip-toarren idazkera modua, etazeinu sakratutzat zuten.Papyros izena eman zieten

greziarrek haien liburuei. Tira luzetan idatzieta biribilkitan biltzen ziren. Ez ziren, berez,

paperezkoak, nahiz eta handik datorren paper hitza.Egipto Zaharreko lanik esanguratsuena Hilen Liburua da

(K.a. 1400. urtekoa, gutxi gorabehera), eta garai askotan meta-tutako ehortze erritualez dago osatua. Hildakoari beste mundu-rako bidaian lagunduko dioten kanta, ereserki eta errezoak bil-tzen dira bertan.

HEBREAR LITERATURA: BIBLIA

Biblian dute judu eta kristau erlijioek oinarria. Garai askotako etaegile askoren testu bilduma da (Idatzi Sakratuak). Liburua bi za-titan banatuta dago: hebreera-arameeraz idatzitako TestamentuZaharra (K.a. lehen milurtekoan idatzia) eta grekoz (ia osorik)idatzitako Testamentu Berria (K.o. lehen mendean idatzia).

Testamentu Zaharra

Israelgo herriaren historia kontatzea du xede Testamentu Za-harrak. Betiere, Jesukristoren aurreko historia eta sinesmennahiz tradizioak biltzen ditu. Generoz eta estiloz desberdinak di-ren liburuez dago osatua: historikoak, poetikoak, profetikoak etajakinduriazkoak.

Liburu historiko eta poetikoakTestamentu Zaharreko lehen bost liburuak dira liburu historikogarrantzitsuenak. “Moisesen bost liburuak” izena ere emanizan zaio bosteko horri (Hasiera, Exodoa, Lebitarrena, Zenbakienaeta Deutoronomioa). Thorá deitu ohi diote hebrearrek, hots, Le-gearen irakaspena, eta Pentateuko izenaz ere ezagutzen dugu(Bost liburukiz osaturik dagoena).

Munduaren eta gizadiaren sorreratik hasi (Adan eta Eba Pa-radisutik kanporatzea, Kain eta Abel, Uholde handia eta NoerenUntzia, Babelgo Dorrea) eta Egiptoko esklabotzatik askatu on-doren Moisesek Israelgo herria Agindutako Lurraldearen bila ja-rri zuen artekoa kontatzen dute lehen lau liburukiek.Azkenekoak,nahiz eta aurreko liburuetan ere halakorik jasotzen den, Jain-koaren aginduak biltzen ditu.

Egiptoko esklabotza eta handik askatzea K.a. XIII. mendeankokatu ohi da, Ramses II.a faraoiaren garaian (K.a. 1290-1224).Idatzi, ordea, askoz geroago idatzi ziren kontakizun horiek (K.a.X.-V. mendeen artean). Israelgo bigarren gatibualdia Babilonia-koa izan zen (K.a. 586-538). Handik bueltan idatzitakoek osa-tzen dute gaur guk eskura dugun Bibliaren zati handi bat.

Testamentu Zaharreko zenbait liburuk Israelgo historia ofi-ziala kontatzea dute helburu: Josue, Sanson, Dabid… Badira, or-dea, historia ofizial horretatik bereiz sortutako narrazio laburederrak ere: Ruth, Tobias, Judit…

151. gaia: Mitologia, erlijioa eta literatura

Hammurabi-ren Kodea.Thorá.

Page 15: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

161. gaia: Mitologia, erlijioa eta literatura

Gero, berriz, Sorek ibarreko emakume batez maiteminduzen Sanson; Dalila zuen izena emakumeak. Filistearrenburuzagiak emakumearengana joan, eta esan zioten:

–Ea limurtu eta ateratzen diozun nondik duen halakoindar handia, nola harrapa dezakegun, lotu eta mendeanizateko. Mila eta ehun zilarrezko txanpon emango dizugutako bakoitzak.

Dalilak esan zion Sansoni:–Aizu, esadazu: nondik datorkizu indar handi hori?

Nola lor daiteke zu lotu eta mendean hartzea?Sansonek erantzun zion:–Zazpi soka hezez, oraindik lehortu gabeez, lotzen

banaute, indarra galduko dut eta beste edozein bezalakoaizango naiz.

Filistearren buruzagiek eraman zizkioten emaku-meari zazpi soka heze, artean lehortu gabeak, eta lotuegin zuen haiekin. Gizon batzuk zelatan zeuden gelan,eta emakumeak oihu egin zuen:

–Sanson, filistearrak!Sansonek, ordea, eten egin zituen sokak, iztupa-ha-

ria sutara inguratzean eteten den bezala, eta ez zuten ja-kin nondik zuen halako indarra.

Dalilak, orduan, Sansoni:–Barre egin duzu nire lepotik, gezurra esan didazu!

Esadazu orain nola lor daitekeen zu lotzea.Sansonek erantzun zion:–Soka berriekin, erabili gabeekin, ondo lotzen ba-

naute, indarra galduko dut eta beste edozein bezalakoaizango naiz.

Hartu zituen Dalilak soka berriak, eta lotu zuen San-son. Oihu egin zuen:

–Sanson, filistearrak! –zelatan baitzituen gizon ba-tzuk gelan–.

Baina Sansonek eten egin zituen besoetako sokak,haria balira bezala.

Dalilak Sansoni:–Barre egin duzu berriro ere nire lepotik, gezurra esan

didazu! Esadazu behingoz nola lor daitekeen zu lotzea.Sansonek:–Nire buruko zazpi mototsak irazkiarekin txirikor-

datzen badituzu eta ehulearen ziriekin lotzen, indarragalduko dut eta beste edozein bezalakoa izango naiz.

Lo harrarazi zion Dalilak, buruko zazpi mototsakirazkiarekin txirikordatu zizkion eta ehulearen ziriekinlotu, eta oihu egin zion:

–Sanson, filistearrak!Sanson esnatu, eta eten egin zituen zirien ardatza eta

irazkia.Dalilak, orduan:

–Maite nauzula diozu, bai, baina zure bihotza nire-kin ez dago! Hiru aldiz egin duzu barre nire lepotik, etaez didazu esan nondik duzun horrelako indarra.

Eta lelo berarekin ari zitzaion egunero, Sanson neka-neka egiteraino.Azkenean, zeharo asperturik, barruan ze-raman isilpekoa agertu zion:

–Hara, nire burutik ez da inoiz labanik pasatu, Jain-koari sagaraturiko nazira bainaiz ni amaren sabeletik. Ileamozten badidate, indarra galduko dut eta beste edozeinbezalakoa izango naiz.

Ohartu zen Dalila bere barrua ireki ziola Sansonek,eta filistearren buruzagiei dei egin zien:

–Zatozte orain, barrua ireki baitit Sansonek.Joan ziren, bada, filistearren buruzagiak emakume-

agana, dirua berekin zutela. Dalilak bere belaunetan loharrarazi zion Sansoni, eta gizon bati dei egin zion. Gi-zonak buruko zazpi mototsak moztu zizkion Sansoni, etahau ahultzen hasi zen: indarra galdu zuen. Dalilak oihuegin zuen:

–Sanson, filistearrak!Esnatu zen Sanson, eta pentsatu zuen: “Libre ir-

tengo naiz, aurrekoetan bezala; paretik kenduko ditut”–ez baitzekien Jauna aldendua zitzaiola–.

Filistearrek harrapatu zuten, begiak atera, eta Gazaraeraman zuten. Kartzelan eduki zuten han, brontzezko bikatez lotuta, errotarriari eragin eta eragin.

Bizkitartean, ordea, moztutako ilea hazten hasi zi-tzaion berriro.

Sansonen heriotza (Ep 16, 23-31)Filistearren buruzagiak bildu ziren bere jainko Da-

goni opari handi bat eskaintzeko eta jai alaia egiteko.Kantuz zioten:

“Eskura eman digujainko gureakSanson gure etsaia”Eta, pozaren pozez, eskatu zuten:–Ekar ezazue Sanson, jolas gaitezen.Ekarri zuten, bada, Sanson kartzelatik, eta dantzan

aritu zen guztien aurrean. Gero, zutabeen artean utzi zu-ten. Jendeak, hura ikustean, beren jainkoa goretsi zuen:

“Eskura eman digujainko gureakSanson gure etsaia,geure bazterrak hondatueta geuretarrak multzokahil dizkiguna”.Sansonek, orduan, itsumutilari esan zion:–Jar nazak etxeko zutabeak ukitzeko moduan, atse-

den har dezadan haietan.

SANSON ETA DALILATestamentu Zaharra

Page 16: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

171. gaia: Mitologia, erlijioa eta literatura

Etxea gizon eta emakumez betea zegoen; hantxe zi-ren filistearren buruzagi guztiak. Etxegainean, berriz,beste hiru bat mila gizon-emakume baziren, Sansonendantza eta jolasei begira.

Sansonek dei egin zion Jaunari:–Jainko Jauna, oroit zaitez nitaz! Egin nazazu indar-

tsu, aldi honetarako bederen, filistear horietazmendeka na-din, kolpe bat bakarraz, atera dizkidaten bi begiengatik.

Ukitu zituen Sansonek etxeari eusten zioten erdikozutabe biak, eskuak ipini zituen haien kontra, batean ez-

kerra eta bestean eskuina, eta oihu egin zuen “Hil na-dila, filistearrekin batera”. Indar egin zuen bi eskuekin,eta behera etorri zen etxea, han ziren buruzagiak etajende guztia azpian hartuz. Horrela, bere heriotzan hilzituenak bizitza osoan hildakoak baino gehiago izan zi-ren.

Sansonen senide eta ahaideak etorri, haren gorpuahartu eta aita Manojen hilobian ehortzi zuten.

Hogei urtez izan zen Sanson Israelen epaile.

Handik denbora batera, filistearrek armada bildu zuten,borrokarako prest. Judako Sokon bildu ziren, eta Soko-tik Azekara bitartean jarri zituzten gerra-etxolak, EfesDamin deitu tokian. Saul eta israeldarrak ere bildu ziren,eta Terebinton jarri zituzten beren gerra-etxolak; gudu-lerrotan antolatu ziren, filistearren aurrez aurre. Filiste-arrak alde bateko mendian zeuden eta israeldarrak bestealdekoan, harana bitartean zutela.

Halako batean, gizon bat irten zen filistearren arte-tik, goi mailako soldaduen lerroetatik aurrera. Goliatzen, Gatekoa, ia hiru metroko gizona. Brontzezko babesazeraman buruan eta ezkamadun bularreko bat soinean,berrogeita hamar kilotik gora izango zena; zangoetan erebrontzezko babesak zeramatzan, eta brontzezko azkonabizkarrean. Haren lantzaren makilak ehulearen gakoazirudien, eta muturreko burdinak sei kilo baino gehiagozituen. Ezkutaria zihoakion aurretik.

Goliat gelditu, eta oihu egin zuen israeldarren le-rroetara:

–Zergatik antolatu zarete borrokarako? Ez da beha-rrezko! Filistearra naiz ni, eta zuek Saulen morroiak.Au-kera ezazue zuen arteko bat, eta jaitsi dadila niregana.Nire aurka borrokatzeko gai bada, eta hiltzen banau,zuen esklabo izango gara gu. Baina ni irteten banaiz ga-raile, eta hiltzen badut, zuek izango zarete gure esklabo,gure mendeko zerbitzari.

Gainera esan zuen:–Entzun, Israelgo soldaduak, entzun nire erronka!

Bidal ezazue gizon bat, eta eskuz esku borrokatuko garabiok.

Aditu zituzten Saulek eta israeldar guztiek filistea-rraren hitz hauek, eta beldurtu egin ziren.

Filistear hura egunero hurbiltzen zitzaien israelda-rrei, goiz eta arratsalde, eta aurrean jartzen zitzaien. Be-rrogei egunez egin zuen horrela.

Bitartean, Jesek esan zion bere seme Dabidi:–Har itzazu zakukada bat gari xigortu eta hamar ogi

hauek, eta eramaizkiezu bizkor zeure anaiei. Beste hamargazta hauek, berriz, buruzagiari emango dizkiozu. Gal-detu ea zer moduz dauden zure anaiak, eta ekar iezadazuhaien erantzuna. Terebinton dira Saul, zure anaiak eta is-raeldar guztiak, filistearren aurka borrokatzen.

Goizean goiz jaiki zen Dabid. Artaldea zaintzailea-ren ardurapean utzi, eta, zama hartuta, abiatu zen, Jesekagindu zion bezala. Kanpamentura iritsi zenean, solda-duak irteten ari ziren, borrokarako prestatzen, gerra-oihuak eginaz. Israeldarrak eta filistearrak aurrez aurrejarri ziren lerroka. Dabidek zaintzaileen esku utzi zuenekarritako zama, eta lasterka joan zen gudulerroetaraino.Zer moduz zeuden galdetu zien anaiei. Haiekin hizketanari zela, han agertu zen filistearren lerro artetik irtendaGoliat soldadu handia, betiko erronka oihukatuz. Dabi-dek entzun zuen. Israeldarrak, gizon hori ikusita, ihesijoan ziren beldurrak airean. Batek esan zuen:

–Ikusi al duzue hor gora datorren gizona? Israelierronka eginez dator. Gizon hori hiltzen duena ondasu-

•• SSaannssoonn eettaa DDaall ii llaa. Indar handiko gizona, baina ez oso adimentsua. Xaloa, ume handi apetatsua. Ilean du bereindarraren sekretua (baliabide fantastikoa). Konparatu Herkules indartsuarekin.

G ALDERAK

Itz.: J.A. Mujika, Testamentu zaharreko istorioak, Erein, 2002.

DABID ETA GOLIATTestamentu Zaharra

Page 17: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

181. gaia: Mitologia, erlijioa eta literatura

nez beteko du erregeak, bere alaba emango dio, eta zer-gak ordaintzetik libratuko du haren familia Israelen.

Dabidek, orduan, inguruan zeuden soldaduei galdetuzien:

–Nola? Zer egingo diotela filistear hori hil eta Isra-elen lotsa kenduko duenari? Nor da, ba, filistear erdain-gabe hori, Jainko biziaren armadari erronka egiteko?

Gauza bera erantzun zioten soldaduek:–Hori dena egingo diote, bai, gizon hori hiltzen due-

nari.Ikusi zuen Eliab anaia zaharrenak Dabid soldadue-

kin hizketan ari zela, eta haserretu egin zitzaion:–Zertara etorri haiz hona? Nori utzi diok gure artal-

detxoa basamortuan? Harroa haiz, bazakiat, eta asmobihurriak dituk: borroka ikustera etorria haiz hi!

–Zer egin dut, ba, orain? Hizketan ari nintzen…Jiratu, eta galdera bera egin zion beste bati. Erantzun

bera eman zioten berriro.Dabiden galdera horien berri zabaldu zenean, Sauli

jakinarazi zioten. Honek beregana deitu zuen.Dabidek, orduan, esan zion Sauli:–Ez dadila inor kezkatu gizon horrengatik! Zure

morroi hau joango da filistear horrekin borrokatzera. Baina Saulek erantzun zion:–Hi joango haizela gizon horrekin borrokatzera?

Ezingo duk. Mutil koskorra haiz hi; hori, berriz, gazte-tandik duk soldadu.

Dabidek berriro:–Zure morroi hau aitaren ardiak zaintzen ibiltzen da.

Lehoi bat edo hartz bat etorri eta ardiren bat harrapatzendidanean, haren ondoren joaten naiz, makilaz astindu, etahagin artetik kentzen diot ardia. Eta erasotzen badit, ko-kospeko bizarretatik helduta jo eta akabatu egiten dut.Lehoiak eta hartzak aka-batu ditu zure morroi ho-nek; haien bidetik joangoda filistear erdaingabe hauere, Jainko biziaren arma-dari erronka egin diolako.

Eta jarraitu zuen:–Lehoi eta hartzen

atzaparretatik atera izannauen Jaunak aterako nau,orain ere, filistear horrenatzaparretatik.

Saulek, orduan, Dabidi:–Hoa, eta biz Jauna hire-

kin!Ondoren, bere jantziak

ipini zizkion Saulek Dabidisoinean; berdin brontzezkoburu-babesa eta bularrekoa

ere. Ezpata lotu zion gero gerrian, jantzien gainetik. Etaabiatzera egin zuen Dabidek, baina alferrik, ezin izanzuen, ez baitzegoen ohitua. Sauli esan zion:

–Honela ezin naiz ibili, ez nago ohitua.Eta erantzi egin zituen jantzi haiek guztiak. Hartu

zuen eskuan makila, eta errekatik bost harri leun auke-ratuta bere artzain-zorroan sartu zituen. Gero, habailahartuta, filistearraganantz hurbildu zen. Filistearra ere ba-zetorren, ezkutaria aurrean zuela, eta Dabidenganantzhurbiltzen ari zen. Dabid ikusi zuenean, goitik behera be-giratu eta gutxietsi egin zuen, mutil ile-hori eta apaina ze-lako. Honela esan zion:

–Zakurra ote nauk ni, makila hartuta niregana etor-tzeko?

Gero, maradikatu egin zuen Dabid bere jainkoenizenean, eta esan zion:

–Etor hadi, bai. Zeruko hegaztiei eta lurreko piztieiemango zieat hire haragia.

Dabidek erantzun zion filistearrari:–Ezpataz, lantzaz eta azkonaz armatua zatozkit zu.

Ba ni gudarosteen Jainkoaren izenean natorkizu, erronkabota diezun israeldar osteen Jainkoaren izenean. Nireesku jarriko zaitu gaur Jaunak, porrokatuko zaitut eta bu-rua moztuko dizut. Zeruko hegaztiei eta lurreko piztieiemango dizkiet gaur bertan zure gorpua eta filistear sol-daduen gorpuak. Lur osoak jakingo du badela Jainko batIsraelen. Eta hemen dauden guztiek jakingo dute Jaunakez duela ezpatarik ez lantzarik behar gu salbatzeko, Jau-naren gerra baita hau. Gure esku jarriko zaituzte berak.

Filistearra aurrerantz abiatu eta Dabidengana hur-biltzen hasi zenean, hau irten eta lasterka joan zen hariaurre egitera. Eskua zorroan sartu, harri bat atera, ha-

bailaz jaurti, eta bekokian jo zuen filistea-rra; bekokian sartu zitzaion harria, eta ahus-pez erori zen lurrera. Horrela azpiratu zuenDabidek filistearra, habaila eta harri batez;horrela jo eta hil zuen, eskuan ezpatarikhartu gabe. Lasterka joan zen Dabid, etafilistearraren alboan gelditu zen; harenezpata hartu, zorrotik atera, eta akabatuzuen; lepoa moztu zion.

Filistearrak, beren soldadu handiahila zela ikusita, ihesi joan ziren. Or-duan, Israelgo eta Judako soldaduek, zu-tik, gerrako irrintzia egin zuten, eta fi-listearren ondotik abiatu ziren, Gatekosarreraraino eta Ekrongo ateetarainoesetsiz. Filistear soldadu asko erori zi-ren bidean, Sarayimdik Gat eta Ekronbitartean. Filistearrei erasotzetik itzulizirenean, haien kanpamentura joan etagoitik behera ostu zuten.

Dabid eta Goliat. Caravaggio (1571-1

610).

Page 18: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

Nahigabe eta ezbeharrari buruz inoiz idatzi den poema drama-tiko hunkigarrienetako bat da Joben liburua. Aipagarriak dira, ha-laber, Salmoak, gorespen eta damu kantuak. Kantarik ederrenamaitasunezko kanta bilduma, berriz, samurtasun eta sentibe-ratasun handiko poesia da. Tradizioak dioenez, Salomonek ida-tzia da, baina ez dakigu, ziur, nork idatzi zuen. Maitasun kantahau oso popularra izan da Mendebaldeko literaturan.

Liburu profetiko eta jakinduriazkoakProfeten ahotik mintzatzen zen Jainkoa, eta herriak aintzat har-tzen zituen haren esanak. Isaias da, beraren tonu eta irudi apo-kaliptikoei esker, profetarik ospetsuena. Esaera zaharrak izenekoliburuan eta Eklesiastesen biltzen da jakinduria moral zaharra.Eklesiasteseko maximak munduaren etsipen sakonetik idatzita-

koak dira: “Gertatu zena gertatuko da berriro, / lehen egina egi-nen da gero ere. / Deus ez berririk eguzkipean”. (Eklesiastes, I).

Testamentu Berria

Testamentu Berria osatzen duten liburuki gehienak grekoz ida-tzi ziren. Ebanjelioa da liburuko genero nagusia, eta Jesusen bi-zitzaren eta irakaspenen berri ematen digu. Ebanjelio hitzarenjatorrizko esanahia Berri ona da. Maitasun mezu berri bat eka-rri zuten Jesukristoren predikuek, “Aita gurea”ren graziarenberria: lagun hurkoarenganako maitasuna eta karitatea.

Lau ebanjelarien (Markos, Mateo, Lukas eta Juan) idatziezgainera, apostoluen bizitzari buruzko atalek osatzen dute Tes-

191. gaia: Mitologia, erlijioa eta literatura

Saul begira egona zen, eta, Dabid filistearraren kontrajoaten ikusi zuenean, Abner soldadu-buruari galdetu zion:

–Abner, noren seme da mutil hori?Abnerrek erantzun zion:–Ez dakit batere, errege jauna, ala zu!Erregeak, berriro:–Galdegin ezazu noren seme den mutila.

Hala, Dabid filistearra porrokatzetik itzuli zenean,Abnerrek berekin hartu zuen, eta, artean filistearraren bu-rua eskuan zuela, Saulen aurrera eraman zuen. Saulekgaldetu zion:

–Mutil, noren seme haiz?Eta Dabidek erantzun zion:–Belengo Jese zure morroiaren seme.

Garai hartan mundu guztiak hizkuntza bera eta hitzberberak erabiltzen zituen. Ekialdetik abiatuta ibili ze-biltzala, lautada bat aurkitu zuten gizakiek Xinear lu-rraldean eta hantxe kokatu ziren. Honela esan zioten el-karri:

–Egin ditzagun adreiluak eta sutan erre –harriarenordez adreilua erabili zuten eta zementuaren ordez bi-kea–.

Eta gero erantsi zuten: –Eraiki ditzagun orain hiri bat eta zerurainoko dorre

bat. Ospetsu egingo gara horrela eta ez gara munduan ze-har barreiatuko.

Jaitsi zen Jauna gizakiak eraikitzen ari ziren hiria etadorrea ikustera, eta esan zuen:

–Hara, guztiak herri bat bera dira, hizkuntza bat be-rekoak. Hau ondoko lanen hastapena baldin bada, au-rrerantzean ez dute izango burutu ezineko egitasmorik.Ea, bada, jaits gaitezen hara eta nahas diezaiegun hiz-kuntza, elkar uler ez dezaten.

Horrela, Jaunak mundu zabalean sakabanatu zitueneta hiria eraikitzeari utzi behar izan zioten. Horregatik,Babel –hau da, ‘nahasketa’– du hiriak izena, han nahasibaitzuen Jaunak mundu osoko hizkuntzak eta handiksakabanatu baitzituen mundu zabalera.

BABELGO DORREA

•• DDaabbiidd eettaa GGoolliiaatt. Handia garaitzen duen txikiaren simil unibertsala. Israeldarrek etsai boteretsuak izan zituzten.Artzain xaloa irten da garaile. (Belengo aingeruaren iragarpenak ere artzainak izan zituen hartzaile).

G ALDERAK

BBaabbeellggoo ddoorrrreeaa. Hizkuntzen nahasmendua. Gizakiaren harrotasunaren aurkako zigorra. Komentatu.

G ALDERAK

Itz.: J.A. Mujika, Testamentu zaharreko istorioak, Erein, 2002.

Itz.: J.A. Mujika, Testamentu zaharreko istorioak, Erein, 2002.

Testamentu Zaharra

Page 19: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

Zeruak ez balu ardoa maite,ortzian ez legoke ardoaren izarrik.Lurrak ez balu ardoa maite,lurrean ez legoke ardoaren iturririk.Hauek biek ardoa badute maite,ez gaitezen gu ardoaz lotsa. Ardo argia jakintsuarentzat,ardo uherra adituarentzat.Hauek biek ardoa badute edaten,zertarako hilezkortasuna amets?Hiru kopa, Tao-arekin harremanetan.Upel osoa, naturarekin bat.Ardotan baizik ez da lortzen plazera,alferrik da neurritsuari deus esatea.

ILARGIPEAN EDATEN II

Lao-tse (K.a. V. mendea) bakardade bila ibili zen jakintsuhandi bat izan zen. Maitasuna, xalotasuna eta eskuzabaltasunapredikatu zituen. Haren ideia erlijioso eta filosofikoak Tao-te-king(Tao eta Te-ren liburua) liburuan biltzen dira. Liburua taoismo-aren “biblia” moduko bat da, eta, txinatarren pentsamenduan,guztizko lorpena. Taoren erlijioaren ara-bera, bi indar kontrajarrik mugitzendute mundua: Ying-ak eta Yang-ak (positiboa eta negatiboa).Ying-a eta Yang-a, ordea, ezdira elkarri bizkar emanik bizi;alderantziz, elkar osatzen dute.Tao-ak batzen ditu bi indar ho-riek, eta den ororen –haizea etaeguratsa, planetak eta animaliak,gaua eta izarrak– funtsa da. Gizakiaksoilik eragozten du, bere egonezin eta afanekin, ha-ren eragin sendagarria. Beraz, Lao-tsek dioen mo-duan, onena ezer ez egitea da.

K.o. VIII. mendean, Li Po (701-762) eta Tu Fu (712-770) izanziren txinatar poetarik bikainenak.

tamentu Berriko zati handi bat, eta epistolaren gutun generoada nagusi.

Juanen Apokalipsia da Testamentu Berriaren azken liburu-kia. Apokalipsi hitzak amaiera esan nahi du. Munduaren amaierahori ikaragarrizko suntsidura baten erdian gertatuko da (uholde,lurrikara eta abar), Kristoren bigarren itzuliarekin batera. Mila ur-teko erregetza izango da harena, eta horren ondoren Azken Ju-dizioa izango da. Eragin handiko liburua izan zen Apokalipsia ErdiAro osoan, eta are geroago ere. Haren iruditeria plastikoak lilu-ratu eta elikatu zuen kristau herri xume eta ezjakinaren imaji-nazioa.

Ekialde Urruneko literatura

TXINAKO LITERATURA

Txinako literatura oso zaharra da. Txinatarren idazkeran ez ze-goen letrarik; ez zuten figurarik irudikatzen, objektuak baizik. Ka-raktere piktografiko horiek erabiliz idatzi zuten Konfuziok etaLao-tsek. Bi egile horiek K.a. VI.-V. mendeetan idatzi zituzten be-ren pentsamendu lanak, eta haien eragina Ekialdera nahiz Men-debaldera hedatu zen.

Konfuzio (K.a. 551-479) gizartearen erreformatzaile han-dia izan zen. Bizitza osoa ikasten eta irakasten eman zuen mo-ralista handi honek. Lun Yü (Solasak) liburuan bildu ziren mai-suaren pentsamenduak. King liburuak dira haren liburu klasikoeta kanonikoak, Konfuziok berak sortuak zein bere inguruan bil-dutako legendez osatuak. Horien artean, Uhe King (poesia edobertso liburua) nabarmentzen da. K.a. VII. mendean bildutako an-tologia bat da, 304 herri kanta eta kanta historiko biltzen dituenoda antologia.

201. gaia: Mitologia, erlijioa eta literatura

Konfuzio.

Ying eta Yang.

Itz.: P. Otxoteko, Li Bai. Urrutira bidalia, Alberdania, 2005.

Li Po (Li Bai)

Page 20: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

INDIAKO LITERATURA

Sanskritoz idatzia da Indiako literaturarik zaharrena. Men-debaldean, arabiarren bitartekaritzari esker, Indiakoa izan zenEkialdeko literaturarik ezagunena. Indiako gizartea kastetanbanatzen zen, eta brahmarrak ziren (Brahma da Indiako Jainkogorena) apaizen kasta.

Bi alditan banatzen da literatura sanskritoa:a) Beda-k, Indiako liburu sakra-

tuak. Erlijio hinduistaren oinarri,mende askotan zehar idatzitako ere-serkiz, Jainkoa gurtzeko himnoz etasententziaz osatuak dira Beda libu-ruak. Bedak Buda (K.a. VI. mendea)jaio aurrekoak dira. Budismoarenerlijio maisu handiak garaikide izanzituen Konfuzio (Txina), Isaias pro-feta (Biblia) eta Heraklito filosofoa(Grezia).

b) Ramayana eta Mahabha-rata, Indiako epopeia handiak. Mende batzuk lehenago sortuarren, ez ziren K.a.-ko hiru mende lehenagora arte finkatusanskrito idatzian. Mahabharata epika hutsa da, guda eta kon-kista. Hinduen jakituriaren entziklopedia bikain honek 200.000bertso ditu. Ramayanak, berriz, deabruen eskuetan dagoen Sitaemazte fidela erreskatatzeko Rama printzearen ahaleginak kon-tatzen ditu. Valmiki jakintsua izan omen zen 50.000 bertsokoepopeia honen egilea.

Nolanahi ere den, batik bat ipuinak iritsi dira gure ingurukoliteraturetara, arabiarrek mendebaldetu baitzituzten. Ipuin bil-duma haietatik Pantchatantrak izan zuen eragin handiena Men-debaldean. Erdi Aroan, Kalila etaDimna izenburupean eman zen eza-gutzera Espainian. IV. mendean fin-katu bazen ere, mende batzuk lehe-nago ahoz transmititutako 70errelatoz –gehientsuenak fabulak–osatzen da liburua. Alfontso Jakitu-nak itzuli zuen, XIII. mendean.

BIBLIOGRAFIA EUSKARAZ

Askoren artean, Elizen arteko Biblia, Donostia, Euskal Herriko

Elizbarrutiak, 1994.

Konfuzio, Analektak, Erlijioen jakinduria, Bilbo, Ibaizabal,

2007.

Lao-tse (Lao Zi), Dao De Jing, Erlijioen jakinduria, Bilbo, Ibaiza-

bal, 2007.

Li, Bai (Li Po), Urrutira bidalia, Irun, Alberdania, 2005.

Mujika, J.A., Agindutako lurraren bila. Testamentu Zaharreko istorioak I, Do-

nostia, Erein, 2002.

__, Historia eta Narrazioak. Testamentu Zaharreko istorioak II, Donostia,

Erein, 2002.

Tu Fu, “Poemak”, in J. Sarrionandia, Izkiriaturik aurkitu ditudan ene poe-

mak, Iruñea, Pamiela, 1985.

211. gaia: Mitologia, erlijioa eta literatura

Rama jainko-erregearen eta Laukako errege-deabruaren arteko borroka.

Pantchatantra ipuin liburuaren azala.

Hiru gauez jarraianzurekin egin dut amets.Ate aitzinean zinenile zuria astiro esku-atseginkatzen,nahigabe handi batek.arima garraztuko balizu bezalahamar mila, ehun mila udazkenen buruansari ezdeus bat baizik ez duzu izanen:hilezintasuna.

Itz.: L. Anselmi, Bertzerenak, Pamiela, 2006.

Beda.

BI ADISKIDE

Tu Fu (Tu Fu-k Li Po-ri)

Page 21: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

Atal honetan, Greziatik Erromako gainbehera arteko epea (K.a.476) aztertuko dugu.

Kretaren eta kultura minoikoaren (K.a. 2000) lekuko diraKnosos hiriko jauregi aberatsak. Hangoa da, izan, fabulako Mi-notauro ospetsua, Teseok hil zuena Ariadnaren laguntzari esker.Dedalo eta Ikaro ere Minos erregearen Kreta hiriari lotuta daude,baita hango labirintoa ere. Zibilizazio mizenikoak (K.a. 1400), be-rriz, Mizenas bezalako hiri harresituekin du lotura. Ordukoa daTroiako gerra, Homerok kontatutakoa.

Greziako iparraldetik bidean, doriar herriak Peloponesorainojaitsi ziren, eta hango jendea errenditu eta beretzat jarri zituztenlanean. Doriar aristokraziak Esparta hartu zuen bizileku. Baina Li-

kurgo lege-emaileak nahi izan zuenmoduan, espartarrek beti prestegon behar zuten gerrarako. Eza-guna egin zen espartarren moralaesapidea, heziketa zorrotz eta go-gorrean oinarritutako gerlari es-kola. Doriarren atzetik joniar he-rriak etorri ziren, baina haiekGreziako iparraldean geratu zi-ren, eta han Atenasko hiria sortuzuten. Solonek K. a VI. mendeanhiriaren gobernurako prestatuzuen Konstituzioak Atenaskodemokraziaren oinarriak fin-katu zituen. Atenasen asmatuzen demokrazia. Hiriko gora-beherak erabakitzeko, atenas-

tarrek asanbladak antolatzen zituzten, eta horrela garatu zirenoratoria eta erretorika, eta, orobat, filosofia. Joniarrak marinel tre-beak izan ziren, eta Ekialde Hurbileko itsasaldeko uharte eta portuasko kolonizatu zituzten.

Grezia klasikoa (K.a. V. mende ingurua) da, seguru asko,Greziaren historiaren, politikaren eta kulturaren garairik inpor-tanteena. Periklesen mendea da, eta Akropolisa (eta Partenoia)eraiki zenekoa. Pertsiarren aurka irabazitako gerrek (Mediargerrak, K.a. 495-449) hil edo bizikoak gertatu ziren greziarren-tzat. Maraton, Termopilak, Platea, Salamina gudu-zelaiak diragerra haien lekuko.

Mediar gerren testuinguru horretan gertatu zen, alabaina,Atenasko kulturaren, artearen, filosofiaren eta literaturaren lo-ratze miresgarria. Pentsamenduaren eta begien gozamenerako

23Antzinaro klasikoa

Antzinaro klasikoa

Teseo Minotauroaren kontra borrokan

(K.a. VI. mendea).

Leonidas Termopiletan, Jacques-Louis David (1814).

Page 22: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

forma paregabeak sortzeaz gain, antzerkia ere asmatu zuten. Or-dukoak dira Eskilo, Sofokles, Euripides eta Aristofanes antzer-kigileak; Sokrates, Platon eta Aristoteles filosofoak; Fidias es-kultorea; Hipokrates medikua; eta Herodoto eta Tuzidideshistorialariak.

Mundu klasiko horren gainbehera Peloponesoko gerrekin (K.a. 431-404) batera etorri zen. Greziako bi Estatu indartsue-

nen (Atenas eta Esparta)arteko borrokek Atena-sen eta polis-aren gain-behera ekarri zuten, etaMazedoniako erresu-maren indartzea, Filipoaitaren eta AlejandroHandia semearen bu-ruzagitzarekin.

Helenismoa (edo alexandrismoa) da klasizismo garaiarengainbeherarekin estreinatu zen aldi berria (K.a. 323-30). Horre-kin batera amaitu zen Grezia Zaharraren aroa. Garai klasikokoutopia (politikoa, filosofikoa eta soziala) desegin egingo da he-lenismoaren indibidualismo hiritarrean: Platonen ordez, Epikuroeta Diogenes zinikoa; tragediaren ordez, komedia. AlejandroHandiaren inperioa da garaiko gertaera historikorik garrantzi-tsuena. Grezia klasikoko hiriek independentzia galdu zuten, etaAlejandrok Indiaraino zabalduko zen inperioa eraiki zuen. Ale-xandria bezalako hiriak eraiki ziren orduan, eta ordu arte ez be-zalako liburutegiak (Alexandria-koa). Garai hartako pentsalari etaartistek ez zuten lortu garai kla-sikoko handitasunik.

K.a. II. mendean, ErromakGrezia konkistatu zuen.

24Antzinaro klasikoa

Alexandro Handiaren heriotza. Alexandro Darioren kontrako borrokan, Ponpeiako mosaikoa.

Herodoto liburuaren azala.

Epikuro liburuaren azala.

Page 23: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

252. gaia: Greziako literatura

Grezian sortu zen Mendebaldeko literatura. Guganaino iritsi diragreziarrek maisuki landutako literatura generoak: poesia epikoa,poesia lirikoa eta poesia dramatikoa (epopeia, lirika eta antzer-kia).

Epopeia

Homero da Iliada eta Odisea Greziako bi epopeia handien egi-lea. Ezer gutxi dakigu, ordea, hari buruz. Omeros hitzak itsu esannahi du grekoz, eta itsuak izaten ziren garai hartako aristokra-ziaren jauregietan rapsoda lanetan ibiltzen zirenak. Rapsodekaedoek konposatutakoa errezitatzen zuten, bariazio xumeak go-

rabehera. Beraz, ez dago zalan-tzarik, Homero aedoa izan zen,eta itsua. Quiros eta Esmirna ar-tean bizi omen zen K.a. VIII.mendearen erditik amaierarabitartean. Ordukoak dira, beraz,Iliada eta Odisea. Ez dakigu,ordea, bi epopeia horien istorioeta pasadizo guztien sortzaileaizan zen, edo azken batera-tzaile handia baino ez. Denaden, horrek ez lieke inongomerezimendurik kenduko bimaisu lan horiei. Odisea, no-labait, Iliadaren ondorio zu-

zena da, nahiz eta heroi nagusi baten abenturak izan kontagaiazken horretan, eta ez gerra. Iliadako protagonista nagusia Aki-les da. Bera da, bere indar eta adoreari esker, gerlari mitiko pe-toa. Bere zaurtezintasuna dela-eta -orpoa du bakarrik zauriga-rri (Akilesen orpoa)-, gizaki hutsaren eta jainkotiarren erdibideankokatzen da. Odiseo da Odiseako protagonista nagusia, Akile-sen aldean gizatiarragoa eta azkarragoa. Akilesek indarra du ba-reezina; Odiseok (edo Ulisesek), berriz, giza jakinduria. Ulisesi es-ker, Akilesen mundu arkaikotik gugandik hurbilago dagoenmundu modernoago batera igaro gara.

Hauek dira greziar epopeien ezaugarri formalak:• Ahozko transmisiorako konposatutako kantak ziren. Hor-tik datorkie ahozko literaturaren baliabideak erabiltzekojoera, epikak helburu baitzuen, aristokrazia entreteni-tzeaz gainera, memorian informazioa metatzea ere. Kon-taketak erritmikoa izan behar zuen (Homeroren bertsoahexametroa da), eta muinak narratiboa. Ekintza bat edopasio ikaragarri bat deskribatzea izango da narrazioarenxedea; inoiz ez printzipio edo kontzeptu abstraktuak des-kribatzea. Adibidez: ez da inoiz esango prestutasuna de-nik printzipio gorena, baizik eta gizon prestuak beti egi-ten du aurrera. Entzuleak partekatutako sentimendu etajakinduria baliatuz eraikitzen du bere poema egileak.

• Epiteto epikoak tipifikatuak dira. Bardoaren memorianmetatuta daude, eskura inprobisazioari laguntzeko: Ulises(“zuhurra” edo “amarruzale”), Helena (“ederretan ede-rra”), Poseidon (“itsasoetako erregea”), itsasoa (“ardoabezain gorria”) edo Akiles (“oin arinekoa”).

2Greziako literatura

Homero. K.a. II. mendeko jatorrizko obra

helenistiko baten kopia erromatarra.

Page 24: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

• Gaia jasoa da, eta miresmenez eta errespetuz kontatua.Gizarte giroa ere jasoa da, aristokraziari eta heroien mun-duari baitagokie.

• Jainkoak ere giza pasio, anbizio eta miseriekin nahastendira narrazioko protagonisten ekintzetan, batzuen edobesteen alde eginez.

• Guztia dago patuaren eskuetan. Heroi eta gizaki oroerrendituko da haren agindura.

Iliada

Iliada epika hutsa da: gerra giroa, heroien adorea eta giza pa-sioen indarra (hira edo suminaldi itsua, harrotasuna, maita-suna, eskuzabaltasuna eta abar).

Troiako gerrako gertaera bat baino ez du kontatzen Iliadak,eta berrogeita hamaika egun ditu kontagai. Greziaren eta Troia-ren arteko gerrak bahiketa batean du jatorria: Parisek (TroiakoPriamo erregearen semeak) Helena (Espartako Menelaorenemaztea) bahitu eta berekin eraman zuen Troiara. Menelaorenanaia da Agamenon, Mizenaseko erregea eta troiarren aurkakoespedizioko greziarren buruzagi nagusia.

Bi ardatz nagusi hauek ditu narrazioak:• Agamenonen eta Akilesen arteko eztabaida: AgamenonekBriseida esklaboa lapurtzen dio Akilesi. Hori dela eta,Akilesek uko egingo dio borrokatzeari. Aurrerantzean,galera latzak jasan beharko dituzte greziarrek.

• Patroklo lagun minaren (Akilesek utzitako armadurarekinborrokatu zen) heriotzaren berri izango du Akilesek. Men-deku egarriz, eta Atenea jainkosa lagun, triskantza izu-garria eragingo du troiarren artean, eta Hektor, troiarren

gerlaririk ospetsuena, hilko. Gainera, mendeku gisa, Hek-torren gorpua, Troiako harresien inguruan arrastaka ibiliondoren, lur eman gabe utziko du. Orduan, Priamo,Troiako errege eta Hektorren aita, Akilesen kanpamendurajoango da erruki bila, semearen gorpua entregatu die-zaion. Luze erregutu ondoren, Akilesek amore emango du,eta Troiara itzuliko da Priamo semearen gorpua berekindaramala. Batzuek Hektorren aldeko hileta ospatuko dute,eta besteek, berriz, Patrokloren aldeko hileta. Hala amai-tzen da Iliada.

Odisea

Iliadako gudu-zelaitik itsaso miresgarri eta arriskutsura igarogara Odisearekin. Hauxe kontatzen da liburuan: Ulises heroia,Troiako gerratik itzuleran, galdurik dabil bere gizonekin, ezinkonta ahala neke jasanez. Telemako, Ulisesen semea, aitaren be-rrien bila irteten da. Ulises itzultzen denean, Penelope emazteaberetu nahi duten ezkongaiz beterik aurkitzen du jauregia. Se-meak eta biek hilko dituzte ezkongaiak. Kontaera hogeita laukantutan banaturik dago, hitz neurtuan originalean. Kontakizu-naren hezurdura hiru zatitan bana daiteke:

• Telemako aitaren berrien bila irteten da.• Ulises feaziarren uhartean dago. Troiako itzuleran, itsa-soko bidaia galduan bizitako abenturen berri ematenzaigu: Ezila eta Karibdis, Kalipso, Polifemo erraldoi begi-bakarra, Zirze, Sirenak…

• Ulises Itakara itzultzen da, eta, Telemakoren laguntzare-kin, ezkongai guztiak hiltzen ditu, Penelope beretu eta tro-nua berreskuratuz.

Itakara itzultzen denekoan, errealismo handiko pasadizoakkontatzen dira, batez ere heroiak nola ematen duen bere buruaezagutzera: eskale itxura harturik bere zerrizainarekin duenenkontruan, hogei urtegeroago Argo bere txa-kurrak isatsa mugituzezagutzen duenean,inudeak hankako ba-surde orbaina ezagu-tzen duenean, etaabar.

262. gaia: Greziako literatura

Troiarrek hirira daramate Hektorren gorpua. Ulises eta sirenak, HerbertJames Draper margolariaren

lana (1909).

Page 25: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

272. gaia: Greziako literatura

ULISES

Ziklopeen uhartea basoz beterik dago, ahuntz asko agerida bazter guztietan, eta inork ez ditu ehizatzen. Inork ezdu lurrik lantzen, eta ahuntzek jaten dute han irtetendena. Horretaz gainera, ziklopeek ez dute itsasontzirik,ez ontzigilerik. Alabaina, uharteak badu lurreratzekoegokia den portu bat. Portuaren goialdean, leizezulo ba-tetik iturri oparo bat dator, eta inguruan lertxunak daude.

Ziklopeen uhartetik hurbil, beste uharte txiki batdago; harantz jo genuen gau ilunez. Ez genuen argirik,eta Selene ilargia hodeiek estaltzen zuten. Horregatik,inork ez zuen uhartea ikusi. Lurra jo genuelarik, urer-tzean geratu ginen lotan, Eos agertu arte.

Eos bere hatz arrosa kolorekoekin agertu zenean,uhartean zehar ibili ginen, harriturik. Orduan, Zeusenalaba ninfek eraginik, ahuntz basatiak nire lagunak jateraabiatu ziren. Itsasontzietatik arkuak, geziak eta lantza ez-tenluzeak hartu eta, hiru taldetan banaturik, jaurtika hasiginen. Berehala, jainkoren bati esker, nahikoa ehiza izangenuen. Hamabi ontzi nituen jarraitzaile, eta bakoitzaribederatzi ahuntz egokitu zitzaizkion; niretzat hamar bes-terik ez nituen hartu. Hala, Helios eguzki jainkoa ezku-tatu arte egon ginen, okela jaten eta ardoa edaten, kiti-rarrei kendutakotik asko geratzen baitzitzaigun artean.

Ziklopeen lurraldea aztertu genuen, eta haien suenkea ikusi genuen; haien ardi eta ahuntzen hotsak ere en-tzun genituen. Helios erabat ezkutatu zenean, urertzeanetzan ginen, lotarako.

Eos goiztiri emea agertu zenean, batzarra deitu nuen,eta esan nien:

–Lagunok: zaudete hementxe, ni eta nire ontzikoakgizaki horiengana goazen bitartean; ea nolakoak diren:harro, basati eta legerik gabeak, ala kanpotarren lagunaketa errukiorrak.

Hala esan, eta itsasontzira igo nintzen nire lagune-kin. Arraunean hasi, eta, handik pixka batera, ziklopeenuhartean, leizezulo bat ikusi genuen itsasotik gertu; altuazen eta goialdean ereinotzez estalia zegoen. Hantxe ardieta ahuntz asko sartzen ziren gauean; inguruan itxiturabat zegoen, lurrean sarturiko harriz, pinuz eta arte han-diz hesitua. Bertan gizon beldurgarri bat bizi zen, baka-rrik, artaldeak zaintzen; ez zuen inorekin traturik, etabihotz gaiztoa zuen. Harrigarria zen: ez zuen gizon ga-rijale baten antzik, mendi-gailur bakarti basoz estali ba-tena baizik.

Lurreratu, eta nire gizonei hantxe itxaroteko agindunien; hamabi lagun prestuenak harturik, bideari ekinnion. Ahuntz-larru bat ardoz beterik neraman, Ismaron

bere familiarekin batera bizirik utzi nuen Maronek egi-niko opari ugarietatik hartua. Gainera, larruzko zaku ba-tean beste hornidura ugari neraman.

Leizera iritsi ginelarik, han ez zegoen inor, artaldeakbazkatzera eramanak baitzituen. Barrura sartu eta leizeaaztertu genuen. Apal batzuk ia erorian zeuden gazta uga-rien zamagatik. Ukuiluak, berriz, arkumez eta antxu-mez beterik zeuden, denak hesiz bereizirik: alde bateanjaioberriak, beste batean handixeagoak, bestean handie-nak. Ontzi batzuk ere bazeuden, gazurez goraino be-teak.

Lagunek gaztak hartu eta ontzira eraman nahi zi-tuzten; gero, itzuli, arkumeak zein antxumeak eraman,eta ontzian ihesi joango ginen. Nik, ordea, ez nien kasu-rik egin; munstroa ezagutu nahi nuen, eta harrera ona egi-ten ote zigun ikusi. Baina haren etorrerak ez zien onikegin nire lagunei.

Sua piztu, gaztak jan, eta leize barruan eserita geratuginen, zain. Artaldearen buruan itzuli zen ziklopea; egur-zama handia zekarren bizkarrean, janaria prestatzeko, etalurrera bota zuen, zarata handiz. Gu, beldurturik, leize ba-rruan ezkutatu ginen. Hark barrura sartu zituen esneaematen zioten ardi eta ahuntz gizenak. Arrak, ahariak etaakerrak alegia, kanpoan utzi zituen. Gero, harri handi bathartu eta leizearen ahoa itxi zuen; harri hura ez zuten mu-gituko ezta lau gurpileko hogeita bi gurdi ederrek ere. Ja-rraian, ardiak eta ahuntzak jeizten hasi zen, banan-banan;bakoitzarena amaiturik, arkume edo antxume jaioberribat jartzen zion azpian. Amaiturik, esnearen erdia ga-tzatzen hasi zen saskietan; beste erdia ontzietan utzizuen, edateko.

Lanak bukatu zituenean, sua piztu zuen. Bere kope-tako begi bakarraz ikusi gintuenean, galdetu zigun:

–Atzerritarrok: nor zarete? Nondik zatozte bide he-zeen gainean ibilita? Noraezean zabiltzate, ala itsasla-purrak zarete?

Hala mintzatu zen, eta bihotza uzkurtu zitzaigunahots ikaragarriagatik eta itxura beldurgarriagatik. Ala-baina, erantzun egin nion:

–Akaiarrak gaituk eta Troiatik gatozak; itsasoanhaize gaiztoak jota galdurik ibili gaituk eta etxera itzulinahi diagu. Agamenonen armadakoak gaituk; Troia hirihandia suntsitu diagu. Orain hemen gaudek, hire belau-nen aurrean, ea harrera ona egin eta opari bat ematen di-guan, hori baita ohitura. Erakutsiek begirunea jainkoei,erreguka baikatozkik.

Bihotz-gogor erantzun zidan:–Edo ergela haiz, atzerritarra, edo urrundik hator.

Jainkoei begirunea erakusteko esan niri! Ziklopeoi bost

ODISEAHomero

Page 26: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

282. gaia: Greziako literatura

axola Zeus eta gainerako jainkoak. Haiek baino indar-tsuagoak gaituk. Zeusen haserrearen beldurrez ez nikekbarkatuko bizia, ez hiri, ez hire lagunei. Baina, esaidak:non utzi duk ontzia, hondartzaren beste muturrean ala he-mendik gertu? Jakin nahi nikek.

Probatu egin nahi ninduen, baina berehala konturatunintzen, eta hitz zuhurrez erantzun nion:

–Poseidon lurra astintzen duenak hautsi zidak ontziahaitz batzuen kontra, eta haizeak itsas barrura eramandik. Ni eta nire lagunak ozta-ozta salbatu gaituk.

Ez zidan erantzun. Eskua luzatu eta bi lagun hartu zi-tuen; lurraren kontra jo, eta haien muinak zoruan ba-rreiatu ziren. Atalak ebaki, afarirako prestatu eta janegin zituen, lehoi basati batek bezala; ez zuen utzi ez ha-ragirik, ez errairik, ez hezurrik. Guk eskuak jaso geni-tuen, Zeusi erreguka, itxaropena galdurik.

Giza haragiz eta esnez sabela bete zuenean, lurreanetzan zen ziklopea, ardi eta ahuntzen artean. Orduan, era-baki sendoa harturik, izter ondotik ezpata atera eta bu-larrean sartu nahi izan nion. Beste eskuaz gibela bilatzenhasi nintzaion, zastatzeko, baina gelditu egin nintzen.Hura hilez gero, gu ere hantxe hilko ginen, ez baikenuennahikoa indarrik leizearen ahoko harria mugitzeko. Hala,bada, Eos jainkosaren zain geratu ginen, negarrez. Eosekhatz gorriztak erakutsi zituenean, ziklopeak sua eginzuen, eta ardi-ahuntzak jeitzi zituen, gauean bezala. Go-saltzeko, beste bi lagun hartu zituen. Gero, ardiak etaahuntzak kanpora atera zituen, sarrerako harria errazmugituta. Itxi, eta han joan zen bere artaldeekin, hotshandia ateraz ibileran. Ni hausnartzen geratu nintzen:Ateneak mendekua hartzeko aukera emango balit…

Orduan, erabaki bat hartu nuen. Ukuiluaren ondoan,ziklopearen ziri izugarri bat zegoen, olibondoz egina,heze-hezea. Hogei arraun-aulkidun itsasontzi handi ba-teko masta iruditu zitzaigun neurriz. Joan eta braza batenneurrian moztu nuen; lagunen ondora eramanik, zorroz-teko esan nien. Leundu zuten, bada, eta muturra neuk zo-rroztu nion. Hori eginik, sutan jarri nuen, gogor zedin.Gero, zimaur azpian ezkutatu nuen, ugari zegoen eta.

Zozketa egiteko agindu nuen, ea nork lagunduko zi-dan hesola hura jasotzen eta ziklopeari begian sartzen lohartzen zuenean. Lau aukeratu zituzten; nirekin, bost.

Iritsi zen, bada, ziklopea, ilunabarrean, ile ederrekoaziendaren aurretik; sartu zituen leize barruan guztiak, areta eme, eta ez zuen bat bakarrik utzi kanpoan, agiansusmo txarren bat zuelako, edo jainkoren batek halaaholkatuta. Ate gisa, harri handia jarri zuen, eta ardiak etaahuntzak jeizten hasi zen, banan-banan; jeitzi ahala, ba-koitzari azpian jaioberri bat ipintzen zion. Lana amaitu-rik, bi lagun harrapatu, eta afaria prestatu zuen. Orduan,jaiki eta ziklopeagana hurbildu nin tzen, eskuan ardo bel-tzez beteriko ontzi bat neramala.

–Hara, ziklope: giza haragia jan eta gero, ardoa edanbehar huke, itsasontzian zer nolako edaria genekarren ja-kin dezaan. Opari gisa ekarri diat, nitaz errukitu etaetxera itzultzen lagunduko hidalakoan, baina erabat ha-serretu haiz.

Berak hartu eta edan egin zuen, eta biziki gustatu zi-tzaion. Gehiago eskatu zidan.

–Emaidak gehiago, eta esaidak hire izena, harrera-opari bat egingo diat eta. Lurrak ziklopeoi ere ematen zi-guk ardorik, baina heure hau anbrosia eta nektar hutsa duk.

Hala esan zuen, eta nik ardo gehiago eskaini nion. Hirubider eraman nion, eta hiru bider edan zuen neurririk gabe.Gero, burua lausotu zitzaionean, hitz eztiak esan nizkion:

–Ziklope: izena galdetu didak. Esango diat, bainahire opariaren truke. Inor Ez diat izena, Inor Ez deitzenzidatek amak eta aitak eta lagun guztiek.

Honela erantzun zidan, bihotz ankerrez:–Inor Ez azkena jango diat, eta haren lagun guztiak

aurrena. Hori izango duk oparia.Gora begira etzan zen, eta lepoa alde batera jiratu

zuen; korrokada egiten zuen bakoitzean, ardo turrustaketa giza haragi zatiak irteten zitzaizkion eztarritik.

Hesola hartu eta txigarretan sartu nuen; laguneiadore eman nien, inork beldurrez atzera egin ez zezan.Hesola su hartzeko puntuan zegoela, sutatik atera nuen.Lagunak inguratu zitzaizkidan, hesolari heldu, eta begiansartu zioten. Nik indar egiten nuen, jiraka, daratuluazegurra zulatzen ari banintz bezala. Odola isurtzen hasizen, eta suak betseina eta betazalak erre zizkion. Garrasiikaragarri bat bota zuen, eta leizeko harriek dardara eginzuten. Gu ihesi abiatu ginen, erabat izuturik.

Begitik hesola odoltsua atera, eta, eroturik, harrikabota zuen. Oihuka, inguruko mendi-gailurretako leizee-tan bizi ziren ziklopeei deika hasi zen. Oihuak entzunda,leize ingurura hurbildu ziren haiek, eta zer zuen galdetuzioten kanpotik.

–Zer gertatzen zaik, Polifemo, gauean horrelakooihuak egin eta gu esnarazteko? Hilkorren batek artal-deak ostu al dizkik? Hi indarrez edo amarruz hiltzensaiatu al da norbait?

Eta erantzun zien Polifemok leize barrutik:–Lagunok: Inor Ez zabilek ni hil nahian, amarruez

baliaturik.Honela erantzun zioten besteek:–Bada, inor ez badabil hi hil nahian, Zeusen gaitzen

bat izango duk, eta horren kontra ez zagok zer eginik. Es-kaiok laguntza Poseidon aitari.

Hori esanik, joan egin ziren. Nire bihotza barreka arizen, guztiei ziria sartu nielako. Ziklopea, berriz, minezoihuka eta iraulika zebilen. Eskuez inguruak ukituz, sa-rrerako harriraino iritsi eta kendu egin zuen. Irteeran eserizen, besoak luzaturik, ardiak irtetean haien artean inork

Page 27: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

292. gaia: Greziako literatura

ihes egin ez zezan. Ni, bitartean, egoera larri hartatik nolaatera hausnartzen ari nintzen. Ahariak mardul-mardul zeu-den, eta artile ugari eta luzea zuten. Hirunaka lotu nituenzumitzez, ziklopeak lotarako erabiltzen zuen etzangutik as-katurikoez. Erdiko ahariaren azpian gizon bat zihoan,beste bi aharien erdian babesturik. Nik aharirik mardulenahautatu nuen, eta azpian jarri nintzaion, artileei gogorheldu eta haien artean bildurik. Halaxe egon ginen zain.Ziklopeak artaldeko harrak belazera atera zituen, emeakkexuka baitzeuden, jeitzi gabe, errapeak esnez bete-bete-rik. Min ikaragarriak jasanez, aharien bizkarrak ukitzen zi-tuen, irten ahala. Ez zuen asko uste, ergel halakoak, nirelagunak ahari iletsuen sabel azpian loturik joango zirenik.Ni ninderaman aharia irten zen azkena. Polifemo ziklopeindartsuak hura ere ukitu zuen, eta esan zion:

–Ahari laguna: zergatik irten haiz azkena leizetik?Lehen ez hintzen inoiz artaldearen atzetik ibiltzen; ai-tzitik, aurrena iristen hintzen, pauso handiak emanez, be-lazeko lore samurrak jatera edo errekako ura edatera; etaaurrena itzultzen hintzen, halaber, ilunabarrean ukui-lura. Hire nagusiaren begiagatik hago horrela, ziurrenik.Gizon gaizto batek, aurrena mozkortu eta gero itsutuegin naik, baina Inor Ez horrek ez ziok oraindik herio-tzari ihes egin. Hitz egiten baheki, nire haserretik nongorde den esateko! Muinak zoruaren kontra lehertukonizkiokek leize osoa zipriztinduz.

Hori esanik, joaten utzi zion ahariari. Leizetik etaitxituratik urrundu ginenean, neure burua ahariaren az-pitik askatu eta gero lagunak askatu nituen. Jarraian, ar-taldea gure atzetik eraman genuen itsasontziraino. La-gunek ongi etorria eman ziguten, eta negar egin zutenbizia galdu zutenengatik. Nik, haatik, ez nien utzi negaregiten, eta agindu nien artalde ugaria ontziratu, eta itsa-soratzeko. Arraunean urrundu ginen handik. Urrun samargeundela, iseka egin nion ziklopeari, oihuka:

–Ziklope! Ez zuan hain ahula lagun guztiak jan be-har hizkion gizona! Izan duk heure gaiztakerien ordaina!Ostatu eman beharrean, jan egin dituk higana etorrita-koak! Zeusek zigortu hau!

Nire hitzek are gehiago haserrearazi zuten. Mendihandi bati gailurra erauzi eta harrika bota zigun; ontzia-ren atzean erori zen, eta ia-ia leman jo zion. Itsasoan uhi-nak altxatu ziren, eta ontzia lurrerantz eraman zuten.Arraunean irten ginen hartatik. Lehen halako bi urrunduginelarik, oihuka hasi nintzaion berriro ziklopeari, lagu-nek hori ez egiteko esaten bazidaten ere.

–Ziklope! Norbaitek galdetzen badik nork itsutudian begi bakar hori, esaiok Ulises hiri suntsitzaileak egindiala, Laertesen semeak, Itakan bizi denak!

Hark garrasi ikaragarri bat bota zuen.–Ai, ene! Aspaldiko iragarpen bat bete zaidak. Igarle

batek esan zidaan behin hau guztia gertatuko zitzaidala,

baina gizon handi eta eder batek egingo zuela uste izandiat beti, eta ez kaxkar eta ahul batek, ardoaz baliaturik.Hator, ordea, Ulises! Onez hartuko haut, eta Poseidoniesango zioat hiri laguntzeko, nire aita baita. Hark, nahibadu, sendatu egingo naik.

Honela erantzun nion:–Ahal banu, bizia ere kenduko nikek, eta Hadesera

(Infernuetara) bidali. Hala, ez hinduke sendatuko Posei-don lurra astintzen duenak.

Orduan, ziklopeak Poseidoni erregutu zion, eskuakzerurantz jarrita:

–Entzun, Poseidon, lurra besarkatzen duzun hori, ur-din koloreko adatsa duzun hori! Zure seme banauzu be-netan, ez dadila Ulises bere etxera iritsi. Hala ere, harenpatua bere etxera iristea baldin bada, era gaiztoan izandadila, lagunik gabe, besteren ontzian; eta etxeko giroahondaturik aurki dezala!

Hori esan zuen erreguka, eta entzun egin zion adatsurdindunak. Gero, lehen baino harri handiagoa jaso, etajiraka bota zuen. Itsasontziaren atzean erori zen, eta ia-ia hautsi zion lema. Altxatu zituen uhinek ontzia leho-rrerantz bultzatu zuten, baina han inguruko beste uhar-terantz. Hantxe geneuzkan zain beste itsasontziak.Lagunak negarrez zeuden, gure itzuleraren zain. Haraheldurik, ontzia hondarretara atera genuen, ziklopearenazienda jaitsiarazi eta denon artean banatu genuen.

Lagunek besteei baino ahari bat gehiago eman zi-daten, eta Zeusen ohorez hil nuen hondartzan. Bainajainkoak ez zidan entzun, eta nire ontziak eta lagunaknola galdu hausnartzen ari zen.

Egun osoan eserita egon ginen, okela ardoz bustirikjan eta jan, Helios ezkutatu zen arte. Iluna gaineratu zi-tzaigunean, itsasertzean hartu genuen lo.

Eos, goizean jaiotzen dena, agertu zenean, sokak as-katu eta itsasoratzeko agindua eman nuen, eta arraunkaurrundu ginen, heriotzetik ihesi, lagun galduengatik sa-minez.

SIRENAK, ESZILA ETA KARIBDIS

Zirze bere jauregira itzuli zen. Lagunei deitu, eta itsaso-ratu egin ginen bizkor, arraunka. Zirzek haizea bidali zi-gun atzetik bultzaka. Eseri ginen, bada, eta haizeak etalemazainak soilik zeramaten ontzia. Orduan, Zirzereniragarpenak jakinarazi nizkien lagunei, eta agindu eta ze-haztasun guztiak eman.

Itsasontzia laster heldu zen bi sirenen uhartera, hai-zeak bultzaturik. Han, haizea gelditu egin zen, bare-bare. Oihalak bildu eta arraunetara eseri ziren lagunak.Nik, argizaria eskuetan hartu eta brontzezko aiztoaz za-tikatu nuen, eguzkitan bigundurik; lagun guztiei belarri-

Page 28: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

302. gaia: Greziako literatura

zuloak estali nizkien. Haiek, aldiz, mastan lotu ninduten,esku eta hanka, eta arraunean jarraitu zuten.

Ontzia uhartetik hurbil samar zihoala, sirenak kon-turatu egin ziren, eta kantuan hasi ziren, esanez: “Hator,Ulises, akaiar ospetsu hori; hurbildu, eta entzun gure doi-nua; gozatu eta gero, joango haiz. Bazakiagu Troian ger-taturikoa; lurraren gainean jazotzen den guztia ezagutzendiagu”. Horrela mintzo ziren, doinu ederrez. Aska nin-tzatela agindu nien lagunei, bekainez keinuak eginez;haiek, ordea, arraunean jarraitu zuten. Perimedes etaEuriloko zutik jarri ziren, eta gehiago estutu zizkidatenlokarriak. Urrutiratu ginenean, sirenen kantua entzuten ezzelarik, nire lagunek argizaria atera zuten belarri zuloe-tatik, eta askatu egin ninduten.

Gero, uhin handiak ikusi nituen, eta burrunba bel-durgarria ateratzen zuten. Lagunak zeharo izutu ziren; es-kuetatik arraunak askatu, eta uretara erori zitzaizkien.Hantxe gelditu zen ontzia, ez aurrera, ez atzera. Orduan,banan-banan hitz egin nien ahots eztiz.

–Lagunok: badugu eskarmenturik zoritxarrean;oraingo hau ez da ziklopeak leizezuloan ginduzkaneanbaino gaiztoagoa; nire trebeziari, kemenari eta zuhur-tziari esker ihes egin genuen orduan. Bada, orain ere, betenire esana. Eseri eta ekin arraunean. Eta hi, lemazaina:eraman ezak ontzia uhin eta lurrun horietatik aparte,horko haitzetatik hurbil, oso kontuz.

Nire esana bete zuten. Ez nien Eszilarena aipatu,arraunak utzi eta beren buruak ezkutatzen saia ez zitezen.Une hartan, ez nuen bete Zirzek esandakoa, Eszilarenkontra ez armarik janzteko agindua, alegia. Armak jan-tzirik, eskuan bi lantza nituela, brankara igo nintzen,Eszila handik agertuko zela uste bainuen. Alabaina, eznuen ikusten, eta begiak nekatu egin zitzaizkidan haitzarietengabe zelatan. Sartu ginen, bada, Eszila eta Karibdi-sen artean. Karibdisek ura botatzen zuenean, itsasoa ira-kiten ari zela zirudien, borborka, aparra zeriola. Zurga-tzen hasten zenean, berriz, itsasoko ur gazia zurrunbilozbetetzen zen, zarata beldurgarriz, eta hondoan lurrekohondar urdin iluna ikusten zen.

Lagunak zeharo izutu ziren. Karibdisi beldurrez be-gira geundela, Eszilak sei gizon harrapatu zizkidan, in-dartsuenak. Lagunen eskuak eta hankak ikustea lortunuen, gorantz zihoazela, arrantzan harrapatuak izan ba-lira bezala; oihuka deitzen zidaten. Guztiak jan zituen Es-zilak. Besteok ihes egitea lortu genuen, eta Heliosenbehiak eta ardiak zeuden uhartera heldu ginen.

ARKU LEHIAKETA

Ateneak burutazio hauxe sartu zion buruan Peneloperi:arkua eta gezia ateratzea, ezkongaiak lehia zitezen. Goiko

gelatik giltza hartu, eta, mirabeak lagun zituela, senarra-ren gauzarik kutunenak gorde tzen zituen gelara joan zen.Giltza sartu eta atea ireki zuen. Arkua hartu, magalean ja-rri, eta negarrez egon zen hari helduta. Gero, megaroi al-dera abiatu zen, arkua eta geziak zeramatzala. Mirabeekkutxa bat zeramaten Ulisesen garaikurrekin. Ezkongaien-gana iritsi, zutabe baten kontra gelditu, eta zapi batez ma-sailak gorde zituen; alde banatan mirabe bat zuen.

–Entzun, nirekin ezkondu nahi duzuen horiek: janeta edan besterik ez duzue egiten. Emaztetzat nahi nau-zuela diozue. Bada, lehiaketa bat egingo dugu: Ulisesenarkua jarriko dut. Hori tenkatu eta geziak aizkoren zu-lotik pasarazten dituena, hura egingo dut nire jabe, eta ha-rekin joango naiz, etxe hau utzirik.

Arkua ezkongaiei eskaintzeko agindu zion Eumeori.Eumeok, malkoa zeriola, eskuetan hartu zuen. Filetio idi-zainak ere negar egiten zuen. Antinook errieta egin zien:

–Nekazari kaikuok! Zer da negar hori? Lehen erenahikoa min badu emakume horrek, zuek gehiago ema-teko. Eseri, bada, isilik jatera, edo zoazte kanpora negaregitera, arkua hortxe utzita. Ez dut uste erraz tenkatukodenik arku hori, guztion artean ez baitago Ulises adina-korik. Haurra nintzela ikusi nuen nik hura.

Berak, hala ere, espero zuen arkua tenkatu eta geziakaizkoren zuloetatik pasaraztea. Orduan, Telemako min-tzatu zen, ama goretsiz, eta berak ere proba egin nahizuela esanez. Estalkia kendu, ezpata utzi, soka batez ba-liaturik aizkorak lerro-lerro ipini, eta lurra bota zuen in-guruan. Denak harriturik geratu ziren, zein xuxen ipinizituen ikusita. Orduan, ateraino joan, eta arkua probatzenhasi zen. Hiru bider saiatu zen. Agian, laugarrenean lor-tuko zuen, baina Ulisesek keinu bat egin zion, uzteko.Orduan, Telemakok honela esan zuen:

–Ai, ai! Aurrerantzean beldurtia eta ahula izango nai-zela uste dut; edo, beharbada, gazteegia naiz borroka-rako. Baina zuek ni baino indartsuagoak zarete: saia zai-tezte, eta amai dezagun lehia.

Arkua eta gezia utzirik, bere aulkira itzuli zen. Es-kuinetik hasita, hurrenez hurren proba egitea proposatuzuen Antinook. Denak ados etorri ziren. Leodes jaiki zenaurrena; lekurik ezkutuenean eseri ohi zen, eta hark soi-lik gorrotatzen zituen ezkongaien gaiztakeriak. Saiatuzen arkua tenkatzen, baina ezin izan zuen, esku bigunzaildu gabeak bai tzituen.

–Lagunok: ezin dut; saia dadila beste bat. Arku ho-nek gizon asko hilko du; hala ere, hobe hiltzea, aspaldi-danik itxaroten ari garena lortu gabe alde egitea baino.

Antinook haserre erantzun zion:–Leodes: hik ezin duala eta, ezkongaiak hilko dituela

arku horrek? Amak ez hinduen arkua tenkatzeko gaiegin, baina lan hori laster egingo ditek besteek!

Eta gero, Melantiori:

Page 29: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

312. gaia: Greziako literatura

–Hi, Melantio: piztu azkar sua, ondoan aulki bat ja-rri, eta koipezko ogi bat ekar ezak; arkua berotu eta gan-tzaz igurtziko diagu.

Hala egin zuen Melantiok. Arkua beroturik, saiatuziren gazteak, baina ezin izan zuten tenkatu. Antinoo etaEurimako begira geratu ziren; haiek ziren indartsuenak.Bitartean, zerrizaina eta behizaina kanpora irten ziren.Ulises haien atzetik joan zen, eta esan zien:

–Idizaina, zerrizaina: esan edo ez esan nagok, bainaezin nauk isilik geratu. Galdera bat: oraintxe bertan Uli-ses agertuko balitz, noren alde jarriko zinatekete?

Idizainak erantzun zion:–Aita Zeus! Nahiago nikek etorriko balitz jainkoren

batek gidatuta! Ikusiko huke, orduan, zenbat indar dutennire besoek!

Eumeok ere gauza bera eskatu zien jainkoei. Orduan,Ulisesek:

–Hemen barruan zagok, bada. Ni neu nauk. Nekeasko pairatuta, hogei urteren buruan iritsi nauk. Zerbi-tzarien artean zuek biok soilik nahi zenuten ni itzultzea,beste inori ez baitiot entzun halakorik. Hara zer gertatukoden: jainkoren batek lagunduta ezkongaiak hiltzen badi-tut, emaztea bilatuko dizuet, eta lurrak emango dizkizuet,etxe eta guzti, nirearen ondoan; eta, gainera, Telemako-ren lagun eta anaia izango zarete. Orain, basurde batekegin zidan zauriaren orbaina erakutsiko dizuet.

Orbaina ikusirik, negarrez hasi ziren biak, eta Ulisesbesarkatu zuten, laztanka. Ulisesek, ordea, isiltzekoagindu zien, inor ohartu ez zedin. Gero, banaka sartzekoesan zien. Eta Eumeori:

–Ezkongaiek ez zizkidatek arkua eta geziak emango.Hik, Eumeo, jarriko dituk nire eskuetan. Emakumeei jau-regiko ateak ondo ixteko aginduko diek, eta ez irekitzeko,ezta kolpeak eta lantuak entzuten badituzte ere. Hik, Fi-letio, atariko ateak itxiko dituk, eta katea ipiniko diek.

Hori esanik, barrura itzuli zen, bere eserlekura joa-teko, eta gero zerrizaina eta idizaina sartu ziren. Arkuaalde guztietara mugitzen ari zen Eurimako, sutondoanberotuz, baina hala ere ez zuen tenkatzerik lortu.

–Ai, ai! Hau lana! Ez dit min ematen ezkontza gal-tzeak, Ulises baino askoz ahulagoak garela ikusteak bai-zik. Lotsagarri izango gara etorkizunean.

Antinook honela esan zion:–Eurimako, ez gaituk lotsagarri geratuko. Zein

izango da arkua tenkatzeko gai? Utzi hortxe, lurrean, etaaizkorak ere hortxe, lerroan, eta edan dezagun, eskaintzaeginez. Esan Melantiori bihar goizean ahuntzik onenakekartzeko, eta orduan amaituko diagu arku lehiaketa,Apolo arkudunari ahuntz-izterrak eskani eta gero.

Hala mintzatu zen Antinoo, eta denak ados etorri zi-ren. Eskaintza egin eta edan zutenean, esan zien Ulise-sek:

–Entzun, erreginarekin ezkondu nahi duzuenok: Eu-rimakori eta Antinoori hitz egin nahi diet batez ere, arku-lehia uzteko esan baitu Antinook. Utzidazue niri probaegiten, ea nire besoek gaztetan bezainbat indar duten.

Haiek, ordea, biziki haserretu ziren, arkua tenkatukoote zuen beldurrez. Antinook errieta egin zion:

–Kanpotar gizajo hori: burutik egin al zaik? Ez alduk aski handikien oturuntzan egotearekin, denetik janezeta gure hitzak entzunez? Beste kanpotarrek eta eskaleekez ditiztek gure hitzak entzuten. Ardoak nahastu dik bu-rua. Arkua tenkatzen saiatzen bahaiz, itsasontzian sartueta Eketo erregeagana bidaliko haugu; handik ez haiz bi-zirik irtengo. Edan ezak lasai, eta ez hasi gizon gaztea-goekin lehian.

Penelopek erantzun zion:–Ez duk itxura, ez duk zuzena Telemakoren gonbi-

datuak iraintzea. Bere eskuen indarrez arkua tenkatzenbadu, uste al duk berarekin ezkonduko naizela? Berariere ez zaiok burutik pasatu horrelakorik.

Eurimakok erantzun zion:–Ikarioren alaba: bazakinagu ez hauela horrek be-

rekin eramango, baina gizon eta emakumeen ahotan ibi-liko gaitun; edozein eskale gu baino gehiago dela esangoditen, gu arkua tenkatzeko gai izan ez eta hark erraz egi-ten baldin badu.

Eta Penelopek:–Ez al zabiltzate, bestela ere, denen ahotan, gazte

ohoretsu baten etxea hondatzeagatik? Kanpotar hori gi-zon handi baten semea omen da. Emaiozue, bada, arkua,eta ikus dezagun. Tenkatzea lortzen badu, estalkia, tunikaeta jantzi ederrak emango dizkiot, eta baita azkona eta biahoko ezpata ere; gainera, oinetarako sandaliak oparitu,eta nahi duen lekura eraman dezatela aginduko dut.

Telemakok hartu zuen, orduan, hitza:–Ama nirea: beste inork ez du nik adina botere ar-

kua emateko edo ukatzeko; nahi badut, berekin erama-ten utziko diot. Zoaz, bada, gelara, mirabeekin bateraehundegian eta goruan aritzera. Arkua gizonen kontua da,batez ere nirea.

Penelope harriturik itzuli zen gelara, mirabeekin ba-tera. Han, Ulisesez oroiturik, negar egin zuen, harik etaAfroditak betazaletara loa eraman zion arte. Une hartan,zerrizainak hartu zuen arkua, eskaleari eramateko; ez-kongaiak amenazuka hasi zitzaizkion. Gazte batek ho-nela esan zion:

–Nora daramak arkua, zerrizain ziztrin eroa! Uste diatlaster jango hautela zakurrek, zaintzen dituan zerramenondoan, baldin Apolo eta jainkoak gure alde badaude!

Zerrizainak atzera egin zuen, izuturik, baina Tele-makok gogor hitz egin zion beste aldetik:

–Aitona, eramaiok arku hori; bestela ni neu, gazte-ena izanik ere, abiatuko natzaik atzetik harrika. Nahiago

Page 30: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

nikek besteak bezain indartsua banintz. Laster bidalikonikek bat baino gehiago hemendik, lotsagarri, kalteabesterik ez ditek-eta asmatzen.

Ezkongaiek barre egin zioten. Zerrizainak arkua ge-laren beste alderaino eraman zuen, eta Ulisesi emanzion. Gero, Euriklea inudeari deitu, eta esan zion:

–Euriklea zuhurra: megaroiko ateak ondo ixtekoagindu din Telemakok; miraberen batek kolpeak eta lan-tuak adi tzen baditu, ez din aterik zabaldu behar; segi de-zala isilik lanean.

Eurikleak megaroiko ateak itxi zituen, Filetiok ata-rikoak; gero, Filetio bere lekura itzuli zen. Ulises arkuaprobatzen ari zen, akatsen bat ote zeukan. Ezkongaietakobatek, harriturik, esan zuen:

–Arkuak ongi ezagutzen dituela dirudi; beharbada,etxean izango du horrelakorik; begira nola erabiltzenduen esku artean.

Ulisesek, arkua ongi azterturik, erraz tenkatu zuen.Gero, soka ukitu, eta enararen doinua atera zion. Une har-tan, ezkongaiei aurpegiko kolorea aldatu zitzaien. Zeu-sek seinale bat erakutsi zuen burrunba batez, eta Ulisesbiziki poztu zen. Hartu gezi bat, bere lekuan ipini, eta zu-titu gabe bota zuen; ez zuen aizkoren zuloetako bat erehuts egin. Orduan, esan zion Telemakori:

–Telemako: gonbidatu honek ez hau lotsarazi. Baina,baduk ordua akaiarrek afaria presta dezaten, argia dagoenbitartean, gero kantuaren eta liraren laguntzaz goza-tzeko.

Hori esanik, keinu bat egin zion bekainez. Telema-kok ezpata zorrotza estutu, eta lantzari heldu zion; aul-kiaren ondoan geratu zen zutik, brontze distiratsuz jan-tzirik.

— * – * —

Itz.: J. K. Igerabide, Ulises, Erein, 2000.

Lirika

Greziarren festa giroan, ohitura zen musika tresnaren laguntza-rekin kantatzea. Horretarako, lira erabiltzen zuten, eta hortik da-torkio izena lirikari; izan ere, orduz geroztik barne sentimendu etaemozioak kantatzeko erabili zen poesiari eman zitzaion lirikaizena. Epikak, lehen esan bezala, kanpoko gertaerak kantatukozituen, ahalik eta modurik objektiboenean, baina Safok, Alkeoketa Anakreontek barne sentimenduei jarri zieten ahotsa.

Bazen, orobat, kolektibitate zabalago baten (familia batedo ziutate bat) sentimendu eta emozioak kantatu zituenik ere.Horietako bat izan zen Pindaro. Poeta haren lirikak izaera koralazuen, hau da, kolektibo baten ahotsa ordezkatzen zuen.

Safo poeta Lesbos-en bizi izan zen, K.a. VII. mende amaie-ran eta VI. mende hasieran. Musika, dantza eta poesia irakas-ten zien gazteei. Gutxi dira harengandik iritsi zaizkigun poesiazatiak, baina iritsi diren horiek maitasuna eta edertasuna dute

kontagai. Batzuetan mingarriago, besteetan malenkoniatsuagoedo alaiago, eta beste batzuetan, berriz, apasionatuago agertzenzaigu egilea; izan ere, bere aldartearen arabera ñabartzen du,modu zuzen eta naturalean, poesiak transmititzen duen senti-mendua. Safo eta Alkeo –hura ere Lesbosekoa eta Saforen ga-raikidea–, izan ziren lirikaren sortzaileak Grezian.

Eta haien oinak mugitzen diraerritmikoki, noizbaitmaitasun-aldare bateninguruan dantzatu zirenneskatila kretarren oinakbezain amultsuki, belarloretsu eta leuneanzirkulo bat eginez.

Itz.: M. Etxaide, Susa, 1982.

322. gaia: Greziako literatura

•• PPooll ii ffeemmoo. “Inor ez” goitizenak salbatu zituen Ulises eta haren lagunak. Oraingoan ere, Ulises azkar eta amarru-tsuak salbatu zituen. Bilatu Europako folkloreko beste begibakarren bat. Konparatu gure Tartalorekin. Poseidonitsasoko jainkoaren semea zen Polifemo. Ba al dago loturarik Polifemo itsu uztearen eta Ulisesen abentura do-hakabeen artean? Jarraitu Polifemoren arrastoa literatura unibertsalean: Teokrito, Ovidio, Cervantes, Lope de Vega…

•• SSiirreennaakk. Ausarta ala koldarra iruditzen zaizu Ulisesen jarrera, mastari lotua igaro izana Sirenen kanten erakarmenarriskutsua? Erromantikoentzat koldarkeria litzateke. Konparatu Kafkaren ikuspegiarekin.

•• AArrkkuueenn ffrrooggaa. Handia da agure zimelduaren eta sasoi betean dauden gazteen arteko kontrastea. Nork imaji-natu agure zimeldu haren atzean Ulises bera zegoela, Atenea jainkosaren mozorropean?

G ALDERAK

Safo Lesbosekoa

Page 31: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

Anakreontek (K.a. 572-485) bizitza xumearen plazerakkantatu zituen; hala nola, maitasuna, jan-edana eta musika. Prin-tzeen eta nobleen jauregiak alaitu zituen bere tonu arin eta iro-niatsua baliatuz. Anakreonteren poesiaren eragina handia izanzen, eta hark idazten zuen poesiak anakreontika izena berega-natu zuen geroago, poesia estilo edo genero jakin bati izenaemanez.

Pindaro (K.a. 521-441) da lirika koraleko poetarik gorena.Olinpiar Jokoetako irabazleei eskainitako odei esker irabazi zuenguztizko ospea. Honela banatzen zuen odaren mamia: irabazle-aren laudorioa lehenik, irabazlearen leinuaren goraipamena gero,eta aholku moralak oda amaitzeko. Galdu egin zen haren obragehiena, eta iritsi zaiguna zaila, iluna eta formalista da.

Teokrito (K.a. 310-260) da helenismo edo alexandriar ga-raiko poetarik handiena. Berak asmatu zituen eglogak. Geroago,Virgiliok ere jarraitu zuen tradizio hura bere artzain kantetan (bu-kolikoak). Bukolikoek halako loraldi bat izan zuten Errenazi-menduan. Teokritok, bizitza urbanoan hezitako poeta izanik,natura idealizatu egiten du bukolikoetan, eta galdutako bene-takotasun baten nostalgiaz hornitzen du. Idilioak (landako es-tanpa xumeak) poesiari zor dio Teokritok ezaguna izatea.

Antzerkia

Greziako antzerkia ditiranboetatik sortu zen, nekazari mozorro-tuek Dionisosen omenez kantatzen zituzten himno koral erlijio-soetatik. Dionisos (Baco) Ardoaren eta Lurraren emankortasu-naren jainkoa zen. Beraz, erritual erlijioso batean izan zuensorburu antzerkiak. Tespis delako batek burutazio bat izan zuen:koruko zuzendariarekin (korifeoarekin) eta koruarekin solas-tuko zen pertsonaia batsortzea. Horra estreinakoaktorea; horra, horrekinbatera, antzerkia. Han-dik gutxira, Greziako li-teraturaren gailurretakobat izatera iritsiko zengenero dramatikoa. Bigenero dira nagusi:tragedia eta komedia.

TRAGEDIA

Mitologiatik hartutako pertsonaia jasoen (jainkoak, erregeak, he-roiak…) bidez haragitzen dira tragediaren giza pasioak. Amaieratragikoa da beti, zorigaiztokoa. Halabeharraren edo patuaren bik-tima bilakatzen da heroi mitiko hori, eta halakoak dira ikuslea-rengan sortutako lastima, arrangura eta errukia, non emozionalkiaskatua eta garbitua sentitzen duen bere burua. Katarsia deri-tzo ondorio horri, heroiaren ezbeharrarekin erraietaraino iden-tifikatu ondorengo lasaituari, haren zorigaiztoko gertaera tragi-koetatik nork bere burua aske ikusteari. Arrazoimena eta justiziabaino sakonagoak eta misteriotsuagoak diren indar ezkutuen es-kuetan dago giza patua.

Tragediaren tonua eta estiloa, ezinbestean, jasoa eta so-lemnea da. Hiru dira Greziako tragediaren maisuak: Eskilo, So-fokles eta Euripides. K.a. V. mendean aurkeztu ziren ehunka la-netatik hogeita hamabi baizik ez dira guganaino iritsi. Lehenengolanetik hirugarrenera progresio nabarmena gertatzen da antzer-kiaren forman. Hasierako koruaren protagonismoa ahultzen joangoda, eta aktoreen protagonismoa indartzen. Eskiloren bi aktoree-tatik hirura pasatuko gara Sofoklesekin. Horrek, jakina, zaluagobihurtuko du antzezpena. Koruaren berezko narratibitatea mu-rrizten joango da, eta antzerki izaera areagotzen. Pertsonaiei da-gokienez ere, eboluzio bat gertatzen da: hasiera batean pertso-naiek zuten karga erlijiosoa baretu ahala, beren jitea erehumanizatu egiten da. Sofoklesen Antigonaren sentimenduakgertuagokoak sentituko ditu ikusleak Eskiloren protagonistenakbaino. Euripidesekin areagotu egingo da joera hori. Sofoklesekesaten zuen ziren bezalakoakmarrazten zituela gizakiak Euripi-desek, eta berak, berriz, izan beharko luketen modukoak.

Eskilok (K.a. 524-455) Maraton, Salamina eta Plateakogudu-zelaietan hartu zuen parte. Tragediak, baliabide formaleibagagozkie, bultzada handia jaso zuen Eskilori esker. Esan dai-teke berak finkatu zituela tragediaren funtsezko arauak: jantzi-teriari dagokionez, mozorro eta koturnoak (belaunetarainoko oi-netakoak) erabiltzea; bigarren aktorea taularatzea… Trilogiatangaratu zuen drama, eta egun bateko iraupenera mugatu zituenantzezpenak. Handik aurrera, baliabide gisa finkatu ziren sola-sak, kontrasteak eta efektu teatralak. Sakontasun erlijioso etamoraletan elikatzen dira haren lanak, eta batik bat patuaren guz-tizko garaipenean, heroi eta erregeak bere menera errenditzendituen indar misteriotsu eta sakratuan. Giza kondizio arruntetikurrun daude haren heroi tragikoak.

Uste da laurogeita hamar lan idatzi zituela Eskilok. Horie-tatik zazpi baino ez dira guganaino iritsi, eta Prometeo katea-

332. gaia: Greziako literatura

Dionisoren estatua Delosen.

Page 32: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

tua eta Orestiada trilogia dira aipagarrienak. Azken hori Troiakozikloari (edo Mizenasekoari) lotuta dago: Troiako gerrako itzu-leran, Klitemnestra emazteak eta Ejisto maitaleak hil egitendute Agamenon. Izan ere, mendeku hartu nahi zuen emazteak,Agamenonek Ifigenia alaba sakrifikatu baitzuen, Troiako bidaianaldeko haizea izate aldera. Orestesek eta Elektrak, bien seme-alabek, ama eta maitalea hilko dituzte aitaren ohorea mende-katu nahian. Ondorioz, Erinien (Furien) jazarpena jasan beharkodute. Orestes erotu egingo da, eta abar…

Sofoklesek (K.a. 496-406) perfekziora eraman zuen trage-dia genero gisa. Eskiloren lehiakide izan zen gaztetan, eta gain-ditu ere egin zuen maisua. Hauek dira haren berrikuntza forma-

342. gaia: Greziako literatura

lak: hirugarren aktorea gehitzen du, eta, hala, ekintza areagotueta, aldi berean, koruaren protagonismoa murrizten du; trilogiabaztertu egiten du, eta, ondorioz, lanak askeak dira; bakarrizketaerabiltzen du, pertsonaien pentsamenduan sakontzeko balia-bide gisa. Sofoklesen estiloa Eskilorena baino soil eta argiagoada. Pertsonaien solasa dotorea, serioa eta neurritsua da beti.

Uste da ehun eta hogeita hiru lanen egile izan zela Sofokles,baina zazpi besterik ez dira guganaino iritsi. Tebaseko ziklokoakdira ezagunenak: Edipo Errege, Edipo Kolonon eta Antigona. Es-kilo ere ziklo beretik elikatu zen Zazpiak Tebasen aurka izenekolana idazteko. Sofoklesenak dira beste hauek ere: Ayax, Traki-niarrak, Elektra eta Filoktetes.

BOZERAMAILEA –Emakume: zeren zain zaude erre-gea jauregira eramateko?

JOKASTA –Gutxienez, zer gertatzen den jakin nahikonuke.

BOZERAMAILEA –Susmo txarra eragin dute hitz ba-tzuek, batetik; eta, bestetik, bidezkoa ez denak eresamina eragiten dit.

JOKASTA –Biak elkarren aurka ari dira?BOZERAMAILEA –Bai.JOKASTA –Zer hitz ziren ba horiek?BOZERAMAILEA –Aski da, emakumea; iruditzen zait,

lurraldea kaltea jasaten ari den bitartean, bere ho-rretan geratu behar duela kontuak.

EDIPO –Ikusten nora iritsi zaren borondate on hutsare-kin, ni baztertuz eta nire bihotza sorgortuz?

BOZERAMAILEA –Oi, errege, behin eta berriz dio-tsut: burugabe eta zentzugabe izango nintzateke,alde batera utziko bazintut. Ene aberri maitea galbi-dera zihoalarik, oparotasunez zuzendu duzu; orainere izango ahal zara gidari on, ahal baduzu.

JOKASTA –Jainkoarren! Esadazu niri behintzat, errege,zerk zauzkan horren haserre.

EDIPO –Esango dizut zuri, horiei baino begirune han-diagoa dizut eta. Kreonte nire kontra jardun delakonago honela.

JOKASTA –Hitz egizu, bada, eta azaldu argi eta garbi zergertatzen den zuon bion artean.

EDIPO –Laioren hiltzailea ni neu naizela dio.JOKASTA –Berak badakielako ala norbaitek esan dio-

lako?

BOZERAMAILEA –Iragarle gaizto bat etorrarazi du,baina berak ahoz behintzat ez du ardurarik hartu.

JOKASTA –Zu orain lasai egon zaitezke diozun horretaz;jakizu ez dela hilkorrik, iragartzeko ahalmena duenik.Eta emango dizut horren frogarik: behin, Laiori ora-kulu bat jakinarazi zioten, ez Apolok egina, baizik etaharen zerbitzariren batek; orakuluak zioenez, nigan-dik eta Laiogandik sorturiko seme batek hilko zuenaita. Baina, hori gertatu beharrean, gaizkile atzerritarbatzuek hil zuten Laio bidegurutze batean. Semearidagokionez, berriz, hiru egun besterik ez zituela,hankak zulatu eta sokaz loturik mendian utz zezatelaagindu zuen Laiok. Hala, bada, Apolok ez zuen lortusemea aitaren hiltzaile izatea, hots, Laio bere seme-aren esku hiltzea, horri baitzion beldur ikaragarriaLaiok. Beraz, orakuluen iragarpenek gezurra zioten,eta zeuk ere ez dituzu aintzakotzat hartu behar; izanere, jainkoren batek zerbait nahi izanez gero, berakzuzenean egiten du aise asko.

EDIPO –Zuri entzun ahala, emazte, arima noragabe etagogoa larri jarri zaizkit.

JOKASTA –Zerk kezkatzen zaitu? Zerk aldarazi dizu le-hengo jarrera?

EDIPO –Laio bidegurutze batean hil zutela esan duzu,ondo entzun badut.

JOKASTA –Hala esan zuten, eta hala diote oraindik ere.EDIPO –Eta nontsu dago zoritxarra gertatu zen leku hori?JOKASTA –Fozide deritzo lurraldeari, eta bidegurutzea

osatzen duten bideak Delfos eta Daulidetik datoz.EDIPO –Zenbat denbora da hura gertatu zela?

EDIPO ERREGE

Sofokles

Page 33: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

352. gaia: Greziako literatura

JOKASTA –Zuk lur honetako agintea hartu baino pixkabat lehenago zabaldu zen berria hirian.

EDIPO –Oi, Zeus! Zer egin behar didazu?JOKASTA –Zer da egonezin hori, Edipo?EDIPO –Ez galdetu. Zer itxura zuen Laiok, eta zer adin?JOKASTA –Itxura sendoa, ilea zuritzen hasia; bazuen

zure antza.EDIPO –Ai, zoritxarrekoa ni! Iruditzen zait neure bu-

ruaren gainera madarikazioak bota ditudala, jaki-naren gainean egon gaberik.

JOKASTA –Zer diozu? Ez naiz ausartzen begiratu ereegitera, jauna.

EDIPO –Hau larriaren larria! Ea iragarleak uste bainogehiago ikusten duen! Beste gauza bat gehiago ar-gitzen badidazu, jakingo dugu.

JOKASTA –Beldurrak airean nago, baina, galdetzen ba-didazu, erantzungo dizut.

EDIPO –Bakarrik ala laguntzaileekin zihoan, agintarigisa?

JOKASTA –Bost ziren denera, haietako bat heraldoa;Laiok gurdi bat zeraman.

EDIPO –Ai, argi dago dena! Nork ekarri zituen halakoberriak, emakume?

JOKASTA –Zerbitzari batek, bizirik itzuli zen bakarrak!EDIPO –Oraindik ere jauregian ote dago?JOKASTA –Ez, alafede. Laio hil eta gero itzuli zelarik,

zuk agintea zenuela ikusita, eskutik heldu zidan es-katuz bidal nezala landetara eta artzain-lanetara, hi-ritik ahalik eta urrunen egotearren. Eta nik hala eginnuen, zerbitzari gisa hori eta gehiago ere merezizuen eta.

EDIPO –Gugana etor al liteke lehenbailehen?JOKASTA –Bai, noski. Baina, zer dela-eta agintzen

duzu halakorik?EDIPO –Beldur naiz, emakume, neurriz gain hitz egin

ote dudan; horregatik ikusi nahi dut hura.JOKASTA –Etorriko da, bada. Baina, jauna, neuk ere,

nolabait, merezi dut jakitea zerk zauzkan horren sa-mindurik.

EDIPO –Ez dizut ukatuko, kinka honetara iritsi garenezgero. Izan ere, nori zuri baino hobeto azaldu zer no-lako trantzea ari naizen pasatzen? Polibo nuen aita,korintiarra, eta Merope ama, doriarra. Leku har-tako herritarrik behinentzat nindukaten, harik eta ga-rrantzirik eman ez nion zerbait gertatu zen arte;baina nik uste baino garrantzitsuago izan, ordea.Oturuntza batean, gizon batek, mozkor-mozkor egi-nik, neure aitaren semea ez nintzela bota zidan, ar-doak adoretuta. Eta nik, haserre, lanak izan nituenneure buruari eusten. Hurrengo egunean, aitari etaamari galdetu nien kontu haren berri. Gurasoek osogaizki hartu zuten hitz haiek eragindako laidoa, eta

ni pozarren geratu nintzen haien erantzunarekin;baina, geroztik, kontu hark barrua jaten zidan, sa-koneraino iritsi baitzitzaidan. Aitak eta amak jakingaberik, Delfos aldera abiatu nintzen, eta neure au-zia batere argitu gabe bidali ninduen handik Apolok,baina ez halere iragarpen beldurgarri eta zoritxa-rrekoak adierazi gabe: patuak erabakia zuela aita hileta amarekin ezkonduko nintzela, eta gizakiei jasa-nezina izango zitzaien leinua sortuko nuela. Huraentzunik, izarrei begiratuz Korintoko bidea nondiknora zihoan asmaturik, ihesi abiatu nintzen, oraku-luak esandako ikaragarrikeria haiek gerta ez zitezen.Ibilian, erregea hil zutela esan didazun leku horre-tara iritsi nintzen. Eta egia esango dizut, emakume:hirubidetik gertu nengoela, heraldo bat eta zuk dio-zun bezalako gizon bat, zaldiz tiraturiko orga ba-tean, aurrez aurre agertu zitzaizkidan. Gidariak etaagureak berak bidetik atera ninduten, bortizki. Nik,orduan, amorruz beterik jo nuen gidaria; agureak, biahoko pika batez, kolpea bota zidan buruaren erdira.Ez zuen beste hainbeste jaso bueltan, baina neuremakilak, esku honen bitartez, jo eta atzeraka botazuen, orgatik behera, zerraldo; denak hil nituen.Laiok nik diodan atzerritar horrekin zerikusirik bal-din badu, nor da orain gizakien artean zoritxarre-koena? Nor da jainkoen aurrean gorrotagarriena? Ezherritarrek, ez atzerritarrek, ezin naute etxean hartu,ez nirekin mintzatu; aitzitik, etxe guztietatik bota.Eta neuk ez beste inork ez ditut erakarri neure bu-ruaren gainera halako madarikazioak. Hildakoarenohea orbandu dut hura hil nuen esku hauekin bere-kin. Ez al naiz ba gaiztoetan gaiztoena? Ez al naizba zikinetan zikinena? Atzerrira jo behar baduk,ezin neure odolekoak ikusi ere egin, ezin neureaberrian hankarik jarri; edo, bestela, neure ama Me-

Sofokles.

Page 34: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

Aristotelesen garaitik gaur egunera arte, miretsitako lana izan daEdipo Errege (K.a. 425), egitura dramatiko paregabea baitu. Te-bas Esfingearen atzaparretatik salbatzearren, errege egingo duteEdipo, baina izurritearen zergatiaz kezkatuta dabil, jakin gabe beradela haren eragile, parrizidioaren eta intzestuaren orbaina baita-rama gainean. Egia izugarriaz ohartzen denean, jauregira egingodu ahal duen lasterren; han, ama (Yokasta) urkatuta aurkituko du.Desesperaturik, begiak zaurituz itsutu egingo da. Aitak itsu-aurrekoizango du Antigona alaba Edipo Kolonen antzezlanean.

Modu paregabean erakusten du Edipo Erregek gizakiarenahaleginaren eta patu itsuaren arteko kontraste larria. Baina

ahalegin eta borondate hautsezin horrek berak bihurtu du,nahiz eta erori eta galdu, heroia bihotz-bikain. Horri zor zaio Edi-poren tragediak ikuslearengan sortu ohi duen erruki erdiraga-rria.

Antigona (K.a. 443-442) da, Edipo Erregerekin batera, So-foklesen tragediarik laudatuena, halakoxea baita antzerki horrenedertasuna, zentzu guztietan gainera. Justiziaren bi ikuspegiguztiz kontrajarri taularatzen dira Antigona eta Kreonte pertso-naien bitartez: hiriko legeei zor zaien errespetua eta hildakoei zorzaiena. Erabat dira bi jarrera horiek ezkonezinak, eta halakoxeaondorio tragikoa.

362. gaia: Greziako literatura

roperekin ezkondu eta neure aita Polibo hil beharkonuke, ni sortu eta hazi ninduena*. Ez al litzateke bazuzena pentsatzea gizaki honi gertatzen ari zaionajainko krudel baten lana dela? Baina ez, hori ez!

Jainkoei diedan onespen sakratuaren izenean! Inoizez ahal dut halako egunik ikusiko! Gal nadila hil-korren artetik, halako lotsa gainera etorri zaidalaikusi baino lehen!

* Itzultzailearen oharra: Edipok badaki Laio hil duela eta haren emaztearekin ezkondu dela, baina oraindik ez da jabetu haien semea denik.

ANTIGONA –Hemen naukazu ni. Nire heriotza bainozerbait gehiago nahi duzu?

KREONTE –Nik ez; baldin hori lortzen badut, denadaukat.

ANTIGONA –Zeren zain zaude ba? Zure hitzak ez ditutatsegin, eta ez ditut inoiz atsegin izango. Zeuri ere ezzaizkizu atsegin nireak. Dena dela, nola lor nezakeaintza handiagorik neure anaia lurperatuz baino?Hauek guztiek gustura esango lizukete onartzen du-

tela nire ekintza, baldin eta beldurrak estaliko ez ba-lie ahoa; baina tiraniak bere alde du, beste gauza as-koren artean, gogoak ematen diona egitea eta esatea.

KREONTE –Kadmotar guztien artetik, ikuspuntu horizeuk baino ez duzu.

ANTIGONA –Ez, horixe; denek dute, baina zure aurreanahoa ixten dute.

KREONTE –Eta zuri ez al dizu lotsarik ematen haiek ezbezala pentsatzeak?

ANTIGONA

• Jaiotzatik gaztigatu zuen orakuluaren maldizioak Edipo. Orakulua bete ez zedin, Layo erregeak (Ediporen aitak) zer-bitzari bati eman zion jaioberria mendian abandona zezan, baina hura errukitu eta Korinto aldeko artzain batzueneskuetan jarri zuen umea. Haurtzaroa eta gaztaroa Korinton igaro zituen. Baina behin zurrumurrua iritsi zitzaionbelarrietara: bera ez omen zen ustezko gurasoen seme legitimoa. Delfosera abiatu zen orduan orakuluari kontsultaegitera, eta, handik bueltan, ustezko gurasoengandik ihesi, Layoren jarraigoarekin gurutzatu zen. Gauzak gaiztotuegin ziren, eta Edipok Layo hil zuen bidegurutze batean. Delfoseko orakuluari esker aita hil eta ama ohaide izangozuela jakin ondoren, albait lasterren urruntzen da Korintotik, Tebas aldera. Esfingearen galderari erantzun zuzenaeman ondoren, Esfingea amildegian behera hondoratzen da. Zer galdera egin zion Esfingeak Edipori? Zer erantzunzuen Edipok? Esker onez, Tebasko herriak Layoren alarguna, Yokasta, eman zion emaztetzat. Hortik aurrerakoa Te-basko izurritearen errudunaren bilaketa detektibeskoa izango da.

• Bila ezazu Robbe-Grilleten zein nobelatan gertatzen den hiltzailea eta hilketaren detektibea pertsonaia bat etabera izatea.

• Freud eta inkontzientea: “Ediporen konplexua” Mendebaldeko ondare kulturalean ondo finkatutako gai unibertsalada. Uste duzu hitzez hitz ulertu behar dela Freuden interpretazioa, edo zentzu zabalago batean, sentimendu an-bibalenteak ere besarkatuko dituen errelato eder baten moduan?

G ALDERAK

Itz.: J. Zaitegi / J. K. Igerabide.

Sofokles

Page 35: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

Euripidesek (K.a. 480-406) irauli egin zuen tragedia, bainaharen lanak ez ziren gustuko izan garaikideen artean: errealis-tegiak eta ezkorregiak omen ziren. Haren eskutik, ordea, hara-gizko gizakia taularatzen da, nahiz eta ez eduki hark Eskilorensolemnitaterik ez Sofoklesen duintasun noblerik. Mundu hone-tako pertsonaiak dira harenak, norberaren kontzientziaren esa-netara daudenak eta ez patuarenetara. Horregatik zaintzen dupertsonaien garapen psikologiko eta emozionala. Euripides an-tzerki tekniken esperimentatzaile trebea izan zen. Ez du jainkoenmundua errespetuz begiratuko; alderantziz, humanoen bertuteeta miseria berak sumatzen dizkie. Bere egina zuen, dagoeneko,Helenismoarekin zabalduko den jainkoenganako sinesgabeta-suna. Emakumeek berebiziko garrantzia dute Euripidesen an-tzerkian, baina ez Antigonaren kasuan bezala, erantzukizuntranszendental baten lekuko gisa, baizik eta pasio irrazional etalarrienaren menpe daudelako, eromeneraino nahasiko direlako.Harenak dira literatura unibertsaleko emakume tragikoen izenhandi hauek: Medea, Fedra, Ifigenia. Euripidesen lanek eraginhandia izan zuten Europako literaturan.

Jasonen emaztea da Medea. Erotzeraino maitemindu zenJasonekin, nahiz eta horretarako aita atzean utzi behar izan zueneta anaia hil. Jakin zuenean Jasonek utzi egin behar zuelaGlauka maitale berriarekin ezkontzeko, pozoia bidali zion ema-kumeari, tunika bat baliatuz. Gainera, jeloskortasunak jota ze-goenez gero, ez zuen utzi beren semeak aitarekin joan zitezen.Azkenik, amorruaren amorruz, mendekua hartu eta seme guz-tiak hil zituen.

Hipolito antzezlanean, Fedra amaordea minduta dago Hi-polito semeari ezaxola zaiola ikusita. Ohartua da hark ez diolabere maitasunari erantzuten. Bere buruaz beste egingo du Fe-drak, semeordeak seduzitu egin nahi izan duela salatu ondoren.

Teseo senarrak semearen zigorra eskatzen die jainkoei, baina Hi-polito zabutik erorita hilko da, errugabea dela erakutsi ondoren.

Euripidesen hemezortzi lan iritsi dira guganaino: Alcestis,Medea, Hipolito, Hekuba, Troiarrak, Elektra, Helena, Erregutzai-leak, Taurideko Ifigenia, Ion, Feniziarrak, Andromaka, Orestes,Bakanteak, Aulideko Ifigenia, Ziklopea, Heraklitarrak eta Her-kules haserretua.

372. gaia: Greziako literatura

ANTIGONA –Ez dago lotsarik senideei ohore egi-tean.

KREONTE –Eta ez al zenuen anaia haren aurka hil zena ere?ANTIGONA –Nire anaia zen, aita berarena eta ama be-rarena.

KREONTE –Eta, hala izanik, nolatan egiten diozu ohoregaiztoari?

ANTIGONA –Ez luke hori usteko hilik dagoenak.KREONTE –Zuk gaiztoaren pare ohoratzen baduzu… ANTIGONA –Hil zenean, ez zen haren esklabo, anaiabaizik.

KREONTE –Bai, herrialdea suntsitzera etorria; eta bes-teak aurre egin zion, herrialdea babesteko.

ANTIGONA –Edozer dela ere, Hadesek lege berberakditu guztientzat.

KREONTE –Baina ez da bidezkoa ongi jokatu zuenakoker jokatu zuenaren zori berbera izatea.

ANTIGONA –Nork daki nire ekintza han behean ontzatemango duten ala ez?

KREONTE –Ez, horixe; arerioa, hilik ere, ez da inoizizango nire adiskide.

ANTIGONA –Ez nintzen jaio gorrotoa partekatzeko,maitasuna baizik.

KREONTE –Bada, zoaz han behera, eta, maitatzeko go-gorik geratzen bazaizu, maita hildakoak, ezen, bizinaizen bitartean, ez dit aginduko emakume batek.

–Ene! Ez ezazu, ene bihotz horrek, horrelakorik egin.Utzi haurrok, izan erruki, gaixo horrek; nahiz eta gure-kin bizi ez, pozgarri izango zaizkizu.

–Ez, Hadesen daudenengatik! Ez ditut inoiz haurraketsaien esku utziko, laidoz bete ditzaten. Hil beharradaukate, eta, hori beharrezkoa denez gero, bizira ekarrigenituenok egingo dugu egin beharrekoa. Horrek ez duatzerabiderik. Buru gainean koroa eta soinean txirikordadituela hiltzen ari da erregina ezkonberria; argi eta garbidakit hori. Alabaina, zoritxar gorrienera bainarama bi-deak, eta haurrei are zoritxar handiagoa ekarriko dieda-nez gero, haiei hitz egin nahi diet. (Etxe barrura doalaegiten du, eta han haurrak agertzen dira). Ekarri, umeok,eskuin-eskua, amak laztan zaitzaten (umeak besarkatuzeta laztanduz). Oi, eskurik laztanenak, oi aho eta soin etaaurpegi maite horiek! Izan zaitezte biok zorioneko hanbehean, hemengoak oro aitak kendu baitizkizue. Oi, be-sarkadaren eztia! Oi, larmintzaren guria eta ene umeonarnasaren atsegina! Zoazte, zoazte! (beragandik urru-narazi egiten ditu, eta etxe barrura sar daitezen keinuegiten die). Ez naiz haur horiei begiak zorrozteko gauza,gaitzok menderatu egin bainaute. Badakit ez-egitekoakegitera noala, baina grina neure burua baino ahaltsuagoada; hori dugu gizakion gaitzen errudun nagusia.

MEDEA

Itz.: J. Zaitegi / J. K. Igerabide.

Itz.: J. Zaitegi / J. K. Igerabide.

Euripides

Page 36: Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa ......Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2012-VI-29) Liburu hau Eusko Jaurlaritzaren eta EIZIEren

Komedia

Satira eta umorea erabiliz ongi pasatzea helburu duen generoada komedia. Ez da elikatzen legenda mitologikoetatik, eta ez duhelburu giza pasioen sakontasuna, baizik eta gizaki apalaren bi-zio, akats eta grinak taularatzea. Iragan mitiko edo urruneko per-tsonaien ordez, Aristofanesen (K.a. 444-385) komedietako

pertsonaiak arruntak izango dira, lizun etalotsagabeak. Aristofanesen hizkuntza biziaeta zalua da, egunerokoa.

Euripidesen lehiakide arrakastatsuaizan zen Aristofanes, haren seriotasun tra-gikoari iseka egiten ziona. Gauzen aldebarregarria bistaratzen abila izan zen Aris-tofanes, eta horixe baliatzen zuen politi-koei eraso egiteko (Lisistrata eta Pakea),bai eta filosofoei (Lainoak) eta idazleei(Igelak) eraso egiteko ere.

Helenismoaren garaian, Menandro(K.a. 342-293) izango da umorezko tra-

dizioaren jarraitzailea. Ez dira, ordea, arrunkeria etalotsagabekeria izango haren baliabide nagusiak, ohiturazko an-tzerkiaren oreka baizik, tramaren korapilo eta garaiko pertsonaiaestereotipatuen ibilerak. Korua desagerraraziko du. Euripidesenemakumeak erreginak eta printzesak ziren; Menandrorenak, be-rriz, salerosle burgesen alabak. Hiriko pertsonaia arrunt eta bi-ziotsuen erakusle aparta (bizkarroi, zekena, misantropoa), Ko-

media Berriaren antzerkigilerik bikainena izan zen Menandro.Arrakasta handia izan zuen antzerki mota horrek erromata-rrengan (Plauto eta Terentzio), eta haien bidez Erdi Aroko etaErrenazimenduko antzerkigintzan.

382. gaia: Greziako literatura

Aristofanes.

BIBLIOGRAFIA EUSKARAZ

Anakreonte, Bilbo, Jakintza-Baitha, 1987.

Epikuro, Zorionari gutuna, Donostia, Erein, 1995.

Eskilo, “Prometeu burdinetan”, Euzko-Gogoa, 1959.

Esopo, Alegiak, Donostia, Elkarlanean, 1999.

__, Esopo’ren Alegiak, Bilbo, S. Anton’go Katekesia, 1967.

Euripides, Bakanteak, Donostia, Kriselu, 1986.

__, “Medea”, Donostia, Egan, 1963.

__, “Troiako emakumeak”, Donostia, Antzerti, 1983.

Herodoto, Historiak I/II, Bilbo, (Pentsamenduaren) Klasikoak, 1997.

Homero, Iliada (Iliasena), Gasteiz, 1956.

__, Odisea, Bilbo, Euskarazaintza, 1985.

__, Ulises, Donostia, Erein, 2000.

Plutarko, Alexandro eta Zesar, Bilbo, (Pentsamenduaren) Klasikoak, 2006.

Safo, “Lesbos-eko Sapho (Olerkiak)”, Zarautz, Susa 6, 1982.

__, “Saforen poema bat”, Garziarena 2, Gasteiz, 1992.

Sarrionandia, J., “Epigrama helenikoak”, Izkiriaturik aurkitu ditudan ene po-

emak. Iruñea, Pamiela, 1985.

Sofokles, Sopokel’en Antzerkiak I, Mexiko, “Pizkunde” Euskal-Argitara-

tzallea, 1946.

__, Sopokel’en Antzerkiak II, Darracq, Baiona, 1958.

Tuzidides, Peloponesoko gerraren historia I/II, Bilbo, (Pentsamenduaren)

Klasikoak, 2005.